Ewa Kucharczak, Andrzej Moryl, Zdzisław Jopek

Transkrypt

1 Acta Sci. Pol., Medicina Veterinaria 3(1) 2004, WPŁYW ŚRODOWISKA NA ZAWARTOŚĆ CHROMU I NIKLU W TKANKACH SAREN I DZIKÓW Ewa Kucharczak, Andrzej Moryl, Zdzisław Jopek Akademia Rolnicza we Wrocławiu Streszczenie. Celem pracy było zbadanie, jaki jest wpływ środowiska na zawartość chromu i niklu w tkankach zwierząt łownych: saren i dzików, pochodzących z dwóch róŝnych pod względem zanieczyszczenia rejonów (okolice Wrocławia i Legnicy). Badania przeprowadzono w roku Pobierano próbki wątroby, nerek, mięśni i sierści, które mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze C. Metale oznaczano bezpośrednio w mineralizacie metodą ICP-AES, na spektrofotometrze firmy Varian. Uzyskane wyniki badań wskazują przede wszystkim na istotny wpływ aglomeracji miejskich w rozmieszczeniu chromu i niklu w tkankach bytujących w nim zwierząt łownych. Potwierdzeniem tego są wyŝsze poziomy tych metali w sierści zwierząt pochodzących z okolic Wrocławia. Słowa kluczowe: zwierzęta łowne, środowisko, chrom, nikiel, tkanki WSTĘP Chrom i nikiel zaliczane są do pierwiastków śladowych odgrywających istotną rolę w procesach metabolicznych zachodzących w kaŝdym organizmie. Chrom pełni przede wszystkim waŝną funkcję w metabolizmie węglowodanów, poniewaŝ wchodzi w skład tzw. czynnika tolerancji glukozy (GTF) i jest odpowiedzialny za prawidłowe działanie insuliny, a poprzez to reguluje poziomu glukozy we krwi. Wpływa równieŝ na metabolizm białek i tłuszczów, a zwłaszcza cholesterolu. Uczestniczy w procesach antyoksydacyjnych i syntezie niektórych witamin [Bencko 1985, Domingo 1994, Seńczuk 1990]. Badania wykazały korzystne jego oddziaływanie na organizmy zwierząt, poniewaŝ ma właściwości antystresowe, wpływa na ich produkcyjność, a stosowany jako dodatek paszowy przyczynia się do lepszego wykorzystania paszy [Grela i in.1997, Kinal i in.1997]. Natomiast rola niklu w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu jest mniej udokumentowana. W niewielkich stęŝeniach pierwiastek ten odgrywa równieŝ istotną Adres do korespondencji Corresponding author: Ewa Kucharczak, Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, ul. C.K. Norwida 31, Wrocław

2 116 Ewa Kucharczak i in. rolę w metabolizmie lipidów, aktywuje niektóre enzymy, stabilizuje struktury kwasów nukleinowych, czy zwiększa aktywność hormonalną [Gottofrrey 1990, Goyer 1997, Nielsen i in. 1993]. NiezaleŜnie od funkcji, jakie obydwa metale pełnią w organizmach Ŝywych to na skutek zanieczyszczeń występować one mogą w nadmiernej ilości w środowisku. Głównymi źródłami związków chromu i niklu są przemysł metalurgiczny oraz spalanie węgla i paliw płynnych. Ponadto istotnymi źródłami chromu są: cementownie, przemysł garbarski, farbiarski, a niklu: ceramiczny, szklarski i chemiczny, jak równieŝ uŝywanie go w procesie utwardzania olejów. Przyczyną zwiększonych