Część A. Pytania egzaminacyjne

Transkrypt

1 Część A. Pytania egzaminacyjne Rozdział I. Zagadnienia wstępne Pytanie 1. Podaj definicję prawa karnego i dokonaj jego podziałów. Prawo karne (materialne) jest to zespół przepisów prawnych, które określają, jakie zachowania człowieka stanowią czyny zabronione jako przestępstwa, jakie za te czyny grożą kary i inne środki penalne, oraz ustalają zasady odpowiedzialności karnej za te czyny i zasady stosowania sankcji w postaci kar lub innych środków wobec sprawców. W prawie karnym materialnym można wyróżnić prawo karne kodeksowe i pozakodeksowe. W Kodeksie karnym z r., który stanowi podstawowe źródło polskiego prawa karnego, zawarte jest prawo karne powszechne oraz prawo karne wojskowe. Przepisy prawa karnego materialnego przewidujące odpowiedzialność karną znajdują się w wielu ustawach dodatkowych, zwanych pozakodeksowym prawem karnym. Na podstawie art. 116 KK stosuje się do nich przepisy części ogólnej Kodeksu karnego, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich zastosowanie. Prawo karne materialne można podzielić na powszechne, dotyczące ogółu sprawców, obejmujące większość dziedzin życia społecznego i specjalne. Do najważniejszych wyspecjalizowanych gałęzi prawa karnego zaliczyć należy prawo karne skarbowe, prawo karne wojskowe oraz w pewnym zakresie karnym prawo nieletnich. Do szeroko rozumianego prawa karnego materialnego zaliczyć także należy prawo wykroczeń. Prawo karne skarbowe, regulowane jest w Kodeksie karnym skarbowym z r. i stanowi zespół norm chroniących interesy finansowe podmiotów publicznych, przede wszystkim Skarbu Państwa. Określa katalog przestępstw i wykroczeń skarbowych oraz grożących za nie sankcji, autonomiczne względem prawa karnego powszechnego zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwa i wykro- Pyt. 1

2 2 Część A. Pytania egzaminacyjne czenia skarbowe oraz zasady stosowania kar i innych środków. Ponadto wskazuje na odrębności postępowania karnego i wykonawczego w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Prawo karne wojskowe, zawarte w części wojskowej Kodeksu karnego, zostało wyróżnione ze względu na szczególną kategorię osób żołnierzy i sytuację, jaką jest pełnienie służby wojskowej. Obejmuje przestępstwa wojskowe i zasady odpowiedzialności karnej za ich popełnienie. Prawo nieletnich jest odrębną dziedziną prawa uregulowaną w ustawie z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) i w wąskim zakresie w Kodeksie karnym. Obejmuje normy prawne, których zadaniem jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich. Ze względu na brak zdolności do zawinienia nieletni do 17. roku życia nie ponoszą odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Wobec nich stosowane są środki wychowawcze i poprawcze. Wyjątek od tej zasady został ustanowiony w art KK, zgodnie z którym nieletni może ponosić odpowiedzialność karną za wskazane przestępstwa, popełnione po ukończeniu 15. roku życia. W takim wypadku prawo nieletnich jest fragmentem prawa karnego. Prawo wykroczeń, regulowane przede wszystkim w Kodeksie wykroczeń z r., blisko związane z prawem karnym, jest od 1932 r. odrębną częścią prawa i zawiera katalog czynów zabronionych jako wykroczenia i sankcji grożących za ich popełnienie. Prawo karne procesowe stanowi zbiór przepisów regulujących postępowanie karne, którego zadaniem jest doprowadzenie do wykrycia i ukarania sprawcy przestępstwa. Zawiera ono normy określające zasady i przebieg procesu karnego, prawa i obowiązki uczestników tego procesu. Regulowane jest w Kodeksie postępowania karnego z r. oraz ustawach dodatkowych, określających m.in. zasady działania organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości. Prawo karne wykonawcze to zespół przepisów zawartych przede wszystkim w Kodeksie karnym wykonawczym z r., regulujących zasady i sposób wykonywania orzeczonych kar, środków karnych, środków probacyjnych i zabezpieczających. Wskazuje podmioty uczestniczące w postępowaniu wykonawczym, przebieg tego postępowania i udział społeczeństwa w wykonywaniu kar. Najobszerniejszą częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, regulujące wykonanie kary pozbawienia wolności, określające cele tej kary, prawa i obowiązki osadzonych w zakładach karnych oraz zasady odbywania tej kary. Zob. tabl Pyt. 1

