WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW POGÓRNICZYCH ZAKŁADÓW PRZEMYSŁU GIPSOWEGO DOLINA NIDY W GACKACH

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 519: WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW POGÓRNICZYCH ZAKŁADÓW PRZEMYSŁU GIPSOWEGO DOLINA NIDY W GACKACH Krzysztof Lipka, Ewelina Zając, Sławomir Klatka Katedra Rekultywacji Gleb i Ochrony Torfowisk, Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie Wstęp Dokonując oceny procesów i prognozowania zmian, które są wynikiem działalności człowieka, coraz bardziej naleŝy doceniać znaczenie waloryzacji przyrodniczej [HOPFER i in. 1982]. Proponowane metody waloryzacji środowiska są zróŝnicowane w zaleŝności od kryteriów, jakie przyjmują autorzy, np. KOSTROWICKI [1970], KORELEWSKI [1979], DUBEL [1990], ILNICKI [1991], ZIMNY [1992], Kowalczyk (1992) [Cyt. KOC 1999], OŚWIT i DEMBEK [1995]. Obszar badań obejmuje teren pogórniczy o powierzchni 84 ha, pozostały po działalności kopalni Gacki, naleŝącej do Zakładu Przemysłu Gipsowego Dolina Nidy w Gackach (gmina Pińczów, województwo świętokrzyskie). Eksploatacja złoŝa gipsu Gacki KrzyŜanowice zakończyła się w roku 1985 i spowodowała szereg zmian w środowisku przyrodniczym w aspekcie krajobrazowym i ekologicznym. Pod koniec lat 60-tych przystąpiono do rekultywacji części terenów przekształconych robotami górniczymi. Zakres prac rekultywacyjnych został dostosowany do znacznego zróŝnicowania terenu zdegradowanego, szczególnie pod względem ukształtowania powierzchni, pochodzenia i rodzaju gruntu oraz pokrywy roślinnej. Dla północnej części badanego obszaru, przylegającej do kompleksu leśnego Grabowiec (rezerwat), ustalono leśny kierunek rekultywacji i zagospodarowania (17,49 ha). Pozostały teren zrekultywowany został w kierunku rolnym, z przeznaczeniem na łąki i pastwiska oraz wodnym [ZPG 1967, 1971]. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego zawodnione wyrobiska po kopalni gipsu Gacki wraz z otoczeniem przewidziano do wykorzystania turystyczno-wypoczynkowego. Trzy zbiorniki wodne o łącznej powierzchni ok. 25,56 ha przeznaczono na cele wędkarskie oraz rekreacyjne, częściowo do wykorzystania jako kąpieliska. Obecnie poziom wody w zbiornikach regulowany jest poprzez przelew stały rurowy. Na terenach otaczających natomiast zaplanowano głównie budownictwo letniskowe oraz budynki i urządzenia dające moŝliwość świadczenia usług turystyczno-wypoczynkowych. Tereny zieleni zagospodarowane są jako łąki, zakrzewienia i zadrzewienia. Na badanym obszarze znajduje się rezerwat przyrody Gacki (pow. ok. 10 ha), wchodzący w

