Odpowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki

Transkrypt

1 Odpowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki 1

2 Recenzent: dr hab. Andrzej Słaboń, prof. UEK ReDAKCJA NAUKOWA: Robert Geisler redakcja e-book: Michał Wanke Skład i projekt graficzny: Katarzyna Mular Korekta: Jagoda Hlawacz Wydawca: Instytut Socjologii Uniwersytet Opolski ul. Katowicka 89, Opole tel socjologia@uni.opole.pl Publikacja współfinansowana przez Polskie Towarzystwo Socjologiczne Autorskie prawa osobiste: Robert Geisler Anna Karwińska Wojciech Goleński Arkadiusz Peisert Łukasz Wołyniec Daria Murawska ks. Wojciech Sadłoń Andrzej Klimczuk Magdalena Klimczuk-Kochańska Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska Katarzyna Mular Zezwala się na korzystanie z książki Opowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki na warunkach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 (znanej również jako CC-BY-SA), dostępnej pod adresem l ub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. 2

3 Robert Geisler Wprowadzenie 4 I Anna Karwińska Współodpowiedzialność za miasto 8 II Wojciech Goleński Rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej 29 III Łukasz Wołyniec Podmiotowość jako wyraz odpowiedzialności społeczności za swój los. Wybrane przykłady z województwa podlaskiego 46 IV Arkadiusz Peisert Partycypacja obywatelska jako przejaw odpowiedzialności za dobro wspólne. Zróżnicowanie strukturalne i regionalne 62 V ks. Wojciech Sadłoń Odpowiedzialność jako element religijnego kapitału społecznego w społecznościach lokalnych w Polsce 76 VI Daria Murawska Społeczna odpowiedzialność biznesu nowa jakość we współpracy organizacji pozarządowych z firmami 93 VII VIII 3 Magdalena Klimczuk-Kochańska, Andrzej Klimczuk Outplacement odpowiedzialne zwolnienia pracownicze w kontekście rozwoju regionalnego Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska Miejsce uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego

4 robert geisler Instytut Socjologii Uniwersytet opolski Odpowiedzialność w naukach społecznych, czyli kilka słów wprowadzenia Odpowiedzialność w rozumieniu kategorii zachowania jednostki w różnych sytuacjach społecznych od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania filozofów. Dotyczyła jednakże relacji człowieka z innymi, przede wszystkim w kontekście za innych. Etymologicznie odpowiedzialność odnosi się do pojęcia odpowiedź, czyli jest stwierdzeniem, zdaniem lub zachowaniem będącym następstwem innego zdania, stwierdzenia. Najczęściej, kolokwialnie, oznacza odpowiadanie za swoje czyny bądź odpowiadanie za czyny innych. Zdecydowanie wyraźnie znalazło to odbicie w XX-wiecznym nurcie filozoficznym zwanym filozofią dialogu, który zwracał uwagę na wzajemne relacje pomiędzy ludźmi, przede wszystkim na odpowiedzialność za innych. Odmiennym poziomem dyskusji filozoficznej, analizującej kategorię odpowiedzialności, była wymiana argumentów we współczesnej filozofii politycznej pomiędzy liberalizmem i komunitarianizmem. Ten pierwszy wyraźnie akcentował odpowiedzialność jednostki względem siebie, ten drugi, z racji zakorzenienie człowieka we wspólnotach czy grupach społecznych, podkreślał odpowiedzialność człowieka wobec innych czy za innych (Gray 1994, Etzioni 2000). Odpowiedzialność jako kategoria filozoficzna rozważana abstrakcyjnie, choć mająca na uwadze odniesienie w rzeczywistości społecznej, stała się w ostatnich kilkudziesięciu latach przedmiotem zainteresowań badawczych różnych nauk społecznych, by nie powiedzieć, że znalazła się w ich centrum. Wiązało się to niewątpliwie z dynamicznym rozwojem nurtu socjologii codzienności, który przedmiotem swych zainteresowań uczynił cechy rzeczywistości społecznej, występujące w relacjach społecznych i w kontekście społecznym, często pomijane przez badaczy XIX czy XX wieku tzw. imponderabilia życia społecznego, takie jak przyjaźń, miłość, cielesność bądź właśnie odpowiedzialność. Najpełniejszy wyraz znalazła odpowiedzialność w modelu społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility CSR), modelu zarządzania strategicznego firm. Tym samym model odpowiedzialności został włączony nie tylko w sferę praktyki, czyli aktywności ludzi, ale również w sferę nauk o zarządzaniu, etyce społecznej (etyce w biznesie) czy naukach społecznych, takich jak socjologia. Odpowiedzialność biznesu oznacza w tym przypadku działalność firmy wykraczającą poza ramy prawne, a związane z dodatkową działalnością na rzecz różnego rodzaju interesariuszy, do których zalicza się m.in. pracowników, kontrahentów, podwykonawców, współpracowników, ale i instytucje społeczności lokalnej, w której zlokalizowane jest przedsiębiorstwo, jak władze, szkoły, przedszkola czy organizacje pozarządowe. 4

5 Model odpowiedzialnego biznesu wyraźnie odcinał się od wąsko pojmowanej filantropii, jak również zakładał, że sfera gospodarki nie jest izolowana od społeczeństwa czy społeczności, a tym samym jest w nim zakorzeniona, co oznacza, że winna współistnieć na różnych poziomach z różnorodnymi instytucjami i procesami społecznymi w niej zachodzącymi. Jak pisał przed laty guru zarządzania Peter Drucker: Organizacje muszą brać na siebie społeczną odpowiedzialność. Nie ma nikogo innego w społeczeństwie organizacji, kto dbałby o samo społeczeństwo ( ) Organizacja ponosi pełną odpowiedzialność za swój wpływ na społeczność i społeczeństwo ( ) (Drucker 1999, 83-86). Model odpowiedzialnego biznesu przyjął się w praktyce zarządzania firmami i stał się jednym z kluczowych wyznaczników polityki europejskiej, w szczególności na lata , zgodnie z którym to modelem założenia odpowiedzialnego biznesu przyjęto za istotne do budowania innowacyjnej gospodarki, a jednocześnie do konstruowania modelu socjalnego w Europie. Model odpowiedzialnego biznesu zakłada również współpracę pomiędzy sektorem biznesu i organizacjami pozarządowymi. Współpraca międzysektorowa instytucji wprowadza nas do tematu odpowiedzialności, jaką realizują instytucje szeroko rozumianego społeczeństwa obywatelskiego. Niezależnie od definiowania społeczeństwa obywatelskiego, czy na sposób liberalny, czy na sposób komunitariański (neokonserwatywny bądź republikański) o czym wcześniej wspomniano w kontekście filozofii politycznej kwestia odpowiedzialności za siebie bądź innych obywateli jest bardzo istotna w związku z podejmowaniem działań przez organizacje pozarządowe. Już sam fakt kreowania przez nie projektów na rzecz poszczególnych grup społecznych, jak ubodzy, niepełnosprawni, ale też przedsiębiorcy czy młodzież, zakłada milczące poczucie odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za innych obywateli. Jak pisał Amitai Etzioni w The Third Way to a Good Society: posiadamy nieprzenośne prawa i społeczne odpowiedzialności dla każdego i względem każdego (Etzioni 2000, 12). Organizacje pozarządowe i ich aktywność stanowią szczególnego rodzaju przykład brania odpowiedzialności za inne grupy społeczne, zwłaszcza osób posiadających realne problemy wynikające z trudności życiowych, czynników strukturalnych bądź biologicznych. Także szeroka definicja społeczeństwa obywatelskiego włączająca w nie władze, czy to na poziomie lokalnym, czy na poziomie centralnym, milcząco przyjmuje koncept odpowiedzialności za losy i życie obywateli, lub mieszkańców. Niezależnie od tego, czy jest to polityka gospodarcza, czy też społeczna, edukacyjna bądź przemysłowa, dotyczy ona poszczególnych grup społecznych obywateli pracowników, przedsiębiorców lub konsumentów. Jest swoistego rodzaju odpowiedzią na ich potrzeby, zamierzenia, aspiracje czy też pomysły na życie. Znalazło to wyraz w modelu governance, zakładającym występowanie norm, które regulują zachowaniem i aktywnością obywateli bądź poszczególnych instytucji. Normy te jednak odnoszą się w równym stopniu do wszystkich aktorów-podmiotów, czy to życia w społeczności lokalnej, czy też organizacji, jaką jest przedsiębiorstwo. Dlatego też model governance zakłada szeroko rozumianą partycypację obywatelską, która z kolei przenosi pojęcie odpowiedzialności z poziomu władz na poziom obywateli zamieszkujących dany obszar. Partycypacja obywatelska, będąca jedną z kluczowych cech współczesnej demokracji lokalnej czy też demokracji deliberatywnej, przyjmuje z kolei założenie o roli aktywnych obywateli charakteryzujących się poczuciem odpowiedzialności nie tylko za siebie i innych, ale również poczuciem odpowiedzialności za teraźniejszość i przyszłość, co nie zawsze idzie w parze z poczuciem odpowiedzialności ze strony władz zorientowanych na tu i teraz. Orientacja na przyszłość, czyli myślenie długofalowe, perspektywiczne, w kategoriach przyszłych pokoleń, 5

6 decyduje w głównej mierze o poczuciu odpowiedzialności dzisiejszych aktorów. Tego rodzaju podejście odnosi się do dwóch istotnych zagadnień: (1) modelu współodpowiedzialności oraz (2) trudności w artykulacji swoich interesów, nie zawsze zgodnych i zbieżnych z interesami innych obywateli lub innych grup społecznych, co tym bardziej dotyczy zagadnienia odpowiedzialności. Model współodpowiedzialności zakłada występowanie poczucia odpowiedzialności u różnych aktorów (interesariuszy) w równym stopniu. Oparty na zasadach szeroko rozumianej demokracji, podkreślającej rolę równości w rozumieniu zajmowanych pozycji i wynikających stąd praw i obowiązków, w szczególny sposób uzasadnia model władzy niehierarchicznej i zarazem równego poczucia odpowiedzialności za całą zbiorowość w sensie terytorialnym. Demokracja lokalna, jak i demokracja deliberatywna wyrażają się z kolei w dialogu pomiędzy różnymi aktorami, bardzo często opartymi na odrębnych interesach wynikających z pozycji społecznych, światopoglądu. Każdorazowa konfrontacja pomiędzy grupami społecznymi a władzami lokalnymi bądź grupami społecznymi winna uwzględniać współodpowiedzialność w wymiarze normatywnym, czyli rozłożenie poczucia odpowiedzialności na poszczególnych aktorów. Dlatego też dominujący od końca XX wieku model regionalizmu i lokalizmu jako model teoretyczny dotyczący zarządzania terytoriami, jak też model praktyczny odnoszący się do polityki europejskiej na poziomie regionalnym i lokalnym zakładał koncepcję odpowiedzialności dotyczącą troski człowieka o najbliższe terytorium, w tym kontekście miejsca zamieszkania. Regionalizm stanowił przykład zorganizowanego działania zbiorowego, realizowanego przez aktorów charakteryzujących się poczuciem podmiotowości, a zarazem odnoszącego się do tradycji i przeszłości regionu z uwzględnieniem jego przyszłości, przede wszystkim rozwoju gospodarczego, czy wzrostu gospodarczego. Dlatego też wszelkiego rodzaju aktywność obywateli na polu lokalnym bądź regionalnym ma swoje źródła w poczuciu odpowiedzialności za najbliższe środowisko, co znalazło wyraz w teorii i praktyce demokracji lokalnej i lokalnym społeczeństwie obywatelskim. W nich to bowiem takie cechy jak indywidualizm, klientelizm czy patronat zostały uznane za sprzeczne z zasadą odpowiedzialności. Z drugiej strony demokracja lokalna i lokalne społeczeństwo obywatelskie stanowiły kluczowe koncepty dla zrozumienia współczesnej zasady odpowiedzialności. W tych nurtach podkreślano również wątek sieci społecznych, które ułatwiają transfer wiedzy, informacji lub też innego rodzaju wiedzy milczącej. Tego typu relacje, bazujące przede wszystkim na zaufaniu, mogą istnieć w oparciu o zasadę odpowiedzialności w rozumieniu aksjologicznym. Literatura przedmiotu z zakresu studiów regionalnych zwraca uwagę na szczególną rolę struktur społecznych, mających na celu rozwój regionalny. Wreszcie polityka europejska, współcześnie, w okresie pokryzysowym (czyli po 2008 roku) to nic innego, jak sfera ukazująca odpowiedzialność za innych (szczególnie uboższych, mniej zaradnych), co znalazło wyraz w polityce społecznej, jak też podkreślająca odpowiedzialność za środowisko przyrodnicze. Warto również nadmienić, że kwestia odpowiedzialności pojawiła się w takim zagadnieniu jak odpowiedzialność pracodawców wobec pracowników na rynku pracy (industrial relations). Poniższa książka stanowi próbę zdefiniowania koncepcji odpowiedzialności w życiu społecznym, jej zbadania w kontekście polityki, gospodarki i lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Dlatego też prezentowane w niniejszym tomie artykuły odnoszą się do różnego rodzaju odsłon odpowiedzialności obywateli, mieszkańców społeczności lokalnych i regionalnych, 6

7 7 ale i władz na różnym poziomie managerów względem pracowników, czy władze samorządowe względem swoich mieszkańców. Publikację otwiera artykuł Anny Karwińskiej Współodpowiedzialność za miasto, w którym autorka przedstawia wątki odpowiedzialności realizowanej przez różnych aktorów miejskiej sceny. Wojciech Goleński w artykule Rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej zastanawia się nad modelem polityki społecznej współcześnie modyfikowanej i zmienianej w stosunku do sytuacji gospodarczej. Model ten zakłada poczucie aktywności beneficjentów i kształtowanie poczucia odpowiedzialności za swój los i swoje czyny zmiany z pasywności w aktywność. Łukasz Wołyniec autor artykułu Podmiotowość jako wyraz odpowiedzialności społeczności za swój los. Wybrane przykłady z województwa podlaskiego w oparciu o studium przypadku województwa podlaskiego analizuje model podmiotowości wyrażający się w aktywności obywatelskiej, a tym samym w poczuciu odpowiedzialności poszczególnych społeczności za swój los. W tym samym nurcie prowadzi analizy Arkadiusz Peisert, który w artykule Partycypacja obywatelska jako przejaw odpowiedzialności za dobro wspólne. Zróżnicowanie strukturalne i regionalne uwzględnia czynniki struktury społecznej i terytorium w odniesieniu do zjawiska partycypacji obywatelskiej. Również w tym przypadku zjawisko partycypacji odnosi się do kategorii odpowiedzialności, którą autor definiuje w kontekście konceptu dobra wspólnego. Obydwa teksty wpisują się w analizy kategorii odpowiedzialności w polityce i społeczeństwie obywatelskim. Z ostatnim tematem można powiązać artykuł Wojciecha Sadłonia Odpowiedzialność jako element religijnego kapitału społecznego w społecznościach lokalnych w Polsce. Autor w oparciu o analizy teoretyczne i badania empiryczne lokuje kategorię odpowiedzialności w kontekście zachowań religijnych i zarazem modelu kapitału społecznego. Dwa następne teksty przedstawiają problematykę odpowiedzialności w gospodarce, odwołując się bezpośrednio lub pośrednio do modelu społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility CSR). Daria Murawska w artykule Społeczna odpowiedzialność biznesu nowa jakość we współpracy organizacji pozarządowych z firmami przedmiotem badań uczyniła relacje pomiędzy przedsiębiorstwami i organizacjami pozarządowymi w modelu CSR. Z kolei Magdalena Klimczuk-Kochańska i Andrzej Klimczuk w artykule Outplacement odpowiedzialne zwolnienia pracownicze w kontekście rozwoju regionalnego zajęli się problematyką zwolnień pracowniczych w odniesieniu do modelu odpowiedzialnego biznesu i w relacji do kwestii regionalnych. Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska natomiast w artykule Miejsce uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego analizuje odrębne zjawisko dotyczące szeroko rozumianej odpowiedzialności, a mianowicie organizacje międzynarodowe jako przykład instytucji, które powołane zostały i działają w poczuciu odpowiedzialności za losy społeczności międzynarodowej. Autorka dokonuje analizy prawnej uchwał prawotwórczych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego. BIBLIOGRAFIA Drucker Peter (1999) Społeczeństwo pokapitalistyczne, przeł. Grażyna Kranas. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. EtzioniAmitai (2000) The Third Way to a Good Society. London: Demos. Gray John (1994) Liberalizm, przeł. Radosława Dziubecka. Kraków-Warszawa, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego.

8 8 I

9 Anna Karwińska Katedra Socjologii Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Współodpowiedzialność za miasto Wstęp Współczesne miasto jest obszarem zarówno konfliktu, jak i współpracy rozmaitych zbiorowości i jednostek pełniących różne role społeczne, mających odmienne interesy i potrzeby. 9 Tworzenie dobrze funkcjonujących środowisk przestrzenno-społecznych wymaga wzmacniania współpracy i łagodzenia konfliktów. W procesach kształtowania przestrzeni i życia społecznego miasta uczestniczą rozmaite podmioty: władze różnego szczebla, urbaniści, zbiorowość lokalna, media, organizacje pozarządowe i inne. W pożądanym modelu współzarządzania miastem (urban governance) wszystkie te zbiorowości i jednostki powinny być zdolne do współdziałania i świadome współodpowiedzialności za teraźniejszość i przyszłość miasta. Można zasadnie określić miasto jako wspólne dobro wielu zbiorowości, organizacji, a także jednostek, zatem poczucie odpowiedzialności za zachodzące w mieście zjawiska i procesy powinno być oczywiste dla wszystkich mieszkańców i użytkowników, choć zakres owej odpowiedzialności może być odmienny dla różnych osób. Pewne doświadczenia historyczne wskazują na to, że od wczesnego etapu istnienia miast pojawiały się takie postawy i reguły działania, zwłaszcza w tych okresach, kiedy miasta miały szeroką autonomię. Wyrazem poczucia odpowiedzialności za miasto były działania zarówno w sferze obrony interesów miasta, jak i stymulowania jego rozwoju, podejmowane już w średniowieczu, szczególnie w miastach Europy

10 Zachodniej, przez rozmaite stowarzyszenia, bractwa czy inne organizacje. W społecznej historii miast i procesów urbanizacji znaleźć można więcej przykładów wiązania przywilejów obywatelskich z odpowiedzialnością. Ta kwestia staje się coraz bardziej obecna w dyskursie publicznym i analizach naukowych wraz z rozwojem demokracji i kształtowaniem się społeczeństwa obywatelskiego. Także w Polsce zagadnienie to staje się coraz ważniejsze w miarę jak dostrzegamy, że w procesach transformacji narasta deficyt kapitału społecznego i innych elementów obywatelskości, opóźniających się niejako względem innych przemian gospodarczych, politycznych czy społeczno-kulturowych. Niedostatek poczucia odpowiedzialności i współodpowiedzialności wyraża się na przykład rozszerzaniem się postaw roszczeniowych, obojętnością wobec aktów wandalizmu czy nieuprawnionym korzystaniu z dóbr publicznych 1 itd. 1 Rozumienie współodpowiedzialności za miasto W badaniach Diagnozy Społecznej 2011 okazało się, że niemal połowa respondentów jest w zasadzie obojętna na naruszanie zasady dobra wspólnego (Czapiński, 2011, s. 271). Odpowiedzialność jest w ostatnich dwóch dekadach w Polsce pojęciem rozważanym stosunkowo często ze względu na toczące się dyskusje o demokracji czy zarzuty czynione sobie nawzajem przez przedstawicieli różnych opcji politycznych i odwoływanie się do kategorii moralnej lub politycznej odpowiedzialności za rozmaite działania i/lub ich skutki. Nie oznacza to jednak, że dysponujemy precyzyjną i użyteczną definicją odpowiedzialności, która mogłaby ułatwić dokonywanie ocen w różnych obszarach życia społecznego, politycznego czy gospodarki. Jest to raczej nadal przedmiot dyskusji wielu rozmaitych dyscyplin. W definicjach psychologicznych zwraca się uwagę na fakt, iż odpowiedzialność oznacza zaciągnięcie zobowiązania moralnego, za realizację którego dana osoba może być oceniana przez uprawnione podmioty (np. zwierzchników) (Sillamy, 1998, 185).

11 Jest to zatem pewien rodzaj umowy społecznej zawieranej przez rozmaitych uczestników życia społecznego pomiędzy sobą (w różnych konfiguracjach). Zazwyczaj w analizie odpowiedzialności definiujemy podmiot i przedmiot odpowiedzialności, a także trybunał, przed którym podmiot jest rozliczany ze swoich działań (Filek, 1999, 113). Człowiek jest istotą społeczną, co oznacza między innymi, że bezustannie, w toku swojego społecznego bytowania wchodzi w rozmaite interakcje społeczne. Zyskuje w ten sposób możliwość wpływania na życie innych osób, wzmacniania ich dobrostanu lub przeciwnie, stwarzania przeszkód, trudności czy zagrożeń. Jednocześnie także sam znajduje się w kręgu oddziaływania swojego bliższego i dalszego otoczenia społecznego, przy czym jego dobrostan jest ściśle zależny od typu i jakości relacji, w jakich uczestniczy. Odpowiedzialność społeczna oznacza tu konieczność działania w sposób wspomagający dobre samopoczucie i realizowanie interesów innych uczestników życia społecznego, nie tylko osób, które są dla nas ważne ze względu na łączące nas z nimi związki, ale także tych, z którymi łączą nas styczności przelotne, albo na przykład tych, z którymi nie jesteśmy powiązani bezpośrednio (Goleman, 2007, 381). Im większe możliwości wpływania na życie innych posiada dana osoba (co wynika z jej statusu, pełnionych ról społecznych, umiejscowienia w sieciach zależności itp.), tym większa jest jej odpowiedzialność. Odwołując się do klasycznych rozważań Romana Ingardena, należy przypomnieć podstawowe sytuacje, w których występuje zjawisko odpowiedzialności: (1) ponoszenie odpowiedzialności za coś, (2) branie za coś odpowiedzialności, (3) pociąganie kogoś do odpowiedzialności (za coś), (4) działanie odpowiedzialne (Ingarden, 1972, 78). W każdym przypadku możemy mówić także o współodpowiedzialności, zakładając, że splatają się tu działania dwóch lub więcej osób. Mogą one działać w porozumieniu lub obok siebie niezależnie, jednak ze względu na skutki ich postępowania ponoszą wspólnie odpowiedzialność lub są do niej pociągane, czy też wspólnie biorą za coś odpowiedzialność. Współodpowiedzialność dotyczy, najogólniej rzecz biorąc, kilku lub czasem więcej zakresów działań świadomie podejmowanych przez różne podmioty. Te zakresy zazwyczaj nie są równoległe, a raczej przeplecione i wzajemnie powiązane, co sprzyja powstawaniu rozmaitych sprzeczności czy konfliktów w związku z formułowaniem celów, wyborem środków, czy oceną rezultatów. Ze względu na istnienie powiązań między zadaniami różnych podmiotów pożądane jest świadome przyjmowanie współodpowiedzialności, czemu powinny towarzyszyć procesy 11

12 wzajemnego wzmacniania i synergii. Oczywiście, w wielu sytuacjach, także w rozważanym tu przykładzie współodpowiedzialności za miasto, może zachodzić (i często tak się dzieje) brak współpracy rozmaitych podmiotów, z których każdy realizuje swoje cele, swoje interesy, które mogą być trudne do pogodzenia lub nawet sprzeczne z interesami innych. W takiej sytuacji współodpowiedzialność dodatkowo wiąże się z koniecznością przewidywania skutków braku współpracy czy koordynowania działań. 12 Podjęta tu próba zdefiniowania współodpowiedzialności za miasto oparta jest na założeniu, że miasto, jako środowisko społeczno-przestrzenne, w którym realizowane są rozmaite cele indywidualne i zbiorowe, zarówno o charakterze społecznym jak i politycznym, administracyjnym, gospodarczym (wymieniając najważniejsze), jest obszarem kumulowania się wzajemnych powinności i zobowiązań.

13 Funkcjonujące w mieście jednostki, zbiorowości o odmiennych zasadach działania, instytucje, organizacje, wszyscy aktorzy procesów miejskich są powiązani różnymi więziami, pozostają ze sobą w licznych stycznościach, stosunkach społecznych i zależnościach wzajemnych, co oznacza konieczność przestrzegania określonych reguł i zasad, akceptację rozmaitych ograniczeń czy wywiązywanie się ze zobowiązań. 13 W jakim sensie miasto jest przedmiotem odpowiedzialności? Chodzi tu zazwyczaj o możliwość osiągania dobrostanu miasta w kilku co najmniej sferach: przestrzennej, organizacji życia społecznego, rozwoju kultury, relacji władza-obywatele czy rozwoju gospodarczego. Należy zwrócić uwagę, że wobec miasta jako środowiska człowieka, od samego początku ukształtowania się tej formy społeczno-przestrzennej formułowano rozmaite oczekiwania. Zarówno twórcy, jak i użytkownicy miasta dążyli do realizowania w jego kształcie przestrzennym i społecznym najważniejszych w każdej epoce ideałów, wartości i przekonań dotyczących dobra, prawdy i piękna. Te wysokie oczekiwania powodowały jednak, z drugiej strony, ostrą krytykę miasta jako środowiska mieszkalnego, które nigdy nie miało szansy osiągania założonych, bardzo rozbudowanych celów. Współczesne oczekiwania wobec miasta są wypadkową zarówno wzrostu potrzeb w sferze materialnego dobrobytu, jak i potrzeb postmaterialistycznych, w tym np. wolności, poczucia sprawstwa czy samorealizacji. Przedmiot współodpowiedzialności jest zatem bardzo szeroko zakrojony i obejmuje wiele obszarów działania podmiotów zidentyfikowanych jako odpowiedzialne w tym tworzeniu najlepszego środowiska życia, nawet jeśli te podmioty działają osobno

14 czy bez porozumienia. Poczucie współodpowiedzialności za losy miasta nabiera szczególnej wagi w sytuacjach zagrożeń dotyczących miasta jako środowiska mieszkalnego, miasta jako jednostki gospodarczej czy administracyjnej. Rozważenie stanu polskich miast pozwala sformułować takie obszary zagrożeń, aktualnych czy potencjalnych. Jak wynika z badań nad kondycją miast polskich, ustępują one, generalnie rzecz biorąc, wielu miastom zachodniej i północnej Europy, zwłaszcza jeśli chodzi o zasoby rozwojowe i ich umiejętne wykorzystywanie. Duże ośrodki miejskie w Polsce nie przyciągają atrakcyjnych inwestycji, przegrywają konkurencję o pełnienie funkcji gospodarczych, kulturalnych czy edukacyjnych (Stan Polskich Miast, s. 187). Niedawny IV Kongres Urbanistyki Polskiej w Lublinie w dniach roku obradował pod charakterystycznym hasłem odpowiedzialni za miasto. Punktem wyjścia były opublikowane kilka miesięcy temu założenia krajowej polityki miejskiej, w których zakłada się kilka najważniejszych celów rozwojowych na najbliższą dekadę, w tym podwyższenie zdolności miast do kreowania rozwoju i zarządzania nim, wzrostu zatrudnienia, wspomaganie obszarów problemowych, rewitalizację obszarów zdegradowanych, równoważenie rozwoju miasta w wymiarze przestrzennym i społecznym. Wszystkie właściwie wymienione cele powinny być obszarem rozwijania współpracy między różnymi uczestnikami procesów życia miejskiego, także tymi wskazanymi wyżej, obszarem budowania wielowymiarowego partnerstwa i w konsekwencji rozwijania poczucia współdecydowania i współodpowiedzialności. 2 i Podmioty odpowiedzialne obszary odpowiedzialności za miasto Można wyróżnić co najmniej kilka podmiotów, które są odpowiedzialne, a jednocześnie współodpowiedzialne za dobre funkcjonowanie miasta w rozmaitych aspektach, m.in. przestrzennym, społecznym i gospodarczym. Ze względu jednak na szczególnie istotną rolę w tworzeniu dobrze funkcjonującego środowiska miejskiego, konsekwentnie, większą odpowiedzialność ponoszą zwłaszcza władze lokalne, inwestorzy i deweloperzy, a także osoby i instytucje odpowiedzialne za planowanie przestrzenne i społeczne. 14

15 Po pierwsze zatem chodzi o odpowiedzialność władz, zwłaszcza władz centralnych, które stwarzają ramy prawne dla planowania przestrzennego. Władze lokalne działają w ramach, na które pozwala im prawo i struktury tworzone centralnie. Jednak także na szczeblu miasta władze podejmują decyzje wpływające na sposób zagospodarowania przestrzeni. Powinny realizować zasadę współzarządzania, której najważniejszym elementem jest inicjowanie i podtrzymywanie różnorodnych form interakcji pomiędzy władzą a społeczeństwem (Kooiman, 2008). Jest to niezbędne, ponieważ potencjał władzy (możliwości podejmowania decyzji) nie jest domeną wyłącznie formalnych struktur państwa, powstaje i rozwija się także w instytucjach gospodarczych, kulturalnych, społecznych (Taylor, 2000, 199). To po stronie władzy spoczywa odpowiedzialność za tworzenie dobrych warunków dla wzmacniania kapitału społecznego, zaangażowania rozmaitych sił społecznych, w tym także grup obecnych w małym zakresie (z różnych powodów) w głównym nurcie życia społecznego, wreszcie dla budowania i wzmacniania obywatelskiego poczucia odpowiedzialności wykraczającego poza sprawy indywidualnych interesów (Branann, John, Stoker, 2006). Szczególnie ważną rolę odgrywa tu postawa przedstawicieli władz, a właściwie stopień ich gotowości do odchodzenia od hierarchicznych, sztywnych procedur i zasad regulujących wzajemne relacje pomiędzy uczestniczącymi w procesach relacji podmiotami lokalnymi (John, 2001). Często jednak okazuje się, że mieszkańcy mają słabą pozycję w konfrontacji z biznesem, a administracja miejska wspiera raczej interesy prywatnych firm, a nie mieszkańców (Mergler, Pobłocki, 2010, 7). Zasoby miasta są przez władze traktowane jako źródło zysku, powinny zatem, w ich mniemaniu, produkować dobra i usługi pożądane przez zamożnych klientów. Tadeusz Markowski w trakcie Kongresu Urbanistów zadał pytanie o społeczną odpowiedzialność władz publicznych wobec gospodarki finansowej użytkowników i inwestorów w mieście. Jedno z najważniejszych zagadnień to odpowiedź na pytanie, czy władza miejska potrafi optymalizować korzyści finansowe w funkcjonowaniu rozwoju miast. Inne zagadnienie, jakie warto podnieść w tym kontekście, to umiejętność osiągania równowagi pomiędzy 15

16 rynkiem a potrzebami społecznymi. Miasto nie jest przedsiębiorstwem nastawionym na zysk (zwłaszcza zysk za wszelką cenę), co musi odzwierciedlać się w sposobach podejmowania decyzji, ustalania priorytetów czy dokonywania oceny podejmowanych działań. Zarządzanie (management) jest zastępowane przez współzarządzanie (urban governance), co oznacza szczególny typ wzajemnych interakcji i niekończącego się procesu zawierania rozmaitych sojuszy pomiędzy instytucjami państwa, instytucjami gospodarczymi oraz instytucjami społeczeństwa obywatelskiego. Jak wskazują ostatnio podjęte analizy, w sposobach działania władzy samorządowej mają swoje źródła rozmaite dysfunkcje, w tym m.in. osłabianie demokracji samorządowej, nadmierna biurokratyzacja, narastające zjawiska etatyzacji (upaństwowienia samorządu) (Bober i in., 2013, 14). To czynniki utrudniające definiowanie zakresów odpowiedzialności, ale także kształtowanie poczucia współodpowiedzialności rozmaitych, funkcjonalnie powiązanych ze sobą podmiotów. Zbiorowości miejskie stają się w wyniku rozmaitych procesów społecznych, politycznych i gospodarczych coraz bardziej zróżnicowane i niejednorodne. Interesy poszczególnych grup często kolidują ze sobą, a jeśli nawet wykazują podobieństwa, mogą być ułożone w odmienne hierarchie. Miasto to także wielość rozmaitych instytucji działających zgodnie z odmiennymi procedurami i podporządkowanych różnym priorytetom. W tych warunkach łatwo o napięcia i konflikty utrudniające wzajemne stosunki między rozmaitymi aktorami miejskimi. Jednak zbiorowość miejska musi być choć w pewnym zakresie wspólnotą, muszą istnieć uzgodnione cele i środki ich osiągania, a także przestrzegane przez wszystkie podmioty reguły. Zwłaszcza przedstawiciele władz miejskich muszą używać posiadanych uprawnień w sposób uwzględniający potrzeby i oczekiwania innych aktorów lokalnych uczestniczących w tej swoistej grze o realizację najważniejszych interesów całej zbiorowości. Tymczasem, jak wskazują autorzy cytowanego wyżej raportu o stanie samorządności, wśród poważnych problemów działalności samorządowej można wymienić niedostatek kultury partnerstwa i dialogu. Wytworzył się w zbiorowościach lokalnych skomplikowany splot rozbieżnych wzajemnych oczekiwań i przekonań odnoszących się do pozostałych partnerów. Władze lokalne postrzegane są jako nieskore do współpracy z obywatelami i organizacjami pozarządowymi, organizacje pozarządowe z kolei jako egoistyczne i roszczeniowe, wreszcie obywatele jako obojętni i niechętni do angażowania się w sprawy publiczne (Bober, 2013, 33). 16

17 Odrębnym i trudnym zagadnieniem jest sprecyzowanie zakresu odpowiedzialności inwestorów i deweloperów, którzy nie mają przecież społecznego mandatu na sprawowanie władzy, a poprzez swoje działania motywowane zyskiem wpływają bardzo istotnie na kształt miasta i możliwości rozwojowe. Obserwacja działań tych uczestników gry o miasto pozwala często zasadnie przypuszczać, że miasto traktują po prostu jako obszar biznesu, przyjmując jednocześnie zaczerpnięte z Friedmana przekonanie, że celem działania przedsiębiorców jest przysparzanie zysku udziałowcom (Friedman, 1993, 128). Poczucie współodpowiedzialności inwestorów i deweloperów jest szczególnie ważne ze względu na specyfikę sytuacji w sferze gospodarowania przestrzenią w naszym kraju. Polska charakteryzuje się wyjątkowo rozproszoną siecią osadniczą, co wynika między innymi z braku przestrzegania zasady oszczędnego gospodarowania przestrzenią, co jest także w części swoistym spadkiem po okresie PRL-u. Niestety, obecne prawo nie chroni dostatecznie tego bardzo cennego zasobu jakim jest przestrzeń, niedostateczną moc sprawczą ma planowanie przestrzenne (zarówno na szczeblu lokalnym jak i regionalnym), zatem nic lub niewiele chroni nawet bardzo cenne zasoby przestrzenne przed inwestycjami wynikającymi z doraźnych interesów, których skutki będą trwały przez wiele dziesiątków lat lub dłużej (Radziejowski, 2002, 22). Analizując przyczyny nieładu przestrzennego i braku nadzoru nad planowaniem przestrzennym, Kowalewski zwraca uwagę na niewłaściwą i w istocie szkodliwą filozofię ekonomiczną rządów przyjmujących liberalne zasady funkcjonowania także sektora gospodarki przestrzennej i gospodarki mieszkaniowej. Tymczasem są to obszary, które powinny być regulowane przez władze publiczne, odpowiedzialne za procesy społeczne i gospodarcze. W obecnej sytuacji pojawiają się finansowi beneficjenci chaosu urbanizacyjnego, słabości planowania i zaniku kontroli publicznej gracze na rynku nieruchomości. Jest to specyficzna grupa deweloperów niezmiernie ważna i skuteczna w swoich działaniach której celem jest wyłącznie zysk, jaki przynosi proces inwestowania, a nie zysk z realizowanej inwestycji. Deweloper poszukuje wówczas tanich terenów, najchętniej rolnych, a nie odpowiadają mu wolne uzbrojone tereny budowlane wskazane 17

18 w studiach i planach miejscowych, bowiem są one z zasady droższe, nie jest on też zwolennikiem kontroli planistycznej i budowlanej (Kowalewski, 2012, 7). Na brak poczucia odpowiedzialności i współodpowiedzialności, zarówno władz jak i inwestorów, i deweloperów, wskazują ustalenia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przyjętej 13 grudnia 2011 przez Radę Ministrów. W części Społeczne i ekonomiczne skutki generowane przez obecny system gospodarki przestrzennej pojawia się cały szereg zarzutów pod adresem tego systemu, wskazuje na skutki zaniechania przez władze publiczne brania odpowiedzialności za procesy przestrzenne, za tworzenie i utrzymywanie mechanizmów kontroli. Z istniejących luk korzystają rozmaite grupy interesów, często bezkarnie naciągające prawo (Koncepcja 2011, ). Odpowiedzialność urbanistów za miasto dotyczy innego zakresu spraw. Ze względu na posiadane kwalifikacje to oni powinni być pierwszoplanowymi aktorami, specjalistami wspomagającymi innych uczestników procesu kształtowania harmonijnej, odpowiadającej postulatowi miasta dobrze funkcjonującego przestrzeni miejskiej. 18

19 Jak jednak wynika z wypowiedzi przedstawicieli tej grupy zawodowej na wspomnianym Kongresie, można dziś zasadnie pytać, jak są postrzegani przez tych innych uczestników, a także w jakim stopniu ich gotowości do brania odpowiedzialności za miasto odpowiada zaufanie, jakim chcą ich obdarzać mieszkańcy miasta czy przedstawiciele władzy. Urbaniści wiedzą lepiej wskazywał Stanisław Gzell w jednej z sesji Kongresu, ale ta wiedza nie jest wykorzystana do planowania miasta, a zwłaszcza do podejmowania decyzji. Decydującą role w kształtowaniu przestrzeni miasta zdaje się odgrywać aktualnie rynek nieruchomości, traktujący miasto jak fabrykę pieniędzy. Nie dostrzegają też konieczności wzmocnienia pozycji urbanistów i roli planowania urbanistycznego władze. Wreszcie właściciele działek nie zgadzają się, aby oddzielać prawo własności od prawa zabudowy. Jeśli zatem urbaniści mieliby faktycznie przyjmować odpowiedzialność za miasto, jego kształt obecny i możliwości rozwojowe miasta w przyszłości, powinni mieć odpowiedni status. Jak wskazał z kolei Böhm w innej wypowiedzi Kongresu: Planiści to nie grupa maniaków, którzy chcą zmuszać ludzi do irracjonalnych zachowań, ale zawodowcy przygotowani do całościowej oceny sytuacji, przewidywania scenariuszy i ich skutków oraz określonego sterowania rozwojem. Rozwojem, który podobnie jak kurs walut czy stan zdrowia, nie wynika z głosowania i nie zawsze jest bezpieczny. Lepiej w tej sprawie udzielić mandatu fachowcom którzy wezmą stosowną część odpowiedzialności za swoje decyzje niż być mądrym po szkodzie. Tworzenie dobrze funkcjonujących środowisk przestrzenno-społecznych wymaga oczywiście zintegrowanej wiedzy z obszarów różnych dyscyplin i nie ma wątpliwości, że profesjonalizm jest tu kluczowym warunkiem. Jako znaczący element rozwoju współodpowiedzialności za miasto niezbędne jest stworzenie właściwego modelu współpracy przedstawicieli tych dyscyplin, które odgrywają najistotniejszą rolę w procesach planowania miasta i jego rozwoju. Z punktu widzenia reprezentowanej przeze mnie dyscypliny najważniejsze są interakcje pomiędzy urbanistami, architektami a socjologami i psychologami środowiskowymi. Oczywiście idealny układ to taki, w którym założenia, np. do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta, wypracowywane są podczas swoistego okrągłego stołu, przy którym zasiadają nie tylko przedstawiciele dyscyplin technicznych czy specjaliści od kwestii finansowych i gospodarczych, ale także ekolodzy, socjologowie, psychologowie, historycy sztuki itd. Pojawia się tu kwestia wspólnego języka w opisywaniu problemów miejskich, ustalania celów rozwojowych i ich hierarchii, kryteriów wyboru środków i kryteriów postępowania 19

20 w sytuacji konfliktu wartości. Takie wielogłosowe dyskusje toczą się okazjonalnie, nie są natomiast zwyczajowym, rutynowym sposobem postępowania. Taki interdyscyplinarny projekt, pokazujący złożoność i powiązanie rozmaitych wyzwań rozwojowych, mógłby być punktem wyjścia do kolejnego etapu nawiązywania dialogu z członkami społeczności lokalnych. Mieszkańcy i użytkownicy miasta są kolejną ważną grupą, która powinna poczuwać się do współodpowiedzialności za miasto. Przede wszystkim należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że określenie władze miasta czy władze gminy jest efektem pewnego przyzwyczajenia i w istocie nie oddaje rzeczywistej funkcji prezydentów, burmistrzów czy członków rad miasta. Zarówno mieszkańcy, dziennikarze, a nawet miejscy aktywiści często uważają wybieranych przedstawicieli za władze, choć zgodnie z Konstytucją RP władzę zwierzchnią sprawują mieszkańcy (podk. moje AK) (Gerwin, 2012, 26). Jednak ani władze lokalne, wybrane często głosami niewielkiej części obywateli miasta (bo tak niewiele osób decyduje się na udział w wyborach), ani sami mieszkańcy nie do końca mają tego świadomość. W efekcie prezydenci czy burmistrzowie miast nie mają poczucia, że konsultacje społeczne są niezbędnym elementem demokratycznego sprawowania ich urzędu, a mieszkańcy często nawet nie próbują przełamać istniejących od dawna procedur decydowania o najważniejszych sprawach miasta, tak bardzo wpływających na jakość ich życia. Udział mieszkańców w podejmowaniu decyzji jest w demokracji jednym z oczywistych elementów życia społecznego, problemem jednak jest znalezienie najwłaściwszego sposobu włączania obywateli w procesy współzarządzania. Chodzi tu o to, że nie zawsze władzy zależy na realnym uczestnictwie obywateli, ale i obywatele nie zawsze są zainteresowani tym uczestnictwem, albo ich oczekiwania rozmijają się z celem tego typu procesów (Celiński, 2010, 36). 20