3 Rozdział I. Zagadnienia wstępne 3 Pytanie 2. Wymień cechy prawa karnego. Do najistotniejszych cech prawa karnego należy: 1) jest prawem dotyczącym człowieka człowiek jest podmiotem przestępstwa, prawo karne powinno respektować godność człowieka zarówno sprawcy, jak i ofiary przestępstwa; 2) jest prawem stanowionym (pozytywnym), określanym w drodze ustawy; 3) jest prawem publicznym dotyczy stosunków człowieka z państwem; 4) jest prawem konstytutywnym i autonomicznym tworzy prawne normy zachowań; 5) jest prawem wartościującym i imperatywnym dokonuje wartościowania dóbr i interesów, wskazując, które z nich wymagają prawnokarnej ochrony, nakazuje lub zakazuje określonego zachowania tworząc normy powinnościowe; 6) ma charakter sankcjonujący reaguje sankcją karną za naruszenie normy; 7) jest prawem subsydiarnym państwo powinno odwoływać się do prawa karnego w ostateczności, gdy danego dobra prawnego nie można ochronić w inny sposób, powinno być ultima ratio; 8) jest prawem granic wyznacza granice między tym co dozwolone a tym co zabronione pod rygorem odpowiedzialności karnej. Pytanie 3. Scharakteryzuj pojęcie i funkcje prawa karnego. Pod pojęciem funkcji prawa karnego rozumie się oczekiwane efekty prawa karnego, zadania stawiane przed tym prawem. Jako podstawowe funkcje prawa karnego wskazuje się najczęściej funkcję ochronną, czyli zadanie ochrony dóbr prawnych i funkcję gwarancyjną, a więc zapewnienie człowiekowi, że będzie ponosił odpowiedzialność karną tylko za zachowanie zakazane jako przestępstwo w czasie jego popełnienia. W związku ze wzrostem rangi praw ofiar przestępstwa, wskazuje się także na funkcję kompensacyjną prawa karnego. Funkcja ochronna zakłada, że podstawowym zadaniem prawa karnego jest ochrona wartości, ochrona dóbr prawnych wskazanych w ustawie karnej. Zadanie to prawo karne realizuje przez funkcje szczegółowe: funkcję karzącą (sprawiedliwościową) oraz funkcję zapobiegawczą (prewencyjną) w postaci prewencji ogólnej i indywidualnej. Prawo karne realizuje funkcję ochronną, zakazując w pierwszym rzędzie określonych zachowań. Kryminalizując takie zachowania, tworzy tym samym katalog dóbr chronionych. Ochronę tych dóbr mają zapewnić sankcje karne przewidziane za ich naruszenie. Funkcja karząca prawa karnego wynika z samego faktu naruszenia normy prawnokarnej, z popełnienia przez sprawcę przestępstwa. Zadaniem prawa karnego jest ukaranie sprawcy przestępstwa, a środkiem służącym do tego są kary i inne Pyt. 2 3

