Karkonoski Park Narodowy proponowany obszar ochrony georóżnorodności w Europejskiej Sieci Geoparków

Transkrypt

1 KNAPIK R., SOBCZYK A. & ALEKSANDROWSKI P. 2007: Karkonoski Park Narodowy proponowany obszar ochrony georóżnorodności w Europejskiej Sieci Geoparków. In: ŠTURSA J. & KNAPIK R. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., říjen 2006, Svoboda n. Úpou. Opera Corcontica, 44/2: Karkonoski Park Narodowy proponowany obszar ochrony georóżnorodności w Europejskiej Sieci Geoparków Karkonosze National Park a proposed area of geodiversity conservation within European Geoparks Network Roksana Knapik 1, Artur Sobczyk 2 & Paweł Aleksandrowski 2 1 Karkonoski Park Narodowy, ul. Chałubińskiego 23, Jelenia Góra, roksana@kpnmab.pl 2 Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, pl. Maksa Borna 9, Wrocław, asob@ing.uni.wroc.pl, palex@ing.uni.wroc.pl Projekt utworzenia Geoparku Karkonosze wpisuje się w programy UNESCO i IUGS, dotyczące ochrony dziedzictwa geologicznego Ziemi. Ochrona georóżnorodności Karkonoszy, razem z promocją geoturystyki i edukacją ekologiczną, będą stanowić główne cele funkcjonowania geoparku. Pierwszy etap prac nad organizacją Geoparku Karkonosze obejmuje inwentaryzację i waloryzację geostanowisk po polskiej stronie Karkonoszy, a później również w ich czeskiej części. Koncepcja prezentacji walorów geologicznego dziedzictwa Karkonoszy będzie podstawowym zadaniem dalszych prac nad projektem geoparku. e Karkonosze Geopark project follows from the UNESCO and IUGS programmes on protection of the world s geological heritage. Conservation of the geodiversity of the Giant Mountains (Karkonosze in Polish) together with promotion of geotourism and education should be the main goals to be achieved through setting up the geopark. e first stage of the works on the Karkonosze Geopark includes drawing up an inventory and evaluation of geosites in the Polish part of the Giant Mts. and, subsequently, in their Czech part as well. e concept of the geological heritage presentation should be the principal subject in further works on the geopark project. Słowa kluczowe: geostanowiska, Europejska Sieć Geoparków, geoturystyka, Karkonosze Keywords: geosites, European Geoparks Network, geotourism, Giant Mts. WSTĘP W ostatnich latach coraz większe znaczenie zyskuje idea ochrony georóżnorodności. Georóżnorodność definiuje się jako naturalne zróżnicowanie powierzchni Ziemi, obejmujące formy i systemy geologiczne, geomorfologiczne, glebowe i wód powierzchniowych, powstałe w wyniku 585