2 190 K. Lipka, E. Zając, S. Klatka skład Zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich i Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia. Znajdują się tu równieŝ trzy pomniki przyrody nieoŝywionej: dwa odsłonięcia geologiczne gipsów mioceńskich o powierzchniach ok. 0,44 ha i 1,90 ha oraz jaskinia Nad Stawem o powierzchni ok. 0,14 ha [URZĄD MIEJSKI W PIŃCZOWIE 2003]. Celem pracy było dokonanie waloryzacji przyrodniczej zrekultywowanych terenów po eksploatacji złoŝa gipsu. Przeprowadzona waloryzacja stanowi jednocześnie podstawę do oceny efektywności, wykonanej przed ponad 40 laty, rekultywacji oraz przyjętego kierunku zagospodarowania badanego obszaru. Materiały i metody Do przeprowadzenia oceny przyrodniczej badanego terenu wybrano metodę waloryzacji uŝytków ekologicznych w krajobrazie rolniczym, zaproponowaną przez ILNICKIEGO [1991]. Metoda ta, oparta na ocenie ekologicznej takich elementów krajobrazu jak oczka wodne, cieki wodne oraz zadrzewienia, moŝe być wykorzystywana między innymi przy wyborze obszarów przydatnych dla agroturystyki [ILNICKI 1991]. W pracy zaproponowano poszerzenie zakresu waloryzacji o aspekty związane z turystycznowypoczynkowym wykorzystaniem terenu. Waloryzację wyróŝnionych elementów krajobrazu oraz całej analizowanej przestrzeni wykonano w oparciu o wyniki szczegółowej inwentaryzacji, wykonanej na mapach topograficznych w skali 1 : Inwentaryzacja przeprowadzona została na powierzchni 84 ha, przeznaczonej pod wykorzystanie turystyczno-wypoczynkowe. Na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych i badań terenowych przeprowadzonych w 2005 roku, dokonano analizy zmian powierzchni lustra wody zbiorników wodnych. W badaniach uwzględniono podniesienie się poziomu wody w zbiornikach. Oceny stopnia odkształcenia szaty roślinnej dokonano w oparciu o fazy antropizacji podane przez KOSTROWICKIEGO [1970]. Na podstawie analizy składu botanicznego i komplikacji strukturalnej zbiorowisk roślinnych Kostrowicki wydzielił X faz antropizacji szaty roślinnej, od zbiorowisk naturalnych do najbardziej zmienionych przez człowieka. Dla zbadania szaty roślinnej wykonano 41 zdjęć fitosocjologicznych metodą Braun-Blanqueta wzdłuŝ linii dwóch transektów o łącznej długości 575 m (rys. 1). W pracy wykorzystano materiały opisowe i kartograficzne udostępnione przez Zakład Przemysłu Gipsowego Dolina Nidy [ZPG 1967, 1971]. Wyniki Waloryzacja przyrodnicza metodą ILNICKIEGO [1991] przeprowadzona została w odniesieniu do takich elementów krajobrazu, jak zbiorniki wodne i zadrzewienia. Na badanym terenie brak jest cieków wodnych. Waloryzacja trzech zbiorników wodnych, pozostałości po eksploatacji gipsu, wykazała ich duŝą wartość przyrodniczą (tab. 1). Wszystkie zakwalifikowano do I klasy waloryzacyjnej. Zbiorniki wodne Podkowa (W-1) i Pompa (W-2) obok znacznej powierzchni, odpowiednio 19,88 i 4,88 ha, posiadają nieregularne brzegi, przejrzystą wodę oraz urozmaiconą roślinność nadwodną i wodną.

3 WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW Mniejszy zbiornik W-3 (0,80 ha) posiada z kolei bardziej atrakcyjne otoczenie, gdyŝ znajduje się w obszarze zalesionym. Rys. 1. Fig. 1. Rozmieszczenie zbiorników wodnych i transektów na terenie pogórniczym w Gackach Location of the water bodies and transects on the post-mining area at Gacki