4 4 Część A. Pytania egzaminacyjne środki penalne. Funkcja karząca ściśle wiąże prawo karne z ideą sprawiedliwości. Kara ma być odpłatą za czyn, ma być odpłatą sprawiedliwą. Siła oddziaływania prawa karnego zależy od sprawiedliwości kary. Niektórzy autorzy wiążą ideę sprawiedliwości kary z zaspokojeniem społecznego poczucia sprawiedliwości. Według takiej koncepcji kary, a szerzej całe prawo karne, powinny pozostawać w zgodzie ze społecznym poczuciem sprawiedliwości. Od dawna w nauce prawa karnego podnosi się, że lepiej jest zapobiegać przestępstwom niż za nie karać. Na tym polega główny cel każdego dobrego prawodawstwa (C. Beccaria). Prawo karne pełni więc funkcję zapobiegawczą, wychodząc z założenia, że jest zdolne wpływać na zachowania ludzi. Funkcja zapobiegawcza prawa karnego realizowana jest na etapie ustawowego zagrożenia karą, orzekania i wykonania kary. Samo zagrożenie sankcją pełni już funkcję prewencyjną, ale gdyby nie było egzekwowane, nikt by się nie obawiał ukarania. Tradycyjnie wyróżnia się dwie podstawowe funkcje funkcję prewencji ogólnej (generalnej) i indywidualnej (szczególnej). W prewencji ogólnej wskazuje się na prewencję pozytywną i negatywną. Ta druga polega na odstraszaniu od popełniania przestępstw za pomocą surowych kar. Współcześnie podkreśla się, że prawo karne powinno wpływać wychowawczo na społeczeństwo, kształtować postawy respektu dla porządku prawnego i umacniać przekonanie, że przestępstwo nie popłaca, a jego sprawca zostanie sprawiedliwie ukarany. Chodzi więc o prewencję ogólną pozytywną. W funkcji zapobiegawczej prawa karnego ukierunkowanej ku prewencji indywidualnej podkreśla się zadania, jakie prawo karne ma zrealizować względem sprawcy, tak by nie powrócił on na drogę przestępstwa. Przed prawem karnym stawia się trzy cele szczegółowe: odstraszenie, poprawę i eliminację (izolację F. Liszt). Każda kara jako środek reakcji karnej na przestępstwo powinna zmierzać do wychowania przestępcy, stwarzać warunki do poprawy skazanego. Funkcja gwarancyjna podkreśla, że prawo karne powinno być oparte na zasadach chroniących przed jego nadużywaniem, przede wszystkim zasadzie nullum crimen nulla poena sine lege anteriori. Funkcja kompensacyjna zakłada, że prawo karne powinno w miarę możliwości doprowadzić do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Głównie za pośrednictwem kary i środków karnych, ale także innych środków i sposobów powinno uwzględnić w postępowaniu karnym szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przestępstwem, umożliwić jej wynagrodzenie i naprawienie zła, jakiego dopuścił się sprawca. Pytanie 4. Scharakteryzuj ogólne zasady prawa karnego. Prawo karne wcieliło do swoich przepisów ogólne zasady prawne mające odniesienie do całego systemu prawnego. Do zasad tego rodzaju zalicza się przede wszystkim zasadę humanizmu, sprawiedliwości, równości i legalizmu. Współ- Pyt. 4

5 Rozdział I. Zagadnienia wstępne 5 cześnie na pierwszym miejscu stawia się zasadę humanizmu. Każdy człowiek ma przyrodzoną i nienaruszalną godność. Idea humanizmu prowadzi więc do eliminowania z prawa karnego kar okrutnych czy stosowania tortur. Jest potwierdzana w konstytucjach. W art. 30 Konstytucji RP stwierdza się, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Zasada ta znajduje swe odbicie w art. 3 KK. Nakazuje on, by kary oraz inne środki przewidziane w Kodeksie karnym stosowane były z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. Zasadą naczelną prawa karnego jest zasada sprawiedliwości, która niekiedy musi zostać skonfrontowana z zasadą humanizmu. Zasada humanizmu może nakazywać czasami odstąpienie od zasady sprawiedliwości, wprowadzając do prawa karnego swoiste miłosierdzie, przez łagodzenie położenia sprawcy przestępstwa, kosztem sprawiedliwości tego prawa. Ogólnoprawną zasadą, która ma też zastosowanie do prawa karnego, jest zasada równości wobec prawa. Wskazuje na nią art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Zasada ta w prawie karnym oznacza równość w ochronie dóbr poszczególnych osób. Zgodnie z nią prawo karne nie powinno przyznawać różnej ochrony prawnokarnej określonym osobom czy grupom ludzi. Natomiast w zakresie wymiaru kary powinno, w zbliżonych do siebie sytuacjach, z zachowaniem zasady indywidualizacji odpowiedzialności karnej i wymiaru kary, podobnie traktować sprawców. Zasada legalizmu opiera się przede wszystkim na regule nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori. Zasada ta tworzy podstawy bezpieczeństwa prawnego i wolności człowieka, wskazując granice ludzkiego działania. Zob. tabl Pytanie 5. Jakie są reguły szczegółowe zasady nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori? Zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori ujmuje się w ramach czterech reguł szczegółowych: 1) nullum crimen, nulla poena sine lege scripta, 2) nullum crimen, nulla poena sine lege stricta, 3) nullum crimen, nulla poena sine lege certa, 4) nullum crimen, nulla poena sine lege praevia. Zasada ta oznacza przede wszystkim, że nie ma przestępstwa i kary bez ustawy, z czego wynika jasne wskazanie, że źródłem prawa karnego może być tylko ustawa. Prawo karne obowiązuje tylko w takim zakresie, jaki zawarty jest w ustawie. Konsekwencją stosowania zasady nullum crimen, nulla poena sine lege jest zakaz stosowania analogii w prawie karnym, która zmierzałaby do poszerzania Pyt. 5

6 6 Część A. Pytania egzaminacyjne pola odpowiedzialności karnej przez wypełnianie luk w prawie karnym w drodze stosowania podobnego przepisu (analogia legis), czy też przez powołanie się na ogólne zasady systemu prawa (analogia iuris). Ustawa musi wyraźnie określać czyn zabroniony i karę grożącą za przestępstwo konsekwencją zasady jest więc wymóg określoności przestępstwa i kary. Ustawa karna obowiązująca w czasie popełnienia czynu, wyraźnie wskazując karę lub inny środek penalny grożący za przestępstwo (zasada nulla poena sine lege), zapobiega arbitralności w stosowaniu przez państwo sankcji karnej. Kara powinna być jasno określona w ustawie, zarówno jej rodzaj, jak i granice wymiaru. Składnikiem zasady nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori jest zasada lex retro non agit. Oznacza ona, że zakaz czy nakaz karny muszą poprzedzać w czasie czyn przestępny i znajdować się w ustawie karnej mającej już moc obowiązującą. Jedynie w wypadku kolizji ustaw w czasie moc retroaktywną uzyskuje ustawa względniejsza dla sprawcy, stąd współcześnie standardem stała się zasada lex retro agit cum exceptionis lege severioris. Zob. tabl. 5. Pytanie 6. Scharakteryzuj kierunek legalistyczno-humanitarny (racjonalistyczno-humanitarny) okresu Oświecenia. Epoka Oświecenia poprzedza okres nowożytnego prawa karnego. Jako kluczowy moment dla rozwoju nauki prawa karnego wskazuje się wydanie w 1764 r. pracy O przestępstwach i karach ( Dei delitti e delle pene ), w której zawarte zostały problemy kluczowe dla prawa karnego. Jej autorem był C. Beccaria. Zgłoszone przez niego postulaty wywoływały i wywołują do dzisiaj liczne spory i niewątpliwie legły u podstaw rozwoju nauki prawa karnego. C. Beccaria wywodził prawo karania z konieczności obrony dobra wspólnego przed zamachami ze strony jednostek. Jednocześnie podkreślał, że każdy ma prawo postępować w sposób, który nie jest sprzeczny z prawem. Wskazywał na prewencyjną funkcję prawa karnego lepiej zapobiegać przestępstwom, niż za nie karać. Racjonalizmu w prawie karnym szukał we współmierności między przestępstwem a karą miarą wagi przestępstw powinna być szkoda społeczna. Zgłaszał także postulat rezygnacji z kary śmierci, wskazując, że uczy ona okrucieństwa i nie odstrasza w dostatecznym stopniu. W jego opinii, która na stałe weszła do kanonu poglądów prawa karnego, pewność ukarania, choćby umiarkowanego, zrobi zawsze większe wrażenie niż strach przed inną, surowszą karą, z którym jednak łączy się nadzieja na bezkarność. Zatem zdecydowanie bardziej od surowości kary sprawcę przed popełnieniem przestępstwa powstrzymuje jej nieuchronność. Dołączając do tych postulatów rozważania innych przedstawicieli tego okresu, można wskazać, że w tym Pyt. 6