zawartości tych metali we wszystkich elementach środowiska jest ponadto wykorzystywanie ścieków przemysłowych do nawoŝenia, co w konsekwencji doprowadzić moŝe do wzrostu ich zawartości m.in. w tkankach zwierząt [Bieszczad i in.1998, Czekała 1997]. W przypadku skaŝeń środowiskowych a takŝe ekspozycji zawodowych, metale te działają niekorzystnie na organizmy Ŝywe. I tak związki chromu mogą uszkadzać układ oddechowy, przewód pokarmowy, powodować zmiany skórne [Hilaski i in. 1992]. Chrom sześciowartościowy wykazuje działanie rakotwórcze i poprzez redukcję do chromu trójwartościowego, tworzy trwałe kompleksy m.in. z DNA [Norseth 1986]. Oprócz tego reaguje z substancjami biologicznie aktywnymi, istotnymi w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, przede wszystkim z aminokwasami siarkowymi. Pierwiastek ten działa równieŝ mutagennie, embriotoksycznie i teratogennie [Bencko 1985, Domingo 1994]. Toksyczne działanie niklu to równieŝ jego właściwości rakotwórcze, czego widocznym efektem jest m.in. powstawanie nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego u ludzi [Seńczuk 1990, Szymczak i in. 1995]. Jednym z istotnych składników środowiska, w którym bytuje człowiek są zwierzęta łowne. NaraŜenie na wiele niekorzystnych czynników środowiskowych, wynikające z zanieczyszczeń przemysłowych i komunalnych, czy ich związanie z określonym rejonem, jak równieŝ działanie wielu toksycznych substancji zdolnych do przemieszczania się na dalekie odległości powoduje, iŝ zwierzęta te uwaŝane są za swoiste bioindykatory, słuŝące do oceny stopnia zanieczyszczenia środowiska naturalnego [Michalska i in. 1992, Kucharczak i in. 2003, Szkoda i in. 2001]. Do jednego z takich rejonów, o znacznej degradacji środowiska naturalnego, naleŝy obszar Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Emisja dymów i pyłów przemysłowych, poprzez zlokalizowane tam kopalnie i huty miedzi, a dodatkowo spaliny samochodów cięŝarowych, pyły pochodzące ze zbiorników poflotacyjnych czy dymy z elektrociepłowni, niewątpliwie przyczyniają się do znacznego zanieczyszczenia tego obszaru, zwłaszcza metalami cięŝkimi. Konsekwencją tego jest nadmierne, przekraczające wielkości dopuszczalne, skaŝenie nie tylko powietrza, ale równieŝ wody, gleby czy roślin [Monkiewicz 1988, Monkiewicz i in. 1994]. Natomiast w pobliŝu aglomeracji miejskich zanieczyszczenie środowiska związane jest głównie ze spalaniem paliw płynnych i stałych, a dodatkowym, istotnym źródłem metali cięŝkich mogą być wysypiska i składowiska odpadów komunalnych. [Praca zbiorowa 2003]. Celem badań było określenie wpływu zanieczyszczonego środowiska (aglomeracje miejskie oraz okręg przemysłowy) na zawartość chromu i niklu w tkankach zwierząt łownych (saren i dzików) i na tej podstawie uzyskanie odpowiedzi, czy zwierzęta łowne, obok innych jego elementów, mogą być równieŝ dobrym wskaźnikiem stopnia jego skaŝenia. Acta Sci. Pol.

3 Wpływ środowiska na zawartość chromu MATERIAŁ I METODY Badania zawartości chromu i niklu w tkankach saren i dzików przeprowadzone zostały w 2003 roku. Materiał do badań pobierano bezpośrednio w punktach skupu dziczyzny (Ośrodek BadańŚrodowiska Leśnego i Hodowli Zwierząt Łownych Akademii Rolniczej we Wrocławiu oraz Grębocice LGOM), które obejmowały dwa obwody łowieckie. Pierwszy zlokalizowany był w południowo-wschodnich regionach Wrocławia, drugi obejmował swoim zasięgiem południowe okolice huty Głogów. Z obwodów tych pobrano materiał od 16 saren i 16 dzików. Próbki wątroby, nerek, mięśni i sierści przewoŝono w stanie świeŝym do laboratorium, poddawano wstępnemu oczyszczeniu i przygotowywano do dalszej analizy. Narządy miąŝszowe oraz mięśnie homogenizowano, a sierść poddawano 2-krotnemu myciu w roztworze detergentu, płukaniu woda dejonizowaną i suszeniu. NawaŜki 5 10-gramowe suszono w temperaturze C przez 24 godz., a następnie mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze C. Pozostałość rozpuszczano w 10 ml 1n HCl. W otrzymanym mineralizacie, zgodnie z zaleceniami producenta aparatu (długość fali dla niklu: 231,6 nm, a dla chromu: 267,7 nm), oznaczano metodą ICP-AES, na spektrofotometrze firmy Varian, model 220, zawartość obydwu metali. Analizę wykonano w Uczelnianym Laboratorium Analitycznym Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Stosowane procedury analityczne sprawdzane są na bieŝąco w badaniach wewnątrzlaboratoryjnych i międzylaboratoryjnych, z uŝyciem próbek kontrolnych wzmocnionych zróŝnicowanymi stęŝeniami metali, a takŝe certyfikowanych materiałów referencyjnych (NIST Standard Reference Material firmy Merck). Zawartość chromu i niklu w ocenianych tkankach wyraŝono w mg/kg świeŝej masy. Progi wykrywalności wynosiły dla chromu 0,004 mg/kg, a dla niklu 0,006 mg/kg. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, polegającej na obliczeniu podstawowych statystycznych miar połoŝenia, tj. średniej zawartości oznaczanych metali oraz rozproszenia, tj. odchyleń standartowych, w poszczególnych grupach i próbkach pobranych do badań, zgodnie z zaleceniami Łomnickiego [2003], dotyczącymi badań o charakterze monitoringowym. Analizę statystyczną przeprowadzono z zastosowaniem statystycznego programu komputerowego Excel WYNIKI BADAŃ Zawartość chromu i niklu w tkankach saren Wyniki badań przedstawiono w tabeli 1. Badania zawartości chromu w materiałach pobranych od saren pochodzących z okolic Wrocławia wykazały najwyŝszy jego poziom w sierści tych zwierząt 0,25 mg Cr/kg, a następnie w narządach miąŝszowych: wątrobie 0,24 mg Cr /kg i nerkach 0,21 mg Cr/ kg. W mięśniach zawartości te były najniŝsze i wynosiły 0,15 mg Cr /kg. Natomiast u zwierząt pochodzących z okolic LGOM-u najwyŝszy poziom chromu stwierdzono w wątrobie 0,29 mg Cr/kg, a następnie w nerkach 0,23 mg Cr/kg. Zawartości chromu w mięśniach i sierści były identyczne i wynosiły 0,18 mg Cr/kg. Medicina Veterinaria 3(1) 2004

4 118 Ewa Kucharczak i in. Tabela 1. Zawartość chromu i niklu (mg/kg) w tkankach saren (x±sd). Liczebność grup n=16 Table 1. The content of chromium and nickel (mg/kg) in tissues of roes (x±sd). Group size n=16 Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscle Sierść Hair Próbki Samples Zawartość chromu The content of chromium Zawartość niklu The content of nickel Wrocław Grębocice Wrocław Grębocice 0,24±0,05 0,29±0,06 0,009±0,003 0,01±0,005 0,21±0,04 0,23±0,03 0,02±0,007 0,04±0,015 0,15±0,03 0,18±0,09 0,02±0,01 0,02±0,014 0,25±0,05 0,18±0,07 0,45±0,02 0,15±0,08 Badania zawartości niklu wykazały najwyŝszy poziom tego metalu w sierści saren, i to zarówno u pochodzących z okolic Wrocławia 0,45 mg Ni/kg, jak i z okolic Grębocic 0,15 mg Ni/kg. NajniŜsze poziomy niklu stwierdzono w wątrobie i wynosiły one u saren z okolic Wrocławia 0,009 mg Ni/kg, a z okolic LGOM-u 0,01 mg Ni/kg. W nerkach zawartości tego metalu w grupie zwierząt z okolic Legnicy wynosiły 0,04 mg Ni/kg a u zwierząt pochodzących z okolic Wrocławia w narządzie tym stwierdzono 0,02 mg Ni/kg. Wykazane ilości niklu w mięśniach w obydwu grupach zwierząt były identyczne i wynosiły 0,02 mg Ni/kg. Zawartość chromu i niklu w tkankach dzików Wyniki badań przedstawiono w tabeli 2. Badania zawartości chromu wykazały najwyŝszy jego poziom w sierści, i to zarówno u zwierząt pochodzących z okolic Wrocławia : 0,71 mg Cr/kg, jak i z okolic LGOM-u : 0,53 mg Cr/kg. W dalszej kolejności u zwierząt z okolic Wrocławia stwierdzone ilości tego metalu, to : w wątrobie 0,26 mg Cr/kg, nerkach : 0,24 mg Cr/kg i mięśniach : 0,21 mg Cr/kg. U dzików pochodzących z okolic Legnicy oznaczone zawartości chromu w nerkach 0,29 mg Cr/kg były wyŝsze w porównaniu z ilością wykazaną w wątrobie 0,23 mg Cr/kg. Identyczne wyniki jak w wątrobie stwierdzono równieŝ w mięśniach tej grupy zwierząt. Tabela 2. Zawartość chromu i niklu (mg/kg) w tkankach dzików (x±sd). Liczebność grup n=16 Table 2. The content of chromium and nickel (mg/kg) in tissues of wild pigs (x±sd). Group size n=16 Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscle Sierść Hair Próbki Samples Zawartość chromu The content of chromium Zawartość niklu The content of nickel Wrocław Grębocice Wrocław Grębocice 0,26 ± 0,04 0,23±0,09 0,03±0,015 0,03±0,01 0,24±0,04 0,29±0,07 0,02±0,015 0,05±0,01 0,21±0,09 0,23±0,08 0,04±0,015 0,02±0,015 0,71±0,09 0,53±0,07 0,93±0,09 0,61±0,14 Acta Sci. Pol.

5 Wpływ środowiska na zawartość chromu RównieŜ badania zawartości niklu w tkankach dzików, pochodzących z obydwu rejonów badawczych były najwyŝsze w sierści tych zwierząt i wynosiły : 0,93 mg Ni/kg (Wrocław) i 0,61 mg Ni/kg (LGOM). W pobranych do badań narządach miąŝszowych średnie zawartości wynosiły w wątrobie obydwu grup 0,03 mg Ni/kg, a w nerkach : 0,02 mg Ni/kg (Wrocław) i 0,05 mg Ni/kg (Grębocice). W mięśniach ilości stwierdzonego niklu to : 0,04 mg/kg u pochodzących z okolic Wrocławia i 0,02 mg/kg u dzików bytujących w okolicach Legnicy. DYSKUSJA I PODSUMOWANIE Ze względu na to, iŝ narządy miąŝszowe (wątroba, nerki) oraz mięśnie pochodzące od zwierząt łownych są jednymi z waŝniejszych surowców do produkcji przetworów z dziczyzny to badania prowadzone u tego gatunku zwierząt pozwalają ocenić przede wszystkim ich przydatność konsumpcyjną. Dotyczyć one mogą badań sanitarno- -weterynaryjnych, w kierunku chorób zakaźnych i pasoŝytniczych, stanowiących duŝe zagroŝenie epidemiologiczne dla ludzi [Pełczyńska 1995]. W wielu dotychczas opublikowanych pracach o charakterze monitoringowym zwraca się równieŝ szczególną uwagę na koncentrację metali, i to zarówno typowo toksycznych: ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu, jak równieŝ mających wpływ na metabolizm pierwiastków uwaŝanych za niezbędne: cynku i miedzi [Kucharczak i in. 2003, Michalska i in. 1992, Szkoda i in. 2001, Szymczyk i in. 2001]. W Polsce badania monitoringowe poziomów metali w tkankach zwierząt łownych sporadycznie prowadzono w latach 80. a od 1998 roku regularnie wykonuje się je u zwierząt pochodzących z róŝnych rejonów kraju. Uzyskane w nich wyniki zawartości metali typowo toksycznych (ołowiu, kadmu, rtęci) w rejonach gdzie oddziaływanie przemysłu na środowisko jest niewielkie, mieściły się w zakresie stęŝeń określanych jako fizjologiczne i nie przekraczały dopuszczalnych czasowych limitów ich zawartości [Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2000]. W przypadku miedzi i cynku sporadycznie stwierdzano zwiększony poziom miedzi i cynku w tkankach przebywających tam zwierząt łownych [Michalska i in. 1992, Szymczyk i in. 2001]. Potwierdzeniem istotnego wpływu środowiska na zawartość metali w tkankach bytujących w nim zwierząt łownych mogą być istotnie wyŝsze zawartości ołowiu, cynku i miedzi w tkankach dzików i saren z Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz okolic Wrocławia [Kucharczak i in. 2003], czy rtęci u saren pochodzących z Górnego Śląska [śarski i in.1994]. Mimo tak szeroko prowadzonych badań monitoringowych zajmujących się określeniem zawartości metali w tkankach zwierząt łownych brak jest publikacji dotyczących oznaczania takich pierwiastków, jak chrom i nikiel. Ich zastosowanie w róŝnych gałęziach przemysłu predysponuje do określania ich zawartości u tego gatunku zwierząt, co na pewno moŝe być przydatne w ocenie stopnia skaŝenia środowiska naturalnego [Seńczuk 1990]. Istniejące prace, dotyczące toksykologii chromu, mają przede wszystkim charakter przeglądowy i zawierają informacje dotyczące biogeochemii tego metalu, czy zawartości w roślinach, paszach lub Ŝywności pochodzenia roślinnego [Grela i in. 1997, Kabata-Pendias i in. 1999, Nikonorow i in. 1987]. Brak jest natomiast badań, w których znajdują się dane zawartości tego metalu w tkankach zwierząt łownych. Próbą oceny wpływu środowiska na zawartość chromu w tkankach zwierząt dziko Ŝyjących były badania Jopka i wsp. [1999], w których oznaczano zawartość chromu w wątrobie, ner- Medicina Veterinaria 3(1) 2004

6 120 Ewa Kucharczak i in. kach i mięśniach szczurów dziko Ŝyjących. Uzyskane w badaniach własnych wyniki zawartości chromu w tkankach zwierząt łownych (saren i dzików) pochodzących z okolic Wrocławia były wyŝsze w porównaniu z oznaczanymi u szczurów odławianych z kanalizacji miejskich Wrocławia. U szczurów dzikich stwierdzone ilości chromu to: 0,199 mg Cr /kg (wątroba) oraz 0,179 mg Cr/kg (nerki, mięśnie). Porównanie wyników badań własnych ilości tego metalu w tkankach zwierząt łownych i tkankach szczurów dziko Ŝyjących pozwala wnioskować na bioindykacyjną przydatność saren i dzików do oceny stopnia skaŝenia środowiska naturalnego. Pomimo szerokiego stosowania niklu w róŝnych gałęziach przemysłu, prac dotyczących jego zawartości w tkankach zwierząt jest niewiele. Istniejące opracowania zawierają, podobnie jak w przypadku chromu, dane na temat jego geochemii oraz ilości występujących w produktach spoŝywczych. Zwraca się w nich równieŝ uwagę na szczególnie duŝe stęŝenia tego metalu w glebach. Stwierdzane w Polsce zawartości omawianego metalu w roślinach pochodzących z okręgów przemysłowych (okolice hut i rafinerii ropy naftowej) to: 14,8 mg Ni/kg (koniczyna) i 13,3 mg Ni/kg (trawa) [Kabata- -Pendias i in. 1999, Nikonorow i in. 1987, Seńczuk 1999]. Badaniem zawartości niklu w tkankach szczurów zajmował się Cempel i wsp.[1999]. Autorzy, podając szczurom laboratoryjnym roztwór chlorku niklu (200 mg/kg) przez 1 3 miesięcy stwierdzili u zwierząt kontrolnych następujące zawartości niklu: 0,17 mg/kg w nerkach i wątrobie a u eksponowanych: 1,44 mg Ni/kg (nerki) i 0,27 mg Ni/kg (wątroba). Z kolei Falandysz i wsp. [1987] badając zawartość tego metalu w tkankach dzikich ptaków (bielika i orlika krzykliwego) stwierdzili następujące średnie ilości tego metalu w wątrobie: 0,15 i 0,29 mg Ni/kg; w nerkach: 0,11 i 0,15 mg Ni/kg i w mięśniach: 0,03 i 0,17 mg Ni/kg. Uzyskane w badaniach własnych wyniki zawartości niklu w narządach miąŝszowych i mięśniach zwierząt łownych były niŝsze niŝ stwierdzone w obydwu pracach. Stwierdzone w badaniach własnych ilości u zwierząt z okolic Wrocławia wskazywać by mogły na stosunkowo niewielkie zanieczyszczenie środowiska tym metalem, natomiast 2-krotnie wyŝsze jego zawartości w nerkach saren i dzików z okolic Grębocic na obecność większych poziomów tego metalu w okolicy huty miedzi. Jednak takie rozmieszczenie moŝe być równieŝ związane z toksykodynamiką tego metalu, który słabo wchłaniany w przewodzie pokarmowym, w duŝym stopniu kumuluje się w tym narządzie. Ciekawym aspektem badańśrodowiskowych jest m.in. oznaczanie zawartości metali w sierści, a wyniki tych oznaczeń mogą stwarzać podstawy do ogólnej oceny naraŝenia zwierząt. Analiza ta, zarówno w badaniach przyŝyciowych, jak i pośmiertnych, stosowana jest w medycynie weterynaryjnej bardzo rzadko. Na jej podstawie moŝemy postawić diagnozę niedoboru lub nadmiaru pierwiastka, działającego przez dłuŝszy przedział czasowy, szczególnie w środowisku zanieczyszczonym [Kośla i in. 1989, Majewski i in. 1978, śmudzki 1978]. Jak wykazały badania śmudzkiego [1978], zawartości ołowiu, cynku i miedzi w sierści zwierząt hodowlanych były wielokrotnie wyŝsze, niŝ w innych tkankach, a stwierdzane ilości zaleŝne od miejsca pochodzenia zwierząt. Autor stwierdził, iŝ u zwierząt pochodzących z rejonów przemysłowych (katowickie, olkuskie legnickie) poziomy tych metali w sierści były niejednokrotnie wyŝsze w porównaniu z bytującymi zwierzętami w rejonach rolniczych. We wcześniejszych badaniach, w których oznaczano zawartość metali m.in. w sierści saren i dzików pochodzących z LGOM-u i okolic Wrocławia, równieŝ wykazano wyŝsze, w stosunku do innych tkanek, ich zawartości w sierści tych zwierząt. WyŜsze zawartości cynku i miedzi w sierści zwierząt pochodzących z okolic Legnicy (sarny i dziki), w porównaniu z bytującymi Acta Sci. Pol.