2 procesów naturalnych, miejscami zmodyfikowane różnego typu wpływami antropogenicznymi (ZWOLINSKI 2004). Realizacja idei ochrony georóżnorodności opiera się na programie budowy światowej sieci obszarów chronionych, nazywanych geoparkami. Przy tworzeniu sieci geoparków współpracują ze sobą dwie organizacje: UNESCO Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury, oraz IUGS Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych. Idea tworzenia geoparków ma już prawie dziesięcioletnią tradycję, a formalna decyzja UNESCO o utworzeniu takiej kategorii obszarów objętych ochroną, o statusie porównywalnym z rezerwatami biosfery, pochodzi z lutego 1999 roku (ALEXANDROWICZ 2006). Geoparki mają być tworzone ze względu na występowanie w ich obrębie szczególnie wartościowych stanowisk geologicznych, nazywanych geostanowiskami. W czerwcu 2002 roku UNESCO zadeklarowała swe wsparcie oraz współpracę z rządami państw w powoływaniu geoparków. Celem tej działalności ma być promocja i ochrona obszarów o szczególnych walorach geologicznych. W dokumentach programowych UNESCO zwraca się też m.in. uwagę na rolę geoparków w tworzeniu nowych miejsc pracy i w rozwoju gospodarczym regionów, w znacznej mierze dzięki rozwojowi geoturystyki. Karkonoski Park Narodowy, który jest obszarem szczególnie cennym pod względem rzeźby i geologii w obrębie gór średnich Europy, może stać się doskonałym przykładem ochrony i promocji georóżnorodności i w tym celu powinien uzyskać status geoparku. Warto zaznaczyć, że w przypadku akceptacji pomysłu przez władze Krkonošského národního parku we Vrchlabí, prace nad utworzeniem geoparku należałoby poprowadzić w kontekście transgranicznym. Wśród największych korzyści wynikających z utworzenia geoparku, należy wymienić rozwój geoturystyki, będącej atrakcyjną alternatywą i uzupełnieniem turystyki masowej w Karkonoszach. GEOSTANOWISKA I GEOPARKI Terminem geostanowiska (ang. geosites) określa się elementy geosfery o szczególnym znaczeniu dla zrozumienia historii Ziemi (REYNARD 2004). Istnieją różne klasyfikacje geostanowisk, wśród których do najbardziej popularnych należy podział według ilustrowanych przez nie dziedzin nauk o Ziemi na: strukturalne, petrologiczne, geochemiczne, mineralogiczne, paleontologiczne, hydrogeologiczne, sedymentologiczne, gleboznawcze i geomorfologiczne. Geostanowiska powinny spełniać następujące funkcje (KOźMA 2004): ochronną, mającą na celu zachowanie stanowisk w stanie możliwie nienaruszonym; naukową, stając się obiektem badań różnych dyscyplin nauk geologicznych; edukacyjno dydaktyczną w dziedzinie nauk o Ziemi; turystyczną, pozwalającą uzyskać samofinansowanie obiektów i wnoszącą wkład w ekonomiczny rozwój regionu. Według dokumentów programowych UNESCO (2006) każdy geopark powinien: obejmować teren o jasno określonych granicach i o powierzchni wystarczająco dużej, aby mogła służyć lokalnemu rozwojowi ekonomicznemu; posiadać wewnętrzną sieć geostanowisk; wspierać i promować rozwój społeczno-ekonomiczny regionu; stanowić pomoc naukową w edukacji, szkoleniach i interdyscyplinarnych pracach badawczych; wypracować i prezentować metody ochrony i utrzymywania stanu dziedzictwa geologicznego; współpracować ze lokalnymi służbami geologicznymi; respektować prawo państwowe, lokalne i międzynarodowe; stworzyć plan zarządzania geoparkiem; współpracować z lokalnymi samorządami, społecznościami i środowiskami naukowymi. 586

3 Geoparki Europy zrzeszone są w Europejskiej Sieci Geoparków (European Geoparks Network), która powstała w 2000 roku za sprawą porozumienia podpisanego na wyspie Lesbos (Grecja), pomiędzy Francją, Grecją, Hiszpanią i Niemcami, w sprawie organizacji Geoparków Europejskich w ramach programu Leader IIC Unii Europejskiej (ZOUROS 2004). Europejska Sieć Geoparków jest częścią Globalnej Sieci Geoparków UNESCO. Współpraca pomiędzy nimi oparta jest na deklaracji podpisanej w 2004 roku w Madonie (Włochy), czyli na porozumieniu między Oddziałem Nauk o Ziemi UNESCO a Europejską Siecią Geoparków. Dokument ten stanowi m.in., że w celu powołania na obszarze Europy geoparku, aspirującego do członkostwa w Globalnej Sieci Geoparków UNESCO, należy złożyć wniosek do biura Europejskiej Sieci Geoparków w Digne, we Francji. Ryc. 1. Geoparki w Europie Fig. 1. Geoparks in Europe 587

