REALIZACJA ZASAD OCHRONY ŚRODOWISKA ZAWARTYCH W KONWENCJI HELSIŃSKIEJ Z 1992 ROKU

Transkrypt

1 Proceedings of ECOpole Vol. 1, No. 1/ Marcin PIGŁOWSKI 1 REALIZACJA ZASAD OCHRONY ŚRODOWISKA ZAWARTYCH W KONWENCJI HELSIŃSKIEJ Z 1992 ROKU REALIZATION OF THE ENVIRONMENT PROTECTION PRINCIPLES INCLUDED IN 1992 HELSINKI CONVENTION Streszczenie: W II Konwencji Helsińskiej z 1992 r. odniesiono się do wszystkich zasad ochrony środowiska, tzn. zasady zrównoważonego rozwoju, zasady przezorności (ostrożności), zasady prewencji (zapobiegania), zasady zanieczyszczający płaci i zasady uspołecznienia. W dokumencie o międzynarodowym znaczeniu jest to niezwykle ważne, szczególnie dlatego, iż obszar Morza Bałtyckiego jest najbardziej energochłonny na świecie. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, zasady ochrony środowiska, Konwencja Helsińska I Konwencja Helsińska została przyjęta w Helsinkach w 1974 r. Po ok. dwudziestu latach postanowiono dokonać jej modyfikacji i w 1992 r. wydano II Konwencję Helsińską (jej pełna nazwa brzmi: Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego). Do Konwencji tej przystąpiły wszystkie kraje nadbałtyckie, tj.: Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja i Szwecja. Konwencja weszła w życie [1, 2]. Warto zauważyć, iż Konwencja nie dotyczy tylko Morza Bałtyckiego jako zbiornika wodnego, ale także całego jego środowiska, na co wskazuje już sama nazwa Konwencji. II Konwencja Helsińska wpisuje się w trend zrównoważonego rozwoju, jaki daje się zauważyć od początku lat 70. Zrównoważony rozwój powinien uwzględniać ochronę środowiska w taki sposób, aby rozwój gospodarczy zaspokajał potrzeby obecnego i przyszłych pokoleń. Zrównoważony rozwój Termin zrównoważony rozwój (sustainable development) należy odróżnić od terminu ekorozwój. Zrównoważony rozwój cechuje się trwałością i zdolnością do samopodtrzymywania się, natomiast ekorozwój dotyczy tylko poszanowania i ochrony środowiska naturalnego [3]. Zrównoważony rozwój powinien zaspokajać obecne potrzeby ludzi bez wpływania na zdolność zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń [4]. Łączy w sobie dążenie do ekonomicznego dobrobytu przy uwzględnieniu ochrony środowiska i zachowaniu równości społecznej [5]. Komisja ds. Zrównoważonego Rozwoju ONZ w raporcie Nasza wspólna przyszłość z 1987 r. definiuje zrównoważony rozwój jako rozwój, który gwarantuje zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń [6, 7]. Natomiast ustawa Prawo Ochrony Środowiska z r. określa zrównoważony rozwój jako rozwój społeczno- -gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości 1 Zakład Systemów Zarządzania Jakością, Katedra Towaroznawstwa i Ładunkoznawstwa, Wydział Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa, Akademia Morska, ul. Morska 81-97, Gdynia, tel , fax , inka@am.gdynia.pl

2 206 Marcin Pigłowski podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń [8]. Zasady ochrony środowiska Zasada zrównoważonego rozwoju jest najważniejszą zasadą ochrony środowiska. Poza nią istnieją jeszcze cztery inne zasady, tzn.: przezorności (ostrożności), prewencji (zapobiegania), zanieczyszczający płaci i uspołecznienia. Zasada zrównoważonego rozwoju, jak już wspomniano, podkreśla konieczność takiego rozwoju społeczno-ekonomicznego, by przy zaspokajaniu potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń została zachowana równowaga przyrodnicza. Zasada przezorności (ostrożności) wymaga podejmowania środków zapobiegawczych tam, gdzie nie poznano jeszcze dokładnego oddziaływania na środowisko. Natomiast prewencji (zapobiegania) zobowiązuje podejmującego negatywne oddziaływanie na środowisko do