21 Istotną rolę w promowaniu społeczeństwa obywatelskiego i zachęcaniu mieszkańców miasta do społecznej partycypacji powinny odgrywać organizacje pozarządowe, które są kolejnym aktorem życia miejskiego współodpowiedzialnym za sposób, w jaki miasto funkcjonuje i rozwija się. Jednak w Polsce istnieje cały szereg ograniczeń w tym procesie budowania demokracji lokalnej. Organizacje pozarządowe bywają uzależnione od pozyskiwania grantów na swoją działalność, co sprzyja tworzeniu się powiązań między administracją samorządową a tymi organizacjami. Nie są dostatecznie liczne, przeważają w wielkich miastach, co ogranicza ich wpływy. Inny jeszcze podmiot odpowiedzialny za kształtowanie przestrzeni miejskiej to media. Powinny realizować społeczne funkcje informowania i kontroli, przy zachowaniu zasady uczciwości, sprawdzania danych, korzystania z kilku źródeł itp. Tymczasem współczesne media coraz szybciej podążają w stronę sensacji za wszelką cenę. Współodpowiedzialność mediów podsycających konflikty lokalne, ingerujących w podejmowane decyzje, tworzących atmosferę skandalu wokół pewnych wydarzeń jest tym większa, im bardziej są opiniotwórcze, im większy mają wpływ na widzów, słuchaczy lub czytelników. Wymienione wyżej podmioty powinny współdziałać w procesach decydowania o ważnych sprawach dotyczących funkcjonowania i rozwoju miasta. Tym bardziej, że jak wynika z kolejnych badań CBOS, narasta w społeczeństwie przekonanie, że działając wspólnie można rozwiązywać bardziej skutecznie różne problemy lokalne czy nawet dotyczące szerszego obszaru. Z drugiej strony rzeczywiste aktywne zaangażowanie w sprawy wykraczające poza własne interesy jest w Polsce, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, niewielkie, choć ma tendencje rosnące. Problemem jest brak publicznej przestrzeni aktywności obywatelskiej i partnerstwa publiczno-społecznego, często działania partycypacyjne nabierają cech rytuału bądź są zawłaszczane przez rozmaite grupy interesu (Bober i in., 2013, 34-35). To w sposób oczywisty ogranicza możliwości rozwoju poczucia współodpowiedzialności. 21

22 3 współodpowiedzialności Uwarunkowania poczucia za miasto Rozważając uwarunkowania rozwoju poczucia współodpowiedzialności, należy najpierw określić, co to oznacza w praktyce życia społecznego miasta. Jak się wydaje, można tu wyodrębnić co najmniej cztery zakresy współodpowiedzialności: 1. organizowanie i wspieranie współdziałania w różnych zadaniach. Wypracowywanie wspólnych celów i określanie środków prowadzących do ich realizacji. Pojawia się tu zatem konieczność wypracowania zasad i reguł takiej współpracy, umiejętność określenia dobra wspólnego, przestrzeganie prawa, świadomość konsekwencji oszustwa czy zaniedbania; 2. osiąganie celu, realizowanie zadań, a zatem realizowanie w praktyce zasad współpracy, gotowość do kompromisu, umiejętność godzenia rozmaitych interesów indywidualnych i zbiorowych, niezbędny do osiągania celów poziom elastyczności, akceptowanie odłożonej gratyfikacji; 3. umiejętność przewidywania rozmaitych skutków społecznych, ekonomicznych, środowiskowych itp., a także zdolność do reagowania na skutki nieprzewidywane; 4. umiejętność planowania i tworzenia strategii, w razie potrzeby także wielowariantowych. Niezbędny jest też monitoring działań, efektów współpracy i wreszcie zdolność do wprowadzania zmian w przyjętych scenariuszach. Czynniki i uwarunkowania, współdecydujące o możliwości osiągania pożądanego poziomu przyjmowania i akceptowania współodpowiedzialności, mają złożony charakter. Jednym z takich uwarunkowań jest odpowiednia relacja pomiędzy wybieranymi przedstawicielami władzy lokalnej a wybierającymi ich obywatelami. Reprezentanci wybierani przez mieszkańców powinni uwzględniać potrzeby i aspiracje swoich wyborców, reprezentować ich interesy, działać na rzecz dobra wspólnego. Pojawia się tu zatem pytanie o rozumienie owego reprezentowania, ponieważ to pojęcie nie jest ściśle sprecyzowane, a jak wynika z badan empirycznych może być w różny sposób interpretowane, co oczywiście pociąga za sobą istotne skutki w układaniu relacji pomiędzy wybranymi i wybierającymi. 22

23 Tabela 1. Definiowanie reprezentatywności cecha podstawowa zawartość pojęcia reprezentatywny wybrany przez podobny do osiągnięcia większości głosów w procesie głosowania uznanym za prawomocny przez osoby, które reprezentuje posiadanie cech, doświadczeń, zainteresowań wspólnych z grupą, społecznością czy organizacją reprezentowaną nominowany przez fakt bycia zaproszonym, powołanym, desygnowanym przez grupę, społeczność lub organizację reprezentujący interesy reprezentowanie interesów, działanie na rzecz pewnej grupy, społeczności czy organizacji; może też być to działanie na rzecz ochrony środowiska naturalnego, zagrożonych wartości kulturowych itp. odpowiedzialny wobec stwarzanie możliwości bycia rozliczanym za swoje działania i decyzje poprzez formalne spotkania, sprawozdania, ale także funkcjonowania w środowisku, które reprezentuje Źródło: Olech, Kotnarowski 2012: 153 W przyjętej tu perspektywie najważniejszy dla reprezentowania jakiejś zbiorowości jest ten ostatni sposob jego definiowania przyjmowanie odpowiedzialności wobec swoich wyborców, co, jak wskazywano wcześniej, wcale nie jest regułą w warunkach polskich. Wybierani przedstawiciele traktują często miasta niemal jako swoją własność, zakładając, że osiągnięcie większości w wyborach oznacza przyzwolenie na rządzenie. 23

24 Współodpowiedzialność za miasto to prawo, ale i obowiązek mieszkańców miasta. 24

25 Miasta w Polsce od początku transformacji są poddawane krytyce i ze względu na sposoby gospodarowania zasobami, i ze względu na jakość polityk miejskich, wreszcie z punktu widzenia niezadowalającej jakości środowiska mieszkalnego. Jednak przemiany we wszystkich zakresach funkcjonowania miasta są uwarunkowane zarówno sposobem sprawowania władzy, jak i sposobem realizowania roli obywatela przez wszystkich mieszkańców. W ostatnich latach narasta dyskusja nad problemem prawa do miasta. Jeśli jest ono realizowane, miasto przybliża się do realizowania ideału socially all inclusive city, co oznacza, że wszyscy mieszkańcy są włączani w proces decyzyjny i realizowanie polityk miejskich. Dotyczy to także osób, które ze względu na niski status, brak wykształcenia czy inne cechy sprzyjające marginalizacji są na uboczu życia społecznego. Włączanie wszystkich, przyznawanie wszystkim statusu pełnego obywatela (Stren, 2001) wymaga jednak rozważenia zakresu, w jakim owi wszyscy mogą (powinni?) uczestniczyć we współodpowiedzialności za miasto. Członkowie elit społecznych, osoby zaangażowane w sprawy swojego środowiska (np. działający w rozmaitych ruchach obywatelskich czy organizacjach pozarządowych) są używając pewnej przenośni oczywistymi uczestnikami. Natomiast owi nieobecni, niewidzialni czy niesłyszalni członkowie zbiorowości (ale nie wspólnoty) muszą być zdobyci dla takiej czy innej koncepcji zmian w ich środowisku życia. W 2004 roku sformułowano Światową Kartę Prawa do Miasta (The World Charter on the Right to the City) 2, w intencji twórców powinna ona spełniać rolę instrumentu, który mógłby być w tej walce użyty. W preambule dokumentu autorzy podkreślają konieczność szczególnej uwagi w kwestii praw i możliwości najbardziej defaworyzowanych środowisk w zbiorowości miejskiej, najbardziej pozbawionych siły i bezbronnych (The Word Charter 2004). Domaganie się prawa do miasta wiąże się jednak z koniecznością podejmowania obowiązków obywatelskich (Szczerba, 2012, 8) Był to efekt Social Forum of the Americas w Quito w lipcu 2004 I World Urban Forum w Barcelonie we wrześniu Pojawia się tu problem kompetencji obejmujących: kwestie moralne (np. uczciwość); kwestie umiejętności społecznych odróżnianie interesów swoich od dobra wspólnego, relacje z innymi, dojrzałość społeczną, w tym umiejętność rozumienia innych i akceptowania odmienności; kompetencje organizacyjno-techniczne, takie np. jak umiejętność negocjacji, prowadzenia sporów, przekonywania, zdobywania zwolenników, i wreszcie kompetencje wynikające z fachowości posiadania wiedzy lub umiejętność korzystania z wiedzy ekspertów w dziedzinach, których dotyczy podejmowana decyzja (Dahl, 1968, ). Ponadto współuczestnictwo wiąże się z współodpowiedzialnością, co nie jest dla wielu uczestników, zwłaszcza dla tzw. strony społecznej, oczywiste. Poczucie współodpowiedzialności w decyzjach dotyczących kształtu miasta tyczy ponadto konieczności działania w interesie społecznym, nieskupiania

26 się na swoich partykularnych interesach. Pojawia się tu także zagrożenie, że zamiast współodpowiedzialności powstanie sytuacja rozproszenia odpowiedzialności, że nie będzie można określić, kto za konkretne działanie (zaniechanie), dokonanie wyboru, użycie określonego kryterium odpowiada. Współodpowiedzialności należy się nauczyć, a szanse na taką edukację aktualnie są raczej nikłe, nie tylko w kwestii uczestnictwa w decyzjach planistycznych. Brak w programach szkolnych prawdziwej edukacji obywatelskiej utrudnia nabywanie odpowiednich kompetencji. Dodatkowo owa współodpowiedzialność nie jest w żaden sposób opisana i obudowana jasnymi i rozstrzygającymi rozwiązaniami prawnymi. Człowiek odpowiedzialny charakteryzuje się wieloma istotnymi cechami: dąży do zgodności między różnorodnymi formami własnej aktywności, podejmując decyzje uwzględnia jej możliwe skutki, podejmuje się działań, które może wykonać (ze względu na umiejętności, wiedzę, kompetencje), wywiązuje się z obowiązków, dba o powierzone mu dobra i osoby znajdujące się pod jego pieczą, zdolny jest do poczucia winy i zaakceptowania kary w sytuacjach, które zostały spowodowane przez jego działania, jest godny zaufania jako osoba i jako członek większej zbiorowości (Ostrowska, 1995, 30). Czy zatem wystarczy zadbać o wybranie np. do władz lokalnych osoby o takich cechach? Być może zwiększa to szanse na ukształtowanie się postaw zorientowanych na postrzeganie i przyjmowanie współodpowiedzialności jako efektu współdziałania. Nie jest to jednak zależność tak prosta. Człowiek odpowiedzialny, w znaczeniu przyjmowanym w psychologii, odnosi się do własnych działań podejmowanych w sytuacji, gdy posiada wybór (wolność), niekoniecznie zatem będzie skłonny do przyjmowania współodpowiedzialności w warunkach, w których nie jest w stanie określić dokładnie skutków zbiorowego (czy wspólnego) działania w ramach współpracujących instytucji i organizacji. Nawet jeśli w procesie uzgadniania przyjęte zostają jakieś reguły, zdefiniowane dobro wspólne, zawsze pozostaje znaczący obszar niepewności związany chociażby z rozmaitymi motywacjami uczestniczących aktorów. 26

27 Uwagi końcowe pytania na przyszłość Można postawić pytanie, czy w przewidywalnej przyszłości poczucie współodpowiedzialności za miasto będzie wzrastało. Czy, przeciwnie, będą narastały partykularne interesy poszczególnych grup mieszkańców i użytkowników. Wielką rolę będzie odgrywał tu proces edukacji obywatelskiej, zarówno tej rozwijanej w ramach instytucji edukacyjnych czy organizacji pozarządowych, jak i tej, którą można określić jako learning by doing, kształtowanej na przykład poprzez uczestnictwo w konkretnych, coraz częściej rozwijających się ruchach miejskich. Jest to tym ważniejsze, że współodpowiedzialność obejmuje przecież także sytuację, w której pewne działania zostały zaniechane, czy nawet nie zawsze łatwo przewidywalne skutki uboczne. 27 W jakich obszarach przede wszystkim poczucie współodpowiedzialności będzie się rozwijało? Czy kluczowe znaczenie będzie miało osiąganie zrównoważonego rozwoju miasta, czy dążenie do równego dostępu do cenionych dóbr i usług, kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni publicznych, zapewnianie szans rozwojowych miastu, budowanie budżetu partycypacyjnego? Tu szczególnie ważny jest proces definiowania wartości stanowiących podstawę tworzenia wspólnoty mieszkańców miasta i określanie wspólnych celów. To oczywiście kwestia bardzo złożona, chociażby ze względu na wzrastającą heterogeniczność społeczną, kulturową czy ekonomiczną miast. Jednak obserwacja współczesnych zjawisk w wielu miastach, zwłaszcza w krajach dotkniętych kryzysem ostatnich kilku lat, zdaje się świadczyć o zwrocie ku lokalności, w miarę jak państwo jako całość coraz gorzej rozwiązuje problemy swoich obywateli.

28 BIBLIOGRAFIA Bober J i in. (2013) Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, konieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce, MSAP, Kraków. Brannan T., John P., Stoker G., (2006) Active Citizenship, and Effective Public Services and Programmes: How Can we Know What Really Works? Urban Studies, vol. 43 Nos 5/6 May. Celiński A. (2010) Rzeczpospolita konsultująca, ResPublica nr Czapiński J., (2011) Postawy wobec dobra wspólnego, [w:] Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński i T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. Dahl R.A., (1968) Who Governs? [w:] The Search for Community Power, Hawley W.D., Wirt F.M., (eds.) Prentice Hall Inc. New Jersey. Filek J. (1999) Wolność i odpowiedzialność w działalności gospodarczej [w:] Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, D. Miller, IFiS PAN Warszawa. Friedman M. (1993) Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha & Rzeczpospolita, Warszawa. Gerwin M., (2012) Odkrywanie demokracji [w:] Miasto w działaniu. Zrównoważony rozwój z perspektywy oddolnej. red. P. Filar, P. Kubicki, Instytut Obywatelski, Warszawa. Goleman D., (2007) Inteligencja społeczna, Rebis, Poznań. Ingarden R. (1972) Książeczka o człowieku. Wydawnictwo Literackie, Kraków. John, P., (2001) Local Governance In Western Europe, Sage Publ. London. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przyjęta uchwałą 239/2011 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 roku. Kooiman J., (2008) (Współ)rządzenie socjopolityczne, [w:] Zarządzanie Publiczne nr 3(5). Kowalewski A., (2012) Koszty patologii przestrzennych, Kongres Budownictwa, dostępne na ce=web&cd=1&ved=0cdeqfjaa&url=http%3a%2f%2fwww. kongresbudownictwa.pl%2fpliki%2fkoszty%2520patologii- %2520przestrzennych% doc&ei=oe1qUZyMF8Sp7Aavu4D4Aw&usg=AFQjCNGSvGA3M1a7u9BmxSao3PPaNR-5Wg&si g2=hsalfv8y-s817sagksafdg&bvm=bv ,d.d2k Dostęp Maguire K., Truscott F., (2006) Active Governance. The Value Added by Community Involvement in Governance through Local Strategic Partnerships, Joseph Rowntree Foundation, York. Mergler L., Pobłocki K., (2010) Nic o nas bez nas: polityka skali a demokracja miejska, ResPublica nr Ostrowska K., Poczucie odpowiedzialności jako element dojrzałej osobowości, [w:] Edukacja aksjologiczna, t 2. Odpowiedzialność pedagoga, red. K. Olbrycht, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Radziejowski J., Zrównoważone użytkowanie przestrzeni wyzwanie dla urbanistów XXI wieku [w:] Miasto za miastem, Raport, red. K. Kamienicki, Instytut na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju, Warszawa Sillamy N., (1998) Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Katowice Stren R., (2006) Thinking About Urban Inclusiveness, paper prepared for the 18th Session of the Commission on Human Settlements, entitled, Bridging the Divided City: A Dialogue on Social Inclusion in Cities, 14 February Dostępne na dostęp Szczerba M., (2012) Wstęp, [w:] Miasto w działaniu. Zrównoważony rozwój z perspektywy oddolnej, red. P. Filar, P. Kubicki, Instytut Obywatelski, Warszawa. The World Charter on the Right to the City, uploads/publications/worldcharterontherighttothecity- October04.doc dostęp Taylor P., (2000) UNCHS (Habitat)-the global campaign for good urban governance, Environment &Urbanization, vol.12, No 1, April. 28

29 29 II

30 Wojciech Goleński Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej Wstęp Kryzys finansowy datowany od 2007 roku raz jeszcze uświadomił politykom społecznym potrzebę zredefiniowania wizji tego, jaką rolę powinno odgrywać państwo oraz poszczególni aktorzy społeczni w kształtowaniu ogólnospołecznego dobrobytu. Polityka społeczna, będąca bardziej lub mniej ściśle kojarzona z tradycyjnym modelem welfare state, stanowi bez wątpienia nieodpowiednią strategię na czas kryzysu. Ściśle państwowa, w znacznej mierze scentralizowana polityka społeczna, choć teoretycznie zastąpiona działaniami samorządów, w wielu swoich założeniach nie należy w Polsce bynajmniej do przeszłości. Jest to polityka ciągle jeszcze oparta na świadczeniach pieniężnych, co w warunkach kryzysu generuje ogromne obciążenie fiskalne. Na poziomie mikro rodzi to cedowanie osobistej odpowiedzialności na instytucje administracji publicznej (pomoc społeczna, służby zatrudnienia). Pomimo zakorzeniania takich instytucji w środowiskach lokalnych, dyskusyjnym jest twierdzenie, że stanowią one element polityki społecznej opartej na zasadzie pomocniczości. 30 Zmiana sposobu postrzegania odpowiedzialności za swój los przez odbiorców świadczeń jest istotnym elementem aktywnej polityki społecznej (APS). Odpowiedzialność obywatelska oznacza tu swoistą partycypację, która w przypadku zaistnienia ryzyka socjalnego wymusza przyjęcie aktywistycznego światopoglądu. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie obywatelskości modelu APS poprzez ukazanie związków tak pojmowanej polityki publicznej z koncepcjami, które stanowią z jednej strony emanację obywatelskiego zaangażowania, a z drugiej wielosektorowości i współdziałania aktorów społecznych. Koncepcje takie jak Europejski Model Społeczny, workfare state, flexicurity oraz governance mogą bezpośrednio lub pośrednio odwoływać się do modelu APS. Stanowią jego elementy konstytutywne lub są w znacznej części tożsame ze wskazaną polityką. Analiza powyższych koncepcji w założeniu powinna ukazać znaczenie odpowiedzialności obywatelskiej we wskazanym modelu.

31 1 Aktywna polityka społeczna podstawowe założenia koncepcji 31 1 Rodzimi badacze nie są zgodni, co do nazwy oraz formy orientacji aktywizacyjnej w polityce społecznej. Przyjęta w niniejszej rozprawie nazwa aktywna polityka społeczna jest traktowana jako tożsama z pojęciem polityki aktywizacji czy też aktywizującej polityki społecznej. Pierwszym z wymienionych terminów posługują się m.in. tacy autorzy jak: M. Rymsza, T. Kaźmierczak, R. Szarfenberg, M. Grewiński. Termin polityka aktywizacji używają m.in. A. Karwacki, H. Kaszyński, K. Piątek, a ostatnie z wymienionych określeń: J. Orczyk, M. Żukowski. Uzasadnieniem dla przyjęcia w tym miejscu nazwy aktywna polityka społeczna jest fakt, że termin ten upowszechnił się w publicznych dokumentach wprowadzających założenia orientacji aktywizujących w polskiej polityce społecznej jako sferze praktyki (Zob. MPS 2005). Co się tyczy formy orientacji aktywizującej, to spór toczy się głównie w obszarze zagadnienia, czy APS można, czy też nie, kojarzyć z anglosaską koncepcją workfare. Wyczerpujące zestawienie w tej materii poczynił A. Karwacki (2010) oraz R. Szarfenberg (2010).... Analiza twierdzeń konstytuujących założenia aktywnej polityki społecznej może zawierać się w idei traktującej, że wszystkie świadczenia i przywileje socjalne, które są typowe dla tradycyjnego państwa opiekuńczego, nie przystają do dzisiejszych warunków społeczno-gospodarczych, powodując jedynie powiększanie problemu bezrobocia i roszczeniowości odbiorców świadczeń i przywilejów (Szarfenberg 2006, 2-3). Zamiast stosowania instrumentów fiskalnych (świadczenia socjalne, zasiłki) w próbach zapewnienia ogólnospołecznego dobrobytu należy zatem stwarzać świadczeniobiorcom możliwości zatrudnienia lub quasi zatrudnienia. 1 Świadczenia osłonowe stosowane w większości rozwiniętych państw europejskich nie gwarantują wyjścia z pułapki bezrobocia odbiorców wsparcia. Nie niwelują także innych skutków bezrobocia endemicznego i idącego za nim wykluczenia społecznego (Gazon 2008). Poniżej zostały przedstawione założenia koncepcji APS zsyntetyzowane przez rodzimych badaczy. Są to przede wszystkim: (1) przyjęcie orientacji skoncentrowanej na usługach aktywizujących beneficjentów kosztem świadczeń osłonowych; (2) integracja instytucji pomocy społecznej oraz publicznych służb zatrudnienia; (3) indywidualizacja usług, dostosowanie ich do możliwości i ograniczeń odbiorców; (4) wprowadzenie środowiskowej metody pracy socjalnej jako elementu aktywizacji jednostek i całych społeczności w środowisku lokalnym; (5) akcentowanie znaczenia roli organizacji pozarządowych i ich współpracy

32 z administracją publiczną przy realizacji usług społecznych z wykorzystaniem środków publicznych; (6) podkreślenie wzrostu znaczenia mechanizmów konkurencji w zakresie wyboru usługodawców przez płatników (administracja) i beneficjentów; (7) powrót do idei łączenia prawa do wsparcia socjalnego z obowiązkiem pracy (Karwacki, Rymsza 2011, 29-30). Wydaje się, że idea odpowiedzialności obywatelskiej ściśle związana z zestawem praw i obowiązków, które charakteryzują właściwie funkcjonujące społeczeństwo cywilne, w największym stopniu odwołuje się do ostatniego z przedstawionych założeń APS. Jednakże integracja jednostek samorządu terytorialnego (służby zatrudnienia i pomoc społeczna), osadzenie wsparcia socjalnego w środowisku lokalnym (środowiskowa metoda pracy socjalnej), wielosektorowość i decentralizacja stanowią elementy, które również bezpośrednio lub pośrednio są powiązane z odpowiedzialnością obywateli. Społeczeństwo obywatelskie jest fundamentem efektywnej realizacji założeń APS. Ma niepoślednie znaczenie zarówno w wymiarze gospodarczym, publicznym, jak i ściśle społecznym (Grewiński, Kamiński 2007, 15). Stanowi formę organizacji życia publicznego charakteryzowanego poprzez masową aktywność, świadomość celów, a także zdolność do samoorganizowania się dla realizacji przyjętych celów. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego (cywilnego) jest zazwyczaj rozumiane w dwojaki sposób. Po pierwsze jako aktywność społeczna, czyli jest to obywatelska działalność grupowa. Jej przejawem jest organizacja i funkcjonowanie nieformalnych grup, ruchów społecznych, wspólnot lokalnych czy organizacji pozarządowych. Po drugie jest ono rozumiane jako synonim społecznej świadomości społeczeństwo jest świadome swoich praw i obowiązków oraz możliwości realizowanych w ramach demokratycznego porządku prawnego (Mendel 2007, ). Takie rozumienie społeczeństwa obywatelskiego uwypukla w obszarze polityki społecznej zarówno znaczenie różnorodnych oddolnych inicjatyw, jak i rolę odpowiedzialności za wspólny oraz osobisty dobrobyt, niejako niezależnie od działań władzy publicznej lub też równolegle do nich. 32

33 2 a Aktywna polityka społeczna Europejski Model Społeczny Polityka społeczna jako jedna z polityk publicznych realizowanych w ramach wspólnoty europejskiej bez wątpienia nabiera coraz większego znaczenia. W przeszłości tworzona była niejako w wyniku walki pomiędzy celami gospodarczymi a społecznymi. W konfrontacji tej zwyciężały zwykle cele gospodarcze. Jednakże od czasu Szczytu w Lizbonie w 2000 roku można zauważyć zmianę w priorytetach Unii Europejskiej, gdzie spójność społeczna została umieszczona na równym poziomie w stosunku do celów gospodarczych Wspólnoty. Sprawy społeczne nabrały więc rzeczywistego znaczenia. Jasno sprecyzowano, że unia gospodarcza i społeczna powinny rozwijać się równolegle (Jorens 2005, 5-6). Wskazana kategoria spójności społecznej ma zasadnicze znaczenie dla realizacji celów społecznych, co za Nową Strategią na Rzecz Spójności Społecznej akcentuje Lucyna Frąckiewicz: [ ] społeczeństwo spójne to wspólnota wolnych, wspierających się nawzajem ludzi, którzy dążą do tych wspólnych celów metodami demokratycznymi. [...] Spójność społeczna polega nie tylko na zwalczaniu wykluczenia społecznego i ubóstwa. Chodzi tu również o tworzenie solidarności w społeczeństwie, tak by zminimalizować wykluczenie (2004, 3). Arkadiusz Karwacki podkreśla, że tak zaakcentowana spójność niewątpliwie dotyka sedna aktywnej polityki społecznej, a mianowicie walki z problemami społecznymi poprzez tworzenie podstaw do zaistnienia wrażliwości na problemy innych. Jest to więc swego rodzaju uogólniona empatia, bądź wielowymiarowy solidaryzm, który pozwala przeciwdziałać występowaniu problemów społecznych oraz niwelować te, które już występują (2010, 139). Polityka społeczna państw Unii Europejskiej jest realizowana poprzez koncepcję Europejskiego Modelu Społecznego (EMS). Warto zaznaczyć, że pomimo szeregu wspólnych wartości i norm występujących w państwach Unii, polityki społeczne poszczególnych państw członkowskich w wielu kwestiach są od siebie zasadniczo różne, co uwzględnia chociażby klasyczna typologia Esping-Andersena (Esping- Andersen 2010). Jak wskazuje Stanisława Golinowska, o wspólnym modelu społecznym można mówić w odniesieniu do wspólnych wartości, podobieństwa instytucji państwa opiekuńczego, a także podobieństwa życia społecznego wyznaczonego przez pewne wspólne cechy w rozwoju ekonomicznym, tradycji historycznej, obyczajów (w tym wyznaczonych przez religię) (2002, 4-5). 33

34 Dariusz K. Rosati podkreśla, że [ ] nie ma jednolitej, powszechnie przyjętej definicji EMS. Odmienne doświadczenia, tradycje i warunki rozwoju spowodowały, że w poszczególnych państwach były realizowane w okresie powojennym różne krajowe warianty EMS. Przy zachowaniu pewnych wspólnych cech ogólnych występują między nimi istotne różnice ( ). Mówiąc więc o jednolitym EMS, trzeba więc raczej mieć na myśli zbiór wspólnych, najważniejszych zasad, które leżą u podstaw różnych odmian państwa opiekuńczego, realizowanych w poszczególnych krajach europejskich (2009, 26). Włodzimierz Anioł twierdzi, że oficjalne dokumenty wspólnotowe Unii Europejskiej nie precyzują istoty oraz zasad EMS. Pojęcie to jednak pojawia się dość często przy okazji formułowania założeń unijnej polityki społecznej (Anioł 2003, 194). Na istotne podobieństwa łączące europejskie państwa opiekuńcze zwrócił uwagę holenderski badacz A. Hemerijck, do których to podobieństw zaliczył: 1) Przywiązanie do zasady sprawiedliwości społecznej. Jest ono rozumiane jako uznanie solidarności z osobami dotkniętymi różnymi formami ryzyka socjalnego. Przejawia się poprzez akceptowanie potrzeby pełnego zatrudnienia, powszechnego dostępu do ochrony zdrowia i edukacji, odpowiedniego zabezpieczenia społecznego poprzez system pomocy społecznej oraz walkę z wykluczeniem społecznym i ubóstwem. 2) Przyjęcie założenia, że społeczna sprawiedliwość może przyczynić się do efektywności ekonomicznej i wieloaspektowego postępu. Nie istnieje zasadnicza sprzeczność między konkurencyjnością gospodarczą a spójnością społeczną. Ponadto polityka społeczna może być traktowana jako jeden z głównych elementów procesów dostosowawczych w gospodarce w okresie strukturalnych przemian. Ogranicza ona związane z tymi przemianami ryzyko, sprzyja nabywaniu nowych kwalifikacji, redukuje konflikty społeczne wskazując jedynie najważniejsze elementy. 3) Wysoki stopień zorganizowania interesów oraz rokowań pomiędzy władzami państwowymi a partnerami społecznymi w sprawach dotyczących polityki społecznej i gospodarczej. Jest to ściśle związane z przyjęciem zasady partnerstwa i zaufania społecznego w procesie rozwiązywania problemów społecznych (2002, ). Celami EMS są przede wszystkim takie założenia, które realizują idee regionalnej integracji. Są one związane z postulatami realizacji ponadnarodowych wartości i zasad, takich jak: solidarność, integracja i spójność społeczna, bezpieczeństwo socjalne, dialog społeczny, demokracja i partycypacja obywatelska, subsydiarność, zakaz dyskryminacji, respektowanie równości kobiet i mężczyzn (gender mainstreaming), poszanowanie praw społecznych (Anioł 2003, 196). Pogłębiając analizę celów EMS, 34

35 można wskazać, że głównymi wyznacznikami polityki społecznej Unii Europejskiej jest traktowanie zatrudnienia jako celu strategicznego, a nie jedynie wyniku prowadzenia efektywnej polityki gospodarczej. Polityka społeczna traktowana jest nie jako koszt, ale inwestycja. Doprowadziło to do znacznego wzmocnienia polityki zatrudnienia oraz wymiaru politycznego i instytucjonalnego polityki społecznej per se (Chłoń-Domińczak i in. 2009, 78). Uściślając powyższą myśl, można wskazać na niebagatelną rolę we wprowadzaniu EMS, jaką odegrać miało przyjęcie Strategii Lizbońskiej. Celem tego dokumentu i jego założeń było uczynienie z Unii Europejskiej obszaru o dynamicznym i zrównoważonym zarazem rozwoju. W konkluzjach Rady Europejskiej z marca 2005 roku uwzględniono wnioski z oceny pięciolecia realizacji Strategii Lizbońskiej. Podkreślono w nich, że Europejski Model Społeczny opiera się na realizacji dwóch głównych celów. Są nimi postulaty pełnego zatrudnienia i spójności społecznej. Dokumenty unijne warunkujące wprowadzanie i funkcjonowanie EMS zakładają, że odpowiednio zaprojektowana i wdrożona polityka społeczna stanowi inwestycję, która przynosi korzyści wszystkim obywatelom i całemu społeczeństwu (MPS 2005, 4). Zgodnie ze wskazanymi w Strategii Polityki Społecznej na lata treściami działania EMS zmierzają do integracji społecznej, zwiększają potencjał rozwoju, a także sprzyjają zwiększaniu aktywności społecznej we wszystkich obszarach odpowiedzialnych za społeczny dobrobyt, m.in. poprzez rynek pracy. Istotne założenia Europejskiego Modelu Społecznego to: (1) odpowiedzialność państwa za poziom i jakość życia obywateli wyrażająca się m.in. w aktywnym przeciwdziałaniu ubóstwu i rozwarstwieniu społecznemu; (2) oparcie polityki społecznej na prawach społecznych i socjalnych; (3) wielosektorowość i wielopoziomowość polityki społecznej, w której ważną rolę do odegrania mają sektor obywatelski i rynkowy oraz władze regionalne i lokalne przy aktywnej postawie państwa realizującego interes wspólny i chroniącego najbardziej podatnych na wykluczenie społeczne; 35

36 (4) uznanie znaczenia mocnych i trwałych więzi rodzinnych i społecznych za jeden z istotnych czynników zapobiegających powstawaniu problemów społecznych i gospodarczych; (5) uwzględnianie trendów demograficznych w planowaniu polityki społecznej, a szczególnie zmieniającej się struktury wiekowej społeczeństwa, zmian wzorów życia rodzinnego oraz migracji (MPS 2005, 4). Na najbliższe dziesięciolecie Unia Europejska przyjęła strategię Europa Zakłada ona, że w zmieniającym się świecie Unii potrzebna jest inteligentna i zrównoważona gospodarka sprzyjająca włączeniu społecznemu (Komisja Europejska 2012). Strategia jest zgodna z obecnymi od dawna w ramach EMS głównymi celami Unii Europejskiej: walką z wykluczeniem społecznym, promowaniem sprawiedliwości społecznej i praw podstawowych (Komisja Europejska 2010). Jest zatem następczynią Strategii Lizbońskiej i odpowiedzią na kryzys gospodarczy, jaki przeżywają państwa starego kontynentu (Szweda-Lewandowska 2012, 24). Europa 2020 zakłada, że zatrudnienie jest najbezpieczniejszą drogą do wyjścia z ubóstwa dla tych, którzy są zdolni do pracy. Natomiast aktywne włączanie osób znajdujących się na marginesie rynku pracy zajmuje czołowe miejsce w programach Unii oraz programach krajowych. Znaczenia nabiera tu odpowiednie wsparcie socjalne (m.in. poprzez usługi społeczne), aby uniknąć tzw. syndromu otwartych drzwi sytuacji, w której ludzie znajdują się między bezrobociem a zatrudnieniem oraz niepewnością zatrudnienia lub jego niską jakością (Szweda-Lewandowska 2012, 7). W dokumencie podkreśla się także doniosłość i znaczenie w polityce społecznej podejścia opartego na partnerstwie oraz roli organizacji pozarządowych i sektora ekonomii społecznej, która potraktowana została jako innowacyjna odpowiedź na pojawiające się potrzeby społeczne i wyzwania, z którymi nie są w stanie poradzić sobie ani państwo, ani rynek (Szweda-Lewandowska 2012, 19-20). 36 Wskazane cele przyjęte na najbliższe dziesięć lat stanowią swego rodzaju konsensus pomiędzy polityką społeczną Unii Europejskiej pojmowaną holistycznie (EMS) a elementami systemów społecznych państw członkowskich. Na uwagę zasługuje podkreślenie znaczenia pracy jako najefektywniejszego sposobu przezwyciężania ubóstwa i wykluczenia społecznego, niejako niezależnie od różnic welfare state

37 w poszczególnych krajach wspólnoty. Wyszczególnienie znaczenia organizacji obywatelskich oraz podmiotów ekonomii społecznej można potraktować jako wyraz doceniania roli aktywnych form integracji na poziomie ogólnoeuropejskim. Stanowi to także skoncentrowanie uwagi na swoistej samoorganizacji aktorów społecznych w celu przezwyciężenia niedostatków systemowych, a więc scedowanie odpowiedzialności w pewnej mierze z państwa na poziom obywatelski. Jest to emanacją zasady subsydiarności, gdyż jak trafnie zauważa Zygmunt Bauman pojęcie subsydiarności w intencji i praktyce oznacza (podobnie jak outsourcing) cedowanie, w rozumieniu zrzekania się odpowiedzialności (2004, 190) a Postrzegając EMS w opisany powyżej sposób, akcentuje się w jego idei postulat spójności jako cel nadrzędny. W polityce spójności ma się z kolei do czynienia z praktyką eksponowania potrzeb w zakresie kreowania spójności głównie w postaci celów, do których powinna dążyć Europa (i w niej Polska), albo też pożądanych stanów i powiązaniu ich z konkretnymi funduszami (np. Europejskim Funduszem Społecznym), które powinny być redystrybuowane na rzecz realizacji właściwych inicjatyw. Takie przedstawianie spójności jest niejako rozumieniem tego terminu jako organizującego praktyczną sferę aktywnej polityki społecznej, gdyż polityka spójności stanowi szersze tło dla tego modelu polityki. Cele i idee przewodnie niewątpliwie się tu ze sobą splatają (Karwacki 2010, 147). Aktywna polityka społeczna workfare state Truizmem jest stwierdzenie, że nie da się analizować polityki społecznej bez odwołania do koncepcji państwa opiekuńczego. Stopień zapewnienia dobrobytu oraz bezpieczeństwa socjalnego obywatelom stanowi podstawową funkcję polityki społecznej. Dobrobyt i bezpieczeństwo to elementy konstytutywne państwa opiekuńczego. Zależność tę właściwie przedstawia Krzysztof Frysztacki, który twierdzi, że [ ] definiując obszar polityki społecznej możemy łatwo podkreślić jego najoczywistszą manifestację, jaką jest social welfare i w ślad za tym welfare state. ( ) Społeczeństwo państwo socjalnej odpowiedzialności i zaangażowania, by posłużyć się takim opisowym tłumaczeniem, to w swych różnych wariantach nadzwyczaj złożony system idei i rozstrzygnięć, mający modyfikować świat ludzkich spraw, zmieniać wzory zaspokajania potrzeb, zapewniać pomoc w zdefiniowanych na rzecz tego warunkach (2010, 21).