4 192 K. Lipka, E. Zając, S. Klatka Tabela 1; Table 1 Waloryzacja ekologiczna zbiorników wodnych na zrekultywowanym obszarze kopani gipsu Gacki Environmental evaluation of water bodies on the reclaimed area of the gypsum quarry Gacki Wyszczególnienie Specification Zbiorniki wodne; Water bodies Podkowa (W-1) Pompa (W-2) Wielkość (ha); Area (ha) Kształt; Shape Jakość wody (zmętnienie); Water quality (turbidity) Uwarunkowania hydrogeograficzne (wysychanie) Hydrogeographical conditions (drying out) W Roślinność; Vegetation Zadrzewienia obwodu zbiorniki (%) Arborescent vegetation on the waterside (%) PrzewaŜająca pierśnica drzew Dominant breast hight of the trees UŜytki graniczące z ciekiem Land use on the area adjacent to water bodies Razem; Total Klasa; Class I I I Inwentaryzacja drzew i krzewów wykazała, Ŝe występują one najczęściej w formie grupowej, powierzchniowej lub pasmowej, o słabym zwarciu. Zadrzewienia pełnią głównie funkcję krajobrazową i wiatrochronną. Pod względem gatunkowym, drzewostan jest stosunkowo mało róŝnorodny, gdyŝ pochodzi przede wszystkim z nasadzeń przeprowadzonych w ramach procesu rekultywacji (głównie modrzew). Pod względem waloryzacyjnym w większości wyróŝnione zadrzewienia mieściły się w III i II klasie. Niestety w wyniku podniesienia się lustra wody i odtopienia zalesionego terenu w północnowschodniej części zbiornika wodnego Pompa w latach (rys. 2) wycięto ponad 200 uschniętych modrzewi. Ubytki lub uszkodzenia drzewostanu powstają takŝe podczas poŝarów spowodowanych corocznym wypalaniem traw w okresie wiosennym. Pomimo wysokiej wartości ekologicznej zbiorników wodnych, przy słabszej wartości zadrzewień, współczynnik waloryzacji krajobrazu obliczony w odniesieniu do analizowanej powierzchni (84 ha) okazał się bardzo niski i wynosi 2,83 (tab. 2), co plasuje teren w III klasie waloryzacyjnej. Podkreślić naleŝy duŝe zaangaŝowanie prywatnych właścicieli działek rekreacyjnych w poprawę estetycznego wyglądu badanego obszaru. Przy wykonywaniu waloryzacji przestrzeni dla celów turystyki i rekreacji proponuje się poszerzenie zastosowanej metody waloryzacyjnej o aspekty związane z wyglądem estetycznym obiektu oraz innymi walorami wpływającymi na jego atrakcyjność turystyczną: 1) Uporządkowanie przestrzeni (zaśmiecenie, stan techniczny infrastruktury itp.): 1 złe, 2 słabe, 3 dobre, 4 bardzo dobre;

5 WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW ) Obszary/obiekty prawnie chronione podnoszące walor turystyczny - określane w skali 5-punktowej w zaleŝności od formy ochrony, zajmowanej powierzchni itp. Rys. 2. Fig. 2. Charakterystyczne przekroje wzdłuŝ transektów A-B, C-D na terenie badań Characteristic sections along transects A-B, C-D on investigated area Tabela 2; Table 2 Waloryzacja elementów krajobrazu oraz współczynnik waloryzacji krajobrazu (W) Evaluation of landscape elements and landscacape evaluation coefficient (W) Elementy krajobrazu Landscape elements Zbiorniki wodne Water bodies Zadrzewienia Arborescent vegetation Razem Total Ilość elementów Number of elements Suma punktów Total points Powierzchnia Area (ha) , W