zapobiegania temu oddziaływaniu. Zasada zanieczyszczający płaci wymaga od wprowadzającego zanieczyszczenia ponoszenia kosztów usunięcia skutków lub zapobiegania zanieczyszczeniom. Zasada uspołecznienia wskazuje na konieczność społecznego zaangażowania w ochronę środowiska - poprzez dostęp do informacji o środowisku i uczestniczenie w podejmowaniu decyzji, które skutkują oddziaływaniem na środowisko [8-10]. II Konwencja Helsińska a zasady ochrony środowiska W II Konwencji Helsińskiej odniesiono się do wszystkich tych zasad (wybrane cytaty zamieszczono w tabeli 1). Niekiedy o danej zasadzie wspomniano w Konwencji wprost. Warto także dodać, że czasami można zauważyć odniesienie się do dwóch czy więcej zasad w jednym miejscu (w takim przypadku wybrano tę zasadę, do której odniesienie jest najbardziej w danym przypadku widoczne). W przypadku cytatu przy zasadzie przezorności (ostrożności) można zauważyć, iż wymienione działania określono jako zasadę prewencji (zapobiegania). W rzeczywistości różnica między działaniami w ramach obydwu tych zasad często jest trudno zauważalna, dlatego prowadzone są łącznie. Przy zasadzie prewencji (zapobiegania) wspomniano o Najlepszej Praktyce Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii. Według załącznika II do Konwencji, Najlepsza Praktyka Ekologiczna to zastosowanie najwłaściwszej kombinacji środków, natomiast Najlepsza Dostępna Technologia to najnowszy etap rozwoju procesów lub metod działania ( ) [2]. Przy zasadzie uspołecznienia, poza odniesieniem się do istoty tej zasady, jaką jest informowanie społeczeństwa i umożliwienie podejmowania decyzji w zakresie działań związanych ze środowiskiem, zacytowano także fragmenty Konwencji mówiące o konieczności współpracy Stron Konwencji ze sobą, organizacjami regionalnymi i międzynarodowymi. Przy zasadzie prewencji (zapobiegania) wspomniano o Najlepszej Praktyce Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii. Według załącznika II do Konwencji, Najlepsza Praktyka Ekologiczna to zastosowanie najwłaściwszej kombinacji środków,

3 Realizacja zasad ochrony środowiska zawartych w Konwencji Helsińskiej z 1992 r. 207 natomiast Najlepsza Dostępna Technologia to najnowszy etap rozwoju procesów lub metod działania ( ) [2]. Zasada ochrony środowiska zrównoważonego rozwoju przezorności (ostrożności) prewencji (zapobiegania) Wybrane cytaty z II Konwencji Helsińskiej odnoszące się do zasad ochrony środowiska Odniesienie do zasady ochrony środowiska w II Konwencji Helsińskiej Tabela 1 Umawiające się Strony, ( ) deklarując swoją zdecydowaną wolę zapewnienia ekologicznej odnowy Morza Bałtyckiego, umożliwiającej samoregenerację środowiska morskiego i zachowanie jego równowagi ekologicznej ( ); uzgodniły co następuje: (WPROWADZENIE) i dalej TEKST KONWENCJI Umawiające się Strony podejmą, indywidualnie lub wspólnie, wszelkie właściwie środki w odniesieniu do obszaru Morza Bałtyckiego i jego przybrzeżnych ekosystemów, na które wpływ wywiera Morze Bałtyckie, w celu zachowania środowisk przyrodniczych i różnorodności biologicznej oraz ochrony procesów ekologicznych. Środki te zostaną również podjęte w celu zapewnienia zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych na obszarze Morza Bałtyckiego. ( ) (Art. 15) Umawiające się Strony zastosują zasadę zapobiegania, tzn. podejmą środki zaradcze, kiedy zaistnieją podstawy do przypuszczenia, że substancje lub energia ( ) mogą stworzyć zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, szkodzić żywym zasobom i morskim ekosystemom, niszczyć jego walory lub przeszkadzać dozwolonemu wykorzystaniu morza nawet wtedy, gdy brak jest jednoznacznego dowodu, że istnieje związek przyczynowy między tym wprowadzaniem a jego domniemanymi skutkami (Art. 3, ust. 2) Umawiające się Strony podejmują indywidualne lub wspólne wszelkie właściwe ustawodawcze, administracyjne i inne odpowiednie środki zapobiegające lub eliminujące zanieczyszczenia ( ) (Art. 3, ust. 1) W celu zapobiegania i eliminowania zanieczyszczeń obszaru Morza Bałtyckiego Umawiające się Strony będą popierać stosowanie Najlepszej Praktyki Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii. ( ) (Art. 3, ust. 3) Umawiające się Strony zobowiązują się zapobiegać i eliminować ( ) zanieczyszczenia środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego powstałe w wyniku działania substancji szkodliwych ze wszystkich źródeł ( ). (Art. 5) Umawiające się Strony zobowiązują się zapobiegać i eliminować zanieczyszczenia obszaru Morza Bałtyckiego ze źródeł lądowych, stosując, między innymi, Najlepszą Praktykę Ekologiczną dla wszystkich źródeł i Najlepszą Dostępną Technologię dla źródeł punktowych. ( ) (Art. 6, ust. 1) Jeśli ciek wodny ( ) może wprowadzić zanieczyszczenie do środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, zainteresowane Umawiające się Strony podejmą ( ) właściwe środki w celu zapobieżenia takiemu zanieczyszczeniu i jego eliminacji. (Art. 6, ust. 4) W celu ochrony obszaru Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniem ze statków Umawiające się Strony podejmą środki przewidziane w załączniku IV (Art. 8, ust. 1) załącznik ten określa zasady współpracy i pomocy w przeprowadzaniu dochodzeń przy zapobieganiu zanieczyszczeniom ze statków Umawiające się Strony, poza wprowadzeniem w życie tych postanowień niniejszej konwencji, które odpowiednio mogą być zastosowane do statków turystycznych, podejmą specjalne środki w celu zmniejszenia szkodliwych skutków działalności tych statków dla środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. (Art. 9) Umawiające się Strony wprowadzą zakaz spalania na obszarze Morza Bałtyckiego (Art. 10). Umawiające się Strony wprowadzą ( ) zakaz zatapiania na obszarze Morza Bałtyckiego (Art. 11)

4 208 Marcin Pigłowski zanieczyszczający płaci uspołecznienia Każda umawiająca się Strona podejmie wszelkie właściwe środki w celu zapobieżenia zanieczyszczeniu środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego będącemu rezultatem prowadzenia badań lub eksploatacji jej części dna morskiego i jego podłoża bądź jakiejkolwiek związanej z tym działalności oraz zapewni odpowiedni stan gotowości do natychmiastowych akcji interwencyjnych w razie zaistniałych przypadków spowodowanych takimi działaniami. (Art. 12, ust. 1) Umawiające się strony podejmą ( ) wszelkie właściwe środki w celu utrzymania odpowiedniej zdolności do działania i reagowania na przypadki zanieczyszczenia, aby wyeliminować lub zmniejszyć do minimum skutki tych przypadków dla środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Art. 14) Umawiające się Strony będą stosować zasadę, że za zanieczyszczenia płaci zanieczyszczający (Art. 3, ust. 4) Umawiające się Strony, ( ) mając na uwadze historyczne i aktualne gospodarcze, społeczne i kulturowe wartości obszaru Morza Bałtyckiego dla dobrobytu i rozwoju narodów tego regionu, ( ) pragnąc usprawnić współpracę z kompetentnymi organizacjami regionalnymi, ( ) świadome wagi otwartości w działaniu i świadomości społecznej ( ); uzgodniły co następuje: (WPROWADZENIE) i dalej TEKST KONWENCJI Umawiające się Strony zapewnią ludności dostęp do informacji dotyczących stanu Morza Bałtyckiego i wód na obszarze jego zlewni, podjętych środków lub środków, które planuje się podjąć, w celu zapobiegania i eliminacji zanieczyszczenia oraz skuteczności tych środków. ( ) (Art. 17, ust. 1) Umawiające się Strony zobowiązują się bezpośrednio, a jeżeli jest to wskazane, poprzez właściwe regionalne lub inne organizacje międzynarodowe, współpracować w dziedzinie nauki, technologii i innych prac badawczych oraz wymieniać dane, jak również inne informacje naukowe związane z celami niniejszej konwencji. ( ) (Art. 24, ust. 1) Źródło: oprac. wł. na podst. [2] Przy zasadzie uspołecznienia, poza odniesieniem się do istoty tej zasady, jaką jest informowanie społeczeństwa i umożliwienie podejmowania decyzji w zakresie działań związanych ze środowiskiem, zacytowano także fragmenty Konwencji mówiące o konieczności współpracy Stron Konwencji ze sobą, organizacjami regionalnymi i międzynarodowymi. Odnosząc się do zasady zrównoważonego rozwoju, wspomniano w Konwencji o konieczności podjęcia działań, które umożliwią samoregenerację środowiska morskiego Morza Bałtyckiego i zachowanie jego równowagi ekologicznej. Wspomniano także o różnorodności biologicznej. Strony Konwencji zobowiązują się stosować zasadę przezorności (ostrożności) wtedy, kiedy istnieją przypuszczenia, że zanieczyszczenia mogą stanowić zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska morskiego. W ramach zasady prewencji (zapobiegania) Strony Konwencji deklarują współpracę, stosowanie Najlepszej Praktyki Ekologicznej i Najlepszej Dostępnej Technologii w celu zapobiegania i eliminowania zanieczyszczeń ze źródeł lądowych, cieków wodnych, statków, eksploatacji dna morskiego. Wprowadza się także zakaz spalania i zatapiania na obszarze Morza Bałtyckiego. Konwencja potwierdza, że Strony umawiają się stosować zasadę zanieczyszczający płaci. W ramach zasady uspołecznienia odwołano się do gospodarczych, społecznych i kulturowych wartości Morza Bałtyckiego i zadeklarowano, iż zapewniony będzie dostęp ludności do informacji o stanie Morza oraz o planowanych działaniach w celu jego ochrony. Wspomniano także o potrzebie współpracy z organizacjami regionalnymi i międzynarodowymi.

5 Realizacja zasad ochrony środowiska zawartych w Konwencji Helsińskiej z 1992 r. 209 Realizacja zasad ochrony środowiska przez Komisję Helsińską Organem wykonawczym II Konwencji Helsińskiej jest tzw. Komisja Helsińska (HELCOM) [2]. Podejmuje ona liczne działania, służące ochronie Morza Bałtyckiego. Komisja Helsińska pracuje w następujących grupach: Grupa ds. Ochrony Przyrody i Różnorodności Biologicznej (The Nature Protection and Biodiversity Group - HELCOM HABITAT), Grupa ds. Zanieczyszczeń Pochodzenia Lądowego (The Land-based Pollution Group - HELCOM LAND), Grupa ds. Zanieczyszczeń na Morzu (The Maritime Group - HELCOM MARITIME), Grupa ds. Reagowania na Rozlewy Olejowe (The Response Group - HELCOM RESPONSE) oraz Grupa ds. Monitoringu i Ocen (The Monitoring and Assessment Group - HELCOM MONAS) [11]. Realizację zasady zrównoważonego rozwoju w ochronie Morza Bałtyckiego najlepiej obrazuje działalność Grupy ds. Ochrony Przyrody i Różnorodności Biologicznej. Odpowiada ona za prowadzenie lokalnych działań zmierzających do zachowania i ochrony bioróżnorodności, a także promuje zrównoważone korzystanie z żywych zasobów morza. Posługuje się w swoich pracach narzędziami z zakresu planowania przestrzennego i oceny wpływu na środowisko [11]. Kolejne grupy realizują w swoich pracach zasady: przezorności (ostrożności) i prewencji (zapobiegania). Grupa ds. Zanieczyszczeń Pochodzenia Lądowego prowadzi działania w celu redukcji emisji zanieczyszczeń ze źródeł lądowych (zarówno punktowych, jak i rozproszonych). Promuje stosowanie Najlepszych Praktyk Ekologicznych i Najlepszych Dostępnych Technologii. Zadaniem