7 Wpływ środowiska na zawartość chromu w środowisku miejskim, wskazują jednoznacznie na większe obciąŝenia środowiska przemysłowego tymi metalami. Natomiast w przypadku metali typowo toksycznych (ołowiu i kadmu) zaobserwowano róŝnice gatunkowe w ich odkładaniu. Poziomy tych metali były wyŝsze u saren związanych z aglomeracjami miejskimi, a u dzików związanych z okolicami Legnicy. Na tej podstawie nie moŝna więc jednoznacznie stwierdzić, które z tych dwóch zanieczyszczonych środowisk jest bardziej obciąŝone toksycznym ołowiem i kadmem [Kucharczak i in. 2003]. Przeprowadzone badania własne równieŝ wykazały wyŝsze, w stosunku do innych tkanek, zawartości chromu i niklu w sierści saren i dzików, pochodzących z obydwu rejonów badawczych. I pomimo stwierdzonych wyŝszych ilości chromu w narządach miąŝszowych i mięśniach, a niklu w nerkach obydwu gatunków zwierząt pochodzących z okolic Legnicy, wykazane wyŝsze ich poziomy w sierści zarówno saren, jak i dzików, pochodzących z okolic Wrocławia wskazywać raczej mogą na większe obciąŝenie środowiska miejskiego tymi metalami. Natomiast stwierdzane wyŝsze zawartości chromu i niklu u dzików, przede wszystkim w sierści, w porównaniu z sarnami, naleŝałoby wytłumaczyć róŝnicami w odŝywianiu się tych zwierząt. Sarny naleŝą do typowych zwierząt roślinoŝernych, natomiast w diecie dzików, na skutek spoŝywania równieŝ drobnych gryzoni i szkodników, znajduje się zawsze pewna ilość białka zwierzęcego, powodującego, iŝ współczynnik kumulacji ksenobiotyków u tego gatunku zwierząt jest wyŝszy w porównaniu ze zwierzętami, w których diecie obecne jest jedynie białko roślinne. Zaobserwowano to równieŝ w pracach innych autorów, zajmujących się badaniem zawartości metali w tkankach zwierząt łownych [Kucharczak i in. 2003, Michalska i in.1992, Szkoda i in. 2001]. PIŚMIENNICTWO Bencko V., Chromium: A reviev of environmental and occupational toxicology. J. Hyg. Epidemiol. Microbiol. Immunol., 29 (1), Bieszczad S., Sobota J., ZagroŜenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczorolniczego. Wydawnictwo AR Wrocław. Cempel M., Janicka K., Seń B., Effect of nickel chloride on rats after oral administration. Part I. Distribution of nickel, zinc, copper and iron in selected organs. Acta Poloniae Toxicologica, 7(2), Czekała J., Chrom w glebie i roślinie występowanie, sorpcja i pobieranie w zaleŝności od jego formy i dawki, właściwości środowiska i nawoŝenia. Rocznik AR, Poznań, Rozpr. Nauk 274. Domingo J.L., Metal-induced developmental toxicity in mammals: a review. J. Toxicol. Environm. Health., 42, Falandysz J., Król W., Jakuczun B., Metale i związki polichlorowe w tkankach i jajach bielika HALIAEETUS ALBICILLA (L.) oraz w jajach orlika krzykliwego AQUILA POMARINA (BREHM). Bromat. Chem. Toksykol., 3 4, Gottofrey J., The disposition of cadmium, nickel, mercury and methylmercury in fish and effects of lipophhilic metal chelation. Swedish University of Agricultural Sciences. Uppsala. Goyer R.A., Toxic and essential metal interactions. Annu. Rev. Nutr., 17, Grela E.R., Studziński T., Rabos A., 1997.Rola chromu w Ŝywieniu zwierząt i ludzi. Med. Wet., 53 (6), Hilaski R., Katz S., Salem H., Inhalation toxicity of chromium from Whetlerite dust in rats. Toxicol. Letters, 62, Medicina Veterinaria 3(1) 2004

8 122 Ewa Kucharczak i in. Jopek Z., Kucharczak E., Klimentowski S., Monkiewicz J., Szarycz M., Contents of selected Metals (Pb, Cd, Zn, Cu, Mo, Cr) in the organs of wild rats. Pol. J. Environm. Studies., 8 (suppl.ii), Kabata- Pendias A., Pendias H., Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN. Warszawa. Kinal S., Preś J., Makro- i mikroelementy w Ŝywieniu przeŝuwaczy. Nowa Weterynaria, 2,3/97, Kośla T., Rokicki E., Roga-Franc M., Sierść jako wskaźnik oceny zawartości manganu w organizmie zwierzęcym. Med. Wet.,45 (3), Kucharczak E., Jopek J., Moryl A., Wpływ środowiska na zawartość wybranych metali (Pb, Cd, Zn, Cu ) w tkankach saren i dzików. Acta Sci. Pol. Med. Vet. 2 (2), Łomnicki A., Wprowadzenie do statystyki dla przyrodników. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Majewski T., Krupński A.,Białkowski Z., Ząbek Sz.,1978.Miedź, Ŝelazo, mangan w sierści wątrobie bydła z klinicznymi objawami niedoborów. Med. Wet., 34 (9), Michalska K., śmudzki J., Zawartość metali w tkankach dzików, saren i jeleni w regionie wielkopolskim. Med. Wet., 4(4), Monkiewicz J.,1988. Analiza skutków oddziaływania Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego na organizm i uŝytkowość krów. Rozpr. hab., Wrocław Monkiewicz J., Geringer H., Nicpoń J., Wpływ specyficznych zagroŝeńśrodowiskowych na krowy uŝytkowane w Okręgu Miedziowym. Med. Wet. 50(4), Nielsen G.D., Andersen O., Jensen M., Toxicokinetics of nickel in mice studied with the γ-emitting isotope 57 Ni.Fundam. Appl. Toxicol. 21, Nikonorow M., Urbanek-Karłowska B., Toksykologia Ŝywności. PZWL. Warszawa. Norseth T., The carcinogenicity of chromium and its salts. Brit. J. Industr. Med. 43, Pełczyńska E.,1995. Zwierzęta łowne w Polsce i ich ocena sanitarno-weterynaryjna. Med. Wet., 51(1), Praca zbiorowa Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2002 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Inspekcja Ochrony Środowiska. Wrocław. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 roku w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spo- Ŝywczych lub uŝywek, a takŝe zanieczyszczeń, które mogą znajdować się w środkach spo- Ŝywczych lub uŝywkach (Dz.U. nr 9 z dnia 5 lutego 2001 r.). Seńczuk W., Toksykologia. PZWL. Warszawa. Szkoda J., śmudzki J., Pierwiaski toksyczne w tkankach zwierząt łownych. Med. Wet., 57 (12), Szymczak W., Szeszenia-Dąbrowska N., Szacowanie ryzyka zdrowotnego związanego z zanieczyszczeniem środowiska. PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Szymczyk K., Zalewski K., Content of copper, zinc, lead and cadmium in some tissues of red Deer (Cervus elaphus L.) in Warmia and Mazury in Acta Pol. Toxicol. 9(1), śarski T.P., Dębski B., Rokicki E., Piątkowski S., Illek F., SkaŜenie rtęcią tkanek saren pochodzących z Górnego Śląska i z północno-wschodnich rejonów Polski. Med. Wet., 50 (8), śmudzki J., Zawartość ołowiu, kadmu, cynku, miedzi i Ŝelaza w tkankach zwierząt domowych ze szczególnym uwzględnieniem rejonów typowo rolniczych i przemysłowych. Praca doktorska. Puławy. Acta Sci. Pol.

9 Wpływ środowiska na zawartość chromu INFLUENCE OF ENVIRONMENT ON CONTENT OF CHROMIUM AND NICKEL IN TISSUES OF ROES AND WILD PIGS Abstract. The purpose of the study was to determine the influence of environment on concentration of chromium and nickel in tissues of hunting animals (roes and wild pigs), coming from two different in consideration of contamination regions (Wrocław and Legnica). The study was made in Liver, kidneys, muscles and hair samples were taken and mineralized dry a muffle furnace at C. Metals were determined directly in mineralizate by the ICP AES method on the Varian apparatus. Results of the study indicate on significant influence of the city environment on chromium and nickel concentration in tissues of hunting animals. It was confirmed by higher levels of nickel and chromium in hairs of roes and wild pigs coming from Wrocław. Key words: hunting animals, environment, chromium, nickel, tissues Zaakceptowano do druku Accepted for print: Medicina Veterinaria 3(1) 2004