4 Dotychczas w Europie utworzono 25 geoparków (Ryc. 1.). W Polsce nie ma jeszcze żadnego, niemniej jednak opublikowano propozycje utworzenia następujących obiektów: Geopark Jurajski (ALEXANDROWICZ & al. 2000) Geopark Łuku Mużakowa (BADURA & al. 2002) Geopark Chęcińsko Kielecki (URBAN & al. 2004) Geopark Doliny Kamiennej (ALEXANDROWICZ & al. 2004) Geopark Pienin (ALEXANDROWICZ & al. 2004) Geopark Kopalni Soli Wieliczka (ALEXANDROWICZ & al. 2004) Geopark Ślęży (ALEXANDROWICZ & al. 2004) Geopark Śnieżnika Kłodzkiego (ALEXANDROWICZ & al. 2004) Geopark Niecki Śródsudeckiej (KOSIÓR 2004). PROJEKT GEOPARKU KARKONOSZE Karkonoski Park Narodowy, ze swoim bogactwem geologicznym i unikatową rzeźbą, jednoznacznie zasługuje na uzyskanie statusu geoparku. Osobliwością tego obszaru jest różnorodność rodzajów i form skał oraz typów krajobrazu, a także wyraźnie wykształcone piętra roślinne, zaznaczające się na małym obszarze. Zachodnia i środkowa część Parku zbudowane są z kilku odmian karbońskich granitów (sprzed ok mln. lat). W granitach obecne są szliry biotytowe, gniazda pegmatytów z rzadkimi mineralizacjami, żyły kwarcowe oraz dajki takich skał, jak aplity, lamprofiry i bazalty. Najwyższy szczyt Karkonoszy, Śnieżka (1602 m n.p.m.), zbudowany jest z hornfelsów przeobrażonych termicznie na kontakcie z intruzją granitu starszych od niego łupków łyszczykowych. Na wschód od Śnieżki występują na powierzchni późnoprekambryjskie i staropaleozoiczne skały metamorficzne osłony granitu Karkonoszy łupki łyszczykowe, amfibolity i gnejsy (zarys geologii Karkonoszy we współczesnym ujęciu prezentują m.in. ALEKSANDROWSKI & MAZUR 1998 oraz MAZUR 2005). O dzisiejszym kształcie głównego grzbietu Karkonoszy stanowi zrównana przez procesy erozji i denudacji wierzchowina, ponad którą wznoszą się pojedyncze wierzchołki i liczne skałki. Pozostałością po lokalnych zlodowaceniach górskich są kotły polodowcowe, a poniżej nich wały moren bocznych i czołowych. Pozostałością po zimnym klimacie plejstocenu są także rozległe pokrywy blokowe z charakterystycznymi formami peryglacjalnymi (np. tzw. grunty strukturalne). W holocenie, na wierzchowinie i w obrębie spłaszczeń śródstokowych, rozwinęły się rozległe torfowiska. Geoturystyczną atrakcją Karkonoszy są również liczne wodospady, których geneza wiązana jest z ruchami neotektonicznymi (MIGOń 2005). Ochrona przyrody Karkonoskiego Parku Narodowego ma długą historię. Pierwsze obszary chronione Śnieżne Kotły i Czarny Kocioł Jagniątkowski utworzono zarządzeniem władz rejencji legnickiej z dnia 29. stycznia 1923 roku. Natomiast pierwszy odpowiednik rezerwatu objętego ochroną państwową powstał w 1933 roku i obejmował 200 km 2 od Smreku w Górach Izerskich aż po Okraj. Park narodowy w polskiej części obszaru Karkonoszy został powołany w 1959 roku (ROENSCH 1971). W ostatnim dziesięcioleciu zaczęto podkreślać znaczenie ochrony i promocji georóżnorodności Karkonoszy. Przedstawiono następujące propozycje: Karkonosze jako reprezentatywne geostanowisko polskich Sudetów (BOBIńSKI & al. 1999); Karkonosze jako rezerwat litosfery (ALEXANDROWICZ & al. 2000a); Karkonosze w europejskiej sieci geostanowisk (ALEXANDROWICZ 2003). Początkowy etap prac nad utworzeniem Geoparku Karkonosze stanowi inwentaryzacja geostanowisk. W pierwszej kolejności jest ona prowadzona po polskiej stronie gór, w Karkonoskim 588