Grupy ds. Zanieczyszczeń na Morzu jest działanie w celu zapobiegania zanieczyszczeniom ze statków, spowodowanym zarówno umyślnie, jak i będącym następstwem awarii (wypadku). Grupa ta dba o to, by odpowiednie regulacje prawne były wdrażane i przestrzegane, promuje także bezpieczną nawigację. Grupa ds. Reagowania na Rozlewy Olejowe ma m.in. za zadanie zadbać, by szybko reagowano na przypadki zanieczyszczeń i by zapewniony był właściwy sprzęt i współpraca państw przy ich likwidacji [11]. Grupa ds. Monitoringu i Ocen ocenia trendy w zagrożeniach dla środowiska morskiego, ich wpływy na to środowiska oraz aktualny jego stan, określa także odpowiednie wskaźniki, pośrednio realizując w ramach tych działań zasadę uspołecznienia. Koordynuje także działania wszystkich grup [11]. Podsumowanie 1. Morze Bałtyckie jest morzem wewnętrznym, otoczonym przez wysoko uprzemysłowione kraje, w których mieszka duża liczba ludności. To sprawia, że jest to obszar narażony na duże i zróżnicowane zanieczyszczenia środowiska. 2. II Konwencja Helsińska jest podstawowym dokumentem prawnym, przyjętym przez wszystkie kraje nadbałtyckie, służącym ochronie środowiska Morza Bałtyckiego. Konwencja odnosi się w swoim tekście do wszystkich zasad ochrony środowiska. 3. Organem wykonawczym II Konwencji Helsińskiej jest Komisja Helsińska, podejmująca konkretne działania w celu ochrony środowiska Morza Bałtyckiego. 4. Realizacja zasad ochrony środowiska może się przyczyniać do zachowania tego obszaru dla przyszłych pokoleń w ramach najważniejszej zasady - zrównoważonego rozwoju.

6 210 Marcin Pigłowski Literatura [1] I Konwencja Helsińska (Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego), sporządzona w Helsinkach dnia 22 marca 1974 r. DzU 1980 Nr 18, poz. 64. [2] II Konwencja Helsińska (Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego), sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. DzU 2000 Nr 28, poz [3] Borys T. (kierownik zespołu): Raport końcowy z realizacji pracy Opracowanie modelu wdrożeniowego wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie wojewódzkim w ramach banku danych regionalnych" - synteza. Regionalny ośrodek ekorozwoju fundacji karkonoskiej, Jelenia Góra - Warszawa 2003, 7-8. [4] Our common future, Commission on Environment and Development, Oxford University Press, [5] World Business Council on Sustainable Development (Szwajcaria), [6] Sörlin S. (red.): Droga do ekorozwoju. Rys historyczny. WNT EcoEdycja, Katowice 1999, zeszyt 1, 29. [7] Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. Projekt założeń. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 1999, 4. [8] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska. DzU 2001 Nr 62, poz. 627, z późn. zm. [9] PN-EN ISO 14004:1998 Systemy zarządzania środowiskowego - Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających, [10] Świątek W.: Podstawowe wymagania prawne z zakresu ochrony środowiska w praktyce małych i średnich przedsiębiorstw. Ekoekspert sp. z o.o., Warszawa 2004, 4-5. [11] Komisja Helsińska, REALIZATION OF THE ENVIRONMENT PROTECTION PRINCIPLES INCLUDING IN 1992 HELSINKI CONVENTION Summary: The 1992 Helsinki Convention relates to all environmental protection principles, that is: the sustainable development principle, the precautionary principle, the integration principle, the polluter pays principle and the public participation principle. This is particularly important in the document, which has the international significance, because the Baltic Sea area is the most energy-consuming area in the world. Keywords: sustainable development, environmental protection principles, Helsinki Convention