6 194 K. Lipka, E. Zając, S. Klatka Tabela 3; Table 3 Liczba gatunków i współczynnik pokrycia dla wyróŝnionych jednostek syntaksonomicznych Number of species and coverage coefficient for distinguished syntaxonomic units Jednostka syntaksonomiczna Syntaxonomic unit liczba gatunków number of species 2005 współczynnik pokrycia coverage coefficient Cl. Molinio-Arrhenatheretea ,0 w tym; incl.: O. Arrhenatheretalia ,5 O. Molinietalia ,5 Cl. Phragmitetea ,5 Cl. Epilobietea angustifolii ,5 Cl. Artemisetea vulgaris ,5 Cl. Scheuzerio-Caricetea nigrae 6 266,5 Cl. Trifolio-Graminietea sanguinei 5 180,5 Cl. Querco-Fagetea 6 106,0 Cl. Stellarietea mediae 6 92,0 Cl. Alnetea glutinosae 3 92,0 Cl. Rhamno-Prunetea 6 5,0 Inne; Others ,0 Obok oceny przyrodniczej elementów krajobrazu, najcenniejszych z punktu widzenia jego renaturalizacji, dokonano takŝe oceny stopnia i kierunku przekształcenia pokrywy roślinnej. Wyniki inwentaryzacji roślinności oraz zdjęcia fitosocjologiczne wskazują, Ŝe szata roślinna porastająca badany teren, zgodnie z propozycją KOSTROWICKIEGO [1970] znajduje się w V fazie antropizacji. Niemal cały drzewostan nasadzony został w procesie biologicznej rekultywacji. Roślinność naturalną spotkać moŝna na niewielkich płatach powierzchni, jest to głównie roślinność zielna (zwłaszcza wokół zbiorników wodnych), czasami krzewy. PrzewaŜają zbiorowiska roślinności półnaturalnej i antropogenicznej (klasy Molinio-Arrhenatheretea, Epilobietea angustifolii, Artemisetea vulgaris), natomiast na obrzeŝach zbiorników wodnych dominują zbiorowiska z klasy Phragmitetea (tab. 3). Wnioski 1. Badania wykazały, Ŝe metoda waloryzacji ekologicznej zaproponowana przez Ilnickiego (1991) moŝe być równieŝ stosowana w odniesieniu do terenów zrekultywowanych. Metoda ta jest przydatna szczególnie do oceny efektywności leśnego oraz wodnego kierunku rekultywacji i zagospodarowania terenów zdegradowanych. 2. Przy wykonywaniu waloryzacji przestrzeni dla celów turystyki i rekreacji proponuje się poszerzenie zastosowanej metody waloryzacyjnej o aspekty związane z wyglądem estetycznym obiektu oraz innymi walorami wpływającymi na jego atrakcyjność turystyczną.

7 WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW Z punktu widzenia renaturalizacji oraz przyjętego turystycznowypoczynkowego kierunku zagospodarowania terenu po kopalni Gacki, najwaŝniejszym elementem krajobrazu są trzy zbiorniki wodne powstałe po eksploatacji skały gipsowej, których walory przyrodnicze pozwoliły na zaliczenie ich do I klasy waloryzacyjnej. 4. Szata roślinna porastająca badany teren jest w znacznym stopniu przekształcona (V faza antropizacji). PrzewaŜają zbiorowiska roślinności półnaturalnej i antropogenicznej. Roślinność drzewiasta i krzewiasta w większości mieści się w III i II klasie waloryzacyjnej. Niewłaściwym było wprowadzenie w procesie rekultywacji części nasadzeń zbyt blisko zbiornika wodnego W-2, co spowodowało uschnięcie części drzewostanu. 5. Po blisko dwudziestu latach od zakończenia rekultywacji terenu po kopalni Gacki, współczynnik waloryzacji krajobrazu, obliczony w odniesieniu do analizowanej powierzchni (84 ha), okazał się bardzo niski (2,83), co plasuje teren w III klasie waloryzacyjnej. Przyczyną tego jest słabe zadrzewienie terenu i zdecydowana przewaga uŝytków o charakterze łąkowo-pastwiskowym, co zwaŝywszy na przyjęty kierunek zagospodarowania, nie jest korzystną proporcją. Literatura DUBEL K Problemy waloryzacji i ochrony środowiska przyrodniczego dla potrzeb społeczno gospodarczego rozwoju regionu opolskiego. Zesz. Nauk. AGH w Krakowie, Ser. Sozologia i Sozotechnika 27(1248): HOPFER A., CYMERMAN R., NOWAK A Ocena i waloryzacja gruntów wiejskich. PWRiL, Warszawa: 112 ss. ILNICKI P Metodyka waloryzacji uŝytków ekologicznych w krajobrazie rolniczym wielkopolski. SGGW, Warszawa. Przegląd Naukowy 10: KOC J. (red.) Uwarunkowania przyrodnicze rozwoju turystyki i rekreacji w regionie łomŝyńskim, w: Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno ekonomiczne rozwoju turystyki na obszarach byłego województwa łomŝyńskiego. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn, I: KORELEWSKI K Klasyfikacja i przegląd metod oceny środowiska naturalnego dla potrzeb roślin uprawnych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Ser. Geodezja 6 (155): KOSTROWICKI A.S zastosowanie metod geobotanicznych w ocenie przydatności terenu dla potrzeb rekreacji i wypoczynku. Przegląd Geograficzny XLII(4): OŚWIT J., DEMBEK W Wstępne zasady waloryzacji przyrodniczej mokradeł i związanych z nimi krajobrazów, w: Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce. Sesja Naukowa, Falenty, 6-7 XI 1995, Wydawnictwo IMUZ: URZĄD MIEJSKI W PIŃCZOWIE Uchwała Rady Miejskiej w Pińczowiew sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów turystycznowypoczynkowych Gacki-Leszcze na obszarze gminy Pińczów (maszynopis). ZIMNY H Wybrane zagadnienia z ekologii. Wydanie II, SGGW, Warszawa: 188 ss.