5 Parku Narodowym. Następnie, jeśli uda się przekonać do współpracy w tej dziedzinie władze Krkonošského národního parku z siedzibą we Vrchlabí, będzie ona kontynuowana także w czeskiej części Karkonoszy. Ostatni etap inwentaryzacji będzie obejmował obszary położone w otulinie Karkonoskiego Parku Narodowego. Obecnie trwa pierwszy etap inwentaryzacji. W tym celu wytypowano ponad 60 geostanowisk na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (Ryc. 2.). W 2006 roku zinwentaryzowano geostanowiska w zachodniej części polskich Karkonoszy. Prace opierają się na formularzu zaproponowanym przez ALEXANDROWICZ (2003). Po zgromadzeniu wszystkich danych dotyczących geostanowisk, zostanie przeprowadzona ich waloryzacja i wytypowane zostaną obiekty reprezentatywne dla obszaru całych Karkonoszy. Wstępna analiza wytypowanych geostanowisk Karkonoskiego Parku Narodowego pozwoliła na określenie ich rodzajów, przy czym należy zaznaczyć, że jedno geostanowisko można zaliczyć czasami do kilku różnych typów. Ryc. 2. Proponowane geostanowiska w Karkonoskim Parku Narodowym Fig. 2. e proposed geosites in the Karkonosze National Park Zestawienie geostanowisk przedstawia się następująco: strukturalne 13 petrologiczne 15 geochemiczne 2 mineralogiczne 11 paleontologiczne 3 hydrogeologiczne 16 gleboznawcze 4 geomorfologiczne

6 Kolejnym etapem prac nad projektem Geoparku Karkonosze będzie stworzenie sieci geostanowisk. Przedsięwzięcie to obejmuje organizowanie infrastruktury turystycznej, a także tworzenie ścieżek dydaktycznych, ośrodków informacyjnych, opracowywanie wydawnictw, oraz organizowanie szkoleń, warsztatów, zajęć edukacyjnych i konkursów o tematyce geologicznej. Sieć szlaków turystycznych w Karkonoskim Parku Narodowym jest na tyle bogata, że nie zachodzi konieczność wytyczania nowych tras. Natomiast inne wymienione elementy są systematycznie rozwijane i wdrażane, m.in. poprzez poszerzanie i uzupełnianie oferty edukacyjnej Karkonoskiego Parku Narodowego w zakresie nauk o Ziemi. Trzeci etap prac będzie polegał na przygotowaniu ostatecznego wniosku o uzyskanie statusu geoparku. W przypadku aprobaty projektu przez Krkonošský národní park we Vrchlabí, wniosek zostanie opracowany wspólnie. Następnie zostanie poddany ocenie przez zespół ekspertów UNESCO, przy czym ocena będzie połączona z wizją terenową. Ostateczna akceptacja będzie należała do Krajowej Komisji ds. UNESCO. Po jej uzyskaniu przewiduje się złożenie wniosku do biura Europejskiej Sieci Geoparków w Digne, we Francji. Utworzenie geoparku w Karkonoszach przyniesie szereg korzyści. Należą do nich m.in.: uchronienie przed zniszczeniem regionalnych wartości dziedzictwa geologicznego; wypromowanie znaczenia dziedzictwa geologicznego Karkonoszy; inicjowanie w Karkonoszach nowych tematów badawczych związanych z naukami o Ziemi; stymulowanie rozwoju geoturystyki i kształcenia akademickiego w tym kierunku; stworzenie ważnego w skali kraju i Europy Środkowej ośrodka popularyzacji i edukacji w zakresie nauk o Ziemi; możliwość pozyskiwania środków na rozwój geoturystyki; współpraca z samorządami i społecznościami lokalnymi; intensyfikacja i poszerzenie współpracy KPN z Krkonošskím národním parkiem. W razie podjęcia udanej współpracy z Krkonošskím národním parkiem w zakresie utworzenia geoparku w Karkonoszach, należałoby rozważyć nazwę Geopark Krkonoše/Karkonosze dla tego obiektu. Kolejne etapy prac nad tym projektem powinny obejmować: 1) studia literaturowe i inwentaryzację geostanowisk; 2) inwentaryzację i wstępną waloryzację geostanowisk, ewentualne wnioski na dofinansowanie waloryzacji; 3) włączenie do projektu Krkonošského národního parku, inwentaryzację geostanowisk po czeskiej stronie gór i przygotowanie wspólnego projektu wniosku; 4) złożenie wniosków o dofinansowanie z funduszy europejskich i realizację projektu. PODSUMOWANIE Realizacja idei ochrony georóżnorodności opiera się na programie budowy światowej sieci obszarów chronionych, nazywanych geoparkami. Geoparki są tworzone ze względu na występowanie w ich obrębie szczególnie wartościowych stanowisk geologicznych, nazywanych geostanowiskami. Karkonoski Park Narodowy, który jest obszarem unikatnym pod względem rzeźby i budowy geologicznej, stanowi doskonały przykład obiektu, który powinien uzyskać status geoparku. Utworzenie geoparku na obszarze Karkonoszy stanowiłoby też doskonałą okazję do 590