38 Istota i pojęcie welfare state są kluczowe dla analizy koncepcji workfare i APS. Krytyka państwa opiekuńczego opartego na świadczeniach socjalnych niewątpliwie łączy dwie wspomniane koncepcje. Ograniczenie welfare state w tej tradycyjnej formie jest procesem powolnym. Stanisława Golinowska uważa, że [ ] więcej na ten temat można przeczytać niż udowodnić na podstawie statystycznych faktów. Wydatki na państwo opiekuńcze raczej nadal rosną. Podejmowane są natomiast liczne reformy instytucjonalne. Reformy te zostały podzielone przez wspomnianą badaczkę na trzy grupy: 1. Ukierunkowane na przesuwnie odpowiedzialności. Łączą się ściśle z zasadą subsydiarności. Pewne funkcje w polityce społecznej realizowane przez instytucje, np. samorządowe lub obywatelskie, stają się bardziej efektywne w porównaniu z państwem. Istotna jest tu prywatyzacja odpowiedzialności, decentralizacja oraz współpraca z trzecim sektorem. 2. Ukierunkowane na zmianę dotychczasowych priorytetów. Za podstawowe priorytety uznaje się wspieranie pracy i polityki zatrudnienia, inwestycje w kapitał ludzki oraz w dostępie do rynku pracy, a także przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. 3. Ukierunkowane na zmianę instrumentarium prowadzenia polityki społecznej. Czy zatem zasadne jest utożsamiać koncepcje workfare i APS? Według Golinowskiej omawiane koncepcje są tożsame. Analizując przemiany welfare state Golinowska twierdzi, że EMS to wspólny kanon wartości, co prowadzi do znacznie mniejszych nierówności niż w innych regionach świata. Ta korzyść okupiona jest wyższym zakresem redystrybucji dochodów: wyższymi podatkami i składkami (także na skutek starzenia się populacji), co w pewnym momencie zaczyna ograniczać dynamikę wzrostu gospodarczego, który tworzy materialne podstawy podziału dochodów. Z tego powodu bardziej atrakcyjną wydaje się amerykańska odmiana polityki społecznej zwana workfare state, która jest obecnie promowana w Unii Europejskiej. Jest to koncepcja aktywnej polityki społecznej (2006). Niemniej model workfare, jakkolwiek w kwestii pryncypiów tożsamy z modelem APS, nosi znamiona neoliberalizmu charakterystycznego dla anglosaskiego sposobu prowadzenia polityki społecznej. Natomiast aktywna polityka społeczna jest polityką w znacznej mierze ideologicznie eklektyczną. Czerpie bowiem zarówno z ideologii neoliberalnej, jak i katolickiej nauki społecznej (np. zasada subsydiarności), czy socjaldemokracji (chociażby z powodu dopuszczania traktowania wykluczenia społecznego jako kosztu systemowego). 38

39 4 Jednym Aktywna polityka społeczna a flexicurity z założeń postulowanych w ramach aktywnej polityki społecznej są rozwiązania pozwalające na bardziej efektywne godzenie życia rodzinnego z pracą zarobkową. Wyrazem tego jest test stosowania koncepcji flexicurity (Philips, Eamets 2007). Jedna z definicji tej koncepcji mówi, że jest to zintegrowana strategia równoczesnego zwiększania elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy (Kryńska 2009, 13). Flexicurity to w tłumaczeniu dosłownym elastyczna ochrona socjalna lub elastyczna ochrona na rynku pracy. Termin powstał z połączenia angielskich słów flexibility (elastyczność) oraz security (ochrona). Koncepcja ta zakłada, że rynek pracy powinien zapewniać jednocześnie elastyczność i bezpieczeństwo. Elastyczność oznacza płynnie przebiegające zmiany ( przejęcia ) w życiu zawodowym człowieka. Począwszy od zakończenia kształcenia i rozpoczęcia życia zawodowego, poprzez zmianę pracy, podjęcie pracy po okresie bezrobocia lub okresowego braku zatrudnienia (co jest szczególnie akcentowane w przypadku rodziców wychowujących dzieci), aż po przejście na emeryturę. Kwestia bezpieczeństwa jest w tym przypadku rozumiana nieco inaczej niż dotychczas, ponieważ pewność pracy zostaje zastąpiona przez pewność zatrudnienia (job security employment security). Bezpieczeństwo postrzegane w ten sposób, w przypadku rynku pracy, nie jest osiągane poprzez utrzymywanie aktualnie zajmowanej posady, ale poprzez wyposażanie ludzi w umiejętności, które pozwalają na rozwój zawodowy i w razie konieczności ułatwiają znalezienie nowego miejsca pracy (Kryńska 2009, 13). Podstawowym działaniem w skali mikro jest zatem wyposażanie potencjalnych i faktycznych pracowników (szczególnie tych zagrożonych wykluczeniem społecznym) w odpowiedni poziom kapitału ludzkiego. Inwestycja w kapitał ludzki jest jedną stroną modelu flexicurity. Niemniej istotne są ochrona i tworzenie nowych miejsc pracy. Takie działania muszą jednakże uwzględniać ekonomiczną opłacalność ich funkcjonowania. Jest to szczególnie trudne w przypadku osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. W celu osiągnięcia opłacalności należy uelastycznić przepisy regulujące zwalnianie pracowników, co ma w założeniu spowodować, że pracodawcy będą bardziej skłonni tworzyć nowe miejsca pracy i zatrudniać pracowników. Ułatwi to z kolei niezbędne zmiany strukturalne. Równie istotne jest, by pracownikom stworzyć szersze możliwości wykorzystania szans na zatrudnienie i podjęcie pracy poprzez instrumenty finansowane ze środków publicznych (obecnie w znacznej mierze pokrywane ze środków Programu 39

40 Operacyjnego Kapitał Ludzki), jak na przykład bezpłatne kursy nabywania nowych kwalifikacji, kształcenie ustawiczne, pomoc w przemieszczaniu i poszukiwaniu nowych miejsc pracy. Zmiana pracy i mobilność zawodowa powinny być traktowane jako naturalny element życia jednostkowego i zbiorowego (Rosati 2009, 52). Warto dodać, że koncepcja flexicurity jest elementem unijnej strategii wprowadzanej w ramach EMS. Polega ona na podkreśleniu znaczenia elastycznych i rzetelnych rozwiązań w zakresie umów, aktywnych polityk rynku pracy, kompleksowych strategii uczenia się przez całe życie oraz nowoczesnych systemów ochrony socjalnej, zapewniających odpowiednie wsparcie dochodów w okresach bezrobocia (European Commission 2012). Jak wskazują ekonomiści, elastyczne (okresowe) umowy o pracę powodują większą giętkość rynku pracy, ponieważ pozwalają przedsiębiorstwom dostosować nowe miejsca pracy do istniejącej koniunktury. Pozwalają także testować zdolności pracownika bez ponoszenia kosztu jego ewentualnego zwolnienia w przypadku, gdy nie wypełnia należycie swojej roli (Gazon 2008, 67). Jest to szczególnie ważne w warunkach kryzysu. Niemniej jest jednocześnie wyrazem przesunięcia odpowiedzialności za własny byt z państwa (prawo pracy) na samego pracownika. Z tego powodu niezwykle ważne jest wyposażenie go w odpowiedni poziom kapitału ludzkiego oraz społecznego. 5 a 40 Aktywna polityka społeczna governance Traktując APS jako politykę wielosektorową, warto rozwinąć koncepcję governance. Punktem odniesienia tej koncepcji jest społeczeństwo obywatelskie i obejmuje ona swoim zasięgiem podmioty gospodarki rynkowej (corporate governance), podmioty trzeciego sektora (civic governance) oraz instytucje publiczne (public governance) (Izdebski 2009, 11-12). Szczególnie ważne jest wspólne dochodzenie do decyzji poprzez procesy, w których istotą jest interakcja różnych organizacji w celu osiągnięcia pożądanych efektów (outcomes) uzyskiwanych przez obywateli oraz interesariuszy (stakeholders) (Izdebski 2009, 16). U podstaw takiego wielopoziomowego (wielopasmowego) zarządzania publicznego leży sieciowy model funkcjonowania różnorodnych ośrodków. Nierzadko powstają one spontanicznie (np. podmioty ekonomii społecznej). Dzięki temu poszerzeniu

41 ulega zakres działalności podmiotów samoorganizujących się (prywatnych i społecznych), ciągle włączanych do realizacji zadań publicznych. Rolą administracji w tej koncepcji jest przede wszystkim tworzenie mostów instytucjonalnych pomiędzy istniejącymi nieformalnymi sieciami, które powinny być kompatybilne z instytucjami władzy publicznej. Stworzenie spójnego systemu (sieci), opartego o standardy i współodpowiedzialność za zachodzące w nim procesy, wymaga: (1) przestrzegania między podmiotami warunków minimalnej zgody na temat legalnych podstaw swojego współistnienia; (2) wzajemnej wymiany (informacje, usługi, dobra, zasoby itd.) między podmiotami w systemie; (3) współzależności i ciągłości wzajemnych powiązań i relacji; (4) przyjęcia przez podmioty tworzące sieć fundamentalnych zasad prowadzenia działalności, autonomii; (5) aktywnego modelu obywatelstwa i dobra wspólnego (Małecka-Łyszczek, Wesołowski 2008, 6). 41

42 W modelu governance głównym mechanizmem staje się wymiana, a nie delegowanie lub arbitralne narzucanie z góry konkretnych działań. Negocjacje przebiegają pomiędzy równorzędnymi partnerami: władzami, stowarzyszeniami, komitetami wyborczymi itd. Decyzje podejmowane są w bezpośrednich interakcjach uczestników tych procesów. W zasadniczy sposób różnicuje to opisywaną metodę od tradycyjnie pojmowanej biurokracji (charakterystycznej dla tradycyjnej polityki społecznej opartej o świadczenia), ale także od rynku (Łukowski 2011/2012, 9). Jan Jakub Wygnański wyraża pogląd, że partnerstwo jest traktowane jako forma i mechanizm ustalania wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi sektorami. Konstytuuje zasady nowoczesnej filozofii rządzenia, w której sieci są ważniejsze niż hierarchie. Delegowanie zadań oznacza więcej niż zbiurokratyzowane wykonywanie ich przez instytucje publiczne. Motywowanie do działań jest efektywniejszą strategią niż ich nakazywanie. Istnieje przestrzeń i mechanizm wspólnego definiowania po trzeb publicznych i sposobu ich zaspokajania (Wygnański 2008, 19). 42 Istotnym elementem governance oraz fundamentem wielosektorowego partnerstwa jest pojęcie dialogu obywatelskiego. Jest to podstawowy składnik efektywnego rządzenia (zarządzania governance), ma szczególne znaczenie na poziomie regionalnym i lokalnym. Samorządy, organizacje pozarządowe (NGO s) oraz środowisko biznesu poprzez wymianę wiedzy, doświadczenia oraz wspólną pracę metodą projektów mogą realizować zadania w obszarze polityki społecznej. Wprowadzanie w życie projektów spod znaku aktywnej integracji (np. przedsięwzięcia dotyczące rozwoju ekonomii społecznej) zawsze obarczone jest pewnym ryzykiem niepowodzenia. Aby zminimalizować to ryzyko, należy odpowiednio wcześnie uruchomić narzędzia służące otwartej komunikacji i prowadzenie przez zaangażowane podmioty dialogu obywatelskiego (Wejcman 2007, 4-5). Samo pojęcie dialogu obywatelskiego może być używane w dwóch znaczeniach szerszym i węższym (Gąciarz, Pańków 2001). W szerszym ujęciu oznacza różne formy relacji władzy publicznej (rządowej, samorządowej) i obywateli (organizacji obywatelskich). W węższym ujęciu, zwanym instytucjonalnym, pojęcie to jest rozumiane jako udział zorganizowanych grup obywateli w procesie podejmowania przez władze decyzji dotyczących kwestii publicznych oraz różne formy kontaktów pomiędzy władzami a grupami obywateli, polegające na wzajemnym przekazywaniu sobie opinii, informacji czy ustaleń dotyczących celów, instrumentów i strategii wdrażania polityki publicznej w tym przypadku polityki społecznej (ISP 2008, 5). Mając na uwadze definicyjne szczegóły, instytucjonalne ujęcie dialogu obywatelskiego można traktować jako tożsame pojęciu dialogu społecznego. Wydaje się, że stosowanie zamiennie pojęć dialogu obywatelskiego i społecznego (szczególnie w wypadku wielosektorowej współpracy w ramach działań z zakresu polityki społecznej) nie sugeruje zmiany problemów będących przedmiotem dialogu, ale akcentuje szeroki udział w nim partnerów społecznych (Anacik i in. 2009, 45).

43 Podsumowanie rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej W nowoczesnej polityce społecznej podkreśla się znaczenie społeczeństwa obywatelskiego dla zapewnienia funkcji socjalnych, które realizowane są wielosektorowo (Grewiński 2009). Termin społeczeństwo obywatelskie, tak jak większość najważniejszych terminów w naukach społecznych, doczekał się ogromnej ilości definicji. Robert D. Putnam w swojej klasycznej pracy uznaje, że,,[ ] społeczeństwo obywatelskie to takie, w którym istnieją aktywni, myślący o interesach społeczności obywatele, zależności polityczne oparte na zasadach równości i stosunki społeczne polegające na zaufaniu i współpracy. Ponadto społeczeństwo cywilne, aby właściwie funkcjonować, musi być rozumiane jako synonim konsensusu aksjologicznego oraz rozwiniętej wspólnoty emocjonalnej, połączonej gęstą siecią lojalności grupowej, zobowiązań i solidarności między jednostkami. Wspólnota taka stanowi świadectwo dojrzałości opinii publicznej i bogatego życia publicznego, identyfikowania się obywateli z instytucjami publicznymi, troski o dobro wspólne i szacunku dla prawa (Putnam 1995, 31). Jest więc emanacją społecznego poczucia odpowiedzialności za własny los oraz wspólnotę. Danuta Pietrzyk-Reeves twierdzi, że idea społeczeństwa obywatelskiego jest traktowana jako kategoria normatywna mająca na celu wskazanie pewnego ideału porządku społecznego będąc terminem z zakresu filozofii politycznej. Idea ta, zdaniem przytaczanej autorki, może być również traktowana jako kategoria opisowa socjologiczna (politologiczna). Wskazuje wtedy na określony typ organizacji społecznej (2004, 11). Społeczeństwo obywatelskie jest więc postrzegane jako pewien stan pożądany, umożliwiający niejako zastosowanie instrumentów aktywnej polityki społecznej. Natomiast w warstwie socjologicznej opis społeczeństwa obywatelskiego, mający zastosowanie do aktywnej polityki społecznej, powinien obejmować przedstawione wcześniej koncepcje: EMS, worfare state, flexicurity i governance. Koncepcje te stanowią ilustrację roli odpowiedzialności obywatelskiej, która powinna stanowić podstawę przedstawianej tu polityki publicznej. Dlatego też, aby założenia modelu APS zostały faktycznie wprowadzone w Polsce, niezbędne jest zaistnienie uogólnionej odpowiedzialności za własny los, szczególnie wśród obywateli dotkniętych ryzykiem socjalnym. Owa uogólniona odpowiedzialność jest niczym innym jak właściwym funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego. 43

44 B I B L I O G R A F I A 44 Anacik Agata i in. (2009) Dialog społeczny w Polsce przegląd literatury Studia Humanistyczne AGH 7. Anioł Włodzimierz (2003) Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, IPS UW, Warszawa. Bauman Zygmunt (2004) Wszystko, co stałe, wyparowało, rozmowa z R. Krasowskim i C. Michalskim, [w:] Idee z pierwszej ręki. Antologia najważniejszych tekstów Europy sobotniego dodatku do Dziennika, Warszawa Chłoń-Domińczak Agnieszka i in. Polityka społeczna w Unii Europejskiej, [w:] Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i Przyszłość, red. D. K Rosati, PWE, Warszawa. Esping-Andersen Gøsta (2010) Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu (tłum: K. W. Frieske), Difin Warszawa. European Commission Flexicurity, [dostęp ], na stronie: do?uri=celex:52007dc0359:en:not. Frąckiewicz Lucyna (2004) Kapitał Społeczny a Spójność Społeczna, [w:] Kapitał Społeczny, Red. L. Frąckiewicz, A. Rączaszek, AE w Katowicach, Katowice. Frysztacki Krzysztof (2010) Problem pracy w perspektywie socjologicznej, [w:] Problem pracy: między szansami i zagrożeniami, red. M. Korzeniowski, UO, Opole. Gazon Jules (2008) Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji (tłum. K. Malaga), PWN Warszawa. Gąciarz Barbara, Pańków Włodzimierz (2001) Dialog społeczny po polsku fikcja czy szansa, ISP, Warszawa. Golinowska Stanisława (2002) Europejski Model Socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, Polityka Społeczna nr Golinowska Stanisława, Boni Michał (2006), Wywiad Hanny Dziarskiej dla PR, Redakcja Internetowa Polskiego Radia, [dostęp ] na stronie: default/files/publications/ _panstwo%20wspierania%20 dobrej%20pracy_0.pdf. Grewiński Mirosław, Kamiński Stanisław (2007) Obywatelska polityka społeczna, PTPS, WSP TWP, Warszawa. Grewiński Mirosław (2009) Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa opiekuńczego. WSP TWP, Warszawa. Hemerijck Anton (2002) The Self-Transformation of the European Social Model(s), [w:] Why We Need a New Welfare State, red. G. Esping-Andersen et al., Oxford. Instytut Spraw Publicznych (2008) Dialog obywatelski. Polska 2008, ISP, Warszawa. Izdebski Hubert (2007) Od administracji publicznej do public governance, Zarządzanie Publiczne 01. Jorens Yves (2005) Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, Polityka Społeczna nr 3. Karwacki Arkadiusz (2010) Papierowe skrzydła. Rzecz o spójnej polityce aktywizacji, UMK, Toruń. Karwacki Arkadiusz, Rymsza Marek (2011) Meandry upowszechniania koncepcji aktywnej polityki społecznej w Polsce, [w:] Polityka aktywizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, red. M. Grewiński, M. Rymsza, WSP TWP, Warszawa. Komisja Europejska (2010) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno -Społecznego oraz Komitetu Regionów. Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, KOM (2010) 758 wersja ostateczna, Bruksela. Komisja Europejska (2012), Europa 2020, [dostęp ], na stronie:

45 Kryńska Elżbieta, red. (2009) Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy, MPiPS, Warszawa. Łukowski Wojciech (2011/2012) W stronę zrównoważonego rozwoju współpracy międzysektorowej, Trzeci Sektor numer specjalny. Małecka-Łyszczek Magdalena, Wesołowski Zbigniew (2006) Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, Ekonomia Społeczna Teksty nr 5. Mendel Izabela (2007) Aktywne społeczeństwo obywatelskie jako podmiot lokalnej polityki społecznej, [w:] Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy Socjalnej, red. K. Piątek, A. Karwacki, Akapit, Toruń. Sztompka Piotr (2007) Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Znak, Kraków. Szweda-Lewandowska Zofia (2012) Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna nr 3. Wejcman Zbigniew (2007) Dialog i partnerstwo a ekonomia społeczna, Ekonomia Społeczna Teksty, nr 9. Wygnański Jan J. (2008) Ekonomizacja organizacji pozarządowych. Możliwość, czy konieczność?, Klon/Jawor, Warszawa. Ministerstwo Polityki Społecznej (2005) Strategia Polityki Społecznej na lata , s. 4, [dostęp ], na stronie: Philips Kaia, Eamets Raul (2007) Approaches to flexicurity: EU models, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Luxembourg. Pietrzyk-Reeves Danuta (2004) Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, FNP, UWr, Wrocław. Putnam Robert D. (1995) Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. (tłum. J. Szacki), Znak, Kraków, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa. Rosati Dariusz K. (2009) Europejski Model Społeczny. Osiągnięcia, problemy i kierunki zmian, [w:] Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i Przyszłość, red. D. K Rosati, PWE, Warszawa. Szarfenberg Ryszard (2006) Aktywna polityka społeczna, [dostęp ], na stronie: Szarfenberg Ryszard (2010) Reformy Welfare State w Świetle Ilościowych Badań Porównawczych [w:] Międzynarodowa Polityka Społeczna Aspekty Porównawcze, red. B. Balcerzak-Paradowska, A. Rączaszek, AE w Katowicach, KNoPiPS, IPSS, Warszawa, Katowice. 45

46 46 III

47 Łukasz wołyniec Instytut Socjologii Uniwersytet w Białymstoku Podmiotowość jako wyraz odpowiedzialności społeczności za swój los. Wybrane przykłady z województwa podlaskiego. Podmiotowość to jeden z podstawowych wymiarów społeczeństwa obywatelskiego aktywnie kształtującego otaczającą rzeczywistość poprzez różnego rodzaju oddolne, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowane formy uczestnictwa w życiu publicznym. 47 Jest to również problem nurtujący wielu polskich socjologów w ostatnim dwudziestoleciu w związku z demokratyzacją i przywróceniem samorządów terytorialnych. Jednym z celów przeprowadzonej w 1990 roku reformy było właśnie upodmiotowienie społeczności lokalnych. Chociaż samo omawiane pojęcie nie jest jednoznaczne, wydaje się, że na potrzeby niniejszych rozważań możemy zgodzić się z Pawłem Sztompką, że differentia specifica socjologicznej koncepcji podmiotowości to położenie akcentu na aktywnej, czynnej stronie relacji działań i struktur (Sztompka 1989, 13). Podmiotowość jednostek i zbiorowości sprowadza on do aktywnego wpływu (...) na kształt struktury społecznej (tamże). W podobnym tonie wypowiadają się także inni autorzy, np. Krzysztof Wielecki widzi podmiotowość jednostki jako wpływ na treść, formę i przebieg stosunków społecznych (Wielecki 1989, 46-47).

48 Dodajmy, że kategorię tę możemy rozpatrywać w aspekcie świadomościowym i behawioralnym. Pierwszy z nich odwołuje się do szeroko rozumianego poczucia sprawstwa i zdolności do działania. Składają się na nie pewne dyspozycje psychologiczne nabyte w procesach socjalizacji oraz doświadczenia jednostek, które te dyspozycje wzmacniają bądź osłabiają. Nie bez znaczenia jest też usytuowanie w strukturze społecznej. Z aspektem świadomościowym związany jest wymiar behawioralny odnoszący się do prezentowanych postaw w życiu publicznym. Jest najbardziej uchwytny dzięki badaniom partycypacji. Zwykle przyjmuje się, że wysoki poziom uczestnictwa jest świadectwem dużej podmiotowości. Warto jednak w tym miejscu uwzględnić zmienną skuteczności podejmowanych działań, która dostarczy nam urealnionego obrazu partycypacji społecznej. Powodzenie wspólnie podejmowanych działań stanowi dobrą podstawę do kolejnych inicjatyw poprzez pokazanie, że jednak da się. Między innymi dlatego właśnie jednym z najskuteczniejszych mechanizmów edukacji obywatelskiej jest pokazywanie dobrych praktyk. Do rozbudzania potencjału podmiotowego, wyrażonego zwiększającym się poziomem uczestnictwa, potrzebny jest odpowiedni klimat instytucjonalny, tzn. wykrystalizowane mechanizmy partycypacji, a przede wszystkim postawa władz lokalnych dopuszczająca i doceniająca działania obywatelskie. Czy oznacza to, że aktywna postawa społeczności lokalnych zawsze powinna przekładać się na wzrost jakości życia? Możliwość (współ)decydowania o sprawach istotnych z punktu widzenia przyszłości zbiorowości terytorialnej podnosi morale ich członków, ale nie musi prowadzić wprost do dobrobytu. Dużą rolę odgrywają zewnętrzne (makrostrukturalne) uwarunkowania, które mogą hamować bądź wzmacniać pozytywne zmiany zachodzące w aktywizujących się społecznościach. 48 Badacze często stosują negatywną definicję podmiotowości odwołującą się do pojęcia alienacji (politycznej) rozumianej jako m.in. poczucie bezradności czy braku kontroli nad rzeczywistością (Korzeniowski, 1999, 63). Na przykład Paweł Starosta stworzył typologię zaangażowania krzyżując wymiar partycypacji i alienacji, dzięki czemu otrzymał cztery modelowe typy postaw, które można określić jako zaangażowanie podmiotowe, mobilizacyjne, kontestacyjne oraz wycofanie (Starosta, Stanek 2002, 118). Zarówno typologia, jak i wyniki badań prowadzonych przez przywoływanego autora wskazują, że nie zawsze wysoki poziom uczestnictwa jest równoznaczny z podmiotowością. Jednakże z punktu widzenia efektywności działań i osiągania celów oraz przy założeniu krótkoterminowej perspektywy nie jest tak ważne czy aktywność była zewnętrznie indukowana, czy też wynikała z wewnętrznych pobudek. W przypadku skutecznej mobilizacji ważna jest też siła bodźca pobudzającego do działania. Niemniej jednak z punktu widzenia utrwalenia pożądanych postaw zaangażowanie mobilizacyjne nie jest pozytywnie wartościowane ze względu na ograniczone zakorzenienie w świadomości jednostki.

49 1 Świadomościowy i behawioralny wymiar podmiotowości w badaniach W tym miejscu zajmiemy się analizą empirycznych wskaźników podmiotowości w obu omawianych aspektach. Posłużymy się przede wszystkim wynikami badań sondażowych zrealizowanych w Białymstoku i Bielsku Podlaskim w roku , jak również wynikami badań do Diagnozy Społecznej z roku Tabela 1. W aspekcie świadomościowym pyta się respondentów o różne kwestie związane z poczuciem sprawstwa. W naszych badaniach pytaliśmy na przykład o wpływ na różne poziomy organizacji społecznej: kraju, województwa, powiatu, gminy, miasta, osiedla, miejsca pracy itp. Potwierdziła się tutaj hipoteza odległości, mówiąca, że odczuwalny wpływ jest odwrotnie zależny od odległości od danego poziomu organizacji społecznej. W badaniach zrealizowanych w Białymstoku co najmniej średni wpływ na sprawy miasta zadeklarowało 37,3% badanych. W przypadku dzielnicy lub osiedla odsetek ten wynosił 44,4%. W ponad dziesięciokrotnie mniejszym Bielsku Podlaskim przynajmniej średni wpływ na sprawy miasta wskazało 43,1% badanych, natomiast w przypadku osiedla odsetek ten wynosił 51,6%. Na poziomie deklaracji wyraźnie rysuje się przewaga miasta mniejszego, szczególnie w przypadku odczuwanego wpływu na sprawy dzielnicy (tabela 1). Deklarowany wpływ na sprawy miasta i osiedla w Białymstoku i Bielsku Podlaskim Badania zrealizowane przez Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku w lipcu i sierpniu 2009 roku. Kierownikiem był dr hab. Grzegorz Nowacki, prof. UwB. Pełne omówienie badań można znaleźć w: (Nowacki 2011a) Gminy z regionu Bia ystok Bielsk Podlaski bardzo du y 1,1% 2,6% du y 9,0% 10,6% miasta? redni 27,2%2 9,9% ma y 34,9%3 1,7% aden 27,8%2 5,3% bardzo du y 1,7% 3,5% du y 10,7%1 4,3% dzielnic y/osiedla?* redni 32,0%3 3,8% ma y 34,4%2 6,1% aden 21,1%2 2,2% *Zaobserwowane ró nice s statystycznie istotne dla p=0,05 (test chi-kwadrat) Źródło: Badania w Białymstoku (N=556) i Bielsku Podlaskim (N=623), lipiec i sierpień 2009

50 Tabela 2. Różnica ta nie znalazła jednak uzasadnienia w odpowiedzi na pytanie o doświadczenie wspólnego działania z sąsiadami. W obu miastach odsetek osób badanych, wskazujących na udaną współpracę, wyniósł nieco ponad 30%. Respondenci dopytywani o przykłady takich działań wskazywali przede wszystkim zagospodarowanie okolic miejsca zamieszkania. Co ciekawe, w ogólnopolskich badaniach zaobserwować można stały wzrost poczucia wpływu na sprawy miasta lub gminy (tabela 2). W ciągu dwudziestu lat wzrost ten wyniósł 34 punkty procentowe. Poczucie wpływu na sprawy kraju wzrosło z kolei z 7% w roku 1992 do 36% w roku 2010, by obniżyć się do 30% w roku 2012 (CBOS, 2012a). Badani, dopytywani o różne formy aktywności publicznej, wskazywali przede wszystkim zbiórki funduszy na działalność publiczną (27%), podpisywanie petycji (25%) czy uczestnictwo w zebraniach politycznych (12%) (tamże). Deklarowany wpływ na sprawy miasta w badaniach ogólnopolskich w latach Czy ludzie tacy jak Pan(i) maj wp yw na sprawy swojego miasta, gminy? tak 16% % 2% 39 42% 2% 50% nie trudno powiedzie % 3% 54 58% 5% 45% 47% 5% 5% 2% 3% 4% 3% 3% 3% 3% Źródło: CBOS, Komunikat BS/142/ Wracając do kwestii lokalnych, zauważyć możemy, że w jednym i drugim badanym mieście ponad 72% ankietowanych uważało, że w miejscu ich zamieszkania są takie sprawy, które można załatwić poprzez wspólne działania z innymi mieszkańcami.

51 Podobnie wysoki poziom deklaracji uzyskano w przypadku pytania odnoszącego się do problemów w miejscu zamieszkania badanych. Z twierdzeniem, że problemy te można rozwiązywać przez wspólne działania z innymi zgodziło się 70,5% respondentów w Białymstoku i 80% w Bielsku Podlaskim (tabela 3). Tak wysoki poziom deklaracji nie przekłada się jednak na aspekt behawioralny, związany z rzeczywistą partycypacją. Na przykład deklaracje udziału w wyborach są zawyżone o około 20 punktów procentowych. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku zainteresowania sprawami miasta i zorientowania w działaniach władz. O ile przynajmniej trochę się interesuje od 72% do 82% badanych, to respondenci orientują się w poczynaniach władz co najwyżej średnio. Co ciekawe, nieznaczna większość ankietowanych zgodziła się z twierdzeniem, że mieszkańcy miasta nie są chętni do działań na rzecz wspólnego dobra. Tabela 3. Rozwiązywanie problemów a kolektywne działania W jakim stopniu zgadza się P. z tym, że problemy w moim miejscu zamieszkania (mieście/osiedlu) można rozwiązywać tylko przez wspólne działania z innymi? Białystok Bielsk Podlaski zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam Ogółem 23,7% 34,5% 46,8% 70,5% 45,5% 80% 26,4% 16,5% 3,1% 29,5% 3,2% 20% 100,0% 100,0% Zaobserwowane różnice między miastami są statystycznie istotne dla p=0,05 (test chi-kwadrat) Powyższe zestawienie warto uzupełnić o wyniki badań ogólnopolskich. W tabeli 4 możemy przeanalizować odpowiedzi na podobne pytanie zadawane w latach (CBOS 2012b). Jakkolwiek uzyskane rozkłady nie pokrywają się z danymi prezentowanymi w tabeli 3 (na co mogło złożyć się wiele czynników), to warto zauważyć dynamiczny przyrost wskaźnika sprawstwa, przynajmniej w warstwie deklaratywnej. W tych samych badaniach zauważono, że wzrastał odsetek respondentów, którzy mieli styczność z osobami, których postawy można określić jako społecznikowskie. 51

52 Tabela 4. Rozwiązywanie problemów a kolektywne działania Ludzie tacy jak ja, dzia aj c wspólnie z innymi, mog pomóc potrzebuj cym lub rozwi za niektóre problemy swojego rodowiska, osiedla, wsi lub miasta % 6% 72% Ludzie tacy jak ja, nawet dzia aj c wspólnie z innymi, nie s w stanie pomóc potrzebuj cym ani rozwi za problemów swojego rodowiska, osiedla, wsi lub miasta 38% 35% 26 25% 5% 19% Trudno powiedzie % 0% 9% 9% Źródło: CBOS, Komunikat BS/23/ Z języka angielskiego: Not In My Back Yard, co możemy przetłumaczyć jako nie na moim podwórku. Za przejaw syndromu NIMBY uważa się sprzeciw wobec lokalizacji inwestycji ważnych w punktu widzenia szerszych zbiorowości, ale uważanych za szkodliwe bądź obniżające jakość życia w najbliższym sąsiedztwie, np. lotniska, składowiska odpadów, maszty telefonii komórkowej itp. Przyjrzyjmy się teraz niektórym wymiarom zaangażowania publicznego. Obserwacje i badania wskazują, że wiele przykładów partycypacji obywatelskiej dotyczy przestrzeni, jej charakteru i koncepcji wykorzystania. Między innymi tych zagadnień dotyczą w dużej mierze konsultacje społeczne. Protesty lokalizacyjne NIMBY 2 to przecież forma sprzeciwu wobec proponowanych rozwiązań przestrzennych. Na przykład 85% badanych z Białegostoku i Bielska Podlaskiego zgodziło się z twierdzeniem, że mieszkańcy mają prawo niedopuszczenia do budowy obiektów o negatywnym wpływie na środowisko. Syndrom NIMBY zwykle traktowany jest jako negatywny wyraz społecznej mobilizacji. Czy jednak głosząc takie tezy zastanawiamy się nad przyczynami zbiorowych wystąpień? Być może przyczyna wielu takich protestów leży w nieuwzględnianiu społecznej opinii przy podejmowaniu ważnych decyzji lokalizacyjnych. Niepełna przejrzystość podejmowanych działań czy stawianie przed faktem dokonanym może wzbudzać silne społeczne reakcje. Oczywiście istnieje też druga strona medalu. Przestrzeń, będąca ważnym zasobem i przedmiotem swoistej gry pomiędzy różnymi aktorami, stanowić może również pole do nadużyć z drugiej strony. Wystarczy odwołać się do popularnego pojęcia ekoharaczu czy ekoterroryzmu, przy czym zbiorowości lokalne występować tu mogą zarówno jako sprawcy, jak i ofiary.

53 53 2 Pewną 3 Liczba niezbędnych podpisów pod projektem uzależniona jest od decyzji radnych, np. we Wrocławiu wymagane jest poparcie projektu przez 3000 mieszkańców, w Toruniu wystarczy 150 (Theiss 2010: 72)... W przytaczanych wcześniej badaniach zrealizowanych w dużym i średnim mieście województwa podlaskiego zadano szereg pytań o różne formy wywierania społecznego nacisku. Analizowano siedem aspektów aktywności obejmujących: podpisywanie petycji, zbieranie podpisów pod petycjami, wysyłanie zapytań bądź listów do instytucji publicznych, udział w konsultacjach społecznych, uczestnictwo w pikietach lub strajkach, a także w posiedzeniach organów przedstawicielskich (np. rad gminy). W przypadku czterech wymiarów stwierdzono statystycznie istotne różnice pomiędzy deklaracjami badanych w obu miastach. W ich świetle można stwierdzić, że respondenci z Białegostoku wskazywali częstszy udział w strajkach i manifestacjach, jak również w podpisywaniu petycji. Natomiast ankietowani z Bielska Podlaskiego częściej deklarowali udział w konsultacjach społecznych. Widać też, że w obu zbiorowościach wraz ze wzrostem społecznej widoczności działań maleje chęć uczestnictwa w tych formach nacisku. Związane to może być ze wzrastającym ryzykiem i odpowiedzialnością wynikającą z podejmowania takich działań (Wnuk-Lipiński, 2005: 81-82). Dodać należy, że przynależność do stowarzyszeń zadeklarowało 15,5% badanych w Białymstoku i 10,1% w Bielsku Podlaskim. Kandydowanie w wyborach samorządowych rozważało 6,5% respondentów w Białymstoku i 10,1% w Bielsku Podlaskim. Od obywatelskich projektów uchwał po budżet partycypacyjny nowością w zakresie możliwości wpływania na decyzje władz są obywatelskie projekty uchwał, które w przypadku Białegostoku dotyczyły głównie nazewnictwa ulic i bulwarów. Możliwość przygotowania obywatelskiego projektu uchwały przewiduje statut gminy Białystok. Taki projekt poparty podpisami przynajmniej 2000 osób składany jest na ręce przewodniczącego rady miejskiej. 3 W marcu 2010 roku grupa mieszkańców przygotowała projekt uchwały w sprawie nadania nazwy jednemu z bulwarów nad rzeką Białą, który został przyjęty na sesji rady miejskiej w dniu 26 kwietnia 2010 roku. Szerokim echem odbił się kolejny projekt uchwały, która miała znosić uciążliwy dla części białostoczan obowiązek każdorazowego rejestrowania elektronicznej karty miejskiej (tzw. klikania ) podczas korzystania z komunikacji miejskiej. Obywatelski projekt zakładał obowiązek wyłącznie jednorazowej aktywacji biletu bez konieczności rejestracji każdego przejazdu. Pomimo zebrania około pięciu tysięcy podpisów projekt nie spotkał się z akceptacją prezydenta, urzędników i głosującej nad nim rady miejskiej, która odrzuciła go na sesji w dniu 26 marca 2012 roku. Jak zauważa Maria Theiss, instrument obywatelskiej

54 54 4 Internetowy serwis miasta Poznania, poznan.pl/mim/main/poznanski-budzet-obywatelski-2013,p,15574,23652.html (dostęp w dniu ) 5 Wydatki budżetu miasta Poznania w roku 2012 wynosiły zł, plan na rok 2013 zakłada zł, wobec czego budżet obywatelski wynosi około 0,35 % ogółu wydatków miasta. Por. Uchwała Rady Miasta Poznania nr XLII/647/ VI/2012 z 11 grudnia 2012 w sprawie zmian w budżecie miasta na rok 2012 oraz uchwała nr XLIII/676/ VI/2012 z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie budżetu miasta na rok Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Poznania, budzet-2013,doc,1003,2841/ budzet-2013-r-budzet-miasta,58214.html (dostęp w dniu ) 6 Wydatki budżetu województwa podlaskiego planowane są na zł, wobec czego budżet obywatelski wyniósłby niecałe 0,16%. Por. Uchwała nr XXIV/282/12 sejmiku województwa podlaskiego z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie uchwalenia budżetu województwa podlaskiego na rok Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Marszałkowskiego województwa podlaskiego, finanse/budzet_woj/ budzet_wojewodztwa/ bud_et_2013.htm (dostęp w dniu )... inicjatywy uchwałodawczej, pomimo względnego rozpowszechnienia w samorządach, nie jest często wykorzystywany, ponadto duża część projektów jest odrzucana przez radnych (Theiss 2010, 72). Jeśli chodzi o inne możliwości wpływania na poczynania władz, najnowsze rozwiązanie w regionie podlaskim to budżet obywatelski, pozwalający mieszkańcom decydować o sposobie wydawania pewnych środków, głównie na cele społeczne i kulturalne. Jeden z radnych sejmiku województwa podlaskiego zaproponował podział 100 tysięcy złotych w toku konsultacji społecznych. Mechanizm podejmowania decyzji wzorowany jest na Poznaniu, w którym do podziału przez mieszkańców przeznaczono 10 milionów złotych. Jak podaje internetowy serwis miasta Poznania, celami tej inicjatywy było przede wszystkim dostarczenie mieszkańcom informacji i wiedzy na temat sytuacji finansowej miasta oraz zagadnień związanych z planowaniem budżetu, włączenie jak najszerszych grup społecznych i mieszkańców w proces planowania budżetu miasta, dostarczenie decydentom informacji o potrzebach, oczekiwaniach i preferencjach mieszkańców 4. Konsultacje budżetu obywatelskiego w Poznaniu zostały podzielone na 4 etapy: zgłaszania przez mieszkańców propozycji projektów i zadań, weryfikacji propozycji i ustalenia listy do głosowania, głosowania oraz wpisania zwycięskich propozycji do projektu budżetu miasta. Mieszkańcy oddali około 20 tysięcy głosów, wybierając ostatecznie pięć projektów. Przykład ten pokazuje, że władze lokalne mogą poważnie podejść do zagadnienia społecznej partycypacji, dając społeczeństwu możliwość współdecydowania o wydatkowaniu publicznych pieniędzy. Co prawda kwota, która podlegała konsultacjom, nie wydaje się wysoka w stosunku do ogółu wydatków budżetowych (10 milionów w stosunku do 3 miliardów zł) 5, ale w przypadku propozycji samorządu województwa podlaskiego dysproporcja jest jeszcze większa 6. Tutaj do rozdysponowania jest złotych, przy czym mieszkańcy mogą zgłaszać propozycje projektów o charakterze kulturalnym, sportowym, turystycznym lub naukowym o wartości do złotych. Ograniczenia formalne, jak również niewielka kwota do rozdysponowania, nie pozwalają jednoznacznie ocenić omawianej inicjatywy. Z jednej strony stanowi to pewien gest ze strony samorządu w stronę większej podmiotowości społecznej, z drugiej natomiast trudno określić zaproponowane rozwiązanie jako wystarczające. Należy więc mieć nadzieję, że spotka się ono z możliwie szerokim zainteresowaniem społeczeństwa, o ile właściwie przeprowadzona zostanie polityka informacyjna. Być może zachęci to samorząd do odważniejszych decyzji w tym zakresie, ponieważ sprowadzenie konsultacji do happeningu o niewielkim znaczeniu wydaje się szkodzić idei partycypacji.

55 7 Por. Kurier Poranny z dnia , Klub radnych PO pozwala sprzedać nasz MPEC, pbcs.dll/article?aid=/ / BIALYSTOK/ (dostęp w dniu ) 8 Termin budził wiele kontrowersji, a inicjatorzy akcji obawiali się, że rządząca większość ustali termin na 2 czerwca, czyli podczas świątecznego weekendu, co mogłoby wpłynąć na obniżenie frekwencji. Same pytania w referendum mogły wprowadzić mniej zorientowanych w błąd, ponieważ brzmiały Czy jesteś za uchyleniem przez Radę Miasta Białegostoku uchwały Rady Miasta Białegostoku nr XXXIV/371/12 z dnia 5 listopada 2012 r. w sprawie wyrażenia zgody na zbycie udziałów Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w Białymstoku stanowiących własność Gminy Białystok? oraz Czy jesteś przeciw zbywaniu udziałów Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w Białymstoku stanowiących własność Gminy Białystok?. Jak widać, w treści pytań zawarte było przeczenie, zatem wyborca chcący sprzeciwić się prywatyzacji spółki, musiał zagłosować ZA anulowaniem uchwały oraz zgodzić się z twierdzeniem, że jest PRZECIW sprzedaży. 9 Por. Kurier Poranny z dnia , Tadeusz Truskolaski o MPEC: Nie wezmę udziału w tym referendum, dll/article?aid=/ /ob- SERWATOR/ (dostęp w dniu )finanse/ budzet_woj/budzet_wojewodztwa/bud_et_2013.htm (dostęp w dniu ) Swoistym testem idei partycypacji społecznej i demokracji bezpośredniej w Białymstoku może być referendum w sprawie prywatyzacji Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej. Z uwagi na strategiczne znaczenie tej spółki grupa radnych miejskich złożyła projekt obywatelskiej inicjatywy referendalnej. Zbieranie podpisów mieszkańców zakończyło się w marcu 2013 roku pomimo nieprzychylnej postawy rządzącej większości maja 2013 odbyło się referendum 8, w którym udział wzięło 25,91 % uprawnionych do głosowania białostoczan. Oznacza to, że z powodu zbyt niskiej frekwencji referendum lokalne było nieważne (próg wynosił 30%). Niemniej jednak wynik 93% głosów przeciw prywatyzacji spółki wskazuje na jednoznaczną opinię mieszkańców. Być może rezultaty głosowania byłyby inne, gdyby zwolennicy prywatyzacji w sposób rzeczowy przedłożyli argumenty za sprzedażą spółki (a istnieją takowe), tymczasem władze miejskie przyjęły postawę lekceważącą 9.

56 Wysoki próg 30% frekwencji wyborczej w przypadku takiego referendum przy ogólnie niskim uczestnictwie Polaków w wyborach zmniejsza skuteczność tego instrumentu demokracji bezpośredniej. Pomimo jednak nieprzekroczenia ustawowego progu, społeczeństwo wyrażając swoją opinię, daje radnym i urzędnikom czytelny sygnał, który zapewne wezmą pod uwagę, jeśli chcą być wybrani na kolejną kadencję. Z drugiej strony to mieszkańcy miasta biorą na siebie odpowiedzialność za konsekwencje podjętych przez siebie decyzji, które np. przejawiać się mogą zmianą kosztów życia (tutaj ewentualną podwyżką cen ciepła). Ciekawych spostrzeżeń dostarczy nam analiza wyników ostatniej edycji Diagnozy Społecznej (Rada Monitoringu Społecznego, 2012). I tak możemy stwierdzić, że w województwie podlaskim 11,5% badanych deklarowało działania na rzecz społeczności lokalnej w poprzednich dwóch latach. Najwyższy poziom zaangażowania zaobserwowano w miastach średnich i na wsi, najniższe w Białymstoku i miastach najmniejszych. Udział w zebraniach publicznych poza miejscem pracy w skali województwa wynosił nieco ponad 22%. Najniższa odnotowana wartość wystąpiła w Białymstoku i wyniosła 17,8%, natomiast na obszarach wiejskich odnotowano 27,6%, co nie powinno dziwić ze względu na wciąż obecną instytucję zebrań na poziomie wsi lub sołectwa w celu przekazania informacji czy uzgodnienia wspólnego stanowiska w określonych sprawach. Wykonywanie nieodpłatnej pracy lub świadczenie usług osobom spoza rodziny czy też na rzecz organizacji społecznych deklarowało nieco mniej niż 20% respondentów, przy czym najrzadziej pomagali mieszkańcy miasta największego i miast najmniejszych (poniżej 20 tys.), najczęściej zaś miast średnich (od 20 do 100 tys. mieszkańców.), aczkolwiek zaobserwowane różnice nie były statystycznie istotne dla p=0,05. Na pytanie o członkostwo w przynajmniej jednej organizacji odpowiedziało pozytywnie 13,8% badanych. Nie stwierdzono statystycznie istotnej różnicy ze względu na klasę miejscowości. Wskaźnik uogólnionego zaufania, mierzony stwierdzeniem większości ludzi można ufać, najwyższy był w miastach średnich (18,8%), najniższy w miastach najmniejszych (6,1%), przyjmując wartość ogółem 12,1%. 56

57 57 Jeżeli uznamy podmiotowość za wyraz odpowiedzialności społeczeństwa za swój los, powinniśmy postawić pytanie: czy społeczności są rzeczywiście gotowe do wzięcia tej odpowiedzialności?