8 196 K. Lipka, E. Zając, S. Klatka ZPG Dokumentacja techniczno-kosztorysowa na rekultywację terenów pogórniczych Zakładów Przemysłu Gipsowego Dolina Nidy w Gackach, pow. Pińczów, woj. kieleckie. Biuro Urządzania Lasu i Projektów Leśnictwa, Kraków- Katowice (maszynopis). ZPG Koncepcja rekultywacji terenów przekształconych w wyniku eksploatacji złoŝa gipsu Gacki-KrzyŜanowice dla określenia kierunku rekultywacji i zagospodarowania. Zakład Przemysłu Gipsowego Dolina Nidy w Gackach, Kraków-Katowice (maszynopis). Słowa kluczowe: waloryzacja przyrodnicza, tereny pogórnicze, rekultywacja, zagospodarowanie Streszczenie Obszar badań obejmuje teren pogórniczy o powierzchni 84 ha, pozostały po działalności kopalni gipsu Gacki. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego pozostałe po eksploatacji zawodnione wyrobiska wraz z otoczeniem przeznaczono pod wykorzystanie turystyczno-wypoczynkowe. Celem pracy było dokonanie waloryzacji przyrodniczej zrekultywowanych terenów po eksploatacji złoŝa gipsu. Waloryzacja przyrodnicza przeprowadzona metodą Ilnickiego wykazała, Ŝe pomimo wysokiej wartości ekologicznej zbiorników wodnych (I klasa), przy słabszej wartości zadrzewień (III i II klasa), współczynnik waloryzacji krajobrazu obliczony w odniesieniu do analizowanej powierzchni okazał się bardzo niski (2,83), co plasuje teren w III klasie waloryzacyjnej. ENVIRONMENTAL EVALUATION OF THE RECLAIMED POST-MINING AREA OF GYPSUM INDUSTRY PLANT NIDA VALLEY AT GACKI Krzysztof Lipka, Ewelina Zając, Sławomir Klatka Department of Soil Reclamation and Peat-bogs Protection, Agricultural University, Kraków Key words: environmental evaluation, post-mining areas, land reclamation and management Summary Investigations were carried out on the post-mining area of about 84 ha that remained after the gypsum quarry Gacki mining activity. In the spatial management plan the post-exploitation workings filled with water and their surroundings are designated for tourism and recreation. The object of this paper dealt with an environmental evaluation of reclaimed area left after gypsum exploitation. Environmental evaluation was carried out using the method developed by Ilnicki and showed that in spite of high ecological value of the water bodies (I class) at lower value of the trees and shrubs (III and II class), the landscape

9 WALORYZACJA PRZYRODNICZA ZREKULTYWOWANYCH TERENÓW evaluation coefficient of investigated area was very low (2,83), what classified the area in the III evaluation class. Dr hab. inŝ. Krzysztof Lipka, prof. AR Katedra Rekultywacji Gleb i Ochrony Torfowisk Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja Al. Mickiewicza 24/ KRAKÓW rmszatko@cyf-kr.edu.pl