7 Część B. Kazusy Kazus 1. Zmiana ustawy karnej Stan faktyczny: W dniu wejścia w życie Kodeksu karnego z 1997 r. ( r.) kary pozbawienia wolności odbywali: 1) Ambroży Z. skazany za zgwałcenie kwalifikowane (art KK z 1969 r.) na karę 15 lat pozbawienia wolności, 2) Bartłomiej W. skazany za rozbój kwalifikowany (art KK z 1969 r.) na karę 15 lat pozbawienia wolności, 3) Cezary U. skazany za znieważenie (art KK z 1969 r.) na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności. Opierając się na zasłyszanej opinii, iż nowy Kodeks karny jest łagodniejszy dla przestępców, wszyscy zwrócili się o złagodzenie orzeczonych wobec nich kar. Problemy: 1. Czy wejście w życie nowej kodyfikacji karnej łączy się z koniecznością ponownego osądzenia sprawców? 2. Czy kary orzeczone wobec Ambrożego Z., Bartłomieja W. i Cezarego U. ulegną modyfikacji? 3. Jak należałoby postąpić, gdyby wykonanie kary wymierzonej Cezaremu U. zostało warunkowo zawieszone? Rozwiązanie: Ad 1) Zmiana ustawy karnej, zarówno jej częściowa modyfikacja, jak i zastąpienie nową kodyfikacją prawa karnego, nie powodują konieczności przeprowadzenia weryfikacji prawomocnych orzeczeń. Zgodnie z zasadą stabilności wyroków nie zachodzi konieczność ponownego osądzenia sprawców ani zmiany orzeczonych kar. Od tej reguły Kodeks karny prze- Zasada stabilności wyroków Kazus 1

8 174 Część B. Kazusy Wyjątki od zasady stabilności wyroków widuje trzy wyjątki. Po pierwsze, jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa (art. 4 4 KK). Z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe, a wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych (art. 106 KK). Po drugie, jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, to wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie (art. 4 2 KK). Po trzecie, jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności wówczas podlegającą wykonaniu karę pozbawienia wolności należy zamienić na karę grzywny albo ograniczenia wolności (art. 4 3 KK). Ad 2) Wraz z wejściem w życie nowego Kodeksu karnego przestępstwo, za które został skazany Ambroży Z., zostało zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12 (art KK). Tym samym górna granica sankcji stała się niższa od kary orzeczonej na podstawie poprzednio obowiązującej ustawy. Zatem na podstawie art. 4 2 KK orzeczona wobec Ambrożego Z. kara 15 lat pozbawienia wolności ulegnie obniżeniu do 12 lat pozbawienia wolności. Kara 15 lat pozbawienia wolności, wymierzona Bartłomiejowi W., nie ulegnie modyfikacji. W nowej ustawie przestępstwo, za które został on skazany, zagrożone jest karą od 3 do 15 lat pozbawienia wolności. Do tej sytuacji nie znajduje zastosowania żadna z reguł rozwiązujących problem kolizji ustaw w czasie określonych w art KK. Za zmianą orzeczonej kary nie mogą również przemawiać przypadki modyfikacji kar pozostałym skazanym. Okoliczność, iż kara orzeczona Ambrożemu Z. została obniżona o 3 lata pozbawienia wolności, w żadnym wypadku nie daje podstaw do podobnego (proporcjonalnego) obniżenia kary Bartłomiejowi W. Przestępstwo znieważenia, za które został skazany Cezary U., w Kodeksie karnym z 1997 r. zagrożone jest wyłącznie karami nieizolacyjnymi grzywną lub karą ograniczenia wolności (art KK). W tej sytuacji problem kolizji norm rozwiązuje reguła określona w art. 4 3 KK, zgodnie z którą należy pozostałą do odbycia karę pobawienia wolności zamienić na karę grzywny albo ograniczenia wolności. Następuje to z wykorzystaniem przelicznika, według którego 1 miesiąc pozbawienia wolności równy jest 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności. Zamiana nie dotyczy całości kary pozbawienia wolności orzeczonej w wyroku, ale tylko tej części, w jakiej jeszcze nie została wykonana. Ad 3) Z treści przepisu art. 4 3 KK jednoznacznie wynika, że jego zakres został ograniczony wyłącznie do kary pozbawienia wolności podlegającej wykonaniu, nie daje więc on podstaw do zamiany kary Kazus 1

9 Część C. Tablice Tabl. 1. Podziały prawa karnego Prawo karne (w znaczeniu szerokim) prawo karne materialne (prawo karne w znaczeniu wąskim) przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej oraz typy przestępstw prawo karne procesowe (procedura karna) przepisy określające przebieg postępowania karnego w sprawach o przestępstwa, w tym przesłanki i zasady procesu karnego oraz prawa i obowiązki osób w nim uczestniczących, zawarte w KPK prawo karne wykonawcze przepisy regulujące wykonanie orzeczonych kar, środków karnych, środków probacyjnych i środków zabezpieczających, zawarte w KKW; wyodrębnia się prawo penitencjarne, na które składają się przepisy regulujące przebieg wykonania kary pozbawienia wolności prawo karne kodeksowe przepisy zawarte w KK prawo karne pozakodeksowe przepisy zawarte w ustawach dodatkowych prawo karne powszechne przepisy zawarte w części ogólnej i części szczególnej KK prawo karne wojskowe przepisy zawarte w części wojskowej KK Tabl. 1

10 220 Część C. Tablice Tabl. 2. Dziedziny prawa karnego materialnego prawo karne materialne Prawo karne powszechne (kodeksowe i pozakodeksowe) Dziedziny wyspecjalizowane prawa karnego Prawo karne skarbowe przepisy chroniące interesy finansowe Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, zawarte w KKS Prawo karne wojskowe przepisy regulujące zasady odpowiedzialności za przestępstwa wojskowe, zawarte w części wojskowej KK Prawo nieletnich przepisy związane z przeciwdziałaniem demoralizacji i przestępczości nieletnich, zawarte w ustawie z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich; jest odrębną dziedziną prawa, w zasadniczej części wyłączoną z prawa karnego; jedynie w części ma charakter wyspecjalizowanego prawa karnego dotyczy odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne i przestępstwa Tabl. 3. Systematyka Kodeksu karnego kodeks karny Część ogólna (art ) Część szczególna (art ) Część wojskowa (art ) Tabl. 2 3

11 Część C. Tablice 221 Tabl. 4. Zasady prawa karnego zasady prawa karnego Zasady ogólnoprawne Kodeksowe zasady prawa karnego Zasada humanizmu Prawo karne nie może naruszać przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, kary oraz inne środki przewidziane w KK stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka (art. 3 KK) Zasada nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy) Zasada nulla poena sine lege (nie ma kary bez ustawy) Zasada sprawiedliwości Prawo karne powinno być sprawiedliwe, inaczej zmienia się w prawo tyrańskie Zasada lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz) Zasada równości wobec prawa Poręcza równą ochronę człowieka i jego dóbr, niezależnie od pozycji, jaką zajmuje on w społeczeństwie Zasada nullum crimen sine actione (nie ma przestępstwa bez czynu) Zasada nullum crimen sine iniuria (nie ma przestępstwa bez bezprawności) Zasada legalizmu Opiera się na regule nullum crimen nulla poena sine lege anteriori, poręcza bezpieczeństwo prawne, pozwala czynić wszystko, co nie jest zakazane bez obawy o narażenie się na odpowiedzialność karną Zasada nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez winy) Zasada nullum crimen sine damno sociali magis quam minimo (nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości w stopniu większym od znikomego) Zasada indywidualizacji winy i odpowiedzialności karnej Tabl. 4

12 222 Część C. Tablice Tabl. 5. Zasada nullum crimen nulla poena sine lege anteriori Zasada nullum crimen NULLA POENA sine lege anteriori (nie ma przestępstwa bez ustawy) Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (art. 1 1 KK): wyraża zasadę legalizmu oraz stanowi realizację gwarancyjnej funkcji prawa karnego, zaliczona została do fundamentalnych zasad demokratycznego państwa prawnego, a wolności i prawa człowieka z niej wynikające nie mogą być ograniczone nawet w czasie stanu wojennego lub wyjątkowego (art. 233 ust. 1 Konstytucji RP), jedynym uznanym przez społeczność międzynarodową odstępstwem od tej zasady jest dopuszczalność odpowiedzialności karnej na podstawie tzw. klauzuli norymberskiej, zezwalającej na ukaranie sprawcy za czyn, który w czasie popełnienia nie był zabroniony pod groźbą kary przez przepisy prawa karnego krajowego (w ustawie), lecz stanowił przestępstwo w myśl uznanych zasad prawa międzynarodowego (art. 42 ust. 1 zd. 2 Konstytucji RP), w szerokim znaczeniu obejmuje zasadę nulla poena sine lege (nie ma kary bez ustawy), czyli postulat uściślenia w ustawie sankcji grożącej za przestępstwo, wyprowadza się z niej cztery szczegółowe reguły: n.c.s.l. scripta wymóg, aby wszystkie przepisy karne opisujące typy przestępstw i wskazujące konsekwencje ich popełnienia ujęte były w akcie prawnym o randze ustawowej. do źródeł prawa karnego, w których określone zostają zachowania przestępne łączące się z odpowiedzialnością karną, nie mogą być zaliczone akty prawne o randze niższej niż ustawa, takie jak rozporządzenia ministra, zarządzenia Prezydenta RP czy akty prawa miejscowego n.c.s.l. stricta zakaz stosowania analogii oraz wykładni rozszerzającej na niekorzyść sprawcy w ramach interpretacji przepisów prawnokarnych. duszczalne jest natomiast posłużenie się analogią w przeciwnym kierunku, na korzyść sprawcy, czego konsekwencją byłoby złagodzenie lub wyłączenie odpowiedzialności karnej n.c.s.l. certa wyraża postulat określoności czynu zabronionego, nakazuje precyzyjnie opisać typy przestępstw, aby można było dokładnie rozgraniczyć zachowania dozwolone od zabronionych. Nie zezwala na stosowanie w treści zakazów wyrażeń ocennych, niedookreślonych i niejasnych dla odbiorcy n.c.s.l. praevia zakaz stosowania przepisów ustawy do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie (lex retro non agit), dopuszczalnym odstępstwem od niego jest sytuacja związana ze zmianą przepisów ustawy (art. 4 1 KK) Tabl. 5