58 Obserwując enklawową i niesystematyczną aktywność, trudno jest jednak mówić o pełnej podmiotowości zbiorowości lokalnych. Niewątpliwą barierą jest podejście części samorządów do idei konsultacji społecznych, traktujących je niejednokrotnie jako zło konieczne, a jest to przecież jeden z podstawowych sposobów uzgadniania decyzji. W 2004 roku Piotr Gliński, pisząc o barierach samoorganizacji obywatelskiej, wskazywał na słabość instytucjonalnych i legislacyjnych warunków kształtowania się w Polsce demokracji partycypacyjnej (Gliński 2004, 233). Jak zauważyli autorzy raportu podsumowującego badania efektywności konsultacji społecznych, urzędy gminy konsultują różnego rodzaju dokumenty te, które muszą konsultować ze względu na uregulowania prawne, a także rzadziej te fakultatywne. Wyjątkiem są programy ochrony środowiska, bo tylko 51% gmin deklaruje ich konsultowanie, oraz programy współpracy z organizacjami pozarządowymi (59%), pomimo że istnieje obowiązek ich konsultowania. Ponadto na poziomie gminy konsultowane są strategie rozwoju (73%), strategie rozwiązywania problemów społecznych (66%), studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (80%), miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (91%), uchwały w sprawie sieci przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych (33%), plany sieci szkół ponadpodstawowych (37%), założenia do planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (58%), plany rozwoju sieci drogowych (62%) czy budżety (45%) (PBiIS Stocznia, SMG/KRC 2011: 56). Wskazuje to z jednej strony na zróżnicowanie poziomu konsultacyjności poszczególnych kwestii, z drugiej w niektórych przypadkach odsetki samorządów konsultujących decyzje są bardzo niskie. 58 Z kolei autorzy badania poziomu partycypacji w Polsce wskazują na podobne uwarunkowania chęci uczestnictwa w życiu publicznym. Wyodrębnili oni cztery rodzaje partycypacji (Olech, Kotnarowski 2012, 152). Pierwszy model nazwany został partycypacją bezwarunkową, polegającą na gotowości udziału w różnych przedsięwzięciach bez względu na koszty i wagę sprawy, tzn. czy dotyczy ona kwestii ogólnych, czy indywidualnych. Drugi model nazwany został pragmatycznym i polega na gotowości do działania bez względu na koszty, ale tylko wtedy, gdy problem dotyczy ważnych kwestii z osobistego punktu widzenia. Trzeci model partycypacji został określony okazjonalnym. Polega on na gotowości uczestnictwa bez względu na wagę sprawy, ale pod warunkiem nieponoszenia wysokich kosztów. Ostatni typ to brak jakiejkolwiek aktywności bez względu na poruszane kwestie i koszty uczestnictwa. Rezultaty tych badań prezentuje tabela 5. Jeśli potraktujemy wszystkie wymiary partycypacji łącznie, to gotowość do uczestnictwa deklarowana była nawet przez ponad 60% badanych. Niemniej jednak przy rozdzieleniu odpowiedzi dominujący będzie brak partycypacji wskazywany przez 35% do 47% respondentów. Gotowość uczestnictwa bezwarunkowego wskazywana była przez nie więcej niż 27% badanych.

59 Tabela 5. Gotowość do różnych form partycypacji Źródło: Olech, Kotnarowski 2012: 153 Najniższa chęć partycypacji widoczna była w przypadku delegowania pewnych zadań przez samorządy na grupy mieszkańców, co wiązałoby się z największą odpowiedzialnością i ryzykiem niepowodzenia. Koresponduje to z wynikami badań w Białymstoku i Bielsku Podlaskim, gdzie deklarowana chęć wspólnego działania tylko częściowo znajdowała potwierdzenie w realnej aktywności. Co więcej, przytoczone powyżej badania partycypacji obywatelskiej w Polsce wskazują, że mniej lub bardziej wyraźnie dominujący model uczestnictwa związany jest z aspektem pragmatycznym, tzn. dotyczącym kwestii ważnych z osobistego punktu widzenia. Podsumowanie 59 Przedstawione w niniejszym opracowaniu wyniki analiz różnych wymiarów podmiotowości na przykładzie dwóch miast województwa podlaskiego wskazują na jej ograniczony i enklawowy charakter. Z drugiej strony, w aspekcie świadomościowym, obserwuje się dużą deklaratywność odpowiedzi. O ile respondenci wskazują rosnący wpływ na sprawy lokalne, to nie przekłada się on w pełni na realne działania. Widać to zwłaszcza w niskim poziomie uczestnictwa w konsultacjach społecznych (co nie jest wyłącznie winą mieszkańców), ale także w ograniczonej aktywności w organizacjach pozarządowych. Jedną z przyczyn tego problemu może być ogólna słabość trzeciego sektora wynikająca przede wszystkim z braku środków finansowych, ale także czasem z niedostatku kompetencji. Na obszarach wiejskich dotkliwa może być także luka pokoleniowa (Nowacki 2011b, ). Wypada też wspomnieć o grantozie, czyli swoistej chorobie, na którą cierpi wiele organizacji pozarządowych.

60 Wyręczają one niejednokrotnie samorządy w dostarczaniu pewnych publicznych usług, jednocześnie uzależniając się od zewnętrznych funduszy. Brak ciągłości finansowania działalności organizacji powoduje, że funkcjonują one niejednokrotnie od projektu do projektu. Ponadto, aktywność trzeciego sektora jest bardzo zróżnicowana. Nie wszystkie organizacje pozarządowe działają w kierunku wspólnego dobra, część z nich istnieje właściwie po to, by pozyskiwać i konsumować zewnętrzne fundusze przy jednocześnie niskim pożytku społecznym. Działając zgodnie z prawem, nie budują społeczeństwa obywatelskiego. Z punktu widzenia partycypacji społecznej warto zwrócić uwagę na organizacje typu watchdog, które z założenia powinny stać na straży przejrzystości życia publicznego. Zintensyfikowanie ich działalności może przyczynić się do zmiany podejścia samorządów w kierunku większej otwartości i transparentności. Wydaje się, że samo upublicznienie procesu decyzyjnego powinno zwiększyć poziom wiedzy obywateli i przyczynić się może do wzrostu zaufania do władzy. W przytaczanych badaniach respondenci zwracali uwagę na ograniczone w ich odczuciu możliwości kontrolowania poczynań władz lokalnych. Pomimo licznych barier i pewnej słabości instytucjonalnej istnieje spory margines podmiotowości nieujawnionej, związanej przede wszystkim z artystyczną ekspresją i szeroko pojętą kulturą uliczną. Rozwój tego nurtu pozwala twierdzić, że być może wyłaniają się kolejni uczestnicy gry o przestrzeń miejską. 60

61 BIBLIOGRAFIA Gliński Piotr (2004), Bariery samoorganizacji obywatelskiej, [w:] Domański Henryk, Ostrowska Antonina, Rychard Andrzej, red. Niepokoje polskie, Warszawa: IFiS PAN. Korzeniowski Krzysztof (1999), Między rewolucją a normalnością. Rzecz o alienacji politycznej na przełomie dekad, [w:] Wojciszke Bogdan, Jarymowicz Maria, red. Psychologia rozumienia zjawisk społecznych, Warszawa: PWN. Nowacki Grzegorz (2011a) red. Integracja społeczna między teorią a praktyką. Interregnum wspólnotowe. Wspólnotowość i jej lokalne emanacje. Analiza porównawcza Bielska Podlaskiego i Białegostoku, tom III, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Nowacki Grzegorz (2011b) red. Diagnoza organizacji pozarządowych. Badanie socjologiczne w mieście Białystok i powiecie białostockim. Białystok: Centrum Promocji Podlasia. Olech Anna, M. Kotnarowski (2012), Gotowość mieszkańców do partycypacji, [w:] Olech Anna, red. Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Starosta Paweł., Stanek Oleg (2002), Zaangażowanie polityczne mieszkańców wiejskich i małomiasteczkowych społeczności lokalnych w Bułgarii, Kanadzie, Polsce i Rosji, Przegląd Socjologiczny, 1/2002, s Sztompka Piotr (1989), Socjologiczna teoria podmiotowości, [w:] Buczkowski Piotr, Cichocki Ryszard, red. Podmiotowość: możliwość, rzeczywistość, konieczność. Poznań: NAKOM. Theiss Maria (2010), System pozornie otwarty. O instytucjonalnych uwarunkowaniach lokalnej partycypacji politycznej w Polsce, [w:] Lewenstein Barbara, Schindler Jacek, Skrzypiec Ryszard, Partycypacja społeczna i aktywizacja w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Wielecki Krzysztof (1989), Podmiotowość społeczna i jej makrostrukturalne uwarunkowania, [w:] Buczkowski Piotr, Cichocki Ryszard, red. Podmiotowość: możliwość, rzeczywistość, konieczność. Poznań: NAKOM. Wnuk-Lipiński Edmund (2005) Socjologia życia publicznego. Warszawa: Scholar. Zasoby internetowe: CBOS (2012a), Komunikat BS/142/2012 CBOS (2012b), Komunikat BS/23/2012 Rada Monitoringu Społecznego (2012). Diagnoza Społeczna: zintegrowana baza danych. (pobrana dnia ) Raport końcowy z badania efektywności mechanizmów konsultacji społecznych przygotowany przez Pracownię Badań i Innowacji Społecznych Stocznia oraz SMG/KRC Poland Media S.A. na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011, s koncowy.pdf (dostęp w dniu ) Internetowy serwis miasta Poznania, main/poznanski-budzet-obywatelski-2013,p,15574,23652.html (dostęp w dniu ) Uchwała Rady Miasta Poznania nr XLII/647/VI/2012 z 11 grudnia 2012 w sprawie zmian w budżecie miasta na rok 2012 oraz uchwała nr XLIII/676/VI/2012 z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie budżetu miasta na rok Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Poznania, ,doc,1003,2841/budzet-2013-r-budzet-miasta,58214.html (dostęp w dniu ) Uchwała nr XXIV/282/12 sejmiku województwa podlaskiego z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie uchwalenia budżetu województwa podlaskiego na rok Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Marszałkowskiego województwa podlaskiego, budzet_woj/budzet_wojewodztwa/bud_et_2013.htm (dostęp w dniu ) Kurier Poranny z dnia , Klub radnych PO pozwala sprzedać nasz MPEC, article?aid=/ /bialystok/ (dostęp w dniu ) Kurier Poranny z dnia , Tadeusz Truskolaski o MPEC: Nie wezmę udziału w tym referendum, apps/pbcs.dll/article?aid=/ /obserwator/ (dostęp w dniu ) 61

62 62 IV

63 Arkadiusz Peisert Uniwersytet Gdański Partycypacja obywatelska jako przejaw odpowiedzialności za dobro wspólne. Zróżnicowanie strukturalne i regionalne 63 Wstęp Artykuł jest poświęcony przejawom partycypacji obywatelskiej jako przejawom podejmowania odpowiedzialności za dobro wspólnot lokalnych przez mieszkańców polskich gmin. Współcześnie wartości, a więc przesłanki skłaniające ludzi do podejmowania odpowiedzialności za los wspólnot lokalnych, są bardzo zróżnicowane i wywodzone z różnych orientacji aksjologicznych. Trudno w prezentowanych tu badaniach ilościowych wyodrębnić, skąd biorą się prezentowane przejawy zachowań określanych ogólnie jako postawy obywatelskie, ale widać pewne zależności ze względu na typ gminy oraz na przynależność historyczną regionu, do którego gmina przynależy. Prezentowane badania powstały jako rezultat badań prowadzonych przez Fundację Instytutu Spraw Publicznych w Warszawie pod kierunkiem zespołu, w skład którego wchodził również piszący te słowa, w ramach Priorytetu 5. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Komisji Europejskiej.

64 1 Partycypacja a odpowiedzialność obywatelska Partycypacja obywatelska to zjawisko opisywane już od dawna. Przynajmniej od późnych lat osiemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej obserwować można specyficzne procesy w obrębie sfery publicznej, które zasłużyły już na miano rewolucji partycypacyjnej czy rewolucji deliberacyjnej. Obserwujemy od tego czasu wzrost zainteresowania uczestniczącymi formami demokracji w wymiarze teoretycznym, w którym chyba najpełniej sedno zmian wyrazili tacy autorzy jak Jϋrgen Habermas (2007), John Dryzek (2000) czy Joshua Cohen (1998, ) poprzez koncepcję demokracji deliberacyjnej czy dyskursywnej. Równolegle jednak zwrot w stronę partycypacji przyniosła praktyka, wyrażając to w takich pojęciach jak np. governance (Kooiman 2003). Partycypacja obywatelska jest także dzieckiem państwa opiekuńczego, w którym centralnym przedmiotem debaty i działań oddolnych stała się najpierw kontrola nad jakością, a wkrótce współtworzenie usług publicznych (Kaźmierczak 2011b, ). Poza tym pragmatycznym wymiarem partycypacji, bo powiązanym już to z praktyką działania sektora publicznego, już to ze zmianami charakteru sfery publicznej, warto mieć na uwadze także jej wymiary zarówno aksjologiczne, jak i socjologiczne. David Miller zwrócił uwagę na to, że demokracja deliberacyjna (którą tu uważam za najbardziej refleksyjną konceptualizację partycypacji obywatelskiej) wykracza poza wymiar formalny demokracji. Decyzja demokratyczna nie tylko i nie tyle powinna w maksymalnym 64

65 2 Poza stopniu godzić ze sobą interesy i preferencje indywidualne, ile raczej powinna służyć ich uwspólnotowieniu i refleksyjnemu odniesieniu do dobra i interesów wspólnoty (Miller 2006, 183). Istotnym medium komunikacyjnym stają się tu wartości, a wśród nich szczególnie te, które prowadzą do wzrostu odpowiedzialności za dobro wspólnoty: od lokalnego patriotyzmu po hasła odwołujące się do globalnej wspólnoty ludzkiej. Jednym z istotnych pytań socjologii życia publicznego jest jednak to, w jaki sposób dochodzi do tego, że jednostki i społeczeństwa uznają odpowiedzialność za dobro wspólne, za istotną zasadę organizującą ład społeczny. Kompleksowej odpowiedzi na to pytanie dostarcza Norbert Elias w jednym ze swoich ostatnich esejów pt. Przemiany relacji My-Ja zawartym w książce Społeczeństwo jednostek (Elias 2008). Elias zauważa, że jest to relacja dynamiczna, zmienna. Jej zasadniczy kierunek to przechodzenie do coraz większych organizmów społecznych, identyfikowanych przez jednostkę jako My. Szczególnie burzliwe przemiany w tej relacji miały miejsce w XX wieku, których autor był świadkiem (i ofiarą) (Elias 2008, 192). Każde takie przejście na wyższy poziom identyfikacji to zmiana kanonu zachowań (Elias 2008, ). Zmiany te są też bardzo zróżnicowane ze względu na swoje usytuowanie regionalne i strukturalne. Nawet w obrębie dość jednorodnego kraju, takiego jak Polska, możemy obserwować duże różnice w tym zakresie, objawiające się na przykład konfliktami aktywistów ekologicznych ze społecznościami lokalnymi. To przechodzenie rodzi także konflikty lojalności. W krajach słabo rozwiniętych widać to w uwikłaniu urzędników w zależności klanowo -rodzinne, utrudniające im utrzymanie lojalności wobec formalnej wspólnoty państwowej (Elias 2008, 212). O tym, jak długo trwa ten proces, świadczy fakt, że nawet kraje względnie rozwinięte (Europa Środkowo-Wschodnia) nie są wolne od korupcji i nepotyzmu. Jednakże proces przechodzenia do wyższych poziomów identyfikacji z My jest możliwy dzięki postępującej indywidualizacji jednostek (Elias 2008, 244). Z indywidualizacją wiąże się refleksyjność, która popycha jednostki w stronę przyjmowania odpowiedzialności nie tylko za to, co bliskie, znane, znaczące, ale także za to, co staje się ważne w wyniku wyboru jednostki. Odpowiedzialność (globalna?) w wymiarze lokalnym obszernym wymiarem zagadnień globalnych, które są przedmiotem troski coraz większej grupy ludzi, choć głównie w krajach rozwiniętych, 65

66 66 znaczenia nabiera także odpowiedzialność jednostek za los lokalnej społeczności samorządowej. W niej ogniskują się działania motywowane odpowiedzialnością wobec zagrożeń globalnych, zapewne także narodowych czy państwowych, ale także działania motywowane potrzebą kształtowania swojej społeczności lokalnej, otoczenia lokalnego.

67 Wzrastająca stopniowo aktywność obywatelska jest przejawem tendencji opisywanej przez Eliasa przechodzenia od identyfikacji My jako rodziny i najbliższego otoczenia do identyfikacji ze wspólnotą bliską co prawda przestrzennie, ale wykraczającą poza namacalny interes indywidualny, ze wspólnotą, która nie jest już dana jako zamknięty zbiór osób znaczących, a jako społeczność połączona faktem przynależności do jednostki administracyjnej, która dopiero stopniowo ma szansę stać się wspólnotą realną. Można tu wyróżnić dwa rodzaje tak rozumianej partycypacji. Po pierwsze będzie to partycypacja społeczna, inaczej wspólnotowa lub horyzontalna, dotycząca udziału jednostek w działaniach zbiorowych, podejmowanych w społeczności (społecznościach), do której one przynależą lub w której żyją na co dzień. Szczególnie chodzi tutaj o ich aktywną obecność w procesie powstawania i funkcjonowania lokalnych grup obywatelskich i organizacji pozarządowych oraz stałe lub okazjonalne podejmowanie się roli wolontariusza. Po drugie będzie to partycypacja publiczna dotyczy ona zaangażowania jednostek w działania struktur i instytucji demokratycznego państwa, a więc instytucji władzy publicznej oraz zarządzanych przez nie lub podległych im organizacji sektora publicznego. Używa się także określeń partycypacja obywatelska, partycypacja wertykalna, zarządzanie partycypacyjne (participatory governance) (Kaźmierczak 2011a, 61-79). W związku z tym, o czym była mowa powyżej, większego poziomu partycypacji powinniśmy spodziewać się w gminach mniejszych, a więc wiejskich, a w drugiej kolejności miejsko-wiejskich. W mniejszych społecznościach owo przełożenie identyfikacji My na społeczność lokalną wydaje się pozornie łatwiejsze, zarówno na poziomie refleksji indywidualnej, jak i praktycznych działań. W badaniach, do których szeroko tu nawiązuję, partycypacja społeczna mierzona była m.in. poprzez wyszczególnienie określonego katalogu aktywnych działań lokalnych, spośród których wyodrębniono 6 kategorii: (1) działania na rzecz parafii; (2) pomoc w budowie lub remoncie szkoły, domu kultury, świetlicy lub innych tego typu budynków; (3) działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego (np. sadzenie drzewek, sprzątanie okolicy); (4) upowszechnianie lokalnej historii i tradycji; (5) organizowanie wypoczynku i czasu wolnego mieszkańców gminy/miasta/dzielnicy np. organizowanie festynów, pikników; (6) inne działania podejmowane na rzecz swojej miejscowości i/lub jej mieszkańców. Poniżej przedstawiam porównanie liczby wskazań poszczególnych kategorii aktywności w poszczególnych typach gmin (por tab. 1). 67

68 Tabela 1. Liczba form aktywności mieszkańców badanych gmin wg typów gmin (miejska, miejsko-wiejska, wiejska) Typ gminy Liczba wskazanych form aktywności lokalnej miejska wiejska miejskowiejska Ogółem 0 Liczebność % ,1% 96 35,2% ,2% ,9% 1 Liczebność % ,2% 90 33,0% 52 23,2% ,9% 2 Liczebność % 42 8,3% 46 16,8% 17 7,6% ,5% 3 Liczebność % 11 2,2% 16 5,9% 19 8,5% 46 4,6% 4 Liczebność % 1 0,2% 7 2,6% 6 2,7% 14 1,4% 5 Liczebność % 5 1,0% 15 5,5% 4 1,8% 24 2,4% 6 Liczebność % 0 0,0% 3 1,1% 0 0,0% 3 0,3% Ogółem Liczebność % ,0% 100,0% 100,0% 100,0% 68

69 Jak przewidywaliśmy, partycypacja horyzontalna częściej jest obserwowana w gminach wiejskich, gdzie poczucie odpowiedzialności za dobro wspólnoty lokalnej ma szansę łatwiej się ukształtować, ale najczęściej jest ona budowana w oparciu o wartości partykularne. Tabela 2. Podobnie rzecz się ma w przypadku ciekawego wskaźnika partycypacji publicznej, wertykalnej, jakim była gotowość do bezpośredniego spotkania z wójtem, burmistrzem lub prezydentem, zadeklarowana przez sekretarza gminy na podstawie zgłoszeń mieszkańców (a więc wskaźnik zachowań, nie opinii). Mieszkańcy gmin wiejskich ponad dwa razy częściej wyrażali taką gotowość niż mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich i wiejskich (por. tabela 2). Mają tu znaczenie także inne czynniki, które trudno kontrolować w badaniu ilościowym: osobowość włodarza, czas potrzebny petentowi, aby dotrzeć na spotkanie, itd. Odpowiedzi na pytanie: Ilu mieszkańców zgłosiło chęć bezpośredniego spotkania z wójtem/burmistrzem/ prezydentem w ciągu ostatniego tygodnia? W przeliczeniu na 10 tysięcy ludności. Typ gminy Średnia N Odchylenie standardowe miejska 10, ,34696 miejsko-wiejska 11, ,16292 miejska 23, ,53251 ogółem 19, ,96995 Źródło: A. Peisert, P. Matczak, Aktywność lokalnej wspólnoty politycznej a modele partycypacji, s Można także postawić zarzut, że gotowość do spotkania z burmistrzem jest słabym wskaźnikiem odpowiedzialności za dobro wspólne, a może raczej wskazywać na determinację w walce o interes indywidualny. Lepszym zatem wskaźnikiem byłoby porównanie liczby głosów na sesji rady gminy. W tym wypadku różnice nie są już tak widoczne. Wysoka wartość dla gmin wiejskich świadczyć może o poczuciu małego dystansu do władzy, podobnie wysoka w mieście o większym zakresie partycypacji publicznej, większej odpowiedzialności za dobro wspólne, wynikające z refleksyjnej postawy. Stosunkowo niski wskaźnik dla gmin miejsko-wiejskich wskazywałby na większy dystans do władzy z jednej strony oraz na słabe zakorzenienie refleksyjnych postaw odpowiedzialności za wspólnotę lokalną z drugiej.

70 Tabela 3. Średnie odpowiedzi na pytanie: Jak często mieszkańcy (poza radnymi czy sołtysami) w ciągu ostatnich 12 miesięcy zabierali głos na sesji rady gminy? Typ gminy Liczba głosów na sesji rady gminy średnia N Odchylenie standardowe miejska 9, ,35332 miejsko-wiejska 7, ,31852 miejska 9, ,09513 ogółem 9, ,19814 Źródło: A. Peisert, P. Matczak, Aktywność lokalnej wspólnoty politycznej a modele partycypacji, s W 79 spośród 193 badanych gmin statut przewidywał możliwość zgłaszania inicjatyw obywatelskich. Tabela 4. W przypadku obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, które możemy uważać za przejaw determinacji określonej grupy obywateli w walce o interes ogólnospołeczny, zdecydowanie wybijają się gminy miejskie (20%). W 49 badanych gminach wiejskich w ciągu roku taka inicjatywa nie zdarzyła się ani razu, zaś w przypadku gmin wiejsko-miejskich w co dziesiątej. Obywatelskie inicjatywy uchwałodawcze w poszczególnych typach gmin Typ gminy Średnia N Odchylenie standardowe miejska, ,41731 miejsko-wiejska, ,31603 miejska, ,00000 ogółem, , Źródło: A. Peisert, P. Matczak, Aktywność lokalnej wspólnoty politycznej a modele partycypacji, s. 115

71 Podsumowując, można na razie wysunąć słabą hipotezę, że o ile w społecznościach wiejskich więcej jest osób, które są gotowe w stopniu minimalnym przyjąć odpowiedzialność za los wspólnoty lokalnej, o tyle w społecznościach miejskich więcej jest osób najbardziej aktywnych, których poczucie odpowiedzialności przejawia się w konsekwentnych i aktywnych działaniach w sferze publicznej. Wciąż jednak mówimy o znakomitej mniejszości obywateli. Przedstawione wyżej zróżnicowania ze względu na strukturę społeczności lokalnych są oczywiście dalece niedoskonałe z uwagi na szereg innych czynników kształtujących tę strukturę, a także wymagałyby potwierdzenia w badaniach jakościowych (które aktualnie są prowadzone przez ISP w ramach projektu Decydujmy razem ). Dlatego też chciałbym uzupełnić je porównaniem danych dla regionów historycznych Polski. Wedle niektórych autorów polskie regiony (jeżeli jako kluczem ich wyróżnienia posłużymy się przynależnością do państw zaborczych w XIX wieku, a więc odmiennych przestrzeni historycznych, czy szerzej kręgów kulturowych) oddziaływały na kształtowanie określonego zasobu tradycji instytucjonalnej, kulturowej oraz cywilizacyjnej. Wielu dowodów na istnienie takiego zróżnicowania dostarcza Jerzy Bartkowski w książce Tradycja i polityka (Bartkowski 2003). Nie są to może zróżnicowania bardzo głębokie, ale układające się w dość wyraźne zależności. Tabela 5. Wróćmy do pierwszego zagadnienia, o którym mówiliśmy natężenia partycypacji horyzontalnej wyrażającej się w spontanicznej aktywności pojedynczych obywateli na rzecz lokalnej wspólnoty. W tym przypadku zależność jest wyraźna i wskazuje na wybijającą się aktywność mieszkańców byłego zaboru austriackiego, zaś stosunkowo najsłabszą zaboru rosyjskiego, co jest zgodne z oczekiwaniami wynikającymi z charakterystyki tych regionów. Aktywność społeczna mieszkańców gmin w poszczególnych regionach historycznych Gminy z regionu Ziemie Zachodnie i Północne osiedleńcze Ziemie zaboru niemieckiego, przyłączone do Polski oraz śląski obszar plebiscytowy Ziemie zaboru austriackiego, przyłączone do Polski Ziemie dawnego zaboru rosyjskiego Ogółem Średnia liczba form aktywnośći społecznej na 1 mieszkańca,6990,8418 1,5103,5839, Źródło: A. Peisert, M. Kotnarowski, Tradycje obywatelskie regionów a modele partycypacji, [w:] Dyktat czy uczestnictwo?, red. A. Olech, Warszawa, 2011, s. 258.

72 3 Podobną Kandydowanie do władz lokalnych zależność stwierdzono także w przypadku partycypacji wertykalnej, której jednym z bardziej oczywistych przejawów było kandydowanie do władz samorządowych różnych szczebli. Do władz lokalnych poniżej szczebla wojewódzkiego kandydowało kiedykolwiek 49 z 929 badanych. Znacznie częściej kandydują mieszkańcy wsi, osoby starsze i z wyższym wykształceniem. Poza tym, jak widzimy poniżej, znów wybija się w tym zakresie dawny zabór austriacki, ale najsłabszą aktywność przejawiają mieszkańcy nowo zasiedlonych Ziem Zachodnich i Północnych. Tabela 6. Regiony historyczne a kandydowanie w wyborach lokalnych Gminy z regionu Odsetek kandydów w wyborach na radnego (w %) Ziemie Zachodnie i Północne osiedleńcze Ziemie zaboru niemieckiego, przyłączone do Polski oraz śląski obszar plebiscytowy Ziemie zaboru austriackiego, przyłączone do Polski ,7 04,9 10,3 Ziemie dawnego zaboru rosyjskiego 05,0 Ogółem 05,1 Źródło: A. Peisert, M. Kotnarowski, Tradycje obywatelskie regionów a modele partycypacji, s

73 Do porównania użyję także krótkiego zestawu pytań, które dotyczyły innych, indywidualnych form aktywności publicznej, wertykalnej. Ogólnie dotyczyły one determinacji obywateli w zakresie zdobywania informacji, szukania wyjaśnień poczynań władz bądź samodzielnego kierowania sugestii do władz lokalnych. Możemy założyć, że są to także, we wzrastającym nasileniu, przejawy podejmowania odpowiedzialności za jakość funkcjonowania wspólnoty samorządowej. Tabela 7. Regiony historyczne a indywidualne formy aktywności publicznej Gminy z regionu Czy w ciągu ostatniego roku szukał(a) Pan(i) informacji na temat decyzji podjętych przez władze gminy/miasta/(dla Warszawy: dzielnicy)? (w %) Czy oprócz informacji, szukał(a) Pan(i) również wyjaśnienia podjętej przez władze decyzji? (w %) Czy w ciągu ostatniego roku z własnej inicjatywy zgłaszał(a) Pan(i) władzom gminy/ miasta/(dla Warszawy: dzielnicy) swoje opinie lub sugestie dotyczące jakiejś sprawy? (w %) Ziemie Zachodnie i Północne osiedleńcze 19,13 11,93 10,17 Ziemie zaboru niemieckiego, przyłączone do Polski oraz śląski obszar plebiscytowy 22,13 10,40 11,15 Ziemie zaboru austriackiego, przyłączone do Polski ,65 20,27 14,03 Ziemie dawnego zaboru rosyjskiego 27,72 09,76 08,77 Ogółem 25,07 11,76 10,36 Źródło: A. Peisert, M. Kotnarowski, Tradycje obywatelskie regionów a modele partycypacji, s

74 Jak można odnotować, w zakresie zdobywania informacji znów najbardziej aktywni okazali się mieszkańcy byłego zaboru austriackiego, najmniej zaś mieszkańcy Ziem Zachodnich i Północnych. Mieszkańcy Galicji i Śląska Cieszyńskiego byli także najbardziej dociekliwi, jeśli chodzi o poszukiwanie wyjaśnienia podjętych decyzji (około 20% w stosunku do już dość wyrównanego wyniku dla pozostałych regionów historycznych, zbliżonego do 10%), a także najbardziej zaangażowani w próbę wywarcia wpływu poprzez opinię lub sugestię na kształt rozwiązania określonej sfery lokalnych spraw publicznych. Jak wskazuje Bartkowski, Galicja nie przodowała w poziomie industrializacji i zamożności. Jednakże galicyjska autonomia i swoboda działalności (politycznej, organizacyjnej, społecznej, kulturalnej) w porównaniu z opresyjnym stosunkiem pozostałych mocarstw do społeczeństwa polskiego, umożliwiła na przekór słabemu rozwojowi gospodarczemu stosunkowo duże postępy w zakresie modernizacji społecznej. Te warunki otworzyły pole do ukształtowania się zarówno indywidualnej osobowości nowoczesnej, jak i nowoczesnych form zrzeszeń. Podsumowanie Prezentowany tu przegląd, przedstawiający wybrane zachowania indywidualne i grupowe motywowane gotowością i wolą podejmowania przez obywateli odpowiedzialności za dobro wspólne, służył ukazaniu, że postawa odpowiedzialności jest uwarunkowana czynnikami strukturalnymi. Rodzi się pytanie, od czego właściwie ta postawa odpowiedzialności zależy. Jednym z przekonujących wyjaśnień jest istnienie szczególnych cech osobowości nowoczesnej. Cytowany przez Marka S. Szczepańskiego Alex Inkeles zalicza do nich m.in.: gotowość do świadomej akceptacji zmiany społecznej, możliwość wyrażania opinii na temat spraw dotyczących nie tylko najbliższego otoczenia, ale również dziejących się daleko poza nim, świadomość godności innych, uniwersalizm i optymizm w postępowaniu (Szczepański 1989, 34-35). Innymi słowy, modernizacja dokonuje się także poprzez zmiany psychologiczne i to one otwierają jednostki na przyjęcie postawy tzw. odpowiedzialnego obywatelstwa. 74

75 BIBLIOGRAFIA Bartkowski Jerzy (2003) Tradycja i polityka, Warszawa: Scholar, Cohen Joshua (1998) Chapter Eight: Democracy and Liberty [w:] Deliberative Democracy, red. Jon Elster, Cambridge Studies in the Theory of democracy, New York: Columbia University, s Dryzek John (2000), Deliberative Democracy and Beyond; Liberals, Critics, Contestations, Oxford: Oxford University Press, Peisert, Arkadiusz, Matczak, Piotr (2011) Aktywność lokalnej wspólnoty politycznej a modele partycypacji, [w:] Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce, red. A. Olech, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, s Szczepański, Marek S. (1989) Modernizacja, rozwój zależny, rozwój endogenny: socjologiczne studium teorii rozwoju społecznego, Katowice: Uniwersytet Śląski. Elias Norbert (2008) Społeczeństwo jednostek, przekład Janusz Stawiński, Warszawa, Habermas, Jϋrgen (2007) Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, przekład Wanda Lipnik, Małgorzata Łukasiewicz, Warszawa: PWN, Kaźmierczak Tomasz (2011a) Partycypacja publiczna: pojęcie, ramy teoretyczne [w:] Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w życiu wspólnoty lokalnej, red. A. Olech, Warszawa, s Kaźmierczak Tomasz (2011b), Partycypacja publiczna: obywatel jako koproducent usług publicznych [w:] Partycypacja publiczna. O uczestnictwie obywateli w życiu wspólnoty lokalnej, red. A. Olech Warszawa, s Kooiman Jan (2003) Governing as Governance, London, New Delhi: Sage Publications. Miller David (2006) Deliberative Democrracy and Social Choice [w:] Debating Deliberative Democracy, James S. Fishkin, Peter Laslett, Malden, Oxford, Carlton: Balckwell Publishing, s Peisert Arkadiusz, Kotnarowski Michał (2011) Tradycje obywatelskie regionów a modele partycypacji, [w:] Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce, red. A. Olech, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, s

76 76 V

77 KS. Wojciech Sadłoń Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Odpowiedzialonść jako element religijnego kapitału społecznego w społecznościach lokalnych w Polsce 1 Odpowiedzialność w teorii kapitału społecznego oraz ujęciach empirycznych Pierwsze wzmianki antycypujące pojęcie kapitału społecznego znajdują się już w klasycznej filozofii greckiej. Już wtedy podkreślano, że upodmiotowione w jednostce cnoty umożliwiają funkcjonowanie całego społeczeństwa, ponieważ czynią z jednostki istotę społeczną (zoon politikon). W nowożytnej historii myśli społecznej odwołania do moralno-etycznych podstaw kapitału społecznego znajdują się również w tekstach dotyczących społeczeństwa obywatelskiego takich autorów jak Adam Ferguson, który w polemice z Davidem Humem publikuje Essay on the History of Civil Society (Hume 1995) i przyjmuje za podstawę społeczeństwa moralność. Francis Hutcheson wyróżnia sześć moralnych zmysłów człowieka, a wśród nich zmysł publiczny (sensus communis), który odnosi jednostkę do innych ludzi i jest źródłem życzliwości (benevolentia). Adam Smith tworzy teorię sympatii, która zakłada ścisły związek moralności człowieka z interakcjami, w jakie wchodzi jednostka. Smith pisze w ten sposób: Jakkolwiek samolubnym miałby być człowiek, są niewątpliwie w jego naturze jakieś pierwiastki, które powodują, iż interesuje się losem innych ludzi i sprawiają, że ich szczęście jest dla niego nieodzowne, choć jedyna przyjemność, jaką może stąd czerpać, to przyjemność oglądania tego (Smith 1989, 5). Smith dostrzega napięcie między egoizmem, który powstaje spontanicznie jako wynik biologicznych uwarunkowań 77

78 a czynnikami pobudzającymi do działania zgodnie z zasadą altruizmu. Przenosząc te obserwacje na grunt ekonomii, Smith uznaje zasadę uczciwości, z której wypływa zaufanie, za podstawę sprawnie funkcjonującego wolnego rynku (Polowczyk 2010, 500). Na rolę odpowiedzialności w koncepcji kapitału społecznego pośrednio wskazuje również Emil Durkheim. Jego koncepcja solidarności społecznej bliska jest bowiem współczesnej koncepcji kapitału społecznego. Opracowany przez Durkheima klasyczny podział na solidarność mechaniczną oraz organiczną wskazuje na rolę norm moralnych w systemie społecznym. Dodatkowo Durkheim wskazuje na religię jako na źródło metod społecznej kontroli, spójności oraz innych środków komunikacji (Durkheim 1973). Ponadto Ferdinand Tönnies, odróżniając wolę organiczną od woli arbitralnej, uwypukla rolę więzi opartych na emocjonalnej bliskości, wspieranych przez moralne zwyczaje oraz rodzinę (Tönnies 2008). Na podstawy moralne społeczeństwa obywatelskiego wskazują również Thomas Paine, który odróżnia społeczeństwo obywatelskie (civil society) od społeczeństwa obywateli (civic society) (Carothers i Barndt 2000, 18-24) oraz Max Scheler, gdy zwraca uwagę na sympatię oraz poczucie tożsamości jako na źródła więzi między ludźmi (Scheler 2007). W obrębie klasycznych ujęć kapitału społecznego na elementy normatywne wskazuje przede wszystkim Robert Putnam, który w definiowaniu kapitału społecznego odwołuje się wprost do cnoty obywatelskiej (civic virtue). Wynika to z faktu, że podejście Putnama do kapitału społecznego jest funkcjonalistyczne i mieści się raczej w perspektywie politologicznej niż socjologicznej lub ekonomicznej. Putnam analizuje wpływ kapitału społecznego na funkcjonowanie demokracji i nawiązuje w ten sposób bezpośrednio do Alexisa de Tocqueville (Siisiäinen 2010, 10). Nieco zbliżoną do Putnama teorię kapitału społecznego i w jeszcze większym zakresie odwołującą się do elementów normatywnych prezentuje Francis Fukuyama. Definiuje on kapitał społeczny jako istnienie określonego zbioru nieformalnych zasad i norm podzielanych przez członków danej grupy, które umożliwiają im współpracę. Zaznacza, że wartości i normy same w sobie nie produkują kapitału społecznego, ponieważ ich podstawa znajduje się w moralności jednostek, którą sam określa jako cnoty i wylicza wśród nich: prawdomówność, odpowiedzialność oraz wzajemność (Fukuyama 1994; Onyx i Bullen 2000, 24). Elementy normatywne w zjawisku kapitału społecznego dostrzega również James Coleman, gdy zwraca uwagę na wzajemne zobowiązania, oczekiwania, zaufanie do struktur, kanały informacyjne, normy oraz 78

79 sankcje jako elementy kapitału społecznego (Coleman 1994, ). Według Colemana kapitał społeczny powstaje jedynie jako skutek uboczny działania na rzecz dobra wspólnego (Coleman 1990, 316) i może przybierać formy swoistej polisy ubezpieczeniowej. Natomiast pod względem zależności kapitału społecznego i norm moralnych diametralnie inne podejście prezentuje Pierre Bourdieu. Dla Bourdieu kapitał społeczny to zbiór aktualnych i potencjalnych zasobów, związanych z trwałą siecią mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji wzajemnego przyjmowania lub uznawania (Bourdieu 1986). Koncepcja kapitału społecznego Pierre Bourdieu zanurzona jest w teorii konfliktu społecznego i nie uwzględnia w paradygmacie funkcjonalnym elementów moralnych. Pojawiające się w społeczności normy etyczne są jedynie wyrazem strategii różnego rodzaju kategorii specjalistów zabiegających o monopol administracji dobrami zbawienia oraz różnymi klasami zainteresowanymi w ich dostarczaniu. Poszerzeniem teoretycznego ujęcia kapitału społecznego z punktu widzenia odpowiedzialności jest uwzględnienie analizy motywacji. Taki kierunek potwierdza Joseph Stiglitz, który utożsamia potoczne pojęcie dobrej woli z kapitałem społecznym (Stiglitz 2001, 60). Trzyczynnikowy model motywacyjny Philipa Tetlocka kategoryzuje jednostki według sposobów, w jakie dokonywane są przez nie wybory i decyzje. Pierwszą kategorię tworzą intuicyjni teolodzy, których działanie opiera się na potrzebie ochrony świętych wartości (sacred-value-protection model SVPM). Druga kategoria osób to intuicyjni oskarżyciele działają tak, aby bronić zasad oraz systemów, które uznają za obowiązujące, poprzez karanie innych. Wreszcie intuicyjni politycy, dla których istotną rolę w motywacji do działania odgrywa odpowiedzialność. Intuicyjnymi politykami są ci, których skutki działania zależą od skuteczności wytworzenia określonego wrażenia na innych jednostkach. Dlatego działania według modelu intuicyjnego polityka zależą również od umiejętności przewidzenia sprzeciwu innych jednostek względem podejmowanego działania. Zachowania intuicyjnych polityków opisuje model społecznej kontyngencji (social contingency model SCM), który zakłada (1) powszechną odpowiedzialność oraz (2) motyw uznania. W pierwszym autor zwraca uwagę na fakt, że działanie jednostki zawsze jest oceniane przez innych. Świadomość tej opartej na symboliczno -interakcjonistycznej zasadzie odpowiedzialności łączy jednostkę z instytucjami społecznymi i mobilizuje ją do kierowania się zasadą dobra innych. W drugim motywie uznania jednostki mają wewnętrzną potrzebę uznania przez innych. Brak uznania powoduje zażenowanie oraz wstyd, który jednostka próbuje pokonać za pomocą zarządzania własnym wizerunkiem (Tetlock 2002, ). 79

80 Tabela 1. Pomimo tych teoretycznych powiązań kapitału społecznego z kategorią odpowiedzialności, w badaniach empirycznych jest ona stosowana bardzo rzadko. Wiąże się to z pewnością z faktem, że odpowiedzialność nie daje się łatwo zoperacjonalizować. Odpowiedzialność bywa najczęściej łączona z zaufaniem społecznym oraz poczuciem tożsamości. W ten sposób postępują nieliczni badacze, którzy decydują się uwzględnić odpowiedzialność wśród elementów kapitału społecznego. Przykładowo autorzy raportu Komisji Europejskiej (European Commission 2007) proponują zastosować następujące wskaźniki: Wskaźniki kapitału społecznego raportu Komisji Europejskiej Kategoria Zaufanie Wzajemność Podzielane normy i zachowania Udział i przynależność Sieć społeczna Kanały informacyjne Wskaźnik Zaufanie osobiste, bezpieczeństwo, odpowiedzialność, polityczna legalność Pomoc innym, poczucie obowiązku, gotowość do przysług Wartości, zgoda, różnorodność, tolerancja Zadowolenie z sąsiedztwa, udział, lojalność, społeczne obowiązki Nakładanie się lokalności wewnątrz zewnątrz, gęstość sieci, możliwość sieciowania Źródła wiadomości, wspieranie informacji, świadomość 80 2 modelu Również rozpoczęte w 2002 roku panelowe badanie Giving in Netherlands Panel Survey uwzględnia wśród motywów wolontariatu i darczyństwa poczucie odpowiedzialności za dobro wspólne (Bekkers 2003). W badaniach realizowanych w Polsce nie spotyka się wśród wskaźników kapitału społecznego kategorii odpowiedzialności. Kategoria odpowiedzialności w ewaluacyjnym religijnego kapitału społecznego Próbę uwzględnienia kategorii odpowiedzialności w kapitale społecznym zawiera natomiast tworzony model ewaluacyjny religijnego kapitału społecznego. Jest to możliwe dzięki temu, że model ten porządkuje ujmowane nieraz bardzo dowolnie elementy kapitału społecznego takie jak zasoby, czynniki, przejawy oraz skutki. Przykładowo Elizabeth Graddy i Lili Wang w artykule opublikowanym w jednym z podstawowych czasopism socjologii trzeciego sektora za przejawy kapitału społecznego uznają zaufanie, powiązania pomiędzy jednostkami, partycypację w organizacjach oraz działanie lokalne.

81 Jednocześnie jako skutek istnienia kapitału społecznego przyjmują funkcjonowanie tzw. wspólnotowych fundacji, które powoływane są do istnienia przez lokalne społeczności (Graddy i Wang 2009, ). Jak wskazuje Alejandro Portes, kapitał społeczny jest często błędnie utożsamiany jedynie ze skutkami jego oddziaływania. Prowadzi to do logicznej tautologii oznaczającej, że kapitał społeczny to jego oddziaływanie zdobyte dzięki jego oddziaływaniu (Portes 1998; Zukowski 2007). Aby tego uniknąć, ewaluacyjny model religijnego kapitału społecznego wyraźnie odróżnia w oparciu o podejście ewaluacyjne przejawy kapitału społecznego od skutków oraz zasobów. Poprzez zasoby kapitału społecznego rozumie się przede wszystkim zasady moralne (etyczne), a wśród nich najczęściej w ślad za Jamesem Colemanem oraz Robertem Putnamem zasadę wzajemności. Jenny Onyx i Paul Bullen nazywają ją za Taylorem kombinacją krótkoterminowego altruizmu oraz długoterminowego interesu osobistego (Onyx i Bullen 2000, 24). Alexis de Tocqueville nazywał zasadę wzajemności właściwie rozumianym interesem własnym, a Putnam tłumaczył zasadę wzajemności w następujący sposób: ludzie kierując się normami wzajemności, nie oczekują bezpośredniego zwrotu zaciągniętego zobowiązania, ale oczekują z dużą dozą pewności, że ktoś inny zrobi dla mnie coś w przyszłości (Putnam 2008, 37). 81 Wprost na odpowiedzialność jako zasób kapitału społecznego wskazuje Francis Fukuyama i wymienia ją obok takich norm jak: uczciwość, dotrzymywanie obietnic, prawdomówność, rzetelność, wzajemność.

82 Normy te można podzielić według dwóch linii podziału (wymiarów): od racjonalnych do nieracjonalnych oraz od tworzonych hierarchicznie do powstających spontanicznie. Wśród zasobów kapitału społecznego Francis Fukuyama wymienia również elementy psychologiczne, a nawet kognitywne właściwości jednostek: poczucie przynależności, wspólne doświadczenia, wspólna wiedza, wzory zachowań, zaufanie, odpowiedzialność, wspólne cele, wartości. Zasoby, aby spełniały swoją funkcję w ramach modelu, wymagają aktywizacji poprzez czynniki, które w odróżnieniu od zasobów mają charakter dynamiczny. Ponadto model ewaluacyjny kapitału społecznego obejmuje przejawy (outputs), które stanowią mierzalne efekty istnienia i działania kapitału społecznego. Od strony analitycznej można utożsamić je z wykorzystywanymi tradycyjnie wskaźnikami kapitału społecznego. Przejawy odróżniają się od skutków (outcomes) kapitału społecznego, które są pośrednimi konsekwencjami funkcjonowania w społeczności kapitału społecznego. Operacyjnie religijny kapitał społeczny ujmowany jest w obrębie Kościoła katolickiego na poziomie lokalnym w Polsce. Rozumie się go dwuwymiarowo: od strony zasobów i czynników jako źródeł kapitału społecznego oraz od strony przejawów. Poprzez przejawy, zasoby i czynniki religijne rozumie się te, które związane z instytucją Kościoła katolickiego lub religijnością katolicką. Innymi słowy religijny kapitał społeczny powstaje na bazie religijnych zasobów (faith-based) lub, gdy u swoich źródeł nie ma kontekstu bezpośrednio religijnego, charakteryzuje się związanymi z religią przejawami. Tabela 2. Koncepcja religijnego kapitału społecznego 82

83 W takim ujęciu istnieją trzy warianty religijnego kapitału społecznego: (1) gdy zarówno przejawy jak i zasoby lub/oraz czynniki są religijne, (2) gdy jedynie zasoby lub/oraz czynniki są religijne, a przejawy nie charakteryzują się związkiem z religią, (3) gdy kapitał społeczny powstaje na bazie religijnych zasobów lub/oraz czynników, lecz jego przejawy nie mają charakteru religijnego. Pod pojęciem społeczności lokalnej w kontekście religijnym rozumie się parafię, która stanowi dogodne okno obserwacji statystycznej oraz z punktu widzenia dostępności danych trafniej odpowiada pojęciu społeczności lokalnej niż zbyt duża gmina lub zbyt małe osiedle (Okrasa 2007, 2008). Na związek odpowiedzialności i tak rozumianego religijnego kapitału społecznego wskazuje Lester Salamon oraz Helmut Anheier. Wśród czterech wymiarów treści oraz schematów funkcjonowania religii, które przekładają się na kapitał społeczny, jeden określany jako modularność dotyczy bezpośrednio odpowiedzialności. Wskazuje on na fakt, że religia oprócz mobilizowania bezpośrednio do filantropii (wymiar filantropijny), skłonności do tworzenia instytucji (wymiar instytucjonalizacji) oraz autonomii od państwa mobilizuje również jednostki do odpowiedzialności indywidualnej za społeczność (Anheier i Salamon 1998). Ponadto według Fukuyamy większość norm moralnych w społeczeństwie pochodzi z systemów religijnych. Normy pochodzące z takich źródeł nie powstają w wyniku zdecentralizowanej negocjacji, ale są przekazywane z jednego pokolenia do drugiego poprzez proces socjalizacji, który obejmuje w większym stopniu zwyczaj niż rozum (Fukuyama 2000, 14). Dzięki temu normy z gruntu religijne są znacznie bardziej trwałe. W zakresie kapitału społecznego norma moralna rodzi określone działanie (zachowanie), ponieważ sankcjonuje prawe, właściwe, obowiązkowe relacje oraz nakierowuje jednostkę na wzięcie pod uwagę interesu innych. Fukuyama rolę zakotwiczonych w religii norm dostrzega nie tylko na poziomie jednostkowym, ale również społecznym, ponieważ przyczyniają się one do tworzenia wspólnoty moralnej. W ujęciu analitycznym ewaluacyjnego modelu religijnego kapitału społecznego kategorię odpowiedzialności traktuje się w wymiarze psychologicznym jako poczucie odpowiedzialności za społeczność lokalną. Tak zoperacjonalizowana odpowiedzialność stanowi więc podstawę twórczego zaangażowania w funkcjonowanie społeczności lokalnej, jest więc częściowo czynnikiem generującym religijny kapitał społeczny i może być ujmowana jako zasób religijnego kapitału społecznego. Z drugiej jednak strony jako realny element wiążący jednostkę ze społecznością samo w sobie jest przejawem związku ze społecznością. Jeśli więc poczucie odpowiedzialności społecznej traktuje się jako gotowość jednostki do wywierania wpływu na funkcjonowanie społeczności lokalnej rozumianej jako parafia, czyli odpowiedzialność za religijną społeczność lokalną, 83

84 to należy umiejscowić ją po stronie przejawów religijnego kapitału społecznego. Z punktu widzenia zasad funkcjonowania religijnej społeczności lokalnej odpowiedzialność mieszkańców za własną religijną społeczność lokalną przejawia się nie tylko w subiektywnej ocenie własnego nastawienia do społeczności (odpowiedzialność postulowana), ale również poprzez konkretne behawioralne elementy postaw (odpowiedzialność realizowana). Takie ujęcie analityczne kategorii odpowiedzialności w ramach religijnego kapitału społecznego ma swoje potwierdzenie w analizie treści dokumentów kościelnych, dotyczących odniesienia katolików do własnej religijnej społeczności lokalnej. Przykładowo w 2011 roku Konferencja Episkopatu Polski opublikowała list, w którym wskazywała na czym powinna polegać partycypacja w religijnej społeczności lokalnej: Być obecnym w Kościele, to swoim przykładem i świadectwem wiary wychowywać dzieci w miłości i poczuciu odpowiedzialności za tę wspólnotę, to włączać je w życie i posługę w Kościele, m.in. w grupach ministranckich i lektorskich, grupach młodzieżowych, w chórach parafialnych i scholach. Przejawem miłości niech będzie wzajemna solidarność i wsparcie okazywane w trudnych i bolesnych momentach życia poszczególnych członków parafialnej rodziny. Kto Kościół traktuje jak swój dom, ten, gdziekolwiek się znajdzie, pamięta skąd wyrasta i pozostaje wierny dziedzictwu swej wiary (Konferencja Episkopatu Polski 2011) Na Również jeden z dokumentów papieża Jana Pawła II Adhortacja apostolska Jana Pawła II Christifideles laici definiuje wspólnotę religijną jako grupę osób charakteryzujących się silnymi więziami między członkami, zintegrowanym działaniem wspólnotowym, współodpowiedzialnością za realizowanie celów oraz zdolnością do poświęceń (Jan Paweł II 1988). Dwa rodzaje odpowiedzialności jako przejawy religijnego kapitału społecznego podstawie nawet tak pobieżnego przeglądu teoretycznych ujęć kategorii odpowiedzialności w obrębie religijnego kapitału społecznego za jeden ze sposobów jej operacjonalizacji można uznać deklaratywny pomiar gotowości do aktywnego uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, rozumianego jako wpływ na jej funkcjonowanie. Tego typu zmienna jest stosowana w badaniach Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego od lat 90. XX wieku.

85 W roku 2002 w badaniach na reprezentatywnej próbie Polaków jedynie 6% badanych deklarowało zdecydowaną chęć wpływania na funkcjonowanie własnej parafii oraz 17% uznało, że raczej chciałaby mieć taki wpływ. 85

86 Tabela 4. Pełny rozkład odpowiedzi na tak postawione pytanie zawiera poniższa tabela. Polacy według chęci wpływania na funkcjonowanie parafii Źródło: 1 ISKK 2002, obliczenia własne. Tabela 4. Tak rozumiane poczucie odpowiedzialności za religijną społeczność lokalną wiąże się z innymi przejawami religijnego kapitału społecznego, szczególnie w wymiarze sieciowym ze znajomością nazwiska proboszcza (r-pearsona=0,12) oraz w wymiarze psychologicznym z poczuciem związku z parafią (r-pearsona=0,16). Znacznie słabszą natomiast zależność obserwuje się pomiędzy poczuciem odpowiedzialności za społeczność lokalną a wymiarem partycypacyjnym, czyli przynależnością do lokalnych organizacji kościelnych (r-pearsona=0,09). Ponadto poczucie odpowiedzialności za religijną społeczność lokalną nie jest związane z zaufaniem do przedstawicieli parafii (księży). Współczynniki korelacji liniowej poczucia odpowiedzialności oraz innych przejawów religijnego kapitału społecznego 86 Źródło: 2: ISKK 2002, obliczenia własne. ** - p<0,01

87 Jako zasoby poczucia odpowiedzialności za społeczność lokalną można uznać przede wszystkim deklarowany poziom wiary jednostki. Współczynnik korelacji liniowej dla ogólnej deklaracji wiary oraz poczucia odpowiedzialności wynosi aż r-pearsona=0,25. Z poczuciem odpowiedzialności za religijną społeczność lokalną statystycznie wiąże się również akceptacja katolickich norm moralnych: współczynnik korelacji liniowej dla tych zmiennych wynosi r-pearsona=0,13. Współczynnik korelacji liniowej poczucia odpowiedzialności za religijną społeczność lokalną z praktykami religijnymi jest jeszcze wyższy i wynosi r-pearsona=0,26. Natomiast na poczucie odpowiedzialności nie wpływa sposób narracji wspólnotowej. Choć rozumienie Kościoła katolickiego w kategoriach wspólnoty jest wyraźnie związane z psychologicznymi przejawami religijnego kapitału społecznego: zaufaniem oraz poczuciem związku z parafią, jak również z usieciowieniem, dane empiryczne nie wskazują natomiast na związek pomiędzy wspólnotowym rozumieniem Kościoła a poczuciem odpowiedzialności za parafię. Tabela 5. Współczynniki korelacji liniowej rozumienia Kościoła jako wspólnoty z innymi przejawami religijnego kapitału społecznego Źródło: 3 ISKK 2002, obliczenia własne. ** - p<0,01 87

88 Tabela 6. Odpowiednikiem odpowiedzialności postulowanej rozumianej jako chęć wpływania na społeczność lokalną jest realne (choć deklaratywne) posiadanie wpływu na jej funkcjonowanie, które można określić jako odpowiedzialność realizowaną. W roku 2002 jedynie 8% deklarowała posiadanie takiego wpływu w pełni, 14% częściowo. Natomiast aż 78% mieszkańców społeczności lokalnej nie posiadało wpływu na funkcjonowanie parafii. Polacy według posiadania wpływu na decyzje w parafii Źródło: 4 ISKK 2002, obliczenia własne. Ponadto za przejaw odpowiedzialności realizowanej można uznać takie działaniowe przejawy religijnego kapitału społecznego jak: (1) wspieranie parafii finansowo (poprzez ofiarę na tacę lub ofiarę na konkretne cele); (2) osobistą pomoc w parafii oraz (3) udział w społecznych działaniach religijnych. Według raportu CBOS w 2008 roku 30% Polaków deklarowało pracę na rzecz parafii lub parafian, 80% wspiera finansowo parafię (Wiórka 2008). 88 Podobne wyniki przyniosło badanie ISKK z 2002 roku. Wynika z niego, że 77% Polaków deklarowało składanie ofiar na rzecz parafii, 70% dotuje Kościół w inny sposób. Niespełna 40% twierdziło, że podejmowało osobistą pracę na rzecz parafii, a 35% podejmowało działania w zorganizowanych przez innych akcjach.

89 Tabela 7. Polacy według religijnych działań społecznych (w %) Źródło: 5 ISKK 2002, obliczenia własne. Tabela 8. Różne rodzaje działalności w parafii współwystępują ze sobą; w największym stopniu podejmowanie działań w ramach organizowanych w parafii akcji z osobistą pomocą w parafii. Najrzadziej natomiast współwystępuje składanie ofiar na tacę z zaangażowaniem w akcje organizowane w parafii. Być może w obrębie religijnego kapitału społecznego w Polsce dostrzegalna jest częściowo odwrotna zależność niż w USA, na którą zwracają uwagę autorzy raportu Independent Sector (Toppe i in. 2001, 23), że wśród Amerykanów istnieje związek pomiędzy dotowaniem a aktywnością wolontariacką. Współczynniki korelacji liniowej działalności na rzecz parafii 89 Źródło: 6 ISKK 2002, obliczenia własne ** - p<0,01, *-p<0,05

90 Mimo to odpowiedzialność realizowana na rzecz religijnej społeczności lokalnej jest ze sobą powiązana. Współczynnik korelacji liniowej wskaźnika osobistej pomocy oraz udziału w akcjach w parafii wynosi aż r-pearsona=0,38. Również posiadanie wpływu na decyzje w parafii wiąże się z celowym darczyństwem (r-pearsona=0,17). Ponadto istnieje związek pomiędzy posiadaniem wpływu na decyzje w parafii a partycypacją w organizacjach religijnych (r-pearsona=0,16), zaufaniem do Kościoła i Episkopatu (r-pearsona=0,14), a także znajomością nazwiska proboszcza wymiar sieciowy (r-pearsona=0,13). Współczynnik korelacji kanonicznej wymiaru psychologicznego religijnego kapitału społecznego oraz posiadania wpływu na decyzje w parafii wynosi =0,19 a wymiaru działaniowego aż 0,31. Wnioski Przeprowadzony przegląd literatury wskazuje na istotną rolę kategorii odpowiedzialności w koncepcji kapitału społecznego. Odpowiedzialność rozumiana jest od strony jednostki jako element moralnych zasobów, które określają sposób jej zachowania. Natomiast od strony zbiorowej odpowiedzialność stanowi część systemu zasad i norm społecznych. 90

91 Autorzy wskazują również na religię jako źródło istnienia oraz funkcjonowania zasady odpowiedzialności w społeczności. Kategoria odpowiedzialności wykorzystywana jest w analizach działania społecznego z punktu widzenia psychologii społecznej, co uwypukla jeszcze bardziej jej znaczenie w koncepcji kapitału społecznego. Mimo to kategoria odpowiedzialności bywa bardzo rzadko wykorzystywana w analizach empirycznych. Wiąże się to w dużej mierze z trudnościami w jej operacjonalizacji. Zastosowanie jednak do opisu zjawiska religijnego kapitału społecznego ewaluacyjnego modelu pozwala na opis miejsca oraz roli odpowiedzialności w zjawisku kapitału społecznego. Ponadto trafną kategorią analityczną do opisu odpowiedzialności jest religijna społeczność lokalna rozumiana jako parafia. Odpowiedzialność ujęta od strony przejawów religijnego kapitału społecznego przybiera postać odpowiedzialności postulowanej oraz realizowanej. Poziom tak rozumianej odpowiedzialności wśród Polaków jest raczej niski. Mimo to odpowiedzialność postulowana jest związana z wszystkimi wymiarami religijnego kapitału społecznego i wpływa na nią sposób narracji religijnej. Poziom odpowiedzialności realizowanej odpowiada poziomowi odpowiedzialności postulowanej i przybiera różne formy, które wykazują inne niż w innych krajach prawidłowości. Ponadto wskazywany w literaturze związek pomiędzy zaufaniem a odpowiedzialnością nie dotyczy odpowiedzialności postulowanej. BIBLIOGRAFIA 91 Anheier Helmut K., Salamon Lester M. (1998) The nonprofit sector in the developing world: A comparative analysis, Manchester, UK: Manchester University Press. Bekkers Rene (2003) Trust, Accreditation, and Philanthropy in the Netherlands, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 32 (4), s Bourdieu Pierre (1986) The forms of capital, J. Richardson, Handbook of theory and research for the sociology of education, New York, Macmillan, [za:] A. Howson, Social Networks: Social Capital, Research Starters, EBSCI Carothers Thimas, Barndt Wiliam (2000) Civil Society, Foreign Policy 117, s Coleman James (1994) Social Capital In the Creation of Human Capital, AJS 94 (Supplement), s Coleman James (1990) Foundations of social theory, Belknap. Durkheim Emil (1973) The Dualism of Human Nature and its Social Conditions, University of Chicago Press. European Commission (2007) EUR EU Research On Social Sciences And Humanities The Contribution Of Social Capital In The Social Economy to Local Economic Development in Western Europe CONSCISE, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Fukuyama Francis (1995) Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, New York: Free Press.

92 Fukuyama Francis (2000) Social Capital and Civil Society, International Monetary Fund, The Institute of Public Policy. Graddy Elisabeth, Wang Lili (2009) Community Foundation Development and Social Capital, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 38, s Hume David (1995) Essay on the History of Civil Society, Cambridge University Press. Iannaccone Laurence R. (1984) Consumption Capital and Habit Formation with an Application to Religious Participation, Ph.D. dissertation, University of Chicago. Jan Paweł II (1988) Adhortacja apostolska Christifdeles laici, Kraków. Konferencja Episkopatu Polski (2011) Troska o rodzinę i kościół, materiał do wykorzystania duszpasterskiego na święto Świętej Rodziny, 30 grudnia 2011 roku. Tekst zaczerpnięty ze strony pl, Martti Siisiäinen (2000) Two Concepts of Social Capital: Bourdieu vs. Putnam, Paper presented at ISTR Fourth International Conference, The Third Sector: For What and for Whom?, Trinity College, Dublin, Ireland, July 5-8, Scheler Max (2007) The Nature of Sympathy, Transaction Publishers. Smith Adam (1989) Teoria uczuć moralnych, Warszawa: PWN. Stiglitz John (2001) Formal and informal institutions, [w:] P. Dasgupta, I. Serageldin, Social capital: a multifaceted perspective, World Bank Publications. Tetlock Philip (2002) Social Functionalist Framework for Judgement and Choice: Intuitive Politicians, Theologians, and Prosecutors, Psychological Review 109/3, s Tönnies Ferdynand (2008) Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN. Toppe Christopher, Kirsch Arthur, Michel J. (2001), Giving & volunteering in the United States. Findings from a National Survey, Independent Sector: Waldorff. Wciórka Bogna (2008), Polacy o swoich związkach z lokalną parafią. Opinie z lat 2005 i Komunikat z badań, CBOS BS/148/2008. Zukowski Ryszard (2007) Social Capital and Challenges of Development in Latin America and East Central Europe, Warsaw. Okrasa Włodzimierz (2008) Sektor trzeci jako przedmiot badań statystyki publicznej. Wybrane problemy, Biblioteka Wiadomości Statystycznych 57. Onyx Jenny, Bullen Paul (2000) Measuring Social Capital in Five Communities, Journal of Applied Behavioral Science 36. Polowczyk Jan (2010) Elementy ekonomii behawioralnej w dziełach Adama Smitha, Ekonomista 4/1. Portes Alejandro (1998) Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology, Annual Review of Sociology 1998, 24:1-24. Putnam Robert (2008) Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 92

93 93 VI

94 Daria Murawska Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytet Warszawski Społeczna odpowiedzialność biznesu nowa jakość we współpracy organizacji pozarządowych z firmami 94 1 Przedsiębiorstwa Współpraca organizacji pozarządowych z firmami jest powszechnie znana. Była podejmowana jeszcze zanim idea społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility CSR) zyskała w Polsce uznanie i rozgłos. Jednak popularność, jakość, jak również różnorodność relacji tych dwóch podmiotów zaczęły ulegać przeobrażeniom wraz z rozwojem CSR i podejściem firm do tego zagadnienia. Włączenie tej idei do strategii biznesowej firm skierowały ich uwagę w stronę szeroko pojmowanych interesariuszy, do których zaliczyć należy również organizacje pozarządowe. Zwiększyła się liczba firm, które dostrzegły, że wśród organizacji pozarządowych mogą znaleźć partnerów, a nie tylko biernych odbiorców udzielanego im wsparcia finansowego lub rzeczowego. Wpływ CSR na podejście firm do relacji z organizacjami oraz międzynarodowe korporacje mają obecnie ogromny wpływ nie tylko na procesy gospodarcze, których są uczestnikami, ale także oddziałują na swoich interesariuszy, wśród których można wymienić m.in. wspólnoty lokalne, organizacje pozarządowe czy środowisko naturalne.

95 Już w 1932 roku Merrick Dodd twierdził, że celem nowoczesnego przedsiębiorstwa powinno być zarówno przynoszenie dochodu właścicielom, jak i działanie w interesie społecznym (Lewicka-Strzałecka 2006, 15). Możemy obecnie obserwować ciekawy proces zmiany nastawienia firm od postrzegania swojej działalności jedynie poprzez pryzmat celów biznesowych i walki o zysk, po uznanie odpowiedzialności za wpływ, który poprzez swoje funkcjonowanie wywierany jest na otoczenie społeczne i gospodarcze. Biznes staje się świadomy siły i potencjału sprawczego, który wywiera. Podkreśla się, że zaangażowanie koncernu w życie konkretnej społeczności ( ) oraz etyka międzynarodowego biznesu ( ) są w praktyce tym samym. Etyczne zachowanie w dziedzinie przedsiębiorczości odzwierciedla się w sile, z jaką biznes wpływa na pozytywny rozwój świata, ( ) swój rozmach przedsiębiorstwa powinny zawdzięczać społeczności lokalnej i konsumentom, ( ) zarządy koncernów muszą być wrażliwe nie tylko na wolę akcjonariuszy, ale i na postulaty konsumentów i udziałowców wszelkiego rodzaju. (O Brien, 1995, 24) Wspomniana wrażliwość oraz uwzględnianie głosu interesariuszy to istotne kwestie. W obecnych czasach wielu problematycznych zagadnień, zarówno ekonomicznych, jak i społecznych, nie sposób rozwiązać bez pomocy i zaangażowania ze strony biznesu. Świadczą o tym chociażby liczne inicjatywy krajowe i międzynarodowe, w których ustawodawcy wypracowują rozwiązania wspólnie ze światem biznesu. Taka kooperacja oraz konkretne zapisy w prawie mogą regulować bardzo wiele kwestii związanych z działalnością firm, jednak nie ma jeszcze nakazu, który wymusi na firmach przyjęcia przez nie dodatkowej odpowiedzialności i obciążeń. Dlatego tak ważne jest to, że przedsiębiorstwa same zmieniają podejście do prowadzenia biznesu i dobrowolnie wdrażają założenia społecznej odpowiedzialności biznesu. 95 W ostatnich latach wypracowano wiele różnych ujęć teoretycznych określających czym jest biznes odpowiedzialny społecznie. Definicja stworzona przez Carrolla (w roku 1979) jest uważana za jedną z najpełniejszych i najtrafniej ukazujących istotę CSR społeczna odpowiedzialność biznesu obejmuje ekonomiczne, zgodne z prawem i etyczne postępowanie oraz dobrowolne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa wobec przedsiębiorstwa w danym czasie. (tłum. własne za Carroll, 1999, 269). Koncepcja bardzo teraz popularnej (również w Polsce) definicji nakierowanej na potrzeby interesariuszy (stakeholders) została opracowana przez R. Edwarda Freemana w roku (za Carroll, 1999, 290). W definicji tej kładzie się nacisk na odpowiedzialność firmy wobec różnych grup interesariuszy, czyli osób i podmiotów, na które firma poprzez prowadzone przez siebie działania wpływa oraz tych, które wpływają na firmę. Carroll wskazywał,

96 96 2 Realizacja że definicja ta nadaje imiona i twarze członkom i grupom społecznym istotnym dla biznesu oraz podmiotom, które są ważne i powinny być uwzględniane przez firmę. Natomiast najnowsza definicja wypracowana przez Komisję Europejską ujmuje CSR jako odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo (Komisja Europejska, 2011). Nie wyróżnia się tutaj poszczególnych grup, ale podkreśla aspekt odpowiedzialności. Organizacje pozarządowe ważny interesariusz firmy społecznej odpowiedzialności biznesu w praktyce ma dwa wymiary wewnętrzny i zewnętrzny. Określając wymiar wewnętrzny, wskazuje się na: zarządzanie zasobami ludzkimi, programy etyczne dla pracowników, bezpieczeństwo i higienę pracy, umiejętność dostosowywania się do zmian, zarządzanie ochroną środowiska, zasady nadzoru korporacyjnego. W ramach wymiaru zewnętrznego wymieniane są chociażby: społeczność lokalna, partnerzy handlowi, dostawcy, klienci, prawa człowieka, globalne problemy ekonomiczne (Rok, 2004, 20). Współpraca i dialog z interesariuszami jest obecnie jednym z najczęściej podejmowanych tematów. Wskazuje się, że jest to kluczowy czynnik w efektywnym i skutecznym realizowaniu strategii opartej na odpowiedzialnym biznesie.

97 Jest to na tyle ważne zagadnienie, że zostało ujęte w międzynarodowych standardach, jak chociażby AA1000. W obecnych czasach zaangażowanie interesariuszy jest integralną częścią zarządzania firmą w odpowiedzialny sposób. Przyglądając się licznym definicjom społecznej odpowiedzialności zauważymy, że każda z nich implikuje konieczność uwzględniania bądź włączania interesariuszy w działania firmy (Anam, 2011, 7). Znaczącym interesariuszem dla firmy są właśnie organizacje pozarządowe, z którymi przedsiębiorstwo może budować i rozwijać relacje na wielu płaszczyznach, od nawiązania dialogu po realizację wspólnych projektów. Z perspektywy organizacji pozarządowych możliwość współpracy z firmami w dużej mierze opierała się (i często nadal tak jest) na pozyskiwaniu wsparcia finansowego lub materialnego. Warto jednak podkreślić, iż firmy nie mają obowiązku wspierania trzeciego sektora. Jak wskazywał Tomasz Schimanek naturalną rolą biznesu jest robienie biznesu. ( ) To dość oczywiste spostrzeżenie, ale ważne, bo organizacjom wydaje się, że wspieranie ich działań jest wręcz obowiązkiem firm (Schimanek, 2006, 8). CSR w sposób znaczący wpłynął na zmianę perspektywy i sposobu postrzegania przez firmy organizacji pozarządowych. Przedsiębiorcy w swoich działaniach przeważnie pomagali i wspierali instytucje dobroczynne, czy później organizacje pozarządowe. Jednak ich wzajemne stosunki ewaluowały, a społeczna odpowiedzialności biznesu pokazała, że współpraca biznesu z podmiotami trzeciego sektora nie musi opierać się na relacji silniejszy-słabszy, ale jej fundamentem może być partnerstwo i poczucie, że organizacje nie tylko proszą, ale również mogą firmom wiele zaoferować. 3 Wśród Różnorodne formy współpracy firm z organizacjami badanych organizacji 48% wskazało, że współpracuje/ współpracowało z biznesem, a 22% wskazało, że współpracowało z firmą jeden raz. Kolejne 20% nie współpracowało do tej pory z biznesem, ale ma to w planach ( wp-content/uploads/2012/02/konkordia_raport_koncowy.pdf, dostęp dnia ). Według danych pochodzących z raportu z badania wynika, że 34% organizacji w 2009 roku jako źródło przychodów wskazało darowizny od instytucji i firm (Herbst, Przewłocka 2011, 78). 97

98 Najpopularniejszą formą wsparcia organizacji pozarządowych przez firmy nadal pozostaje przekazanie darowizny finansowej, co zaznaczyło 60% respondentów biorących udział w badaniu Konkordii, 24% z nich jako wsparcie od firmy wymieniło darowiznę rzeczową, a 13% wskazało wsparcie merytoryczne ( wp-content/uploads/2012/02/konkordia_raport_koncowy.pdf, dostęp dnia ). Ze wskazań organizacji pozarządowych wynika, że wsparcie finansowe wciąż pozostaje jedną z najczęściej występujących form współpracy z firmami. W Polsce takie przekazanie środków odbywa się na zasadzie darowizny, czyli umowy, w której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. ( ) Przedmiotem darowizny mogą być nieruchomości i rzeczy ruchome, pieniądze, a także prawa majątkowe (Głażewska 2006, 48). Ten rodzaj współpracy, mimo iż wiąże się z pewnymi formalnymi aspektami, jest jednak najmniej angażujący dla firmy. Nie wpływa to oczywiście w żaden sposób na fakt, że jest to dość istotna pomoc dla organizacji, które poszukują różnorodnych źródeł finansowania swojej działalności. Dlatego też każdy rodzaj wsparcia finansowego czy też rzeczowego ma dla nich duże znaczenie. Choć w sektorze pozarządowym są organizacje dysponujące majątkiem wartości setek tysięcy, a nawet milionów złotych, to jednak większość organizacji albo wcale nie posiada majątku, albo też jego wartość nie przekracza kilkuset złotych lub kilku tysięcy złotych. ( html, dostęp dnia ). Darowizna może mieć formę jednorazowej pomocy lub ciągłego wsparcia i przez to stanowić istotny wkład finansowy, który pozwoli organizacji na zachowanie ciągłości prowadzonej przez nią działalności lub umożliwi realizację dodatkowych zadań oraz projektów. Do bardziej złożonych form współpracy należy sponsoring rozumiany jako wzajemne zobowiązanie dwóch stron ( ). Sponsor przekazuje środki finansowe, rzeczowe lub usługi sponsorowanemu w zamian za świadczenia promocyjne ze strony sponsorowanego (Głażewska 2006, 49). Takie działanie wykracza poza incydentalną pomoc czy jednorazowe wsparcie, a może zapewnić nawiązanie długofalowej współpracy pomiędzy przedsiębiorstwem a organizacją. Sponsoring jest działaniem planowanym i świadomym, służącym kreowaniu pozytywnego wizerunku firmy. Często jest częścią długookresowej strategii marketingowej (Głażewska 2006, 49). Jest to korzystna forma współpracy dla organizacji pozarządowych. Pozwala im na zainicjowanie współpracy, w której jako partner proponują konkretne benefity i świadczenia. Jednym z rezultatów sponsoringu jest praktyka nadawania tytułów firmom współpracującym z organizacją. Dla firmy taki tytuł może być nobilitujący, 98

99 wyróżniać ją na tle konkurencji, a organizacja ma możliwość czerpnia z tego konkretnych korzyści finansowych. Oczywiście struktura partnerstw, ich geneza oraz wycena jest często bardziej złożona. Nie ulega jednak wątpliwości, że są jednym z przykładów relacji sponsoringowej. Spośród różnych form współpracy warto wymienić również takie, które nie pociągają za sobą dodatkowych nakładów finansowych ze strony biznesu. Jest to użyczanie przez firmy różnego rodzaju sprzętów oraz powierzchni biurowych na potrzeby organizacji pozarządowych. Taka pomoc jest mało obciążająca dla firmy i nie wymaga jej dużego zaangażowania, ale jest wartościowa z perspektywy organizacji pozarządowych. Dzięki temu mogą one otrzymać wsparcie i np. zamiast kupować czy wypożyczać różnego rodzaju sprzęty, otrzymują je na określony czas od firmy. Tego rodzaju pomoc można w prosty sposób wycenić wskazując, ile dzięki temu organizacja mogła zaoszczędzić środków finansowych. Firmy mogą wspierać działania organizacji również poprzez zakup od nich produktów czy też świadczonych przez nie usług, jeśli dana organizacja prowadzi działalność gospodarczą. Wśród działań społecznie odpowiedzialnych wymienia się wsparcie lokalnej społeczności, np. poprzez pozyskiwanie różnego rodzaju dóbr z lokalnego rynku. Firmy, które zdecydują się na zaopatrywanie się od organizacji pozarządowych czy korzystanie z prowadzonej przez nie działalności gospodarczej i zakup określonych usług, nie tylko spełniają wymiar lokalny zakupów, ale jednocześnie wspierają w ten sposób działania trzeciego sektora. Zdarza się, że firmy mają jeszcze pewne obawy przed taką współpracą z organizacjami, jak również podmiotami ekonomii społecznej, jednak nie są one uzasadnione. Na korzyść organizacji przemawia ich profesjonalizacja, specjalizacja w określonym obszarze oraz unikalne doświadczenie. Popularną formą kooperacji pomiędzy biznesem a trzecim sektorem jest barter rozumiany jako rodzaj wymiany bezpośredniej (bez pośrednictwa pieniądza), polegający na wymianie jednego towaru na drugi (Głażewska 2006, 49). W takim wypadku może on opierać się o wzajemne świadczenia promocyjne oraz wymianę usług świadczonych przez obydwa podmioty. Prawnie istnieje wymóg mówiący o tym, że organizacja pozarządowa będąca stroną wymiany barterowej musi prowadzić działalność gospodarczą, aby móc wystawić fakturę za przekazaną usługę lub towar (Głażewska 2006, 49). Dlatego też zdarzają się przypadki, iż współpraca barterowa nie jest aż tak bardzo sformalizowana, aby uniknąć tych dodatkowych obciążeń. Ma to również miejsce w przypadku, kiedy organizacja nie ma możliwości wystawienia faktury. 99

100 Przejawem odpowiedzialnej, świadomej oraz powiązanej z celami biznesowymi i wartościami firmowymi działalności dobroczynnej jest realizacja filantropii strategicznej. Filantropia strategiczna to w odróżnieniu od klasycznej filantropii zaplanowane i strategicznie ukierunkowane, zgodne z podstawową działalnością firmy działania prospołeczne. Ten rodzaj filantropii w najpełniejszy sposób pozwala osiągać synergię poprzez łączenie celów ekonomicznych i społecznych firmy i jej interesariuszy (Ćwik, Januszewska 2010, 23). Jak wskazuje w wywiadzie Magdalena Pękacka, reprezentująca Forum Darczyńców Strategiczna filantropia jest odpowiedzialnym i efektywnym przeznaczaniem prywatnych środków na realizację celów społecznych. Nowoczesna filantropia, zarówno rodzinna jak i korporacyjna, coraz częściej jest działaniem strategicznym. W polskim społeczeństwie często pokutuje przekonanie, że filantropia to rozdawanie pieniędzy potrzebującym. Tymczasem współczesna filantropia ma zupełnie inne oblicze nakierowana jest na rozwiązywanie konkretnych problemów społecznych przy wykorzystaniu zaawansowanych narzędzi i poprzez wyspecjalizowany personel. ( filantropia-a-csr,5155.html, dostęp dnia ). W tym wymiarze partnerstwo z organizacjami pozarządowymi staje się kluczowym czynnikiem realizowania przez firmy filantropii strategicznej. To one, jako podmioty działające najbliżej społeczeństwa i lokalnych społeczności, mogą trafnie wskazywać problemy społeczne, które należy rozwiązywać, a także potrafią określać, które działania będą najbardziej efektywne i przełożą się na wsparcie i pomoc w rozwiązywaniu problemów społecznych w tych obszarach, które zostaną ocenione jako najbardziej istotne. 100

101 Kolejnym przykładem wsparcia dla organizacji ze strony firmy może być świadczenie typu pay-roll, określane również jako składka pracownicza. Z założenia opiera się ona na dobrowolnej deklaracji pracowników firmy do regularnego przekazywania określonej, niewielkiej kwoty na rzecz wybranej organizacji pozarządowej lub realizacji wybranego programu społecznego (Głażewska 2006, 15). Najczęściej firma, która decyduje się wprowadzić dla swoich pracowników to rozwiązanie, przekazuje dodatkowe fundusze na rzecz wybranych przez nich organizacji, poprzez np. podwojenie wartości kwoty, jaką z własnych pensji przeznaczą pracownicy. Beneficjentem tego działania jest przede wszystkim organizacja pozarządowa, zyskująca dzięki takiemu mechanizmowi stałe wsparcie finansowe. Co ważne, nawet jeśli pojedynczy pracownik deklaruje do odpisu małą kwotę, to liczy się tutaj efekt skali. Jeśli w odprowadzaniu składki pracowniczej weźmie udział kilkuset czy kilka tysięcy pracowników, wartość przekazanych funduszy rośnie, a w grę wchodzą znaczne środki finansowe. Ważnym zadaniem, które spoczywa na organizacji w tej kooperacji, jest zapewnienie pełnej transparentności i dobrego przepływu informacji, dzięki któremu zarówno firma, jak i pracownicy będą wiedzieli, w jaki sposób organizacja korzysta z pozyskanych w ten sposób środków. Efekt tego wsparcia najłatwiej dostrzec w mniejszych społecznościach, gdzie powiązanie środków z działaniami organizacjami jest najlepiej widoczne. Reklama jest wykorzystywana również w działaniach z zakresu marketingu zaangażowanego społecznie (Cause Related Marketing CRM). Jej istotą jest taka działalność komercyjna firmy, która umożliwia wykreowanie produktu lub usługi firmy, przynosząc równocześnie korzyść wspieranej sprawie lub organizacji społecznej (Diłanian, Krawczyńska, Ptak 2006, 11). Promując dany produkt, firma najczęściej deklaruje, że część dochodu z jego sprzedaży zostanie przeznaczona z góry na określony cel czy wybraną organizację. Ma być to zachęta dla klientów, aby spośród innych produktów wybrali właśnie ten, który niesie za sobą wartość dodaną. Dzięki temu działaniu firma zyskuje dodatkową promocję i buduje swoją przewagę konkurencyjną, często wzmacniając w ten sposób lojalność klientów, natomiast wspierany cel czy organizacja pozarządowa otrzymują wsparcie finansowe i promocję, 101

102 w wyniku której wzrasta świadomość społeczna dotycząca danego problemu. Może być to również skuteczna promocja samej organizacji pozarządowej i budowanie jej wizerunku wśród społeczeństwa. Firmy wraz z organizacjami pozarządowymi angażują się również we wspólną realizację programów społecznych na rzecz danej społeczności lokalnej czy też wybranego problemu społecznego. Zdarza się, że firma jest zapraszana jako partner do danego projektu i decyduje się na jego wsparcie finansowe. Jednak przedsiębiorstwa, które decydują się na taką współpracę, najczęściej chcą brać czynny udział w realizacji projektu, wykraczający poza wymiar finansowy. Często już na etapie pomysłu i koncepcji nawiązuje się współpraca, co wpływa na budowanie większego zaangażowania każdej ze stron. Wspólne realizowanie programów społecznych może wynikać z potrzeb partnerów, ale zdarza się, że ramy dla takiej współpracy tworzą instytucje przyznające granty, które wśród wymogów wpisują pozyskanie zewnętrznych partnerów. Założenia takich inicjatyw mogą być różnorodne. Wszystko zależy od ustaleń pomiędzy firmą i organizacją oraz założonymi celami prowadzonych działań. Ważne jest określenie beneficjentów projektu oraz wyznaczenie, jakie narzędzia będą wykorzystywane, by zakończył się on sukcesem. Wśród realizowanych działań można wymienić również programy grantowe dla organizacji pozarządowych inicjowane przez biznes. Wybrane przedsiębiorstwo przeznacza jednorazową pomoc lub też inicjuje cykliczny program grantowy. W jego ramach organizacje pozarządowe mogą starać się o pozyskanie wsparcia finansowego w postaci określonej dotacji. Z perspektywy firmy jest to inwestycja w projekty, które wspierają ważny dla niej cel czy problem społeczny. Dla organizacji jest to szansa na pozyskanie wsparcia dla już realizowanych przez nią projektów, jak również możliwość zainicjowania nowych działań, zgodnych z jej misją i wartościami. Bardzo angażującym, ale też wartościowym działaniem są programy wolontariatu pracowniczego, coraz częściej wdrażane przez pracodawców. Jest to jednak taka forma współpracy, która od firmy wymaga wprowadzenia rzetelnych i kompleksowych rozwiązań, z których będą mogli korzystać pracownicy. Od przedstawicieli trzeciego sektora wymaga zaś bardzo dobrej organizacji i umiejętności koordynacji pracy wolontariuszy, w tym dość wymagającej grupy, jaką są wolontariusze czynni zawodowo. Wolontariat pracowniczy określa się jako dobrowolne angażowanie się pracowników firmy w działania wolontariackie na rzecz organizacji pozarządowych, instytucji 102

103 publicznych i osób potrzebujących. Pracownicy-wolontariusze podejmują się różnych aktywności i prac, wykorzystując przy tym swoje umiejętności zawodowe, rozwijając pasje, zainteresowania i dzieląc się swoim czasem z innymi. Wszystko to dzieje się przy wsparciu i zaangażowaniu ze strony firmy. Zachęca ona jednocześnie pracownika do takiej aktywności w zależności od przyjętej strategii, poprzez umożliwienie wolontariatu w godzinach pracy, finansowanie projektów bądź pomoc rzeczową i logistyczną (Bukalska 2007, 42). Istota wolontariatu pracowniczego opiera się na zasadzie 3 razy win, ponieważ jej beneficjentem jest każda ze stron. Korzysta na niej pracodawca, który zyskuje możliwość budowania zaangażowania pracowników, rozwijania u nich nowych umiejętności i wzmacniania identyfikacji z pracodawcą. Zyskują pracownicy, którzy przy wsparciu pracodawcy mogą angażować się w działania społeczne i często włączać w nie również swoich najbliższych. Z tej formy współpracy zadowolona jest także organizacja, do której przychodzą zaangażowani wolontariusze świadczący konkretną pomoc. Bardzo często realizacja projektów wolontariackich wiąże się również ze wsparciem rzeczowym lub finansowym dla organizacji i jej beneficjentów. Interesującym przykładem współpracy jest mentoring, w którym jedna ze stron dzieli się swoją wiedzą i doświadczeniem, a druga zyskuje możliwość, aby udoskonalić prowadzoną działalność. Pozwala on rozwijać już prowadzone projekty bądź też zmodyfikować je tak, aby były jak najbardziej profesjonalne, efektywne i by przy ich realizacji nie popełniać błędów (często wynikających z nieznajomości danego zagadnienia). Taka relacja pomiędzy firmą a organizacją może być bardzo twórcza dla każdej ze stron, bez względu na to, który z podmiotów będzie przekazywał czy też nauczał drugą stronę. Biznes posiada często wiedzę i doświadczenie, do których organizacje nie mają powszechnie dostępu, jak i na odwrót. Do nawiązania takiej współpracy niezbędne jest dobre przygotowanie i umiejętność dzielenia się wiedzą oraz dobranie partnera, 103

104 którego wiedza i doświadczenie będzie odpowiednio zbliżona do tej, jaka jest poszukiwana przez drugą stronę. W takiej relacji można zejść również poziom niżej z podejścia instytucjonalnego i rozpatrywania tego w aspekcie współpracy dwóch podmiotów, na poziom pracowników. Mentoring pracowników, którzy będą dzielić się swoją wiedzą i umiejętnościami, szkoli w ten sposób pracowników drugiej instytucji. Takie działania są możliwe np. poprzez wolontariat pracowniczy, podczas którego pracownicy firm mogą zorganizować warsztaty dla pracowników organizacji pozarządowych. Wymieniając różne możliwe płaszczyzny i sposoby współpracy biznesu z trzecim sektorem, chciałabym zwrócić uwagę na kategorię projektów innowacyjnych, które wykraczają poza przyjęte określenia form współpracy i wskazują na nową jakość we wzajemnych relacjach. Odpowiedzialne i zaangażowane społecznie firmy chcą wykraczać poza pewne ramy czy standardy. Dzięki profesjonalizacji organizacji pozarządowych i ich rozwojowi mogą one szukać wśród nich partnerów do realizowania coraz bardziej wymagających projektów, których beneficjentami będzie nie tylko wąska grupa klientów, ale chociażby konkurencja, dana branża czy grupa społeczna. Nowe technologie i zmieniająca się rzeczywistość społeczna wpływają na to, że biznes i trzeci sektor poszukują odpowiedzi na pojawiające się problemy oraz zagadnienia, tworząc przy tym nową jakość we współpracy. Dzięki wypracowywanym wspólnie rozwiązaniom wpływają na pozytywny rozwój, przekazując innym wypracowane pomysły. Korzystają na tym wszystkie strony, a zapoczątkowane programy często znajdują swoich naśladowców. Pochodną współpracy firm z organizacjami pozarządowymi jest wkraczanie przez te pierwsze w świat trzeciego sektora i powoływanie fundacji korporacyjnych, które stanowią odrębny podmiot ustanowiony przez firmę i przez nią finansowany, którego celem jest realizacja działań społecznie użytecznych. Poza ścisłym związkiem z firmą, fundacja korporacyjna ma wszystkie cechy fundacji określone w ustawie o fundacjach z 1984 roku (Palska 2008, 27). Ich profile działalności są najczęściej zbieżne z działalnością firmy, z ramienia której powstały i w głównej mierze są finansowane. Chociaż tak jak inne organizacje mogą korzystać z takich przywilejów dedykowanych tylko dla podmiotów trzeciego sektora, jak status OPP (Organizacji Pożytku Publicznego i pozyskiwanie 1%) czy organizowanie zbiórek publicznych i start w konkursach grantowych, stając się po części podmiotami konkurencyjnymi dla typowych organizacji. 104

105 4 Korzyści ze współpracy Współpraca firm i organizacji pozarządowych rozwija się i jest realizowana z korzyścią dla obydwu partnerów. Wynika to w znacznej mierze z tego, jaka jest to forma współpracy, jednak można wskazać kilka głównych czynników. Już poprzez sam kontakt z firmą organizacje często poznają standardy biznesowe, z którymi wiążą się np. różnego rodzaju formalności. W tym kontekście wspomina się również o profesjonalizacji działań organizacji. Realizując działania wspólnie z przedstawicielami biznesu zyskują dostęp do zasobów firmy, zarówno finansowych, materialnych, jak również intelektualnych. To z kolei pozwala działać im na większą skalę i prowadzić projekty, które być może bez wsparcia biznesu nie byłby możliwe do zaadoptowania. Wskazuje się również na takie korzyści jak: poprawa jakości i efektywności działania; dywersyfikacja źródeł finansowania; budowa pozycji na rynku (Ćwik, Januszewska 2010, 11). Firma również czerpie profity ze współpracy z organizacjami. Najczęściej wskazuje się korzyści wizerunkowe (zarówno w komunikacji zewnętrznej, jak i wewnętrznej) oraz promocję danej marki. Warto jednak podkreślić, że jeżeli firma realizuje tego typu działania jedynie dla budowy wizerunku, to zaprzecza tym samym założeniom społecznej odpowiedzialności biznesu. Taka korzyść może być oczywiście pochodną tego typu współpracy, ale nie powinna być celem samym w sobie. Związanie się z partnerem społecznym stanowi również pewną legitymizację działań firmy, w tym również jej programów społecznych czy środowiskowych. 105 Budując wartościowe relacje z organizacjami, firma zyskuje wartościowego partnera, który ma wyczucie w obszarze, który dla niej samej nie do końca jest znany.

106 Wskazuje się również na takie korzyści jak: łatwiejszy dostęp do społeczności lokalnych (sektor NGO cieszy się większym zaufaniem społecznym niż biznes) i innych interesariuszy; dostęp do profesjonalnej wiedzy dotyczącej problemów społecznych, szczególnie lokalnych, oraz sposobów ich rozwiązywania; możliwość czerpania z doświadczenia organizacji w realizacji projektów społecznych i zarządzaniu nimi; (...) wykorzystanie doświadczenia organizacji pozarządowej dotyczącego współpracy z wolontariuszami do zaangażowania pracowników firmy w projekty społeczne (wolontariat pracowniczy); komunikowanie wartości wewnątrz firmy (Ćwik, Januszewska 2010, 11). Warto również podkreślić korzyści obopólne i takie, które są wartościowe również dla społeczeństwa, lokalnej społeczności. Oczywiście najważniejsze korzyści płyną dla beneficjentów bezpośrednich, którzy są adresatami podejmowanych działań. Warto jednak podkreślić, że często inicjowana przez biznes i trzeci sektor współpraca wpływa na to, że temat, który podejmują, ma szansę na większy rozgłos. To natomiast może przełożyć się na zainteresowanie mediów i opinii publicznej, dzięki czemu zwraca się uwagę na jego istotność. Warto wymienić również zwiększenie powodzenia przedsięwzięć obu stron dzięki wykorzystaniu efektu synergii; wartość dodana dla społeczeństwa/ społeczności lokalnej/ środowiska; uzyskanie spojrzenia z innej perspektywy i wymiana doświadczeń oraz umiejętności, których brak firmie bądź organizacji; zwiększenie zaufania społecznego do obu podmiotów; wzajemna inspiracja i innowacyjne rozwiązania. (Ćwik, Januszewska, 2010, 11). 5 Społeczna Możliwe trudności odpowiedzialność biznesu pozytywnie wpłynęła na postrzeganie organizacji pozarządowych przez firmy, nie jest to jednak równoznaczne z tym, że udało się wyeliminować wszystkie trudności czy nieporozumienia, wynikające z odmiennych podejść i różnych stylów funkcjonowania tych podmiotów. 106

107 107 Duża część organizacji nie potrafi jeszcze nawiązać partnerskich relacji, wyjść z konkretną ofertą do firm, a nie jedynie prosić o wsparcie. Biznes natomiast wciąż uczy się, jak można nawiązać dialog z trzecim sektorem i dlaczego ta współpraca może być dla niego wartościowa.

108 Firmy, które wychodzą z założenia, że jedyny ich cel działań społecznych to cel wizerunkowy, często wykorzystują organizację, niejako podpierając się jej autorytetem, w celu zbudowania swojego pozytywnego wizerunku, na co organizacje powinny uważać. Firmy natomiast brać pod uwagę doświadczenie organizacji i to, czy mają do czynienia z rzetelnym partnerem, który będzie mógł im pomóc i jest swego rodzaju ekspertem w danej dziedzinie, a nie tylko liczy na wsparcie finansowe. Wartościowe projekty są możliwe wtedy, kiedy obydwie strony, inicjując współpracę, będą uczciwe wobec siebie i jasno określą cele współpracy oraz wzajemne oczekiwania. Zarówno teoretycy, jak i praktycy wskazują, że do zadań biznesu nie należy przyjmowanie na siebie odpowiedzialności czy zajmowanie się problemami społecznymi. Korporacja posiadająca osobowość prawną nie może mieć zobowiązań moralnych, przynajmniej nie w taki sposób jak osoby fizyczne, nie jest bowiem podmiotem moralnym (Velasquez, 1983). Podkreśla się, że kierując przedsiębiorstwem powinno się myśleć tylko o twardych danych, zysku, wzroście, a wszelkie inne działania są bezcelowe i prowadzą jedynie do marnowania zgromadzonego kapitału i wypracowanych przez firmę zysków. Jednak nie można nie dostrzec, iż wpływ firmy na jej otoczenie, środowisko naturalne jest ogromny i nie może ona zostać zwolniona z ciążącej na niej odpowiedzialności za ekonomiczne, społeczne czy ekologiczne skutki jej działalności. Wszyscy ponosimy osobistą odpowiedzialność za siebie nawzajem i za otaczający nas świat. Wszystko, co robimy, wpływa na innych ludzi. To samo dotyczy biznesu, dużego czy małego, publicznego czy prywatnego, jego działania wpływają na ogromną liczbę interesariuszy. ( files/services/international/ibr%202008%20-%20csr%20report.pdf, dostęp dnia ). 108 Społeczna odpowiedzialność biznesu z pewnością pomogła ponownie odnaleźć firmom drogę do organizacji pozarządowych i dostrzec w nich pełnoprawnego partnera. Zainicjowanie dialogu wskazało, jak istotne miejsce zajmują organizacje wśród interesariuszy firm i jak ważnym partnerem mogą być dla nich na drodze rozwijania podejścia zgodnego z założeniami społecznej odpowiedzialności biznesu. Obserwując ewolucję oraz trendy w rozwoju CSR, można łatwo dostrzec, iż organizacje są dla firm partnerami, począwszy od lokalnego szczebla działań aż po międzynarodowe projekty, chociażby takie, które wprowadzają nowe standardy i opierają się stworzeniu certyfikatów, które obejmują wytwarzane przez firmy produkty. Współpraca tych dwóch sektorów pozwala tworzyć nową jakość, której beneficjentami możemy być również my, czy jako społeczeństwo, dana społeczność, czy też może jako klienci i pracownicy.

109 BIBLIOGRAFIA Anam Liliana (2011) Zaangażowanie interesariuszy fundamentalną praktyką CSR, [w:] Standardy AA1000 Narzędzie społecznej odpowiedzialności organizacji. Przewodnik dla biznesu (2011), Warszawa: CSRinfo. Anam Liliana (2013) Co to jest społeczna odpowiedzialność biznesu? dostęp z dnia Bukalska Daria (2007) Oswajanie się z wolontariatem pracowniczym, Eurofirma, nr 11 (09/2007), s Carroll Archie B. (1999) Corporate Social Responsibility, Evolution of a definition construct, Business & Society, Vol. 38 No. 3, s Corporate Social Responsibility: a necessity not a choice. International Business Report 2008, Grant Thornton, com/staticfiles/gtcom/files/services/international/ibr% %20-%20CSR%20report.pdf, dostęp dnia Ćwik Natalia, Januszewska Justyna (2010) Współpraca organizacji pozarządowych z biznesem. Poradnik efektywnej współpracy, Warszawa: Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Diłanian Karina, Krawczyńska Agnieszka, Ptak Artur (2006) Społeczne zaangażowanie przedsiębiorstwa. Corporate community involvement. Doświadczenie i opinie, Inwestycje Społeczne sp. z o. o., Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Głażeska Dorota, red. (2006) Współpraca z otoczeniem, Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Herbst Jan, Przewłocka Jadwiga (2011), Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2010, Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor. Lewicka-Strzałecka Anna (2006) Odpowiedzialność moralna w życiu gospodarczym, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. O Brien Stephen (1995) Biznes wobec wyzwań etycznych nowej fazy gospodarki rynkowej, [w:] M. Minus Paul, red. (1995) Etyka w biznesie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Palska Hanna (2008) Fundacje korporacyjne w Polsce. Raport z badań, Warszawa: Inwestycje Społeczne sp. z o. o. Paweł Prochenko (2013) Reklama społeczna. Kreacja a skuteczność, dostęp z dnia Rok Bolesław (2004) Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Schimanek Tomasz (2006) Jak pozyskiwać partnerów biznesowych [w:] Marketing społeczny dla NGO. Jak skutecznie budować relacje z biznesem i tworzyć kampanie społeczne? (2006) Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Fundacja Komunikacji Społecznej. Velasquez M. (1983), Why corporations are not morally responsible for anything they do, Business and Professional Ethics Journal 1983 nr 2, za: Filek Janina, Odpowiedzialność: między teorią a praktyką. dostęp dnia artykuly/filantropia-a-csr,5155.html, dostęp dnia dostęp z dnia

110 110 VII

111 Magdalena Klimczuk-Kochańska Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku Andrzej Klimczuk Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Outplacement odpowiedzialne zwolnienia pracownicze w kontekście rozwoju regionalnego Wstęp 111 Punktem wyjścia niniejszego artykułu jest założenie, iż w warunkach trwającego na początku XXI wieku globalnego kryzysu gospodarczego przedsiębiorstwa są poddawane, głównie przez otoczenie zewnętrzne, presji w kierunku prowadzenia działań restrukturyzacyjnych. Odpowiedzią na te zmiany jest często redukcja zatrudnienia oraz przekształcanie relacji z pracownikami. Procesy te są jednak przeważnie podejmowane bez podejścia strategicznego i zastosowania technik, jakie oferuje koncepcja outplacementu. Najogólniej outplacement to odpowiedzialne zarządzanie zwolnieniami pracowników, które umożliwia złagodzenie negatywnych skutków utraty pracy i skrócenie okresu bezrobocia. Przedsiębiorstwom pozwala m.in. na zachowanie kluczowych kompetencji, utrzymanie ich pozytywnego wizerunku oraz odbudowę relacji z interesariuszami. Celem opracowania jest przybliżenie istoty i potencjału stosowania outplacementu na poziomie regionalnym i lokalnym w Polsce. W oparciu o krytyczną analizę literatury przedmiotu omówione zostały kolejno główne cechy restrukturyzacji przedsiębiorstw polskich w warunkach kryzysu oraz relacje między derekrutacją i outplacementem. Przybliżona została charakterystyka outplacementu w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu, gospodarki społecznej, budowy partnerstw i paktów lokalnych oraz animacji współpracy różnych interesariuszy. W podsumowaniu zebrano rekomendacje dla działań praktycznych.

112 1 Restrukturyzacja przedsiębiorstw polskich w warunkach kryzysu gospodarczego Konkurencyjność europejskiej gospodarki w coraz większym stopniu zależy od jej zdolności do innowacji oraz szyb kiego i łagodnego dostosowywania się do zmian w otoczeniu. Przedsiębiorstwa stale zmuszone są do działań dostosowawczych, ponieważ w perspektywie średniookresowej ze względu na postęp technologiczny i innowacje cykl życia produktu jest coraz krótszy. Muszą one także reagować na zmiany w międzynarodowym podziale pracy, co prowadzi do działań restrukturyzacyjnych (Sohn, Czuratis 2012). W społecznej świadomości procesy te kojarzą się z gwałtownymi przemianami gospodarczymi okresu transformacji początku lat 90. XX wieku lub dekoniunktury lat Współcześnie restrukturyzacja dotyczy zaś globalnego kryzysu finansowego i jest kojarzona negatywnie z bezrobociem, masowymi zwolnieniami czy upadłością przedsiębiorstw. W przeszłości wiele restrukturyzacji wywołało niepożądane skutki dla społeczności i regionów, pogarszając ich sytuację (Korsak 2009, 5). Sukces zmian zależy bowiem od sposobu ich przeprowadzenia, współpracy partnerów społecznych oraz wzajemnego zaufania. Negatywne konsekwencje zmian ponoszą głównie osoby zwalniane, stając się bezrobotnymi. 112 Restrukturyzacja zatrudnienia jest efektem niedopasowania jego poziomu do potrzeb organizacji. Według K. Sochackiej (2012, 6) proces ten jest podejmowany jako konieczność adaptacji pracodawcy do zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych, technicznych i organizacyjnych. Zdaniem A. Pocztowskiego (2007, ) nadmiar zatrudnienia można analizować dodatkowo w wymiarze: ilościowym, jakościowym, czasowym, przestrzennym lub kosztowym.

113 Badacz ten wskazuje trzy grupy czynników wywołujących niedostosowanie zatrudnienia: (1) ekonomiczne, jak koniunktura gospodarcza, nieracjonalne wykorzystanie czasu, wysokie koszty pracy i nieodpowiednie systemy wynagradzania; (2) techniczne, jak nowe technologie modernizujące stanowiska pracy lub zmieniające popyt na pracę; oraz (3) organizacyjne, jak zmiany struktur organizacyjnych, procesów pracy, fuzje i przejęcia. Współcześnie redukcja zatrudnienia wiąże się z tendencją do zmniejszania rozmiarów i kosztów prowadzenia działalności organizacji. Zmiany te mają charakter powszechny, dotyczą wszystkich kategorii zatrudnionych, włącznie z kadrą kierowniczą. Można zatem na podstawie powyższego przyjąć, że konieczność podejmowania zwolnień wynika z uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych organizacji. Z jednej strony są to m.in. nacisk na konkurencyjność organizacji, podnoszenie standardów, rezygnacja z tradycyjnego modelu zatrudnienia na czas nieokreślony. Z drugiej strony zaś ograniczanie zatrudnienia osób niespełniających standardów i upowszechnianie elastycznych form zatrudnienia oraz organizacji czasu pracy (Lewicka 2010, 116). Uwarunkowania zewnętrzne ukazują w swojej typologii głównie K. Schwan i K.G. Seipel (1997, 238). Wskazują na siedem czynników oddziałujących na konieczność podjęcia redukcji personelu: (1) zbyt wolny wzrost gospodarczy lub zastój branży; (2) wprowadzenie nowych technologii do przedsiębiorstwa; (3) proces koncentracji gospodarczej; (4) wpływ koniunktury; (5) nadmiar potencjału siły roboczej i wymiana personelu; (6) przeniesienie centrum produkcji; oraz (7) wahania sezonowe. Wewnętrzne przyczyny redukcji zatrudnienia obejmuje typologia autorstwa E. Długosz-Truszkowskiej (cyt. za: Nalepka 1999, 77). Są to: (1) zatrudnianie przypadkowych osób; (2) trudności w stabilizacji kadry fachowców przy równoczesnych trudnościach pozbycia się gorszych pracowników; (3) szkolenie wszystkich pracowników, a nie wyłącznie tych, którzy są rozwojowi i umożliwiają realizowanie nowej strategii przedsiębiorstwa; (4) niejasne kryteria wynagradzania; (5) niskie morale zespołów pracowniczych brak komunikacji między górą a dołem, brak wspólnego języka, integracji; (6) brak jasno wytyczonej ścieżki kariery; (7) brak kultury organizacyjnej wynikającej z tradycji i etyki. Przypuszczać można, iż problemy te dotyczą głównie małych i średnich przedsiębiorstw, które nie posiadają specjalnych działów odpowiedzialnych za prowadzenie złożonej i opartej o innowacyjne techniki polityki personalnej. 113

114 Wymuszona redukcja zatrudnienia może skutkować wieloma niepożądanymi zjawiskami. Są to m.in.: (1) zmniejszenie aktywności pozostających w firmie pracowników i nieosiąganie oczekiwanych wyników pracy, a w konsekwencji spadek ich przydatności dla przedsiębiorstwa; (2) dążenie części pracowników do znalezienia pracy bardziej odpowiadającej ich oczekiwaniom; (3) ponowne dostrzeżenie nadwyżki zatrudnienia, co prowadzi do podjęcia kolejnej redukcji zatrudnienia (Lewicka 2010, 117). A. Downs (2007, 24) wskazuje, iż wymuszone zwolnienia często są decyzjami opartymi na kalkulacji ryzyka wystąpienia spraw sądowych wnoszonych przez zwalnianych pracowników, przy jednoczesnym całkowitym pominięciu ochrony morale osób pozostających w firmie oraz jej kapitału intelektualnego. Zwolnienia obarczone są też m.in. ryzykiem utraty ukształtowanego dotychczas wizerunku firmy oraz marek jej produktów i usług; utraty zaufania pracowników, klientów, dostawców i innych partnerów biznesowych; wysyłaniem do otoczenia sygnałów, iż firma przeżywa trudności finansowe, organizacyjne bądź techniczne; oddziałują na poziom sprzedaży, wiarygodność kredytową, możliwość pozyskania nowych dostawców, elastyczność w określaniu warunków współpracy, zaliczki (Janik, 2009, ). Jak pokazują dane międzynarodowej firmy audytorsko-doradczej KPMG, dotyczące badania polityki zarządzania zasobami ludzkimi, w 303 przedsiębiorstwach działających w Polsce większość, bo aż 88% badanych podmiotów zadeklarowało, że spowolnienie gospodarcze było głównym powodem zmian w ich polityce personalnej (Karasek, Emerling, Kwiatkowski 2011, 9). Jako główne zmiany, które wprowadzano, wskazać można zrestrukturyzowanie zatrudnienia oraz wdrożenie elastycznych form zatrudnienia i wykonywania pracy. Badacze zaproponowali podział optymalizacji kosztów działalności przedsiębiorstwa w zakresie kapitału ludzkiego na trzy kategorie: (1) redukcję zatrudnienia; (2) redukcję świadczeń; (3) optymalizację kosztów utrzymania pracowników (Ibidem, 10-11). Redukcja zatrudnienia pozwala na zmniejszenie kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa w krótkim czasie. Na koniec grudnia 2010 roku 45% przedsiębiorstw przyznało, że zdecydowało się na nią w ramach reakcji na spowolnienie gospodarcze. Zamiar kontynuowania zwolnień deklarowała 1/10 badanych przedsiębiorstw. Dla 93% stosujących tę metodę przedsiębiorstw była ona skuteczna i przyniosła oczekiwane rezultaty. Ponadto firmy ograniczyły działania rekrutacyjne, zredukowały świadczenia, w niektórych przypadkach zdecydowały się na przymusowe urlopy bezpłatne, choć rozwiązania te należą do mniej skutecznych (Ibidem, 18). W długim okresie metody te nie są jednak skuteczne, stąd względnie mało firm kontynuuje optymalizację kosztową za ich pomocą. Niektóre polskie 114

115 firmy zastosowały też w okresie spowolnienia gospodarczego długofalowe metody optymalizacji kosztowej przeważnie były to: rekrutacja wewnętrzna, elastyczne formy zatrudnienia i outsourcing. Około 70% firm, które je wdrożyły, nie zamierza zrezygnować z tych narzędzi. Niemniej, z wyjątkiem rekrutacji wewnętrznej i dodatkowego obciążania pracą, rozwiązania te były stosowane co najmniej dwukrotnie rzadziej niż redukcja zatrudnienia lub ograniczenie rekrutacji. Innymi słowy badania KPMG pokazują, że choć przedsiębiorcy stosują wiele metod optymalizacji kosztów w zakresie kapitału ludzkiego, to skłaniają się głównie w kierunku rozwiązań nastawionych na korzyści w krótkim, a nie w długim okresie czasu, tym samym narażając się na szereg ryzyk związanych z negatywnymi skutkami zwolnień pracowników. 2 Derekrutacja a outplacement w organizacji Proces derekrutacji stanowi przeciwieństwo rekrutacji, czyli pozyskiwania pracowników przez pracodawcę. A. Pocztowski (2007, 163) definiuje derekrutację jako proces, którego celem jest racjonalizacja zatrudnienia w przekroju pojedynczych stanowisk pracy, poszczególnych komórek organizacyjnych oraz całego przedsiębiorstwa, niezależnie od wywołujących go czynników. Przy czym racjonalizacja zatrudnienia to jego ograniczenie. Badacz proponuje odróżnienie derekrutacji na wewnętrznym rynku pracy organizacji i derekrutacji zewnętrznej, czyli redukcji zatrudnienia (Ibidem, ). W pierwszym przypadku jest to np. zmiana czasu pracy, jej lokalizacji lub kompetencji. Nie następuje więc rozwiązanie stosunku pracy, lecz jego modyfikacja. W drugim przypadku jest to zmniejszanie zatrudnienia, np. poprzez zwolnienia i naturalne formy odejść pracowników, jak odejścia na emerytury i renty. Zdaniem autora derekrutacja zawsze oznacza utratę przez organizację kompetencji, które mogą być istotne dla dalszego jej rozwoju. Nieco inną typologię proponuje A.J. Mackiewicz (2010, 33-34), który wyróżnił derekrutację ewolucyjną i radykalną. Kryterium rozróżnienia stanowi czas wprowadzenia i oddziaływania procesu derekrutacji na organizację. W pierwszym przypadku są to zjawiska zachodzące samoistnie, nie ma tu planowanej potrzeby ingerowania w nie (np. sytuacje losowe, przechodzenie pracowników na emeryturę, indywidualne zwolnienia, wypowiedzenia lub dobrowolne odejścia pracowników z zakładu pracy). Działania radykalne obejmują zaś rozłożone w czasie strategie 115

116 1 Termin outplacement stanowi połączenie dwóch angielskich słów out oraz placement. Pierwsze słowo out tłumaczone jest jako poza/na zewnątrz. Podczas gdy słowo placement oznacza umiejscowienie/umieszczenie. Łącznie oba oznaczają w języku polskim umiejscowienie na zewnątrz zwalnianych pracowników lub ich ulokowanie na nowych stanowiskach pracy poza przedsiębiorstwem dotychczasowego pracodawcy. W literaturze przedmiotu można spotkać się z wieloma próbami modyfikacji lub zastępowania tego pojęcia innymi m.in. job search counseling services ( usługi w zakresie poszukiwania pracy ), career management counseling ( doradztwo z zakresu zarządzania karierą zawodową ), career transition services ( zarządzanie zmianami w karierze ), career planning ( planowanie kariery ), career change coaching ( wspomaganie zmian w karierze zawodowej ). Terminami bliskoznacznymi są executive outplacement i executive career coaching działania outplacement odnoszące się do kadry kierowniczej organizacji (MRR 2010a, 10). W Polsce stosuje się zamiennie pojęcia outplacement i zwolnienia monitorowane. Spotykane są również określenia: system łagodnych zwolnień, kompleksowa pomoc udzielana osobom zwalnianym, wsparcie pracodawcy i pracownika w okresie restrukturyzacji, program adaptacji zawodowej, program aktywizacji zawodowej, program kontynuacji kariery (Binda, 2012b). Można też spotkać się z użyciem pojęcia derekrutacja, jako wytrudniania zamiast zwalniania szczególnie zwolnienia grupowe nastawione na rozwiązanie przez pracodawcę stosunku pracy z większą liczbą pracowników. Jak zauważa K. Sochacka (2012, 4-5) planowana derekrutacja ma podnosić efektywność funkcjonowania organizacji. Przy czym proces ten nie ogranicza się do rozwiązywania stosunku pracy z pracownikami i nie jest z nim równoznaczny. Rozwinięciem pojęcia derekrutacji jest outplacement, czyli zwolnienia w wyniku restrukturyzacji. Outplacement ma swoje korzenie w Stanach Zjednoczonych. Jako wyspecjalizowana dziedzina konsultingu narodził się po II wojnie światowej 1. Pierwsze programy outplacement były projektami rządowymi, które miały pomóc byłym żołnierzom znaleźć zajęcie w czasach pokoju (Binda, 2012a). W latach 60. XX wieku zaczął być stosowany jako komercyjna usługa, gdy dostrzeżono, że podobne problemy mają osoby nagle i niespodziewanie tracące pracę. W Polsce pierwsze programy zaczęto realizować w latach 90. XX wieku. Poszczególni badacze odmiennie określają istotę outplacementu. L. Konarski podkreśla, że uruchomienie programu zapobiega lub znacznie ogranicza niezdrową konkurencję i konflikty wśród zagrożonych zwolnieniem pracowników (cyt. za: Sidor-Rządkowska 2010, 111). Program pozwala też nadzorować ich zachowania w okresie wypowiedzenia, zmniejsza poczucie zagrożenia, frustracji, niepowodzenia wśród zwalnianych. Zwalniany od dotychczasowego pracodawcy otrzymuje wsparcie w postaci rekomendacji, dodatkowych porad i szkoleń. Ma możliwość skorzystania z porad profesjonalistów, rzetelnie przygotowanych analiz rynku pracy, ocen rozwoju branż, sytuacji gospodarczej kraju, trendów rozwojowych, zapotrzebowania na określonych specjalistów. W słowniku Szczegółowego Opisu Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki outplacement zdefiniowano właściwie poprzez instrumenty, jakimi może być prowadzony, jako usługi rynku pracy świadczone na rzecz pracownika, będącego w okresie rozwiązania umowy o pracę lub zagrożonego wypowiedzeniem. Outplacement może obejmować w szczególności: doradztwo zawodowe i psychologiczne, pomoc w znalezieniu nowego miejsca pracy, finansowanie szkoleń, kursów doszkalających, pomoc w zmianie miejsca zamieszkania, środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej (MRR 2010b, 346). Na szersze ujęcie wskazują: M. Armstrong (2007, 426) uznając zwolnienia monitorowane za programy wspierania zwalnianych pracowników poprzez doradztwo; M. Juchnowicz (2007, 176) przyjmując, iż programy te zmierzają też do ograniczenia wpływu negatywnych skutków decyzji personalnych na ocenę i reputację firmy w jej otoczeniu biznesowym ; oraz K. Makowski (cyt. za: Ludwiczyński 2006a, 225) twierdząc, iż outplacement to system wszechstronnej i kompleksowej opieki: menedżerskiej, organizacyjno-prawnej, instytucjonalnej, psycho-socjologicznej, a w razie potrzeby również medycznej nad osobami

117 zwalnianymi z pracy, mający na celu ograniczanie wszelkiego rodzaju dolegliwych skutków redukcji zatrudnienia i w maksymalnym stopniu ułatwiający im przyszłą aktywizację zawodową. Jak zauważa A. Ludwiczyński (Ibidem) outplacement ma stanowić inwestycję gwarantującą porozumienie społeczne. Program taki ma łagodzić negatywne emocje towarzyszące zmianom organizacyjnym, zmniejszać ryzyko powstania otwartych konfliktów, ograniczać spadek wydajności pracy i ryzyko odejścia z firmy najbardziej wartościowych pracowników. Podobnie K. Schwan i K.G. Seipel (1997, 239) podkreślają, że outplacement oferuje możliwość zgodnego z umową społeczną zwolnienia zasłużonych pracowników, w rezultacie którego powinno dojść do dynamicznego nakręcenia rozwoju i przedsiębiorstwa, i pracowników. Co za tym idzie, nie powinno być tych, którzy stracili, ale tylko wygrani. Outplacement obejmuje rozwiązania, które mają na celu ograniczanie negatywnych skutków restrukturyzacji zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, szczególnie długotrwałego. 117

118 Nie pozwala jednak na uniknięcie tych efektów. A. Kwiatkiewicz (2009, 43-49) zaproponowała podział wykorzystywanych w Polsce instrumentów związanych z procesami restrukturyzacji. Outplacement zakwalifikowała do narzędzi zarządzania już rozpoczętym procesem obok rozwiązań emerytalnych, świadczeń dla osób bezrobotnych, odpraw pieniężnych, indywidualnych pakietów odprawowych. Z drugiej strony wyróżniła narzędzia antycypacji restrukturyzacji (Ibidem, 39-43): systemy wczesnego ostrzegania (np. obowiązek informowania przez pracodawców urzędów pracy o planowanych zwolnieniach grupowych i monitorowanych), szkolenia i kursy przekwalifikowujące dla pracowników zagrożonych zwolnieniami, działania na rzecz osób w wieku 50+, monitoring i analiza zawodów nadwyżkowych i deficytowych prowadzona przez Powiatowe Urzędy Pracy, aktywne instrumenty rynku pracy w ramach projektów finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, inwestycje w badania i rozwój. Pracodawcy mogą zatem stosować wiele instrumentów wyprzedzania procesów doraźnej restrukturyzacji lub łagodzenia ich przebiegu. Podsumowując, uznaje się, że outplacement to typ działań derekrutacyjnych, który obejmuje ograniczenie negatywnych efektów restrukturyzacji organizacji i zatrudnienia. Ma pozwolić pracownikom na pokonanie stresu wywołanego utratą lub brakiem zatrudnienia oraz stymulować sprawne wejścia na zewnętrzny rynek pracy. 118 Programy outplacement są prowadzone przez podmioty komercyjne i pozarządowe w oparciu o pracę specjalistów z obszaru kreowania zmiany: doradców zawodowych, pośredników pracy, psychologów i innych (Religa, Kicior 2010, 105).

119 119 3 odpowiedzialności Outplacement jako element społecznej biznesu Zwolnienia monitorowane mają pozytywnie wpływać na postrzeganie przedsiębiorstwa, jako odpowiedzialnego społecznie i godnego zaufania. Pomoc zwalnianym pracownikom ma przynosić m.in. takie korzyści jak: poprawa wizerunku organizacji, pozytywny klimat w organizacji, ochrona kompetencji kluczowych i ograniczenie kosztów ewentualnych procesów sądowych (por. Lewicka 2010, 118). Redukcja zatrudnienia powinna być też poprzedzona analizą dotyczącą skutków nie tylko dla firmy, ale i regionu oraz uzasadnienia zwolnień dla pracowników i otoczenia społecznego (Schwan, Seipel 1997, 238). Restrukturyzacja wymaga zatem uwzględniania nie tylko norm, wartości, postaw i celów właścicieli przedsiębiorstwa, ale też innych podmiotów zaangażowanych w jego zadania i sytuacje kryzysowe. Programy outplacementu można zatem analizować w relacji do koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu oraz gospodarki (ekonomii) społecznej. Oba te podejścia wywodzą się z odmiennych tradycji teoretycznych, niemniej z perspektywy współczesnej polityki społecznej są ze sobą ściśle powiązane.

120 RYSUNEK 1. Kluczowe powiązanie stanowi mieszanie się cech tradycyjnych podmiotów komercyjnych i pozarządowych w ramach organizacji hybrydowych. Są nimi według K. Altera (2008, ) w szczególności: organizacje działające nie dla zysku i prowadzące działalność gospodarczą, przedsiębiorstwa społeczne (w Polsce są to np. spółdzielnie socjalne), firmy odpowiedzialne społecznie oraz firmy stosujące zasady odpowiedzialności społecznej. Zróżnicowanie to przedstawia rysunek 1. Po lewej stronie znajdują się organizacje pozarządowe niedziałające dla zysku, które mogą prowadzić działalność gospodarczą celem finansowania programów społecznych. Prawa strona spektrum hybrydowego obejmuje podmioty nastawione na generowanie zysku, które mogą dodatkowo tworzyć wartość społeczną poprzez stosowanie zasad odpowiedzialnego biznesu. Z jednej strony obserwuje się dążenie do stabilnego funkcjonowania poprzez stosowanie metod komercyjnych. Z drugiej zaś firmy komercyjne poprzez realizację programów społecznych dążą do osiągania swoich celów w zakresie generowania zysku. Podmioty położone najbliżej środka spektrum, czyli przedsiębiorstwa społeczne i firmy odpowiedzialne społecznie, są tymi, które najściślej dążą do zrównoważenia swojej działalności poprzez jednoczesne wytwarzanie podwójnej wartości ekonomicznej i społecznej, a niekiedy wartości mieszanej obejmującej dodatkowo generowanie korzyści środowiskowych. Podmioty gospodarki społecznej i społecznej odpowiedzialności biznesu 120 Źródło: K. Alter, Przedsiębiorstwo społeczne w szerszym kontekście, [w:] J.J. Wygnański (red.), Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych tekstów, FISE, Warszawa 2008, s. 146.

121 Dotychczasowe rozważania uzupełnia schemat przedstawiający położenie wspomnianych organizacji hybrydowych w szerszym otoczeniu podmiotów państwowych, komercyjnych i pozarządowych. Rysunek 2 zaproponowany przez J. Hausnera (2007, 13) pozwala zauważyć, iż gospodarka społeczna to obszar, w którym przenikają się cechy wskazanych trzech systemów. Mieszają się tu nie tylko działania podmiotów społeczeństwa obywatelskiego zaliczanych do trzeciego sektora, ale także działania sektora publicznego, jak polityka zatrudnienia i integracji społecznej oraz sektora prywatnego, jak społeczna odpowiedzialność biznesu. Programy outplacement mogą być realizowane zarówno przez podmioty reprezentujące tylko jeden sektor, jak też przez partnerstwa międzysektorowe. RYSUNEK 2. Systemowe usytuowanie gospodarki (ekonomii) społecznej 121 Źródło: J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2007, s. 13.

122 Outplacement należy do instrumentów społecznej odpowiedzialności biznesu (Rybak 2007, 193). Zgodnie z klasyczną definicją K. Davisa i R. Blomstrom odpowiedzialność ta to obowiązek wyboru przez kierownictwo takich decyzji i działań, które przyczyniają się zarówno do dbałości o interes własny (pomnażanie zysku przedsiębiorstwa), jak i do ochrony oraz pomnażania dobrobytu społecznego (cyt. za: Ibidem, 28). Podmioty komercyjne pełnią moralne i społeczne funkcje wobec swoich interesariuszy jako nosicieli ryzyka. Interesariuszami zgodnie z klasyczną definicją R.E. Freemana nazywamy jakąkolwiek grupę (lub jednostkę), która może oddziaływać lub być przedmiotem oddziaływania w dążeniu do realizacji celów przedsiębiorstwa (cyt. za: Porada-Rochoń 2009, 38). Niekiedy uznaje się nawet, że restrukturyzacja nie może zakończyć się sukcesem, jeżeli odbędzie się bez ich zaangażowania (Ibidem, 39-40). Zaleca się, by zmiany w organizacji były kompatybilne z celami i oczekiwaniami interesariuszy, przy czym trudność ich negocjacji zależy od liczby tych podmiotów i występowania sprzeczności między ich celami. Interesariusze powinni brać udział w planowaniu, przygotowywaniu oraz wdrażaniu planów naprawczych. 122

123 Tabela 1. Błędna identyfikacja interesów różnych podmiotów i niechęć do współpracy może znacznie opóźniać poszczególne działania naprawcze i wywoływać niepożądane efekty. Przykładowo przy restrukturyzacji zatrudnienia pracownicy mogą stawiać opór wobec redukcji kadr, wierzyciele domagać się zobowiązań, zaś dostawcy oferować wyższe ceny. Kluczowe są wobec tego: systematyczna i precyzyjna komunikacja, wykorzystanie zaleceń marketingu personalnego, ujawnienie skali problemów przedsiębiorstwa oraz określenie możliwości jego wsparcia przez interesariuszy celem poprawy i utrzymania dobrych kontaktów z nimi w przyszłości (Ibidem, 85-86). Współpraca z interesariuszami w restrukturyzacji przedsiębiorstwa może obejmować cztery następujące po sobie etapy (Ibidem, 41): (1) identyfikacja kluczowych dla procesu wewnętrznych i zewnętrznych interesariuszy; (2) ich analiza i diagnoza odpowiedź na pytania, w jaki sposób zyskają lub stracą na restrukturyzacji oraz jak mogą zareagować na jej realizację; (3) sformułowanie strategii działań wobec poszczególnych interesariuszy z uwzględnieniem ich pozytywnych i negatywnych reakcji; (4) wdrożenie strategii. Pozytywna realizacja procesu współpracy ma prowadzić i do rozwoju przedsiębiorstwa i jego otoczenia do sytuacji, w której wszyscy wygrywają. Role podmiotów uczestniczących w procesie restrukturyzacji zatrudnienia PODMIOT Administracja publiczna Pracodawca Przedstawiciele pracowników, związki zawodowe Urzędy marszałkowskie Wojewódzkie Komisje Dialogu Społecznego ROLA Pracodawca, właściciel lub współwłaściciel zakładu pracy Negocjowanie ze związkami, nansowanie lub wspó nansowanie usług outplacementowych Negocjowanie umów z pracodawcami m.in. odprawy, pakiet outplacementowy Działania związane z przyciąganiem kapitału, inwestorów Forum dialogu pomiędzy partnerami społecznymi Publiczne służby zatrudnienia Monitoring, nansowanie lub wspó dla osób zwalnianych nansowanie usług Niepubliczne instytucje rynku pracy Komercyjne: przeprowadzanie lub współrealizacja programów outplacementowych, szczególnie tych wymagających dużej siły organizacyjnej Organizacje pozarządowe: przeprowadzanie lub współrealizacja programów outplacementowych, szczególnie skierowanych do grup osób najbardziej zagrożonych trudnościami w ponownym znalezieniu zatrudnienia 123 Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Korsak, Restrukturyzacja zatrudnienia, FISE, Warszawa 2009, s. 7.

124 W alternatywnych propozycjach zaleca się, by poszczególne części społecznego planu restrukturyzacji przedsiębiorstwa były konsultowanie i negocjowanie z organizacjami reprezentującymi pracowników np. związkami zawodowymi, kadrą kierowniczą, samymi pracownikami oraz organizacjami zewnętrznymi włączonymi w restrukturyzację, jak np. urzędy pracy, komisje przewidziane w zbiorowych umowach pracy, administracja publiczna (Ludwiczyński 2006b, 187). Według A. Kwiatkiewicz (2009, 33) w Polsce można wyróżnić pięć kategorii interesariuszy restrukturyzacji: pracodawców, przedstawicieli pracowników (związki zawodowe), administrację publiczna, władze regionalne i konsultantów zewnętrznych. Zakłada się też, że programy outplacementu jako element szerszych planów restrukturyzacji powinny polegać na współpracy: osób odchodzących z firmy, kierowników linowych, specjalistów z działów kadrowych, związków zawodowych oraz partnerów zewnętrznych, jak np. urząd pracy i doradcy personalni (Pocztowski 2007, ; Frieske i in. 2000, 49, 69). Tabela 1 zawiera dostosowaną do polskich warunków typologię głównych podmiotów procesu restrukturyzacji zatrudnienia i ról, jakie mogą w nim odgrywać (Korsak 2009, 5-7; Piotrowski 2010, 18-20) 2. Należy przy tym wskazać na możliwe główne korzyści z uczestnictwa w programach outplacement dla partnerów zewnętrznych przedsiębiorstw (Ledwoń 2010, 20-21). Władze lokalne unikają napięć społecznych oraz zachowują wpływy podatkowe od ponownie zatrudnionych osób. Publiczne służby zatrudnienia wywiązują się z realizacji celów statutowych poprzez współpracę z pracodawcą i zdobywają doświadczenie we wdrażaniu programów outplacement. Organizacje pracodawców i pracodawcy rekrutują poszukiwanych pracowników i nawiązują kontakty biznesowe. Prywatne firmy doradcze, szkoleniowe i agencje zatrudnienia zdobywają klientów i rozbudowują katalog oferowanych usług. Organizacje pozarządowe natomiast zdobywają doświadczenie w realizacji działań na rzecz osób w trudnej sytuacji, wiarygodność, referencje, wsparcie finansowe oraz możliwości rozwoju organizacji i pozyskania lub wzmocnienia kadry. Outplacement to także szansa na prorozwojowe zmiany organizacyjne w publicznych służbach zatrudnienia i na wykorzystanie potencjału trzeciego sektora. Jak twierdzi A. Kwiatkiewicz (2009, 33), polskie służby zatrudnienia dotychczas głównie prowadziły działania na rzecz bezrobotnych i nie były partnerem dla przedsiębiorstw w radzeniu sobie ze zwolnieniami wynikającymi z procesów restrukturyzacji. Osoby zagrożone utratą pracy znajdują się zaś niejako poza ich systemem, są określane jako zatrudnieni poszukujący pracy, co nie daje dostępu do większości z form wsparcia. Istnieje też przekonanie, iż outplacement to kosztowne i trudno dostępne programy, które są realizowane tylko przez konsultantów z firm komercyjnych, podczas gdy są i mogą być prowadzone też przez organizacje pozarządowe (Ledwoń 2010). Szczególnie warto zwrócić uwagę na tę grupę podmiotów.

125 4 Uzasadnienia Rola podmiotów gospodarki społecznej w realizacji działań outplacementowych zaangażowania podmiotów ekonomii społecznej w programy outplacementu dostarcza książka Koniec pracy J. Rifkina (2001, ). Praca ta dotyczy analizy procesów zanikania pracy z uwagi na restrukturyzację organizacji oraz automatyzację i informatyzację wielu czynności roboczych. Badacz dochodzi do wniosku, iż masowe bezrobocie technologiczne, stanowiąc problem globalny, współcześnie przyczynia się w krajach wysokorozwiniętych m.in. do gwałtownego wzrostu przestępczości, lęku przed imigrantami jako tańszymi pracownikami oraz popularności partii i ruchów populistycznych. Rozwiązaniem tej sytuacji ma być stworzenie nowych form zapewnienia ludziom dochodów i siły nabywczej oraz alternatywnych form pracy, które pozwolą na twórcze zaangażowanie umiejętności i energii przyszłych pokoleń (Ibidem, ). W pierwszym przypadku postuluje współudział obywateli w zyskach z technologii oszczędzających pracę ludzką i czas, przy jednoczesnym skracaniu czasu pracy oraz wzroście płac i wynagrodzeń. Alternatywne formy pracy mają zaś powstawać w ramach trzeciego sektora, który określa też nieformalną gospodarką społeczną, gdzie ma dochodzić do zaspokojenia potrzeb osobistych i społecznych. Istotą wykonywanej tu pracy jest wolontariat jako ofiarowanie innym swojego czasu podczas świadczenia usług np. z zakresu opieki, zdrowia, edukacji, nauki, sztuki, religii, obrony praw i innych. W późniejszej książce Wiek dostępu J. Rifkin (2003, 10) analizuje rozwój gospodarki niematerialnej, opartej na szerokim wykorzystaniu nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w szczególności Internetu, które w pewnej mierze prowadzą do zanikania miejsc pracy. Technologie te pozwalają na udostępnianie treści, dóbr i pomysłów, a przez to sprawiają, iż posiadanie ich na własność traci znaczenie. Twierdzenie to jest kontrowersyjne, gdyż serwisy nurtu Web 2.0 i dostępne w sieciach bazy danych opierają się głównie na gromadzeniu i kumulowaniu treści, przy czym wcale nie muszą być szeroko dostępne (Klimczuk, 2011, 234). Dodatkowo J. Rifkin (2003, 269) w omawianej pracy zrównuje trzeci sektor z kulturą, którą przeciwstawia kapitalizmowi konsumpcyjnemu. Zakłada, iż w gospodarce społecznej może dojść do odnowy zaufania (kluczowego składnika kapitału społecznego, który równoważy ryzyko) między ludźmi, a w konsekwencji między innymi podmiotami życia publicznego. To w trzecim sektorze powstają idee, symbole i zwyczaje, które są później wykorzystywane przez podmioty komercyjne. 125

126 Obserwacje te zdają się potwierdzać koncepcje zakładające wyłanianie się ze społeczeństw i gospodarek informacyjnych bądź opartych na wiedzy i sieciach, takich, które bazują na kreatywności i mądrości (Plawgo i in., 2011, 47-48). Na początku XXI wieku główne obszary wzrostu gospodarczego i generowania zatrudnienia stanowią bowiem przemysły kreatywne, które obejmują produkcję oraz dystrybucję dóbr i usług kulturalnych, jak również m.in. sztuki wizualne, performatywne i audiowizualne, modę, działalność wydawniczą, wzornictwo, usługi architektoniczne, reklamę i turystykę. Przemiany te obok globalizacji, możliwego dalszego poszerzania Unii Europejskiej oraz zmian klimatycznych i upowszechniania zielonych miejsc pracy mogą być wskazywane jako główne przesłanki do dalszych procesów restrukturyzacji, które bez wątpienia będą pociągać za sobą także redukcje nadwyżek zatrudnienia (Korsak 2009, 14-15). Z powyższego wynika, że wyzwaniem dla przedsiębiorstw jest prowadzenie programów outplacementu zgodnie z koncepcją społecznej odpowiedzialności biznesu oraz współpraca w tym zakresie z trzecim sektorem. 126 Podmioty ekonomii społecznej mogą być organizatorami, liderami i partnerami w programach outplacementowych. W polskich uwarunkowaniach prawnych są traktowane na równi z pozostałymi organizacjami, z którymi w realizacji swoich zadań mogą współpracować publiczne służby zatrudnienia, czyli z jednostkami samorządu

127 terytorialnego, instytucjami szkoleniowymi, związkami zawodowymi i komercyjnymi agencjami zatrudnienia (Piotrowski 2010, 21). Można zaryzykować twierdzenie, iż organizacje pozarządowe raczej nie są traktowane jako liderzy procesu outplacementu na równi z firmami doradczymi. Przeszkodą może być nie tylko dostęp do zasobów finansowych czy ludzkich, ale także fakt, iż dostępne w literaturze przedmiotu opisy procedur outplacementu zalecają bądź sugerują głównie korzystanie z usług firm komercyjnych, nie wspominając zupełnie o organizacjach pozarządowych, realizujących zadania w obszarze rynku pracy. Według A. Sienickiej i J. Tyrowicz (2006, 6) w Polsce organizacje pozarządowe mogą być określane podmiotami rynku pracy, gdy realizują zadania jednej z czterech instytucji. Są to: (1) agencje zatrudnienia niepubliczne podmioty świadczące usługi w zakresie pośrednictwa pracy, pośrednictwa do pracy zagranicą, poradnictwa zawodowego, doradztwa personalnego i pracy tymczasowej; (2) instytucje szkoleniowe publiczne i niepubliczne podmioty prowadzące edukację pozaszkolną; (3) instytucje dialogu społecznego podmioty zajmujące się problematyką rynku pracy, współpracujące z publicznymi służbami zatrudnienia i Ochotniczymi Hufcami Pracy; (4) instytucje partnerstwa lokalnego realizujące inicjatywy partnerów rynku pracy i wspierane przez jednostki samorządu terytorialnego. Odmienną typologię proponują I. Gosk, M. Huszcza, M. Klaus i K. Likhtarovich (2006, 4). Zgodnie z nią podmioty ekonomii społecznej mogą pełnić na rynku pracy cztery funkcje: (1) usługodawców rynku pracy prowadzenia szkoleń, poradnictwa, pośrednictwa; (2) pracodawców tworzenia miejsc pracy dla grup wykluczonych; (3) instytucji wspierających zatrudnienie inkubatorów przedsięwzięć zatrudnieniowych, pomocy w tworzeniu miejsc pracy; i (4) rzeczników występować w imieniu grup wykluczonych. Na granicy funkcji pracodawcy i instytucji wspierającej zatrudnienie jest tworzenie miejsc pracy w przedsiębiorstwach społecznych np. spółdzielniach socjalnych, spółkach pożytku publicznego, spółkach non-profit, spółkach należących do organizacji pozarządowych. 127 Jeśli chodzi o formy współpracy organizacji pozarządowych z publicznymi służbami zatrudnienia, to przepisy Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy przewidują cztery jej formy: (1) działalność rad zatrudnienia; (2) partnerstwa lokalne; (3) zlecanie zadań; oraz (4) uzupełnianie i rozszerzanie oferty usług publicznych służb zatrudnienia (Sienicka, Tyrowicz 2006, 9-13). Dodatkowo starosta w ramach środków własnych samorządu może zlecać realizację usług rynku pracy organizacjom pozarządowym statutowo zajmującym się problematyką zatrudnienia. Może też organizować otwarte konkursy ofert dostępne dla podmiotów,

128 128 5 i które nie prowadzą działalności gospodarczej ani odpłatnej działalności pożytku publicznego, czyli nie mogą ubiegać się o realizację zamówienia publicznego (Piotrowski 2010, 21-22). Powyższe opcje mogą być wykorzystywane w planowaniu i realizacji programów outplacement. Outplacement jako zadanie partnerstw paktów lokalnych Polskie i zagraniczne doświadczenia w realizacji programów outplacementu, szczególnie wobec osób długotrwale bezrobotnych, wskazują na nieskuteczność stosowania metod outplacementu klasycznego (Tyrowicz 2007, 139). Programy te, oferując jedynie ocenę potencjału i motywacji osoby zwalnianej oraz podstawowe wsparcie i przygotowanie do wejścia na rynek pracy, są za krótkie, zbyt doraźne. Sprowadzają się do wybiórczego, a nie kompleksowego przygotowania osób zwalnianych do nowej sytuacji na rynku pracy oraz do kierowania ich do potencjalnych pracodawców lub oferowania im możliwości samodzielnego rozpoczęcia działalności gospodarczej. Z tego względu zaleca się stosowanie outplacementu zaadaptowanego i środowiskowego metod opartych na dłuższej pomocy i angażującej więcej podmiotów lokalnego i regionalnego rynku pracy.

129 Pierwszy polega na wydłużeniu programu (z przeciętnych 1-3 do 9 miesięcy) i dostosowaniu do go potrzeb poszczególnych zwalnianych osób. Środowiskowy zaś dotyczy dodatkowo osób bezrobotnych i młodych, wchodzących na rynek pracy oraz połączenia wzajemnego wsparcia uczestników programu w grupie i aktywizacji indywidualnej (Koral 2009, 9-15). Powyższe programy mogą być realizowane w ramach partnerstw lokalnych. W ujęciu teoretycznym partnerstwa można uznać za podmioty hybrydowe z obszaru gospodarki społecznej, które stanowią trudne do jednoznacznej klasyfikacji przykłady przełamywania różnic międzysektorowych granic pomiędzy sektorem komercyjnym, publicznym i pozarządowym (Frączak, Wygnański 2008, 21). Partnerstwami lokalnymi mogą być np. przedsiębiorstwa społeczne tworzone jako odrębne podmioty prawne w formie związków stowarzyszeń czy spółdzielni osób prawnych, jak również inicjatywy oparte na mniej lub bardziej sformalizowanych porozumieniach, lokalnych umowach różnych instytucji. Jak twierdzi A. Sobolewski i in. (2007, 10) partnerstwa to forum współpracy podmiotów reprezentujących tematycznie takie sfery działalności, jak gospodarka, rynek pracy, kultura, edukacja i pomoc społeczna. Zaleca się, by ich współdziałanie było prowadzone systematycznie, trwale, z wykorzystaniem innowacyjnych metod i środków oraz dotyczyło planowania, projektowania, wdrażania i realizacji określonych działań i inicjatyw, prowadzących do rozwoju lokalnego i budowy tożsamości w danej społeczności. Przykładami istniejących w Polsce form partnerstwa są: (1) Model Partnerstwa Lokalnego opracowany przez Departament Pracy Stanów Zjednoczonych i zaadaptowany do polskich warunków przez Instytut Współpracy i Partnerstwa Lokalnego z Katowic, który obejmuje trzy elementy: Lokalne Ożywienie Gospodarcze, Szybkie Reagowanie i Wsparcie Koleżeńskie oraz Wzmacnianie Konkurencyjności Istniejących Przedsiębiorstw; (2) Lokalne Grupy Działania inicjowane w ramach programu Leader+; oraz (3) klastry gospodarcze (Ibidem, 11-15). 129 W outplacemencie zaadaptowanym partnerstwa występują, gdy przedsiębiorcy realizując program, korzystają z wsparcia samorządów, administracji rządowej, lokalnego biznesu i organizacji pozarządowych (Boni, Żak-Rosiak 2002, 66-84; Koral 2009, 9-12; Piotrowski 2010, 14-16; Tyrowicz 2007, ). Outplacement środowiskowy kładzie większy nacisk na tworzenie przez partnerów regionalnych centrów aktywizacji, które dążą do zapobiegania skutkom długotrwałego bezrobocia w sytuacji załamania się lokalnego rynku pracy (Boni, Żak-Rosiak 2002, 85-93; Koral 2009, 12-15; Piotrowski 2010, 17; Tyrowicz 2007, ). Centra takie mogą służyć nie tylko aktywizacji zawodowej, ale też szerzej społecznej. Mogą powstawać przy współpracy organizacji

130 pozarządowych, Centrów Aktywności Lokalnej, Klubów i Centrów Integracji Społecznej, klubów pracy, parafii, Gminnych Centrów Informacji oraz innych podmiotów. Poza partnerstwami lokalnymi obserwuje się także tworzenie lokalnych paktów na rzecz rozwoju bądź zatrudnienia. Są to narzędzia realizacji długofalowej strategii prorozwojowej, struktury szersze niż partnerstwa lokalne, niekiedy obejmujące po kilka takich partnerstw i koordynujące ich działania (Sobolewski i in. 2007, 18). Pakty wpisują się w zadania podmiotów polityki rynku pracy określone w Ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zgodnie z nią samorząd powiatu opracowuje i realizuje programy promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, stanowiącego część powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Dokumenty te mogą uwzględniać współpracę partnerów z różnych sektorów, szczególnie w formie paktów i partnerstw lokalnych oraz kształtować i wspierać realizowane przez nie programy outplacementu. Ponadto Komisja Europejska, uznając partnerstwa za najważniejszy instrument lokalnej polityki rynku pracy zaleca, by takie dokumenty były tworzone z zaangażowaniem wszystkich istotnych na danym terenie interesariuszy i dotyczyły wszystkich zamieszkujących go obywateli (EC 2004) w Animowanie współpracy lokalnej outplacemencie W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, iż programy outplacement mogą opierać się na pobudzaniu współpracy pracodawców, pracowników i społeczności lokalnej poprzez techniki coachingu i mentoringu.

131 3 Przełożony odgrywa w coachingu rolę nauczyciela, patrona, trenera i opiekuna. Powinien cechować się m.in. znajomością ogólnych założeń, strategii i instrumentów rozwoju personelu; przyszłych profili osobowych; ograniczeniem autorytetu formalnego na korzyść osobistego; umiejętnością diagnozowania potencjału pracy podwładnych; szeroką wiedzą na temat sterowania zachowaniami; gotowością spełniania roli patrona; wyczuciem przy poruszaniu aspektów życia prywatnego; zdolnościami negocjacyjnymi; koncentrowaniem się na zachowaniu, a nie na osobie; umiejętnością samooceny; dokonywaniem sprzężenia zwrotnego. 4 Niemniej sformułowano szereg zalecanych zasad. Mianowicie: tworzenie bliskich i serdecznych stosunków opartych na empatii, zaufaniu, dostępności dla wymiany doświadczeń i współpracy; otwartość na współpracę w sytuacjach problematycznych; regularne kontakty telefoniczne lub spotkania bezpośrednie z udziałem osoby szkolonej; praktyczne wsparcie osoby szkolonej poradą, zachętą, informacją; okazywanie empatii w stosunku do osoby szkolonej oraz podjęcie próby pełnego zrozumienia zaistniałej sytuacji z jej perspektywy; codzienna pomoc osobie szkolonej poprzez wspólną pracę i działania obu stron: mentora i tutora; ocenianie predyspozycji i zdolności osoby szkolonej, obserwacja jej postępów w trakcie nauki, praktyki zawodowej; regularne dostarczanie osobie szkolonej uczciwej i konstruktywnej informacji zwrotnej na temat jej postępów, w formie ustnej i pisemnej. Ponadto zaleca się, by współpraca pomiędzy tutorem a mentorem pozwalała osobie szkolonej: spojrzeć od wewnątrz na dany obszar pracy i na oczekiwania firmy; dostrzec, jakich umiejętności, kwalifikacji i doświadczenia oczekuje się w firmie; rozwinąć pewność siebie i podnieść poczucie własnej wartości; oraz skoncentrować się na rozwijaniu i osiąganiu postawionych sobie celów Techniki te, wykorzystywane w ramach doradztwa i udzielenia pomocy osobom zmieniającym pracę, mogą być kształtowane tak, by budować na ich potrzeby wsparcie społeczne. Mogą być ukierunkowane na przekraczanie granic sektorowych współdziałanie podmiotów komercyjnych, publicznych i pozarządowych. Coaching, choć tradycyjnie jest uznawany za jedną z form szkoleń i rozwoju zasobów ludzkich w firmie, to może służyć też w udzielaniu pomocy osobom z niej odchodzącym (Pocztowski 2007, ). Technika ta polega na kształtowaniu relacji między przełożonym a podwładnym tak, by wspólnie ustalać cele i sposoby ich osiągania, angażowania się przełożonego w pracę podwładnego i wspierania go radą i pomocą 3. Ma zastosowanie w rozwiązywaniu problemów komunikacji między pracownikami, z ich samooceną, planami osobistymi oraz planowaniem karier. Proces coachingu w outplacemencie może składać się z czterech etapów (Gniazdowski 2003, 32-34): (1) odkrywanie około miesięczna samoocena osoby zwolnionej; (2) ukierunkowanie dobieranie metod działania do osiągnięcia ustalonego celu zawodowego m.in. opracowywanie życiorysu; (3) dyskusja przygotowanie do rozmowy z przyszłym pracodawcą; i (4) decyzja wybór oferty pracy, poprawa samoorganizacji i planowania. Bardziej złożony model opracowano w międzynarodowym projekcie Wsparcie dla osób poszukujących lub zmieniających zatrudnienie. Ideą przewodnią było tworzenie europejskich ram outplacementu poprzez wsparcie i przeszkolenie tutorów i mentorów (Religa, Ippavitz 2011, 68-72). Z jednej strony tutorami byli pracownicy instytucji szkoleniowych (trenerzy, doradcy zawodowi pracujący z osobami bezrobotnymi i zagrożonymi bezrobociem, pracownicy działów rozwoju zasobów ludzkich, pracownicy instytucji rynku pracy). Z drugiej strony zaś mentorami wzorami do naśladowania dla nowych pracowników byli pracownicy przedsiębiorstw zaangażowanych w procesy szkolenia na stanowisku pracy nowych pracowników, praktykantów, stażystów. Ogólny model współpracy tutora i mentora w procesie outplacementu przedstawia rysunek 3. W projekcie założono, że tutorzy i mentorzy powinni samodzielnie zdefiniować swoje relacje i przebieg współdziałania (Religa 2011, 21-22) 4. Docelowo zwiększanie samodzielności osoby szkolonej ma prowadzić do stopniowego ograniczania pomocy i wzrostu jej niezależności.

132 RYSUNEK 3. Współpraca tutora i mentora w procesie outplacementu Źródło: J. Religa (red.), Przewodnik Metodologiczny dla Mentorów i Tutorów, ITeE-PIB, Radom 2011, s Zbliżone do coachingu formy pomocy opracowano w ramach projektu Partnerstwo i współpraca na rzecz budowy nowoczesnego rynku pracy. Zaproponowano w nim metodologię szybkiego reagowania opartą na modelu pomocy środowiskowej (Olszowska-Urban i in. 2008, ). Założono, iż kluczowe znaczenie ma wsparcie środowiskowe okazywane sobie nawzajem przez ludzi, które jest szczególnie istotne w sytuacji zmian życiowych i zawodowych dotykających osoby bezrobotne, poszukujące zatrudnienia i zagrożone zwolnieniami. Metodologia ta zakłada dwie formy pomocy: Zespoły Przystosowania Zawodowego i Wsparcie Koleżeńskie. W pierwszym przypadku jest to doraźnie stworzona grupa składająca się np. z pracowników, przedstawicieli samorządu, instytucji rynku pracy i agencji pomocowych. Celem grupy jest stworzenie planu przejścia przygotowującego pracowników do osobistego podjęcia zmian pracy. Kluczową rolę odgrywają tu koledzy doradcy wyszkolone osoby, rozpoznające potrzeby współpracowników i metody ich zaspokojenia, łączą ludzi z niezbędnymi usługami socjalnymi. Wsparcie Koleżeńskie zaś to metoda pracy z osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji zawodowej prowadzona przez osoby z najbliższego środowiska zawodowego.

133 Podsumowanie Artykuł miał na celu przybliżenie kluczowych cech koncepcji outplacementu i możliwości jego zastosowania na poziomie regionalnym i lokalnym w Polsce. Przeprowadzony przegląd literatury przedmiotu pozwolił zwrócić uwagę na powszechność stosowania przez przedsiębiorców w warunkach kryzysu gospodarczego działań restrukturyzacyjnych ukierunkowanych na uzyskanie pozytywnych efektów w krótkim czasie. Tym samym pomija się bardziej odpowiedzialne i nastawione na długoterminowy rozwój organizacji rozwiązania dotyczące optymalizacji kosztów działalności przedsiębiorstwa w zakresie kapitału ludzkiego. Zwrócono także uwagę, iż outplacement to programy i systemy stanowiące strategiczne, a nie dorywcze działania derekrutacyjne. Omówiono też outplacement jako dobrą praktykę z perspektywy koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu. Przybliżono cechy głównych interesariuszy zwolnień monitorowanych, rolę podmiotów gospodarki społecznej oraz możliwości ich realizacji w ramach partnerstw i paktów lokalnych. Wyróżniono dodatkowo techniki animowania współpracy interesariuszy. Podjęta analiza literatury przedmiotu pozwala na wskazanie sześciu rekomendacji dla działań praktycznych. Po pierwsze outplacement może być rozpatrywany jako narzędzie restrukturyzacji, ale nie służy jej antycypacji. Pozwalają na to odmienne działania prognostyczno-zapobiegawcze ograniczające skalę derekrutacji. Po drugie należy dążyć do poprawy znajomości technik outplacementu wśród przedsiębiorców i podmiotów rynku pracy oraz ograniczania dotyczących ich stereotypów (np. wysoka cena, realizacja tylko przez firmy komercyjne, wystarczą tylko podstawowe usługi rynku pracy). Po trzecie należy promować dobre praktyki w zastosowaniu outplacementu, zwracać uwagę, iż pozwala na utrzymanie elastyczności, kompetencji i konkurencyjności w warunkach zwiększonej niepewności, wskazywać korzyści dla poszczególnych uczestników rynku pracy. Po czwarte należy dążyć do profesjonalizacji prowadzonej polityki personalnej w organizacjach, stosowania technik coachingu i mentoringu oraz uwzględniania potrzeb zarówno osób zwalnianych, jak i pozostających w firmie. Po piąte zasadne jest podkreślanie szerszego kontekstu zwolnień pracowników i roli interesariuszy prowadzących je przedsiębiorstw. Po szóste niezbędna jest diagnoza i wykorzystanie możliwości podmiotów gospodarki społecznej na rynku pracy. 133

134 B I B L I O G R A F I A Alter Kim (2008) Przedsiębiorstwo społeczne w szerszym kontekście, [w:] Jan Jakub Wygnański, red., Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych tekstów. Warszawa: FISE. Armstrong Michael (2007) Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Wolters Kluwer. Binda Albert (2012a) Historia i rozwój outplacementu jako wyspecjalizowanej usługi doradczej. L.Grant HR consulting, [ ]. Binda Albert (2012b) Skąd pochodzi i jak zmienia się pojęcie outplacementu. L.Grant HR Consulting, [ ]. Boni Michał, Żak-Rosiak Elżbieta, red. (2002) Bezrobocie co robić? Poradnik outplacementu. Suwałki: Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Suwałkach. Downs Alan (2007) Jak ograniczyć zatrudnienie w dobrym stylu?, [w:] Krystyna Szczepaniak, red. Biznes. Tom V Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWN. EC (European Commission) (2004) Practical Handbook on Developing Local Employment Strategies in New Member States & Candidate Countries of the European Union. Luxembourg. Frączak Piotr, Wygnański Jan Jakub, red. (2008) Polski model ekonomii społecznej rekomendacje dla rozwoju. Warszawa: FISE. Frieske Kazimierz W., Męcina Jacek, Zalewski Dariusz (2000) Rola partnerów społecznych w procesie kształcenia i szkolenia zawodowego w Polsce. Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Gniazdowski Paweł (2003) Coaching menedżerski. Personel i Zarządzanie 6, s Gosk Ilona, Huszcza Magdalena, Klaus Magdalena, Likhtarovich Karolina (2006) Ekonomia społeczna jako aktor rynku pracy. Warszawa: FISE. Hausner Jerzy, red. (2007) Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] Jerzy Hausner, red., Ekonomia społeczna a rozwój. Kraków: Małopolska Szkoła Administracji Publicznej. Janik Piotr (2009) Outplacement jako narzędzie w procesie restrukturyzacji zatrudnienia. Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie 2, s Juchnowicz Marta (2007) Outplacement kompetencji jako sposób poprawy elastyczności kapitału ludzkiego, [w:] Marta Juchnowicz, red. Elastyczne zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacji wiedzy. Warszawa: Difin. Karasek Jan, Emerling Agnieszka, Kwiatkowski Piotr (2011) Optymalizacja kosztów a utrzymanie pracowników. O reakcjach firm na trudne warunki rynkowe. Warszawa: KPMG. Klimczuk Andrzej (2011) Eksperci i narcyzm kulturowy próba analizy wzajemnych relacji, [w:] Jacek Sieradzan, red. Narcyzm: Jednostka społeczeństwo kultura. Białystok: UwB. Koral Jolanta (2009) Outplacement sposób na bezrobocie. Warszawa: FISE. Korsak Mateusz (2009) Restrukturyzacja zatrudnienia. Warszawa: FISE. Kwiatkiewicz Anna (2009) Antycypacja i zarządzanie procesami restrukturyzacji w Polsce. Warszawa: BPI Polska. Ledwoń Aleksandra (2010) Outplacement przewodnik dla organizacji pozarządowych. Warszawa: FISE. Lewicka Dagmara (2010) Zarządzanie kapitałem ludzkim w polskich przedsiębiorstwach. Metody, narzędzia, mierniki. Warszawa: PWN. Ludwiczyński Antoni (2006a) Alokacja zasobów ludzkich w organizacji, [w:] Henryk Król, Antoni Ludwiczyński, red. Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji. Warszawa: PWN. 134

135 135 Ludwiczyński Antoni (2006b) Analiza pracy i planowanie zatrudnienia, [w:] H. Król, Antoni Ludwiczyński, red. Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji. Warszawa: PWN. Mackiewicz Agnieszka J. (2010) Psychologia zwolnień. Jak właściwie prowadzić działania derekrutacyjne. Warszawa: Difin. MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) (2010a) Podręcznik outplacementu w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Warszawa. MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) (2010b) Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Warszawa. Nalepka Adam (1999) Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Zarys problematyki. PWN: Warszawa-Kraków. Olszowska-Urban Jadwiga, Rabiej Aleksandra, Pacholska Ilona, Borkowska Danuta, Roszczak Elżbieta (2008) Partnerstwo lokalne. Szybkie reagowanie i wsparcie koleżeńskie dla osób zwalnianych, zagrożonych zwolnieniami i bezrobotnych. Łódź: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania. Piotrowski Bartłomiej (2010) Outplacement Podstawowy Pakiet Informacji. Warszawa: FISE. Plawgo Bogusław, Grabska Anna, Klimczuk-Kochańska Magdalena, Klimczuk Andrzej, Kierklo Jacek, Żynel-Etel Justyna (2011) Startery podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego: sektor produkcji oprogramowania komputerowego. Białystok: Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku. Pocztowski Aleksy (2007) Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie procesy metody. Warszawa: PWE. Porada-Rochoń Małgorzata (2009) Rola interesariuszy w procesie zmian, [w:] Małgorzata Porada-Rochoń, red. Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie adaptacji do współczesnego otoczenia. Perspektywa międzynarodowa. Warszawa: Difin. Religa Jolanta, Ippavitz Sylvia (2011) Outplacement jako proces wspierający włączenie społeczne. Edukacja ustawiczna dorosłych 3, Religa Jolanta, Kicior Anna (2010) Outplacement jako wyspecjalizowana usługa doradcza w kontekście polskich uwarunkowań prawnych, społecznych i ekonomicznych. Edukacja Ustawiczna Dorosłych 2, Religa Jolanta, red. (2011) Przewodnik Metodologiczny dla Mentorów i Tutorów. Radom: ITeE-PIB. Rifkin Jeremy (2001) Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie. Rifkin Jeremy (2003) Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie. Rybak M. (2007) Etyka menedżera społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Warszawa: PWN. Schwan Konrad, Seipel Kurt G. (1997) Marketing kadrowy. Warszawa: C.H. Beck. Sidor-Rządkowska Małgorzata (2010) Zwolnienia pracowników a polityka personalna firmy. Warszawa: Wolters Kluwer. Sienicka Anna, Tyrowicz Joanna (2006) Publiczne służby zatrudnienia a organizacje pozarządowe w realizacji usług rynku pracy uwarunkowania prawne. Warszawa: FISE. Sobolewski Antoni, red. (2007) Przez współpracę do sukcesu. Partnerstwo lokalne na rynku pracy, Warszawa: MPiPS. Sochacka Kalina (2012) Skuteczne rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem. Warszawa: C.H. Beck. Sohn Klaus-Dieter, Czuratis Sebastian (2012) Zielona Księga UE. Restrukturyzacja przedsiębiorstw. Analiza z dnia 14 maja 2012 r. Centrum für Europäische Politik, Fundacja FOR: Warszawa, [ ]. Tyrowicz Joanna (2007) Ewaluacja i efektywność programów społecznych w Polsce, [w:] Mirosław Grewiński, Joanna Tyrowicz, red. Aktywizacja, partnerstwo, partycypacja o odpowiedzialnej polityce społecznej. Warszawa: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej. Ustawa z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. z 2004 r., nr 99 poz

136 136 VIII

137 Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska Politechnika Warszawska Miejsce uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego Wstęp W rozważaniach nad zagadnieniem uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych nie sposób nie odnieść się do miejsca tych aktów w systemie źródeł prawa międzynarodowego publicznego. Różnorodność poglądów na temat charakteru prawnego uchwał organizacji międzynarodowych, pojawiających się w pracach autorów zarówno polskich jak i zagranicznych, wymusza poświęcenie im szerszej uwagi. 137 W pracy podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy w uchwałach organizacji międzynarodowych mamy do czynienia z przepisami prawnymi stworzonymi dla państw w postaci innej niż w formie tradycyjnie wymienionych kategorii w art. 38 Statutu MTS, czyli traktatu, zwyczaju, któremu towarzyszy opinio iuris, czy ogólnych zasad prawa uznanych przez narody cywilizowane? Różnorodność koncepcji na temat roli, jaką odgrywają uchwały organizacji wśród źródeł prawa międzynarodowego, jest stosunkowo duża. W związku z tym w niniejszym opracowaniu zostaną omówione najistotniejsze kwestie dotyczące m.in. katalogu źródeł prawa międzynarodowego na podstawie art. 38 Statutu MTS oraz uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych jako źródła prawa międzynarodowego.

138 1 Przegląd katalogu źródeł prawa międzynarodowego na podstawie art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości Należy w tym miejscu przypomnieć, że termin źródła prawa jest używany powszechnie przez różne dziedziny prawa, w tym również przez prawo międzynarodowe publiczne. Wiele różnych, a nawet przeciwnych znaczeń przypisywanych jest terminowi,,źródła prawa. H. Briggs ostrzegał przed pomyleniem terminu źródła z: (1) podstawą prawa międzynarodowego (basis of international law) tj. podstawą zobowiązania tego prawa; (2) z przyczynami (causes) tzn. czynnikami wpływającymi na jego rozwój, które niekiedy bywały rozumiane przez niektórych autorów jako źródła materialne prawa międzynarodowego lub (3) jego dowodami niekiedy ograniczającymi się do dowodów dokumentalnych (documentary evidences), w których znajdują wyraz przepisy materialne (Corbett 1925, 29-30). Dla jasności i precyzji H. Briggs bronił zastosowania terminu źródła w sensie formalnym jako wskazującego na metody lub procedury, poprzez które tworzone jest prawo międzynarodowe (Briggs 1952, 44). Tak więc można z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć, że debata nad źródłami prawa międzynarodowego wciąż wykorzystuje odwieczne spory pomiędzy pozytywistami przywiązanymi do prawa stworzonego za zgodą państw i naturalistami, popierającymi prawo międzynarodowe wynikające z zasad moralnych istniejących niezależnie od zgody państw (Teson 1998, 76). Warto na marginesie wskazać, że pojęcie ex definitione,,źródła prawa używane bywa w różnorakich znaczeniach, z których każde akcentuje odmienną stronę funkcjonowania prawa: jego genezę, formę, sposób tworzenia itd. Semantyczna wieloznaczność tego terminu występuje zarówno na płaszczyźnie prawa międzynarodowego, jak i prawa państwowego. R. Y. Jennings wyróżnia cztery odrębne znaczenia terminu źródło prawa. Po pierwsze jest to źródło w znaczeniu historycznym. Po drugie źródła prawa są kryteriami identyfikacji (wiążących) przepisów prawa, a następnie odróżnienia ich od innych reguł takich jak moralność (morality) czy etykieta (etiquette). Jest to znaczenie, do którego R. Y. Jennings odwołuje się często. Trzecie użycie powiązane jest z drugim i denotuje źródła jako dowody materialne prawa raporty prawne (the material evidences of law law reports), zbiór traktatów (collection of treaties) i podobne. Po czwarte źródła prawa mogą również odnosić się 138

139 do metod lub procedur, poprzez które prawo jest tworzone lub poprawiane (Jennings 1995, 1165). Zdaniem G. Fitzmaurice,,źródła prawa oznaczają przede wszystkim źródła zobowiązania, konstytutywne części prawa międzynarodowego, gdzie znajduje się prawo międzynarodowe i co nadaje przepisom ich status prawny (Fitzmaurice 2000). Odnotuję przykładowo pogląd w tej kwestii H. Kelsena, który stwierdził, że:,,w ostateczności, wyrażenie,źródło prawa używane jest również w zupełnie nieprawniczym sensie. Denotuje się wszystkie te pojęcia, które naturalnie wpływają na organy prawotwórcze, w szczególności normy moralne, zasady polityczne, doktryny prawne, opinie prawników ekspertów itd. W przeciwieństwie do wcześniej wspomnianych źródeł prawa te źródła nie mają charakteru prawa, nie mają żadnej mocy wiążącej. Przede wszystkim należy zauważyć, iż F. L. Kirgis konstatuje: Od schyłku prawa naturalnego w XVIII w., uznanego jako podstawy porządku międzynarodowego, pogląd ortodoksyjny był taki, że jedynym pełnoprawnym źródłem prawa międzynarodowego ( ) jest wyraźna lub cicha zgoda każdego państwa, do którego się ono stosuje. Poza wszelką dyskusją pozostaje kwestia, że ta pozytywistyczna doktryna znajduje spektakularny wyraz w źródłach prawa międzynarodowego wymienionych w art. 38 (1) Statutu MTS, zwłaszcza w dwóch pierwszych źródłach konwencjach międzynarodowych (traktatach) i zwyczajach. Jednak sformułowanie traktatów i budowanie zwyczaju mogą być procesami powolnymi i nieprecyzyjnymi. Kiedy przepis jest wcielony w traktat lub zwyczaj, może być trudno go przyjąć. Aby dotrzymać kroku zmieniającym się okolicznościom w miarę jak zmienia się oblicze świata, w przyspieszonym tempie prawo międzynarodowe musi próbować znaleźć sposoby dotrzymania kroku. Sposobem jest odstąpienie od surowego pozytywizmu. Odejście od przekonania, że każdy nowy lub poprawiony przepis prawa międzynarodowego może być zastosowany do danego państwa tylko wtedy, jeśli państwo na to się zgodziło. Należy zauważyć, że normy mogą wejść w życie tak, jak one wchodzą w życie w prawie wewnętrznym. Dla jednostek i osób prawnych poprzez ustawodawstwo i tworzenie przepisów administracyjnych (Kirgis 1993, 247, Parry 1965, 20, van Hoof 1983, 210). Z kolei P. C. Szasz twierdzi, że: ( ) prawo międzynarodowe nie zawsze pojawia się w porządnie oznakowanym opakowaniu i nie zawsze jakość prawna tego, co niektórzy uznają za prawo nie jest kontrowersyjna (Szasz 1995, 38). 139

140 ... 1 Trzeba bowiem pamiętać, że w nauce polskiej pogląd, że art. 38 wymienia źródła wyrokowania, reprezentuje m.in. Berezowski (1969, 85). Podobnie przyjmuje Klafkowski. Autor wskazuje, że: Jest to niezgodne z treścią tego artykułu, wymienia on bowiem tylko normy prawne, względnie sposoby ich ustalania, na podstawie których MTS wyrokuje (Klafkowski 1979, 31). 2 W tym znaczeniu nie jest bezzasadna teza P. C. Szasza:,,( ) po pierwsze, że spis w Statucie MTS nigdy nie miał być autorytatywnym katalogiem ani różnorodnych form prawa międzynarodowego, ani jego źródeł. Była to raczej instrukcja dla MTS odnośnie podstaw, na których powinien on opierać się, decydując w sprawach spornych. Po drugie spis ten został właściwe sformułowany ponad 70 lat temu (dla Trybunału poprzednika STSM ustanowionego przez Ligę Narodów) (Szasz 1995, 38). 3 G. Fitzmaurice zauważył trudność w odwoływaniu się do traktatów jako do źródła prawa, ponieważ wiążą one jedynie strony traktatu (Fitzmaurice 1958, 153). G. Fitzmaurice twierdził, że wyposażenie zaleceń organizacji międzynarodowych w moc wiążącą oznaczałoby formalną rewizję Karty ONZ lub wprowadzenie nowego, ale zmodyfikowanego przepisu zwyczajowego (Fitzmaurice 1973, 270). Powszechnie wskazywanym katalogiem formalnych źródeł prawa międzynarodowego są tzw. podstawy wyrokowania 1 wymienione w art. 38 statutu MTS: 1. Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje: a) konwencje międzynarodowe bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźne uznane przez państwa spór wiodące; b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo; c) ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; d) z zastrzeżeniem postanowień art. 59 (art. 59 brzmi:,decyzja Trybunału ma moc obowiązującą tylko między stronami i odnośnie do tej właśnie sprawy ), orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa. 2. Postanowienie niniejsze nie przeszkadza, by Trybunał rozstrzygał sprawę ex aequo et bono, jeżeli strony na to się zgodzą (Przyborowska-Klimczak 2006, 37) 2. Warto jednocześnie zwrócić uwagę, że katalog powyższy obejmujący: umowy międzynarodowe, zwyczaj, ogólne zasady prawa, orzecznictwo i doktrynę jako środek o charakterze pomocniczym oraz zasady słuszności, traktowany jako katalog źródeł prawa międzynarodowego 3 budzi de facto wiele obiekcji. Przyznać przy tym trzeba, że problematyka źródeł prawa, podobnie jak zagadnienie podmiotowości prawnej, należy do najbardziej kontrowersyjnych zagadnień w nauce prawa międzynarodowego. Jeśliby przyjąć hipotezę, że art. 38 Statutu MTS nie wyszczególnia uchwał organizacji międzynarodowych, to nie można ich uznać za samoistne źródło prawa stosowane na równi z umową czy zwyczajem. Odnotujmy przykładowo pogląd w tej kwestii Szasza:,,Jest rzeczą oczywistą dlaczego zawarta w Statucie MTS lista podstaw prawnych, które Trybunał ma stosować do uchwał lub sporów, rozpoczyna się od konwencji międzynarodowych ( ) ustanawiających przepisy uznane przez państwa spierające się. Jeżeli powstanie spór pomiędzy dwiema lub większą liczbą jednostek, naturalnie pierwsze pytanie jest następujące: jakie istotne umowy mogły zawrzeć? W pewnym sensie odwołanie do konwencji lub traktatów odnosi się głównie do klasycznego kontraktowego charakteru tych instrumentów. Oparte jest na przesłance, że jeżeli istnieje norma uznana przez strony, to mogą one być przez nią związane (Szasz 1995, 39). 140

141 ICJ Rep. 1996, para. 70. W doktrynie istnieje powszechny pogląd, zgodnie z którym, jeżeli nie można znaleźć dowodów w postaci jednoznacznych deklaracji poszczególnych państw uznających obowiązywanie normy zwyczajowej, istnienie opinio iuris można przyjąć na podstawie jednolitej i konsekwentnej praktyki państw, zob. opinie odrębne sędziów K. Tanaki i M. Soerensena w sprawie szelfu kontynentalnego Morza Północnego, ICJ Rep. 1969, właściwie s. 176 i 247; w sprawie Nikaragui, ICJ Rep. 1986, s i Zob. orzeczenie MTS w sprawie Nikaragui, ICJ Rep. 1986, s , para Należy jednak podkreślić, że w kilku sprawach MTS rozpatrywał akty stanowione przez organizacje międzynarodowe, zakładając, że uchwała jest pochodna w stosunku do traktatu, który zgodnie z art. 38 ust. 1 lit. a wolno mu zastosować. Warto dodać, że w opinii doradczej z r w sprawie Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict, rozpatrując zagadnienie charakteru rezolucji ZO ONZ, MTS stwierdza, że: Uchwały ZO ONZ, nawet jeśli nie są wiążące, mogą niekiedy mieć wartość normatywną. W pewnych okolicznościach mogą stanowić ważny dowód dla ustalenia istnienia przepisu lub powstania opinio iuris. Aby ustalić, czy jest to prawda w danej uchwale Zgromadzenia Ogólnego ONZ, trzeba przyjrzeć się jej treści i warunkom jej przyjęcia. Należy również sprawdzić czy opinio iuris istnieje, co do charakteru normatywnego ( ). 4 Trzeba zaznaczyć, że dowód na opinio iuris może stanowić głosowanie prowadzone w ramach organizacji międzynarodowych, czy też oświadczenia składane przy okazji uchwalania dokumentów międzynarodowych. Stąd zrozumiała jest sytuacja, że metodę tę przyjął MTS w rozstrzygnięciu w sprawie Nikaragui, gdzie sędziowie stanęli na stanowisku, że głosowanie za przyjęciem rezolucji ZO ONZ 2625 (XXV) Deklaracji zasad prawa międzynarodowego było równoznaczne z poparciem dla norm zwyczajowych w niej zawartych: ( ) opinio iuris może zatem z całą ostrożnością być wywiedzione inter alia, z postawy Stron i stosunku Państw wobec pewnych rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, a zwłaszcza rezolucji 2625 (XXV) zatytułowanej Deklaracja zasad prawa międzynarodowego, dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy pomiędzy państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Skutek zgody na tekst takiej uchwały nie może być rozumiany jako,powtórzenie lub sprecyzowanie podjętego zobowiązania traktatowego w Karcie. A contrario może on być rozumiany jako przyjęcie ważności przepisu lub zestawu przepisów, zadeklarowanych uchwałą przez same państwa strony. 5 Bez wątpienia, ta część orzeczenia zasługuje na uwagę, ponieważ według powszechnie przyjmowanego w doktrynie poglądu rezolucje organów ONZ, w kontekście odnoszącym się do przedmiotu sporu tj. treści zakazu użycia siły w prawie międzynarodowym, są uważane za wyjaśniające, interpretujące i rozwijające Kartę ONZ, a zatem niemające samoistnego znaczenia normatywnego. Tymczasem MTS nie nakazuje głosowania za uchwałami organizacji międzynarodowych. Głosując za przyjęciem rezolucji, państwa dają swoje przekonania do zwyczajowego charakteru zakazu. Z praktyki MTS można, nota bene, powołać się na orzeczenie z 1950 r. Competence of the General Assembly for the Admission of a State to the United Nations.

142 MTS w tej sprawie rozpatrywał Regulamin ZO ONZ w celu potwierdzenia poprawności własnej interpretacji art. 4 Karty ONZ: Zgromadzenie Ogólne, biorąc pod uwagę dyskusję dotyczącą przyjęcia nowych członków w ad hoc Komitetu Politycznego, na swojej czwartej sesji zwykłej, prosi MTS o wydanie opinii doradczej w następującej sprawie: Czy przyjęcie państwa na członka Organizacji Narodów Zjednoczonych zgodnie z art. 4 ust. 2 Karty może skutkować decyzją Zgromadzenia Ogólnego ONZ, gdy RB nie poczyniła żadnej rekomendacji w sprawie przyjęcia tego państwa na członka, ponieważ kandydat nie otrzymał odpowiedniej większości w głosowaniu lub otrzymał głos przeciw od członka stałego ( )? Stwierdzenie to będzie również przedstawiało istotne akta Konferencji Narodów Zjednoczonych o organizacji międzynarodowej, zajmującej się projektowaniem art. 4 ust. 2 Karty. Akty te są przedstawione, ponieważ mogą one być pomocne Trybunałowi, a także wziąwszy pod uwagę fakt, że często odwoływano się do tych aktów przy rozważaniach zagadnienia przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa. ( ) Ostatecznie należałoby zaznaczyć, że to stwierdzenie jest ograniczone do prezentacji płaszczyzny konkretnego zagadnienia i nie jest próbą zaprezentowania powiązanego z nim materiału, który mógłby być interesujący Zob. ICJ Rep. 1950, s. 7 (Aljaghoub 2006, ). 7 Zob. ICJ. Rep. 1954, s. 10. Z kolei w sprawie Effect of Awards Compensation Made by the United Nations Administrative Tribunal MTS stwierdził, że orzeczenia Trybunału Administracyjnego ONZ mają moc wiążącą dla stron sporu, co w konsekwencji spowodowało powstanie zobowiązań finansowych dla państw członkowskich. 7 Niewątpliwie ciekawy wydaje się komentarz do tej sprawy C. F. Amerasinghe, który brzmi następująco:,,w sprawie Effect of Awards Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych domagało się, zgodnie ze swoim upoważnianiem do żądania, opinii w sprawach proceduralnych związanych z pracą Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Opinia dotyczy przepisów w fundamentalnych zagadnieniach prawnych, powiązanych ze stosunkami pracy, a także omawiała pewne ogólne zagadnienia związane z tymi stosunkami. Jednakże w organizacjach międzynarodowych organ wykonawczy lub decyzyjny może decydować w sprawie sporu o zatrudnieniu. Generalnie nie ma w konstytucji postanowienia upoważniającego taką osobę lub organ do rozstrzygania sporu. Niemniej jednak także administracyjne rozwiązanie sporu było dominującą procedurą dla celów występujących we wszystkich organizacjach międzynarodowych. Zatem nie może być poważnych wątpliwości, iż organy wykonawcze lub decyzyjne organizacji mają prawo same decydować w wewnętrznych sporach, ponieważ tak robią organy wykonawcze w państwach narodowych (Amerasinghe 1996, ). Stąd też E. de Wet

143 sugeruje w swojej pracy The Chapter VII Powers of the United Nations Security Council, że:,,międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wyraził opinię, że byłoby to prawie zupełnie niezgodne z wskazanym celem Karty, promowaniem wolności i sprawiedliwości dla jednostek. ( ) Chociaż opinia dotyczy stosunków między Organizacją Narodów Zjednoczonych a jej personelem, rozumowanie takie powinno być również stosowane w sytuacji, gdy organizacja rości sobie prawo do zarządzania terytorium zgodnie z międzynarodowymi standardami praw człowieka (de Wet 2004, 323) W doktrynie uchwały organizacji międzynarodowych określa się także mianem źródła upoważnionego (Wyrozumska 2006, 100). Z kolei J. Klabbers jako podstawę do wydania uchwały organizacji międzynarodowej wskazuje tzw. delegację kompetencji (delegation of powers) (Klabbers, 2002, 204). Czapliński i Wyrozumska w swoich rozważaniach o uchwałach organizacji międzynarodowych jako elemencie prawa zwyczajowego konstatują: akty te wchodzą w zakres tradycyjnych źródeł prawa międzynarodowego i nie stanowią samodzielnego źródła prawa międzynarodowego. Mocnym argumentem na rzecz tej tezy jest fakt, że MTS we wszystkich sprawach, w których odnosił się do uchwał organizacji międzynarodowych, był w stanie oprzeć się na uchwałach i nigdy nie wskazał na art. 38 Statutu MTS jako ograniczający jego kompetencję (Czapliński, Wyrozumska 2004, 129). W świetle przedstawionych przykładów, szczególnie z praktyki MTS, wątpliwości budzi fakt, dlaczego twórcy statutu MTS nie umieścili uchwał organizacji międzynarodowych w wyliczeniu zawartym w art. 38 Statutu MTS? W doktrynie zazwyczaj wskazywana jest przyczyna, a mianowicie, że art. 38 Statutu MTS jest lustrzanym odzwierciedleniem art. 38 Statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej z 1920 r. Na początku XX wieku autorzy tego aktu nie zdawali sobie bowiem sprawy z tego, że w przyszłości istnieć będzie tak duża ilość organizacji międzynarodowych, a ich uchwały będą odgrywać tak doniosłą rolę w prawie międzynarodowym, tym samym nie widzieli potrzeby umieszczania uchwał organizacji w art. 38 jako jednej z podstaw orzekania. Niewątpliwie należy uznać, że art. 38 Statutu MTS jest jedynie punktem wyjścia do analizy źródeł prawa międzynarodowego. Co więcej, na uwagę zasługuje w tym kontekście teza postawiona przez Koskenniemi, że istnieje: tak duża różnorodność teorii o sensie prawa międzynarodowego i tak dogłębna szczegółowość wokół nich, że żadna z takich teorii nie może być skutecznie wykorzystywana jako punkt odniesienia dla osiągnięcia możliwych do zaakceptowania uchwał w zagadnieniach normatywnych (Koskenniemi 2000, 190). Trzeba też zaznaczyć, że różni autorzy zastanawiają się czy przytoczone wyliczenie w art. 38 Statutu MTS, nota bene, jest kompletne, odnosząc się do uchwał organizacji międzynarodowych jako elementu mającego uzupełnić treść tej regulacji. Jeżeli z tej perspektywy spojrzy się na treść art. 38 Statutu MTS, kwestią otwartą pozostaje debata na temat uchwał organizacji międzynarodowych jako źródła prawa międzynarodowego. Z kolei analizę dotyczącą sposobów, w jaki MTS stosuje uchwały organizacji międzynarodowych, trzeba skwitować w następujący sposób: wobec aktualnej treści art. 38 Statutu MTS, MTS chcąc zastosować uchwałę organizacji międzynarodowej musi potraktować ją jako pochodną w stosunku do traktatu, co nie oznacza, że inne akty nie będą mogły mieć charakteru prawotwórczego i być uznane za źródło prawa międzynarodowego. 8

144 2 Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych jako źródło prawa międzynarodowego W doktrynie występują odmienne stanowiska w kwestii charakteru uchwał organów międzynarodowych J. E. Alvarez w tej pracy rewiduje G. M. Danilenko (1993) i krytykuje jego próbę,,uratowania doktryny pozytywistycznej prawa międzynarodowego zwłaszcza art. 38 Statutu MTS z zagrożeń, które przynosi tzw. względna normatywność). Niektóre uchwały zaliczane są do źródeł prawa międzynarodowego. Szafarz jednoznacznie wymienia prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych wśród składowych międzynarodowego porządku prawnego (Szafarz 1997, 19). Według zaś opinii Kocota art. 38 Statutu MTS nie wyczerpuje wszystkich źródeł i dopuszcza istnienie innych. Te źródła tkwią m.in. w uchwałach organizacji międzynarodowych. Szczególną rolę mają te uchwały, które są podejmowane jednogłośnie (Kocot 1961, 199). Przytoczmy w tym miejscu opinię Dekkera i Wernera, którzy z żelazną konsekwencją twierdzą, że: Zagadnienie kompletności prawa międzynarodowego jest sprawą szczególną, ponieważ wszystko czego prawo wyraźnie nie zabrania, na to faktycznie zezwala (Werner 2003, 15). Jennings uznał za pytanie otwarte czy artykuł 38 Statutu MTS jest obecnie sam w sobie wystarczającą wskazówką co do źródeł współczesnego prawa międzynarodowego, proponując inne źródła, takie jak rezultaty konferencji (the results of treaty negotiating conferences), na których negocjuje się traktaty, a także uchwały organizacji międzynarodowych (Jennings 1981, 59). Z kolei inni autorzy kwestionują niemożność uznania przez art. 38 Statutu MTS tzw. względnej normatywności prawa międzynarodowego (relative normativity of international law), najbardziej uwidocznionej przez doktryny takie jak: ius cogens, zobowiązania erga omnes i instrumenty zaliczane do soft law (Alvarez 1994, ) 9. Fitzmaurice, teoretyk prawa naturalnego, próbuje podważyć kompletność źródeł w sposób filozoficzny, twierdząc, że przepisy prawa 144

145 międzynarodowego mogą jedynie zaistnieć za zgodą państwa (Fitzmaurice 2000, 79). Pojawił się także pogląd, że zgoda państw służy jako wyłączne źródło zobowiązania w prawie międzynarodowym (Franck 1990, 187). Rubin twierdzi: ( ) traktaty są wiążące, ponieważ państwa zgadzają się być nimi związane, ale moc wiążąca nie może emanować jedynie ze zgody stron. Musi pochodzić od pewnego, ostatecznego, niepisanego przepisu uznania, którego istnienie można wywnioskować z postępowania i przekonania państw (Rubin 1997, 16). Przytoczmy w tym miejscu opinię Fitzmaurice a, że:,,potwierdzona reguła, która tworzy,zgodę na porządek prawny, jest faktem konstytutywnym i jest sama w sobie albo przepisem prawa naturalnego, albo przepisem, który opiera się na uprzedniej zgodzie, wprowadzając tym samym nieskończony regres (Fitzmaurice 2000, 164). Z drugiej strony niektórzy autorzy twierdzą, że uchwały organizacji międzynarodowych nie należą do kategorii podstawowych źródeł prawa międzynarodowego (Vallat 1952, 97) Wszyscy wymienieni autorzy podkreślają niewiążący charakter uchwał Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Schwebel i Arangio-Ruiz twierdzą, że uchwały organizacji międzynarodowych mogą przyczyniać się do tworzenia międzynarodowego prawa zwyczajowego, ale wyrażają jednocześnie głęboki sceptycyzm co do tego, czy tak naprawdę się dzieje (Schwebel 1979, 380, Arangio-Ruiz 1972, 431). Higgins konstatuje:,,organizacja Narodów Zjednoczonych jest odpowiednim ciałem, u którego można szukać wskazówek rozwoju prawa międzynarodowego, ponieważ zwyczaj międzynarodowy ma być wydedukowany z praktyk państw, do których należą ich międzynarodowe interesy, manifestujące się przez działania dyplomatyczne i oświadczenia publiczne. Wraz z rozwojem organizacji międzynarodowych,

146 głosy i poglądy państw mają znaczenie prawne jako dowód międzynarodowego prawa zwyczajowego (...) (Higgins 1963, 2) Niektórzy autorzy podkreślali znaczenie konsensusu jako demonstracji demokracji szczególnej akceptacji norm ustalonych przez uchwały ZO ONZ przyjęte bez formalnego sprzeciwu (de Aréchaga 1988, 48-49). ZO ONZ w uchwale przyjętej przez konsensus uznało, że:,,rozwój prawa międzynarodowego może być odzwierciedlony inter alia przez deklaracje i uchwały Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, które mogą być do tego stopnia brane pod uwagę przez MTS, G.A. Res (XXIX), Nov. 22, ibidem Warto zauważyć, nota bene, że jak pisze Schachter Pojęcie uchwały Zgromadzenia jako wyrażenia wspólnych interesów i,ogólnej woli wspólnoty międzynarodowej jest tego naturalną konsekwencją. W wielu przypadkach starano się przekształcić,ogólną wolę tak wyrażoną w prawo (Schachter 1991, 85) 11. Nie bez racji Czubik i Kuźniak podkreślają, że uchwały organizacji międzynarodowych z całą pewnością są traktowane jako trzecie, obok zwyczaju i umowy, źródło prawa międzynarodowego. Jednak nie każda uchwała i nie każdej organizacji międzynarodowej może być zaliczona do źródeł prawa (Czubik, Kuźniak 2002, 13). Autorzy wymieniają trzy warunki, aby uchwała organizacji międzynarodowej mogła stanowić źródło prawa międzynarodowego: (1) jest to uchwała organizacji międzynarodowej (nie zaś pozarządowej); (2) jest to uchwała wiążąca; (3) jest to uchwała o charakterze normatywnym (Czubik, Kuźniak, 2002, 13). 12 Warta podkreślenia w tym kontekście jest teza Buchowskiej, która twierdzi, że Przyjąć przy tym trzeba, że za źródło uznaje się uchwały prawotwórcze czyli wiążące, zawierające normy generalne i abstrakcyjne. Nie jest przy tym konieczne, by były one skierowane bezpośrednio do państw członkowskich. Mogą to bowiem być również uchwały zaliczane do tzw. prawa wewnętrznego, ponieważ również z tych uchwał pośrednio wynikają prawa i obowiązki dla państw (Buchowska 2005, 59). Ponadto należy zwrócić uwagę, że Czapliński i Wyrozumska skłaniają się, aby zaliczać do katalogu źródeł prawa międzynarodowego uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych oraz akty jednostronne państw i organizacji, a także do uznania faktu poszanowania uchwał niewiążących za praktykę państw z elementami zwyczaju (Czapliński, Wyrozumska 2004, 129). Autorzy ci odmawiają statusu źródła prawa międzynarodowego uchwałom niewiążącym. Warto dodać, że ich zdaniem akty jednostronne, przyjmowane przez organizacje międzynarodowe, z reguły nie są źródłami prawa, wiele uchwał ma bowiem charakter zaleceń i tylko wyjątkowo statut organizacji nadaje im charakter prawnie

147 wiążący (Czapliński, Wyrozumska 2001, 58). Niewątpliwie na uwagę zasługuje w tym kontekście teza postawiona przez Wyrozumską i Czaplińskiego na zakończenie ich rozważania tej kwestii: niektóre uchwały organizacji międzynarodowych stanowią współcześnie samoistne źródło prawa międzynarodowego. Muszą jednak spełniać podstawowy warunek ich moc wiążąca wynikać musi z umowy konstytuującej organizację, a nie ze szczególnych okoliczności towarzyszących uchwale, np. jej akceptacji, zatwierdzenia, nawet jeśli statut taką dwustopniową procedurę przewiduje (chodzi zatem o uchwały, które mają charakter,prawdziwie jednostronny stanowią przejaw woli organizacji międzynarodowej, a nie przejaw woli państw członkowskich). Nie jest przy tym istotne, czy źródła prawa rozumiemy szeroko jako źródła normatywne, jak i akty indywidualne oraz, czy uchwała jest aktem konkretnym (decyzja RB, decyzja UE), czy aktem abstrakcyjnym (np. dyrektywa Unii Europejskiej) (Czapliński, Wyrozumska 2004, 130). 13 Przytoczmy w tym miejscu opinię Gilasa, który zwraca uwagę, że: normatywny charakter uchwał organizacji międzynarodowych wywodzono odwołując się do poglądu, że stanowią one akt stosowania lub częściej interpretacji statutów organizacji międzynarodowych, na podstawie których były uchwalane przepisy (Gilas 1995, 79). Na uwagę zasługuje w tym kontekście teza postawiona przez Gilasa, że: uchwały organizacji międzynarodowych stosunkowo rzadko będą źródłem prawa międzynarodowego. Najczęściej będą nimi uchwały tworzące prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych i uchwały zapadające w ramach uprawnień prawotwórczych organizacji międzynarodowych (Gilas 1995, 81). 13 Z kolei Wyrozumska dokonuje wyraźnego podziału na źródła prawa i źródła zobowiązań międzynarodowych. Autorka jednoznacznie stwierdza, że uchwały nie są samoistnymi źródłami zobowiązań międzynarodowych, są aktami wykonawczymi lub pochodnymi w stosunku do traktatów powołujących do życia organizację międzynarodową, choć nie kwestionuje ich statusu jako odrębnej kategorii źródeł prawa międzynarodowego publicznego (Wyrozumska 1997, 77).... Natomiast Bierzanek i Symonides wskazują, że: Wiele uchwał, w szczególności uchwał ZO ONZ, zawiera bowiem powtórzenie dosłownie, czy też odmiennymi słowami norm prawa międzynarodowego obowiązującego, niezależnie od uchwały, jako prawo umowne lub zwyczajowe. W odniesieniu do tych przypadków uchwała oznacza potwierdzenie normy prawnej już uprzednio obowiązującej. Źródłem mocy obowiązującej jest wówczas nie uchwała, ale umowa lub zwyczaj, natomiast potwierdzenie tej normy ma znaczenie moralne i polityczne, podkreślając wagę normy oraz wyrażając wolę państw członkowskich przestrzegania jej (Bierzanek, Symonides 2004, 112). Należy ponadto wskazać, że według B. Wierzbickiego udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy uchwały są źródłem prawa międzynarodowego, nie jest możliwe ze względu na zróżnicowany charakter tych uchwał, i różnice co do procedury ich podejmowania (Wierzbicki 2001, 44, Wolfke 1984, Masternak-Kubiak 2003). 147

148 14 Villiger twierdzi, że: Uchwała zatem ma podwójną funkcję, stanowiąc dowód na istnienie prawa zwyczajowego, w chwili przyjmowania uchwały. Przygotowanie i przyjęcie stanowią dodatkowe elementy praktyki państwowej, potwierdzającej wcześniej istniejący przepis zwyczajowy (Villiger 1997, 7) Autor wśród organizacji posiadających kompetencje prawotwórcze wymienia: UE, Euroatom, WHO, WMO, ICAO, Organizację ds. Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Unię Gospodarczą Benelux, oraz Komisję Żeglugi na Renie. 148 Góralczyk i Sawicki uważają, że ażeby uchwały organizacji międzynarodowej mogły być uznane za źródło prawa międzynarodowego, muszą one spełniać równocześnie dwa warunki: być prawnie wiążące i tworzyć nowe normy prawne (mieć charakter prawotwórczy) (Góralczyk, Sawicki 2004, 111). W opinii autorów: jeśli chodzi o normatywny charakter, to posiadają go tylko te uchwały, które ustalają reguły postępowania na przyszłość, odnoszące się do takich sytuacji, które mogą występować nieokreśloną ilość razy (Góralczyk, Sawicki 2004, 111). Trzeba też zaznaczyć, że spośród autorów, wedle których uchwały organizacji międzynarodowych można uznać za źródło prawa, najobszerniej stanowisko zaprezentował Skubiszewski (Skubiszewski 1965, 35). 14 Autor ten wskazuje, że pewne organizacje międzynarodowe posiadają, nadane mocą wyraźnego upoważnienia traktatowego, kompetencje do stanowienia wiążących aktów prawnych, zawierających normy generalne i abstrakcyjne, skierowane do państw członkowskich. 15 Z wyjątkiem tzw. jak dowodzi Skubiszewski quasi-ustawodawstwa, stwierdzić należy, że uchwały organizacji międzynarodowych stosunkowo rzadko są źródłem prawa międzynarodowego. Należy ponadto wskazać, że zazwyczaj będą nim uchwały tworzące prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych i uchwały podejmowane w ramach kompetencji prawotwórczych tych organizacji. Skubiszewski jednoznacznie odmawia statusu źródła prawa międzynarodowego niewiążącym uchwałom. Jego zdaniem niewiążące uchwały normatywne konferencji i organizacji międzynarodowych nie są (...) aktami prawodawstwa międzynarodowego. Nie są one również żadnym nowym źródłem prawa międzynarodowego. W szczególności nie dadzą się one podciągnąć pod consensus prawotwórczy jako potencjalną metodę tworzenia prawa międzynarodowego, zresztą rozmaicie rozumianą (Skubiszewski 1986, 38). Pogląd w tej kwestii Villiger brzmi:,,uchwała może oczywiście mieć pewne skutki. Mogą one sprowadzać się do autorytatywnej, choć niekoniecznie autentycznej interpretacji Karty, albo służyć jako podstawa do zawierania traktatów. Ostatecznie skutki prawne uchwał mogą być oceniane w ramach źródeł. Wówczas moc wiążąca uchwał pochodzi ex aliunde i zależy od tego, czy pojedynczy przepis został skodyfikowany, czy progresywnie rozwinięty w prawie międzynarodowym (Villiger 1997, 124). Trzeba bowiem pamiętać, że pogląd podobny do prezentowanego przez Skubiszewskiego wyrażają Antonowicz, Góralczyk i Sawicki (Antonowicz 2006, 193, Góralczyk, Sawicki 105). Stwierdzają oni, że uchwały organizacji międzynarodowych stanowią źródło prawa międzynarodowego, jeżeli spełniają następujące warunki: (1) są prawnie wiążące; (2) posiadają normatywny charakter; (3) są podjęte przez organizacje międzyrządowe

149 (np. uchwała organizacji międzyrządowej o przyjęciu nowego członka w poczet organizacji). Za trafne uznaję więc zasadnicze twierdzenie w tym względzie Kocota, który dowodzi, że art. 38 Statutu MTS nie wyczerpuje per se wszystkich źródeł i dopuszcza istnienie innych. Te źródła tkwią m.in. w uchwałach organizacji międzynarodowych. Szczególną rolę mają te uchwały, które podejmowane są jednomyślnie (Kocot 1961, 199). Warto dodać, że do innych wniosków dochodzi Bierzanek stwierdzając, że uchwały organizacji międzynarodowych nie mogą pretendować do rangi źródeł prawa międzynarodowego. Jednocześnie podkreśla ich wagę polityczną i moralną, ich wpływ zarówno na kształtowanie świadomości prawniczej, jak i na stanowisko innych państw. Przykładem są uchwały ZO ONZ proklamujące nowe zasady stosunków międzynarodowych. Ponadto, zdaniem Bierzanka, uchwały organizacji mogą wytworzyć określoną praktykę i tym sposobem doprowadzić do wykształcenia norm prawa międzynarodowego (Bierzanek, Symonides 2004, 297). Natomiast Wasilkowski przyjmuje, że uchwały-decyzje można uznać za źródło prawa, ale tylko wtedy, gdy mają charakter normotwórczy. Wyłącza on tym samym poza katalog źródeł te uchwały-decyzje, które są aktami zindywidualizowanymi, przyrównując je do decyzji administracyjnych w prawie wewnętrznym i podkreśla, że mają one charakter aktów wykonawczych, nie zaś źródła prawa (Wasilkowski 1969, 83-84). W kwestii dotyczącej uchwał-zaleceń autor stwierdza, że w sześciu ściśle sprecyzowanych sytuacjach możliwe są przekształcenia reguły postępowania określonej w treści zalecenia w normę prawną m.in. poprzez odrębne oświadczenie woli państw, uznanie zalecenia przez właściwą, wskazaną w statucie ilość państw oraz w wyniku powstania zwyczajowej normy prawa międzynarodowego (Wasilkowski 1969, 85-97). Trafne wydaje się zatem stanowisko R. Sonnenfeld, która przyznaje, iż wychodząc z założenia, że wszystkie uchwały wiążące stanowią normę prawną i w tym sensie tworzą prawo, (...) są źródłami prawa, przy czym mogą pełnić zarówno rolę potwierdzającą, jak i interpretującą wobec istniejącej normy prawa, stosując ją w konkretnych przypadkach, jak i stanowić nowe normy i zasady, które mogą tworzyć międzynarodowe prawo ogólne lub prawo partykularne (Sonnenfeld 1979, 31). 149

150 Podsumowanie Analizy dotyczące miejsca uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego pozwalają na sformułowanie kilku zasadniczych wniosków. Po pierwsze trzeba zaznaczyć, że na poparcie zasługuje pogląd, na podstawie którego tylko prawnie wiążące uchwały organizacji międzynarodowych są źródłem prawa międzynarodowego. Organ międzynarodowy tworzy de facto normy wiążące, gdy działa na podstawie konkretnego upoważnienia traktatowego udzielonego mu przez państwa i wskazanego w statucie tego organu lub w innej umowie międzynarodowej (np. w regulaminach proceduralnych, które są uchwalane przez organy ONZ). Po drugie należy uznać, że źródłem prawa międzynarodowego są uchwały prawotwórcze. Kompetencja prawotwórcza organizacji międzynarodowych polega na samodzielnym stanowieniu przez nie wiążących aktów prawnych, skutecznych pro foro externo, zawierających normy generalne i abstrakcyjne oraz jest wyjątkową formą wykonywania funkcji regulacyjnej przez organizację międzynarodową. Normy tego rodzaju nie muszą być skierowane wprost do państw członkowskich, gdyż z uchwał organizacji tylko w sposób pośredni wynikają prawa i obowiązki państw. Ponadto mogą to być uchwały mieszczące się w granicach tzw. prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowej, określającego zagadnienia techniczno-organizacyjne dotyczące działalności każdej organizacji Po trzecie można z pewnym uproszczeniem powiedzieć, że nieprecyzyjne wydaje się stanowisko tych autorów, którzy zaliczają uchwały do sensu largo prawa traktatowego. Wszak w świetle przedstawionych rozważań należy też stwierdzić, że uchwały organizacji międzynarodowych są aktami odmiennymi od statutów, z których pochodzi kompetencja do ich tworzenia, zarówno pod względem formalnym, jak i często w pewnym sensie merytorycznym. W tej sytuacji właściwym przykładem jest wzajemna zależność, jaka istnieje pomiędzy konstytucją a uchwaloną w oparciu o nią ustawą. Należy zwrócić uwagę na odmienną procedurę powstawania i odmienny sposób dochodzenia do skutku uchwał i umów międzynarodowych. Warto dodać, że w przypadku umowy jej twórcami są państwa, zaś twórcą uchwały organizacji międzynarodowej jest jej organ, a nie zasiadające w nim państwa członkowskie. Niewątpliwie nie sposób jednak zaprzeczyć, że organizacja międzynarodowa

151 nie powinna być traktowana jako zbiorowość członków, ponieważ posiada ona odmienną osobowość przejawiającą się w autonomii woli, która nie jest tożsama z wolą wszystkich jej członków. Wydaje się oczywiste, że w taki sposób określone uchwały organizacji nie mieszczą się w ramach soft law, które w literaturze przedmiotu uznawane jest za nieprecyzyjnie określone. Po czwarte w odniesieniu do miejsca uchwał prawotwórczych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego stwierdziłam, że pomimo, iż art. 38 Statutu MTS nie wymienia uchwał organizacji międzynarodowych, należy uznać ich źródłowy charakter. Art. 38 Statutu MTS jest punktem wyjścia do analizy katalogu źródeł, nie zaś ich enumeratywnym i wiążącym wyliczeniem. Ponadto, w niniejszej pracy założyłam, że samoistnym źródłem prawa międzynarodowego są uchwały prawotwórcze, a więc akty jednostronne organizacji międzynarodowych o charakterze wiążącym, skierowane do państw członkowskich. W przypadku, gdyby miało dojść do nowelizacji art. 38 Statutu MTS, wydaje się konieczne uzupełnienie treści ust. 1 o następny punkt zakładający, że MTS, rozstrzygając zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu sprawy, stosuje uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych. 151

152 BIBLIOGRAFIA Aljaghoub M. M. (2006) The Advisory Function of the International Court of Justice , Berlin, Springer. Alvarez J. E. (1994) Positivism Regained, Nihilsm Postponed,,,Michigan Journal of International Law, t. 15. Amerasinghe C. F. (1996) Cases of the International Court of Justice relating to employment in international organizations, [w:] V. Lowe, M. Fitzmaurice (red.), Fifty Years of the International Court of Justice, Cambridge. Antonowicz L. (2006) Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa. Arangio-Ruiz G. (1972) The Normative Role of the General Assembly of the United Nations and the Declaration of Principles of Friendly Relations,,,Recueil des courses t Aréchaga de J. (1988) Discussions, [w:] A. Cassese, J. Weiler (red.), Change and Stability in International Law-Making, Berlin, New York, de Gruyter. Bierzanek R., Symonides J. (2004) Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa. Briggs H. (1952) The Law of Nations, New York. Buchowska N. (2005) Uchwały organizacji międzynarodowych w polskim porządku prawnym zarys problematyki [w:] P. Wiliński (red.), Prawo wobec wyzwań współczesności, t. II Poznań. Corbett P. E. (1925) The Consent of States and the Sources of the Law of Nations,,,British Yearbook of International Law, t. 6. Czapliński W., Wyrozumska A. (2004) Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa. Czapliński W., Wyrozumska A. (2001) Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego. Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Czubik P., Kuźniak B. (2002) Organizacje międzynarodowe, Warszawa. Danilenko G. M. (1993) Law-Making in the International Community, Dordrecht, Boston. Fitzmaurice G. (1996) Fifty Years of the International Court of Justice, Cambridge. Fitzmaurice G. (2000) Some problems Regarding the Formal Sources of International Law, [w:] M. Koskenniemi (red.), Sources of International Law, Aldershot: Dartmouth Publishing. Fitzmaurice G. (1958) Some problems Regarding the Formal Sources of International Law, [w:] F. M. van Asbeck (red.) Symbolae Verzijl, La Haye. Fitzmaurice G. (1973) The Future of Public International Law and of the International Legal System in the Circumstances of Today. Institute de droit international Livre du Centenaire Franck T. M. (1990) The Power of Legitimacy among Nations, New York, Oxford: Oxford University Press. Gilas J. (1995) Prawo międzynarodowe, Toruń. Góralczyk W., Sawicki S (2004) Prawo międzynarodowe w zarysie, Warszawa. Higgins R. (1963) The Development of International Law through the Political Organs of the United Nations, London. Hoof van G. J. H. (1983) Rethinking the Sources of International Law, Deventer. Jennings R. E. (1995) International Law, [w:] R. Bernhardt (red.), Encyclopedia of Public International Law, wyd. 2, t. II, Heidelberg Jennings R. Y. (1981) What is International Law and How Do We Tell It When We See It?,,,Schweizerisches Jahrbuch für Internationales Recht, t. 37 Kirgis F. L. (1993) International Organizations in their Legal Setting. American Casebook Series, West Publishing Co. St. Paul, Minn. 152

153 Kocot K. (1961) Nowe tendencje w dziedzinie prawa narodów,,,zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, T. 8. Koskenniemi M. (2000) Introduction, [w:] M. Koskenniemi (red.), Sources of International Law, Ashgate, Dartmouth. Klabbers J. (2003) An Introduction to International Institutional Law, Cambridge. Klafkowski A. (1979) Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa. Masternak-Kubiak M. (2003) Przestrzeganie prawa międzynarodowego w świetle konstytucji RP, Kraków. Parry C. (1965) The Sources and Evidences of International Law, Wanchaster-Dobbs Ferry. Przyborowska-Klimczak A. (2006) Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin. Rubin A.P. (1997) Ethics and Authority in International Law, Cambridge University Press. Schachter O. (1991) International Law in Theory and Practice, Martinus Nijhoff Publishers. Schwebel S. (1979) The Effect of Resolutions of the UN General Assembly on Customary International Law,,,American Society of International Law, t. 73. Skubiszewski K. (1986) Rola niewiążących uchwał międzynarodowych w prawotwórstwie międzynarodowym, Państwo i Prawo nr 1. Skubiszewski K. (1965) Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych. Przegląd zagadnień i analiza wstępna, Poznań Sonnenfeld R. (1979) Uchwały Rady Bezpieczeństwa ONZ. Zagadnienia prawne, Warszawa. Szafarz R. (1997) Międzynarodowy porządek prawny i jego odbicie w polskim prawie konstytucyjnym, [w:] M. Kruk (red.) Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. Szasz P. C. (1998) General Law-Making Processes [w:] O. Schachter, Ch. C. Joyner (red.) (1998) United Nations Legal Order, t. 1, Cambridge. Tesón F. R. (1998) A Philosophy of International Law, Westview Press, Boulder. Vallat F. (1952) The General Assembly and the Security Council of the United Nations,,,British Yearbook of International Law, t. XXIX. Villiger M. E. (1997) Customary International Law and Treaties. A Manual on the Theory and Practice of the International of Sources, The Hague, London, Boston. Werner W. G. (2003) The Completness of International Law and Hamlet s Dilemma, [w:] I. F. Dekker, H. H. G. Post (red.), On the Foundations and Sources of International Law, The Hague. Wet de E. (2004) The Chapter VII Powers of the United Nations Security Council, Hart Publishing. Wasilkowski A. (1969) Zalecenia Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Warszawa 1969 Wierzbicki B. (2001) Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. II zmienione, Białystok. Wolfke K. (1984) Kilka refleksji na temat rozwoju i kodyfikacji prawa międzynarodowego, Acta Universitatis Wratislaviensis, Prawo CXI, Wrocław Wyrozumska A. (1997) Formy zapewnienia skuteczności prawu międzynarodowemu w porządku państwowym, [w:] M. Kruk (red.), Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, Wyrozumska A. (2006) Prawo międzynarodowe oraz prawo Unii Europejskiej a konstytucyjny system źródeł prawa, [w:] K. Wójtowicz (red.) Otwarcie Konstytucji na prawo międzynarodowe i procesy integracyjne, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. 153

154 ISBN