7 zintensyfikowania transgranicznej współpracy pomiędzy KPN i KNP oraz pomiędzy sąsiadującymi powiatami i gminami polskimi oraz czeskimi. Etapy związane z pracami nad utworzeniem geoparku w Karkonoszach powinny obejmować: inwentaryzację i waloryzację geostanowisk; stworzenie sieci geostanowisk; przygotowanie wniosku o utworzenie geoparku. Do największych korzyści wynikających z utworzenia geoparku w Karkonoszach należy zaliczyć szeroką promocję geologicznego dziedzictwa tego regionu, co z pewnością przełoży się na podniesienie społecznej świadomości proekologicznej w skali kraju, oraz spodziewany rozwój geoturystyki w Karkonoszach, która stanowić będzie cenną alternatywę dla turystyki masowej. LITERATURA ALEXANDROWICZ Z. 2003: Ochrona dziedzictwa geologicznego Polski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Przegląd Geologiczny, 51: ALEXANDROWICZ Z. 2006: Geoparki nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny, 54: ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2000: Dra project of Jurassic Geopark in the Kraków- Częstochowa Upland (Southern Poland). Ann. Meet. ProGEO Prague, Abstracts: 6 7. ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2004: Geoparks the most valuable landscape parks in southern Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 13: ALEXANDROWICZ Z. & WIMBLEDON W.A.P 2000a: e concept of world litosphere reserves. Mem. Descr. Carta Geol. d It., LIV: ALEKSANDROWSKI P. & MAZUR S. 1998: Wschodnie Karkonosze potencjalny poligon dydaktyczny w popularyzacji nauk o Ziemi. Geoekologiczne Problemy Karkonoszy, Materiały z sesji naukowej w Przesiece X 1997, Poznań: BADURA J., GAWLIKOWSKA E., KASIńSKI J.R., KOźMA J., KUPETZ M., PIWOCKI M. & RASCHER J. 2002: Geopark Łuk Mużakowa proponowany transgraniczny obszar ochrony georóżnorodności. Przegląd Geologiczny, 51: BOBIńSKI W., GAWLIKOWSKA E. & KłONOWSKI M. 1999: Important geosites of the Polish Sudetes. Polish Geological Institute Special Papers, 2: KOSIÓR A. 2004: Exceptional geodiversity of the Intra-Sudetic Basin within the landscape of the Ścinawka River drainage area. Polish Geological Institute Special Papers, 13: KOźMA J. 2004: Polsko-Niemiecki projekt Geopark Łuk Mużakowa wkład polskiej służby geologicznej w realizację europejskich programów ochrony georóżnorodności (UNESCO). In: JANASZEK-SZAFRAńSKA K., AUGUST C., ŚWIDURSKI A. & ĆWIąKALSKI J. (eds), Ochrona Georóżnorodności, Materiały Sesji Naukowej z okazji XV Zjazdu Stowarzyszenia Geologów Wychowanków Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: MAZUR S. 2005: Geologia okrywy metamorficznej granitu Karkonoszy. In: MIERZEJEWSKI M.P. (ed), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: MIGOń P. 2005: Karkonosze rozwój rzeźby terenu. In: MIERZEJEWSKI M.P. (ed), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego: REYNARD E. 2004: Geosites. In: GOUDIE A.S. (ed), Encyclopaedia of Geomorphology, Routledge, London: 440. ROENSCH H. 1971: Die Landesnatur Schlesiens. Dortmund: 128 pp. UNESCO 2006: Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO s assistance to join the Global Geoparks Network. Beijing. 591

8 URBAN J. & WRÓBLEWSKI T. 2004: Chęciny-Kielce Landscape Park an example of officially not proclaimed geopark. Polish Geological Institute Special Papers, 13: ZOUROS N. 2004: e European Geoparks Network. Geological heritage protection and local development. Episodes, 27: ZWOLINSKI Z. 2004: Geodiversity. In: GOUDIE A.S. (ed), Encyclopedia of Geomorphology, Routledge, London: