MARZENA MARCZEWSKA. jfi, etą WyjjąĄzMn.. CHOROBA STUDIUM JĘZYKOWO-KULTUROWE

Transkrypt

1 MARZENA MARCZEWSKA jfi, etą WyjjąĄzMn.. CHOROBA STUDIUM JĘZYKOWO-KULTUROWE

2 J a c i ę z a m a w ia m, j a c i ę w y p ę d z a m... C h o r o b a. s t u d i u m j ę z y k o w o - k u l t u r o w e

3

4 M arzena M arczewska ja c ię z a m a w ia m, ja c ię w y p ę d z a m... C h o r o b a. S tu d iu m j ę z y k o w o - k u l t u r o w e Kielce 2012

5 Recenzenci dr hab. Stanisława N iebrzegow ska-bartm ińska prof. UMCS prof. dr hab. A nna Tyrpa Publikacja sfinansowana ze środków Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Korekta: Marzena Marczewska Projekt okładki: Dorota Mętrak Redakcja techniczna: Agnieszka Dolecka Copyright by Marzena Marczewska Copyright by Instytut Filologii Polskiej UJK w Kielcach Druk i oprawa: Wydawnictwo UJK ISBN

6 C a ła m itolog ia z ło ż o n a je s t w n a s z y m ję z y k u. Ludwig W ittgenstein M it n ie je s t w łaściw ie n iczy m in n y m j a k słow em. Gerardus van der Leeuw W iad om o, że ję z y k je s t p u ś c iz n ą n a jd a w n iejsz ej e p o k i, p u ś c iz n ą ta k g ru bo m a tery a ln ie i n ie d o sta tecz n ie w y robion ą, ja k w sz y stk ie p ły n ą c e z n iej d zied zictw a. A le m o w a tę m a p rz y n a jm n iej zaletę, że d la b a d a c z a p rz e sz ło ś c i słu ży z a n iep o ż y te ś w ia d e c tw o. Ja n Karłowicz H is to r ia lu d z k o ści to h is to ria chorób. Folke H enschen R y t u a ł to p er fo rm a n ce, a k c ja sp e łn io n a, a k t. Jerzy Grotow ski

7

8 Wstęp Istnieją dwa zjawiska, które ludzie konsekwentnie odsuwają poza swoje myślenie o sobie i o świecie: to choroba i śmierć (Baranowska 1994). Dzieje się tak, mimo że obydwa fenomeny są ze sobą mocno powiązane i towarzyszą człowiekowi od zawsze, a chorobę często traktuje się jako zapowiedź śmierci, jedynej pewnej rzeczy w naszym życiu. Z drugiej strony - analizując system wierzeniowy wytworzony przez poszczególne kultury - można zauważyć, że człowiek za wszelką cenę usiłował się uchronić przed chorobą i śmiercią, dlatego próbował pojąć zagadkę pojawiania się różnych dolegliwości, zwłaszcza jeśli nie miały one jasno określonych przyczyn. Myślenie jest zawsze myśleniem w języku (Whorf 1982: 339)1. Dlatego też w języku właśnie utrwalają się wzorce myślenia o zjawiskach i obiektach, z którymi człowiek się styka, a także strach przed tym, czego człowiek nie umiał pojąć i wyjaśnić. Akceptując podstawową tezę, że język jest kluczem do świata myśli i kultury i przewodnikiem po świecie (Sapir 1933/1978), można uznać, że kategoryzacja językowa, uzależniona od neurofizjologicznych właściwości aparatu poznawczego człowieka i jego możliwości doświadczania świata, jest narzucana użytkownikowi niejako automatycznie. Z drugiej strony, trzeba również brać pod uwagę, że interpretacja rzeczywistości dokonywana przez użytkownika języka zależy w znacznej mierze od kontekstu historyczno-kulturowego (Bartmiński 2010). Choroba to zjawisko wywołujące lęk i niechęć, coś, czego unikamy, usuwamy poza świadomość, a co dotyka każdego człowieka. Nie lubimy o niej 1 Każdy język stanowi rozległy i odrębny system wzorców, sankcjonujący kulturowe formy i kategorie, za pośrednictwem których nie tylko porozumiewamy się, ale, co więcej, analizujemy rzeczywistość, wyróżniając bądź ignorując w niej pewne typy relacji i zjawisk, za pomocą których rozumujemy i którymi wypełniamy naszą świadomość (Whorf 1982: ). Por. również uwagi Ludwiga Wittgensteina na temat związku myślenia (doświadczenia) z językiem, np. Więził nas pewien obraz. Nie mogliśmy wydostać się, bo tkwił w naszym języku, a ten zdawał się go nam nieustannie powtarzać (Wittgenstein 2005: 73); Zdanie konstruuje za pomocą rusztowania logicznego pewien świat (Wittgenstein 2006: 23); Początek i prymitywne formy gry językowej są reakcją; z nich dopiero wyrastać mogą formy bardziej skomplikowane. Chcę powiedzieć, że język jest wysubtelnieniem, na początku był czyn (Wittgenstein 2000: 55).

9 8 Marzena Marczewska myśleć i mówić. Udajemy, że jej nie ma. Nie nazywamy, by nie wywołać wilka z lasu. Przeklinamy z jej udziałem (choroba, cholera, franca). Opisujemy, by zrozumieć mechanizm jej działania. Oswajamy ją - jak oswajamy śmierć - słowem. Inaczej nie potrafimy przyzwyczaić się do jej istnienia. Medycyna ludowa stanowi cząstkę kultury tradycyjnej, jednoczy w sobie wiele różnych aspektów tej kultury: wierzenia, praktyki magiczne, religijne, wiedzę opartą na doświadczeniu i współistnieniu z naturą. Jak zauważają zgodnie wszyscy badacze zajmujący się medycyną tradycyjną, łączy ona w sobie racjonalną wiedzę i magiczno-religijne czynności i rytuały, świat sacrum i profanum. Praca ta poświęcona jest fenomenowi choroby - w polszczyźnie (zwłaszcza ludowej) i w polskiej kulturze tradycyjnej. Na podstawie danych językowych i pozajęzykowych (etnograficznych) ujawniam istotę potocznego myślenia o chorobie, przedstawiam obrazy wybranych dolegliwości (zarazy, kołtuna, uroku), omawiam również rolę operowania słowem magicznym w leczeniu ludowym, pokazuję, jak zdrowie i choroba funkcjonuje w polskim, ludowym systemie wartości. Wychodzę z przeświadczenia, że magiczne myślenie o rzeczywistości nigdy nie zginęło (i ożywa w określonych sytuacjach egzystencjalnych, czyli np. w przypadku choroby). Wiara człowieka w magię zmieniła się nieznacznie pod wpływem wiedzy naukowej/pseudonaukowej i języka naukowego/pseudonaukowego, ale drobne zakłócenia potocznego, zdroworozsądkowego myślenia o świecie nie mają wpływu ani na podstawowe rozróżnienia aksjologiczne (dobro/zdrowie/życie: zło/choroba/śmierć), ani na ludzkie postrzeganie świata i zjawisk, które zagrażają egzystencji. Obserwując systemy wierzeniowe wytworzone przez poszczególne kultury, można zauważyć, że człowiek za wszelką cenę usiłował się uchronić przed chorobą i śmiercią, dlatego próbował pojąć zagadkę pojawiania się różnych dolegliwości, zwłaszcza jeśli nie miały one jasno określonych przyczyn. Dawni medycy szukali przyczyn chorób w świecie zewnętrznym i uzasadniali pojawienie się niedomagań działaniem sił nadprzyrodzonych. Charakterystyczną cechą kultur tradycyjnych jest specyficzne połączenie religii, medycyny i magii. Choroba jako element wrogi i obcy w ludzkim organizmie, bardzo często pozostający w ścisłym związku z sacrum, powoduje, że chory znajduje się na pograniczu dwóch rzeczywistości, w stanie mediacji, która otwiera na kontakt z innym światem, przede wszystkim w sensie symbolicznym: człowiek stawał się istotą skalaną dotknięciem choroby pochodzącej z zaświatów2. Przez to 2 Por. charakterystykę choroby dokonaną przez Stanisława Spittala: Nic więc dziwnego, że w pojęciu ludowym, choroba - to wróg czyhający na zdrowie człowieka, wróg nasłany z zewnątrz, z innego często świata. Choroba - to duch, postać demoniczna, nie-

10 Wstęp 9 zaś podlegał wyłączeniu z normalnego życia (Stomma 1986: 155; Łeńska-Bąk 2001: ), aż do momentu, gdy za pomocą różnorodnych działań, zwłaszcza magicznych, choroba zostanie odprawiona do świata, z którego przybyła. Nieprzypadkowo też w rytuale3 leczniczym pojawiają się elementy o podobnej charakterystyce mediacyjnej (pacjent - człowiek w stanie mediacji; znachor - osoba posądzana o kontakt z zaświatami; rekwizyty podkreślające mediację; mediacyjny czas zabiegu itd. - wszystkie elementy rytuału leczniczego są nastawione na umożliwienie choremu zmiany stanu). Ślady istnienia medycyny, w której działanie niematerialne przeplata się z materialnym, znajdziemy we wszystkich cywilizacjach: babilońskiej, egipskiej, indyjskiej, greckiej itd. (Szumowski 2007: 98-99). Ludom starożytnym towarzyszyło przekonanie, że choroby są karą za przewinienia (Rosiński 2009: 74). Starożytni Grecy sądzili, że na początku ludzkość nie znała chorób i nieszczęść (wiek złoty), kara zaś stanowiła odpowiedź na doświadczenie ogółu, bez żadnej motywacji etycznej w stosunku do jednostki (Grmek 2002: 13). Hezjod uważał, że choroby mogą atakować ludzi w wyniku jakiejś zmiany wewnętrznej, niekoniecznie z woli bogów, wedle Homera zaś choroba była całkowicie uzależniona od woli bogów, hipokratycy wiązali pojawienie się choroby z zakłóceniem naturalnej równowagi w człowieku (Grmek 2002: 62). W Biblii choroba była karą za grzechy (Pawlaczyk red. 2007: 17-19; Rosiński 2009: 78-81)4, mogła spaść na człowieka w wyniku klątwy (obłęd, choroby skóry, wrzowidzialna a potężna, która bierze kogoś podstępnie w swą moc i stara się utrzymać ofiarę w swych łapach jak najdłużej, by wyssać z niej wszystkie dobre soki wywołując przy tym przeróżne dolegliwości. Choroba siedzi w chorym spokojnie, gdy ten jej się nie opiera i niszczy jego organizm, lecz gdy chory z nią walczy, zachowuje się czasem hałaśliwie, ryczy, krzyczy, mocuje się z chorym, rzuca się z nim razem w górę, wyskakuje z łóżka, mówi coś przez usta chorego bądź obcym głosem, bądź niezrozumiałym językiem, lub językiem nawet potocznym, ale niezrozumiale dla otoczenia (podczas bredzenia czy majaczeń gorączkowych chorego). Choroba - to osobistość może nawet kapryśna, czasem potworna i niemiłosierna, to istota, którą chory widzi jako smoka jakiegoś czy potwora, półczłowieka - półzwierzę o kilku nieraz głowach (rozumie się, w swych majaczeniach). Choroba zresztą może przybrać na siebie postać nawet człowieka wroga chorego, żaby, robaka, może dusić jako zmora piersi, wiercić w sercu, wypijać, czy wysysać krew itd. Może także jako bezpostaciowa, niewidzialna, przedstawiać się na zewnątrz tylko w objawach chorobowych (Spittal 1938: 68-69). 3 Por. rozważania terminologiczne i semantyczne dotyczące rytuału: Cieślikowa 2005: Podobieństwo między grzechem i chorobą a winą i karą widać np. w tekstach babilońskich, w których grzech oznacza zarazę, charłactwo, nędzę. W Piśmie Świętym Starego Testamentu choroba funkcjonuje jako następstwo grzechu, a ponieważ Bóg stworzył człowieka do szczęścia, choroba jest złem, które jest sprzeczne z planami Boga, przez co staje się równoznaczna z grzechem, cierpieniem i śmiercią. W Biblii choroba to skutek grzechu

11 10 Marzena Marczewska dy, świerzb, parchy, ślepota, febra, zaraza, hemoroidy, wycieńczenie) (Wojciechowska 2010: 34)5. Grzech pierworodny, spowodowany słabością człowielub jeden ze znaków gniewu Bożego, a więc uzdrowić człowieka mógł tylko Bóg. Ponieważ wszystko pochodzi od Boga, choroba nie jest tu wyjątkiem - Bóg zsyła na ją człowieka, jest też najlepszym lekarzem. Należy zwrócić uwagę, że wiedza medyczna była dana niektórym także przez Boga, dlatego też skuteczność medyków (i stosowanych lekarstw) była uzależniona wyłącznie od woli Boskiej. Stary Testament zalecał w wypadku choroby modlitwę, ofiarę i - w kolejności - pomoc lekarza. Pierwszym warunkiem uzdrowienia było porzucenie grzechów, modlitwa i ofiary przebłagalne. Nowy Testament wyeksponował traktowanie choroby jako zjawiska sprzeciwiającego się planom Boskim, stąd większa rola lekarzy, a sam Jezus nazywany jest najlepszym lekarzem, uzdrowiecielem. Jezus uzdrawia tych, którzy zwracają się do niego z wiarą i ufnością, choroba jest jednak traktowana także symbolicznie - jako stan, w jakim znajduje się człowiek grzeszny (Pawlaczyk red. 2007: 24-26). 5 Beata Wojciechowska pisze o popularnych średniowiecznych formułach ekskomunik i maledykcji, które zadziwiająco przypominają ludowe działania magiczne: W różnych odmianach formuł maledykcyjnych wykorzystywano zwroty i wyrażenia mające charakter złych życzeń, odsyłających odbiorców (...) w przestrzeń oddziaływania nieszczęść. Wielokrotne powtarzanie odpowiednio odmienianego zwrotu maledicti sint potęgowało grozę, przerażenie i strach z powodu ogromu skutków, jakie niosło wyklęcie. (...) Formuły wyklęć poprzez specyficzną formę językową oraz struktury wokatywno-imperatywne, przy zachowaniu wymogów związanych z miejscem, czasem i osobą, nabierały charakteru sprawczego, kreowały stworzenie nowego ładu (Wojciechowska 2010: 39-41). Wypowiadane słowa miały niewątpliwie większą moc, skoro towarzyszyło im przywoływanie potęgi istot nadprzyrodzonych: wszechmocnego Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego. Omawiając traktat średniowiecznego teologa Mikołaja z Jawora (De superstitionibus, 1405), Krzysztof Bracha również zwraca uwagę na popularne od czasów antycznych przykłady zastosowania słowa mówionego lub pisanego (zaklęcia, zamowy, amulety) w leczeniu chorób ludzi i zwierząt. Było to przedmiotem wyraźnego potępienia w wymienionym dziele, ale pośrednio wskazywało na wielką popularność kwestionowanych praktyk. Ponadto Bracha porusza też kwestię wykonania rytuału magicznego, czyli odpowiedniego recytowania formuł: zaklęcie wypowiadano wierszem, donośnie lub szeptem (murmurium magicum) (Bracha 1999: ; też: Bracha 1991). Por. także opinię S. A. Tokariewa: W chrześcijaństwie funkcje znachorsko-lecznicze zespoliły się z różnymi postaciami mitologicznymi i rozmaitymi czynnościami kultowymi. Zachowały się tu elementarne metody lecznicze znachorstwa, zewnętrznie tylko związane z dogmatyką chrześcijańską: taki charakter ma sakrament ostatniego namaszczenia (...), przyjmowany w Kościele katolickim i prawosławnym przez chorych, a polegający na pomazaniu ich ciała olejem świętym - krzyżmem; taki charakter mają pielgrzymki do świętych relikwii, grobów i cudownych ikon, do świętych miejsc itp., gdzie według wierzeń ludowych już samo dotknięcie świętości może uzdrowić człowieka. Według relacji ewangelisty Marka sami apostołowie wielu chorych olejem mazali, i uzdrawiali ich (Marek, 6, 13). Jakkolwiek dla wyjaśnienia wszystkich tych zjawisk zakłada się teoretycznie, z punktu widzenia teologii, że człowieka leczy siła boża, tj. sam bóg (wyobrażenie animistyczne), to jednak z punktu widzenia pochodzenia i charakteru, a nawet nierzadko w przekonaniu samego wierzącego, wspomniane działania zachowują charakter czysto magiczny (Tokariew 1969: 107). Też: Na ból głowy.

12 Wstęp 11 ka, wprowadził na świat zło, a więc i wszelkie choroby, które od tej pory postrzegane są jako kara za niewłaściwe zachowanie - złamanie tabu (Kurowski 2003: 212). Jeszcze św. Augustyn uważał, że wszystkie choroby należy przypisać złym duchom (Leff 1958: 113), co pokazuje trwałość pierwotnych poglądów na istotę choroby nawet w czasach chrześcijańskich6. Dlatego też praktyki lecznicze stosowane przez społeczności tradycyjne mają wiele wspólnego z rytuałami magicznymi, mającymi odwrócić i zniwelować złe czary. Choroba przychodziła do ciała na skutek działania czarów, sprawcą nieszczęścia były zazwyczaj złe duchy lub osoby obdarzone mocą nadprzyrodzoną (np. posiadające tzw. złe oko, które mogło sprowadzać choroby, a nawet śmierć), sprawcą choroby mógł być też Bóg, który wyrażał w ten sposób swój gniew7 (Leff 1958: 18-19; Barcelo 1991: 128; Pawlaczyk red. 2007: 18). Magia była przez wieki narzędziem walki z nieznanym niebezpieczeństwem, także z niebezpieczeństwem największym: chorobą i śmiercią. Większość działań magicznych wykorzystuje zasadę zgodności, która zakłada, że wszystko, co nas otacza, połączone jest ścisłą więzią. Jeśli w jednym elemencie świata nastąpi zmiana, odbije się ona również na pozostałych zjawiskach. Jak pisał Szumowski, człowiek pierwotny bez porównania więcej obracał się w kole wierzeń w siły nadprzyrodzone niż człowiek dzisiejszy, nic więc dziwnego, że w chorobie wiara ta występowała jeszcze mocniej (Szumowski 2007: 101). Podstawową cechą myślenia średniowiecznego również było przeświadczenie o istnieniu sił nadprzyrodzonych, które kierują losem człowieka. Działanie Boga, świętych, aniołów, diabłów uwidaczniało się w sprowadzaniu na ludzi wszelkich nieszczęść, więc i choroby, a także w odwracaniu zła, czyli w uzdrawianiu. Przeświadczenie o uzależnieniu życia ludzkiego od wpływu czynników nadprzyrodzonych zmieniło się nieco w epoce nowożytnej, która przyniosła rozwój medycyny Żądają aby ksiądz w cerkwi podczas mszy odczytał ewangelię nad głową pacyenta lub pacjentki, - za co płaci się 6-10 centów (K31Pok3/163). 6 Pogląd ten przetrwał wiele wieków, zwłaszcza gdy chodziło o choroby epidemiczne (Gutt 1977: 15). Trzeba jednak zauważyć, że np. św. Hildegarda z Bingen wskazywała jako przyczynę wszystkich chorób grzech pierworodny jako pierwszy czynnik, który zakłócił harmonię świata i człowieka. Choroba była - według mniszki - szansą dla człowieka, by uwolnić się od obciążeń i odrodzić Zachowanie zdrowia jest możliwe tylko poprzez podtrzymywanie uzdrawiającej siły duchowej poprzez właściwą postawę wewnętrzną, równowagę psychiczną i duchową (Walkowska 2006: 22, 46). 7 Ciekawe było np. spojrzenie na trąd, który traktowano jako pobicie przez Boga, co przywołuje też wyobrażenie chorób (zwłaszcza epidemicznych) w formie uderzenia/rażenia strzałami (Pawlaczyk red. 2007: 22).

13 12 Marzena Marczewska opartej na podstawach naukowych, nie znaczy to jednak, że mistyczność związana z chorobą bezpowrotnie odeszła (Szumowski 2007: )8. Lecznictwo słowiańskie było silnie związane z doświadczaniem natury i wynikało z uważnej obserwacji przyrody. Było również niezwykle mocno usytuowane w słowiańskiej wizji kosmosu, a przez to systemie w wierzeniowym. Za przyczynę chorób uważano przede wszystkim czary, często wskazywano też niekorzystny wpływ ciał niebieskich, pogody, pożywienia, ciężkiej pracy (np. podźwignięcie, oberwanie). Słowianie upatrywali przyczyn chorób także w uroku (stąd rozpowszechnienie środków ochronnych w postaci amuletów), w pasożytujących w człowieku robakach lub w oddziaływaniu zwierząt (stąd odzwierzęce nazwy chorób: rak, żaba, jaszczur : SSS/I/ ; Moszyński 1967/II/1: 179). Jak wskazują źródła historyczne, Słowianie umieli wykonywać podstawowe zabiegi chirurgiczne (nastawianie złamań, puszczanie krwi, wypalanie ran itd.), znali także zasady przeprowadzania trepanacji czaszki, metodą przeniesioną z Azji w VII i VIII w., (trepanację stosowano np. w wypadku chorób nerwowych, skórnych, ocznych), doceniano rolę zabiegów higienicznych (łaźnia lecznicza), powszechnie stosowano leki pochodzenia zwierzęcego, roślinnego, mineralnego. Terapię tzw. racjonalną wspierała silna wiara w magię, stąd też powszechne korzystanie ze środków kojarzonych z czarami 8 Jeszcze w kalendarzach z końca XVII w. ówcześni autorzy porad - także wykształceni i praktykujący lekarze - dzielą choroby na dwie grupy: niezależne i zależne od człowieka. Do pierwszej zaliczają niezbadaną ludzkim umysłem wolę Boga, który karze chorobą za grzechy lub doświadcza dla wypróbowania cnoty. Jak podaje Małgorzata Krzysztofik, np. w kalendarzu na rok 1697 Kazimierz Cejpler tak tłumaczy pojawienie się chorób: O chorobach i powietrzu. Pisze Plutarchus o Antygonie królu macedońskim, że po długiej chorobie, która go prawie zniszczyła, gdy do pierwszego przyszedł zdrowia, to swoim powiedział dictum, że ta choroba napomniała nas, żebyśmy wyniosłego animuszu nie byli, bo śmiertelnemi i defektom różnym podlegli jesteśmy. Jakoż bardzo dobrze powiedział, bo Pan Bóg tych ludzi, którzy dumnym i hardym animuszem jako drudzy Aleksandrowie synami się Jowiszowemi być liczą, chorobą częstokroć karze i dumę ich gromi tak dalece, że się z Aleksandrem przyznać muszą modo cognovi me non esse Iovis filium, kiedy tak ciężkie o zdrowiu moim periculum. Podobne poglądy występują także w kalendarzach Stanisława Słowakowica, który widzi chorobę jako karę Boską: Trafia się, że Pan Bóg przepuści chorobę na człowieka abo dlatego, żeby się w grzechach upamiętał, abo żeby go skarał docześnie i takie choroby są egzekutorami woli Pańskiej (Nowy i stary kalendarz na rok 1698) (Krzysztofik 2010). Podobna wiedza o chorobach była propagowana przez poradniki medyczne z początków XVIII w.: choroby widziano jako nasłane z zewnątrz potężne, niewidzialne siły, które niszczyły organizm człowieka, były one konsekwencją grzechu, nieczystości cierpiącego, świadectwem działalności czarownic, guślarzy, nieżyczliwych ludzi. Przyjmowano też powszechnie, że istnieje paralelizm między makrokosmosem Wszechświata i mikrokosmosem ciała, co pozwalało wnioskować o stanie pacjenta na podstawie położenia ciał niebieskich. Por. Stojek-Sawicka 2006: 61-62; Libera 1997.

14 Wstęp 13 (zamawianie choroby, niszczenie jej, przenoszenie na inne obiekty, noszenie amuletów itd.) (MSKDSł/ ). Wiele dawnych sądów na temat funkcjonowania człowieka, zdrowia i choroby zachowało się w ludowych praktykach leczniczych. William I. Thomas i Florian Znaniecki pisali, że podstawową cechą chłopskiego myślenia o świecie jest dążenie do obdarzania wszystkiego, co ma indywidualny byt, świadomością, albowiem żywiona i świadoma rzecz jest zasadniczą kategorią chłopskiej świadomości (Thomas, Znaniecki 1976/1: 177). Cały świat zaś powiązany jest ogólną solidarnością na pewno o charakterze mistycznym (Thomas, Znaniecki 1976/1: 181; por. też Barcelo 1991: ). Ta specyficzna solidarność istnieje między światem przyrody i człowiekiem, stąd zaburzenie równowagi (np. choroba) wymaga użycia środków, które dostarczane są przez samą naturę9. Dlatego też chłop polski szukał remedium na wszelkie dolegliwości (własne i zwierzęce) w otaczającym go świecie, stąd wykorzystywanie w terapii wielu elementów, jakie znajdowano w najbliższym otoczeniu: roślin, kamieni, wody, zwierząt itd. Co charakterystyczne, specyficznie postrzegana była więź między poszczególnymi elementami świata10: oddziaływanie na jeden element (np. na roślinę: uwięzienie jej, grożenie, zawiązywanie) miało powodować zmiany (np. odejście choroby) w stanie innego elementu (człowieka lub zwierzęcia). Logika chłopskiego myślenia, wyrażająca się 9 Por. też: Pierwszym warunkiem pomyślnego działania gospodarki wiejskiej jest regularna zmiana cyklów przyrodniczych, zachowywanie kolejności pór roku. Ten bieg przyrody nie jest czymś samo przez się zrozumiałym dla świadomości prymitywnego człowieka, który uważa za konieczne wywierać wpływ na ruch gwiazd, słońca i księżyca. (...) Stosunki między ludźmi i zjawiskami przyrodniczymi są tu ujmowane jako wzajemne oddziaływanie albo nawet jako pomoc wzajemna: zgodnie z tymi pojęciami elementy przyrody mogą pomagać ludziom, a ci z kolei zdolni są określonymi sposobami wpływać na nie w potrzebnym dla siebie kierunku. Mamy przed sobą bardzo archaiczne wierzenia, zgodnie z którymi człowiek wyobraża sobie siebie w tych samych kategoriach, co i pozostały świat, nie odczuwając swojego wyodrębnienia z niego, innymi słowy, kształtuje swoje stosunki z przyrodą nie według typu subiekt-obiekt, ale opierając się na wewnętrznym przeświadczeniu o intymnej jedności i wzajemnym przenikaniu się przyrody i człowieka, organicznie spokrewnionych i magicznie współuczestniczących. Wydaje się, że pojęcie partycypacji najlepiej odpowiada charakterystyce tego stosunku do świata. Świat i człowiek składają się z tych samych elementów i właśnie to przekonanie o całkowitej analogii mikrokosmosu i makrokosmosu stymuluje ludzi do oddziaływania na świat i bieg rzeczy w nim, a więc i na czas (Guriewicz 1987: 133). 10 Manfred Lurker także wskazywał, że człowiek niezdeformowany, bliski źródeł, zawsze zdaje sobie sprawę ze swego uczestnictwa we wspólnocie wszelkiego bytu (...), ze swej relatywności i poznaje, a tym samym uznaje absolut. Człowiek odbiera siebie oraz rzeczy ze swojego otoczenia jako dzieło wyższego twórcy lub obraz, który sam w sobie jest bezsensowny i posiada sens jedynie w relacji do prawzoru (Lurker 1994: 9).

15 14 Marzena Marczewska w kojarzeniu chorób z określonymi roślinami/zwierzętami, jest czasami trudna do wyjaśnienia, nie ma bowiem dowodów na realne ich działanie, nie można też interpretować takiej więzi symbolicznie. Thomas i Znaniecki wyjaśniają to działanie ideą życzliwej pomocy (Thomas, Znaniecki 1976/1: 182). Ważne jest również, że zerwanie więzów solidarności grozi poważnymi sankcjami i może sprowadzać na człowieka nieszczęścia, a nawet śmierć: Jedynym powodem solidarności przyrody jest wspólna walka przeciwko śmierci czy raczej przeciwko procesowi rozkładu, którego najbardziej ostateczną i typową formą jest śmierć. Choroba, zniszczenie, niedola, zima, noc są głównymi zjawiskami, korelatami śmierci (Thomas, Znaniecki 1976/1: 186). W przedchrześcijańskim systemie myślenia magicznego przyroda nie przeciwstwiała się człowiekowi jako coś zewnętrznego i wrogiego w stosunku do niego, była natomiast wszechogarniającym realnym żywiołem, do którego przynależał również człowiek (Guriewicz 1987: ). W mojej pracy pokazuję, jak choroba jest widziana poprzez pryzmat ję zyka (gość, zło, zagrożenie, wróg, przeciwnik, istota świadoma itd.) i kultury ludowej, która najdoskonalej wyraża potoczne myślenie o świecie oraz jego prawach i jest najbardziej trwałym skarbcem naszej wspólnej wiedzy o rzeczywistości. Wychodzę z założenia, że chorobę i zdrowie można rozpatrywać nie tylko w kontekście medycznym i socjologicznym, ale również - w kontekście językowym i kulturowym - jako kategorie mentalne podlegające werbalizacji przy użyciu odpowiedniego języka i/lub symbolizacji pozajęzykowej (Zamiara 2008: 3-4). Zakodowane w języku kompleksy myślowe dotyczące choroby i zdrowia związane są ze społeczną świadomością, która wyraża się w wielu różnych formach, np. w utrwalonych tradycją zachowaniach, rytuałach, mitach, ikonografii. Rekonstruowany obraz pokazany jest w szerokiej perspektywie interpretacyjnej, co jest konsekwencją operowania pojęciem językowo-kulturowy obraz świata rozumianym jako potoczna interpretacja rzeczywistości, dająca się wyeksplikować przede wszystkim z danych werbalnych, ale także niewerbalnych, utrwalonych w spetryfikowanych tekstach kultury (Bartmiński 1992; Fleischer 2000). Przyjęte założenie pozwala na ściślejsze koncentrowanie się na zwyczajach, obrzędach, wierzeniach i rekwizytach obrzędowych, a więc na kontekście, w którym dane językowe znajdują właściwe odczytanie. W wypadku ludowych rytuałów leczniczych, a więc zachowań związanych z pozbywaniem się choroby, ma to swoje głębokie uzasadnienie. Podejście takie ma również związek z postulowanym znacznie wcześniej, np. przez N. I. Tołstoja i J. Bartmińskiego (Tołstoj 1992: 15-25; Bartmiński 1992: 7-13; Bartmiński 2006: 14), uwzględnianiu w badaniach etnolingwistycznych tzw. wiedzy przyj ęzykowej, wszechstronnym wykorzystaniem materiału etnograficznego i folklorowego

16 Wstęp 15 w rekonstruowaniu językowego obrazu świata. Tołstoj traktował język jako jeden z współdziałających ze sobą kodów (obok obrzędowego, mitologicznego i przedmiotowego), jako werbalny kod kultury i jej twórcę, zaś obrzęd - jako tekst wyrażony semiotycznym językiem kultury, w którym wyróżniał kilka kodów: werbalny (słowa), przedmiotowy (przedmioty, rzeczy), akcjonalny (działanie - akcja), lokatywny i temporalny. Bartmiński również wielokrotnie podkreślał konieczność uwzględnienia w rekonstrukcji przyjętych i obowiązujących, czyli skonwencjonalizowanych zachowań będących wyrazem społecznie utrwalonej wiedzy o świecie, wspólnej nadawcy i odbiorcy, wiedzy, która związana jest z przekonaniami i wierzeniami (Bartmiński 2006: 14). Bez niej bowiem niemożliwe jest normalne porozumiewanie się językowe i interpretacja wypowiedzi (Bartmiński 2009a: 34; zob. też Bartmiński 2010). Moja praca, mimo bezpośrednich związków z badaniami nad językowym obrazem świata, jest także analizą wieloaspektowego funkcjonowania tekstów kultury11, jakimi są ludowe praktyki lecznicze (rytuały), występujące jako zespół wyobrażeń, wierzeń, określonych zachowań werbalnych i niewerbalnych. Analiza przeprowadzona jest w dużej mierze według zasad ustanowionych przy rekonstrukcji językowego obrazu świata, zgodnych z podstawowymi założeniami definicji kognitywnej12. Wiedza, którą dysponują użytkownicy języka i jednocześnie nosiciele określonej kultury, często jest ukryta, co stanowi jedną z właściwości kultury ludowej. W wielu wypadkach odwołanie się więc do aspektów przyj ęzykowych jest nie tylko wskazane, ale wręcz konieczne. Etnolingwistyczny aspekt pracy zakłada wszechstronne wykorzystanie materiału etnograficznego i folklorowego w przedstawianych opisach, jak pokazały bowiem moje wcześniejsze badania, materiał taki może stanowić poważne wsparcie dla danych językowych (zwłaszcza w badaniu fenomenu medycyny ludowej). Podstawowym celem pracy nie jest jednak tylko rekonstrukcja obrazu choroby (czy obrazów wybranych chorób), a pokazanie, jak bardzo wizja poszczególnych dolegliwości, rekonstruowana na podstawie sposobu mówienia o nich, przekłada się na zasady leczenia rytualnego (odczyniania, zamawiania). Dokonuję więc rekonstrukcji obrazów wybranych chorób głównie po to, by pokazać jak bardzo spójna jest wewnętrzna logika rytuału leczniczego. Odtworzone językowe wizerunki poszczególnych dolegliwości, wynikające bezpośrednio z mechanizmów ludzkiego myślenia o chorobie, pomagają 11 Do tekstów kultury zalicza się wiele wytworów aktywności kulturowej człowieka: utwory literackie, filmy, sztuki teatralne, kompozycje muzyczne, stroje, dzieła plastyczne, a także zachowania społeczne realizowane według ustalonego i usankcjonowanego tradycją wzorca (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009: 72-73). Tak więc rytualne zachowania związane z leczeniem można uznać za aktywność, która spełnia wymogi tekstu kultury. 12 Por. np. Bartmiński 1988a: ; 1988b: 11-34; 1998: 63-83; 1996.

17 16 Marzena Marczewska zrozumieć sens podejmowanych działań magicznych. Zamieszczam w pracy obszerny materiał dokumentacyjny (głównie w przypisach) przede wszystkim dlatego, by eksponować powszechność sądów związanych z chorobą, a także utrwalić bogactwo odchodzącej w przeszłość kultury i uwypuklić powiązania między poszczególnymi zjawiskami. Bazę materiałową przedstawianej analizy tworzą dane leksykalne i tekstowe: nazwy (potwierdzające perspektywę oglądu rzeczywistości ), informacje przekazywane przez podstawę onomazjologiczną, ujawnione w toku dociekań etymologiczno-słowotwórczych (tzw. wewnętrzna forma słowa ), znaczenia podawane w definicjach w słownikach języka polskiego i słownikach gwarowych, derywaty słowotwórcze, rozszerzenia metaforyczne, frazeologizmy, utarte kolokacje (frazemy), metafory, przysłowia, formuły lecznicze (np. Bartmiński 1980, 1996, 1998, 2006, 2009: 25, 2010; por. także założenia SLSJ i SSiSL). Biorę również pod uwagę (w możliwym zakresie) gramatykę, a więc informacje związane z konceptualizacją wymuszoną przez system językowy (w wypadku omawianego pojęcia ważne informacyjnie są np. rodzajowe wykładniki nazw). Pokazując materiał językowy w określonym porządku, wykorzystuję wszechstronność koncepcji Bartmińskiego i możliwości, jakie ona stwarza. Dlatego też pojęcie nadrzędne (choroba), przedstawiam całościowo (ze względu na specyfikę materiału, jego obszerność i znaczną ogólność). Pozostałe opisy (konkretnych chorób: kołtuna, zarazy, uroku) podaję, rozróżniając materiał systemowy od tekstowego, co daje obraz dwudzielny. Wykorzystałam wiele materiałów (ekscerpcja własna), pochodzących ze zbiorów etnograficznych XIX i XX w. (odwołania materiałowe i cytaty opatrywane są metryczką źródła). Ze względu na tematykę podjętych badań najpoważniejszy zasób tekstów to wierzeniowe materiały o charakterze etnograficznym (zob. źródła). Chociaż punktem wyjścia jest dla mnie przede wszystkim polszczyzna i polska kultura ludowa, ze względu na specyfikę przytaczanych tekstów podaję także sporo przykładów spoza naszej kultury rodzimej, jeśli ów dodatkowy materiał pozwala na pełniejsze odczytanie danych polskich. Badacze medycyny ludowej zgodnie podkreślali, że medycyna ludowa w dużym stopniu przynależy do przeszłości. Zgadzam się z tym twierdzeniem, jeśli chodzi o praktykowanie rytuałów leczniczych (chociaż i tu istnieją wyjątki, zwłaszcza na wschodzie Polski, por. np. Rokosz 2009; Charyton 2010), rozmowy z informatorami wykazały jednak, że w pamięci zbiorowej zachowały się nie tylko ślady dawnych wierzeń, ale przede wszystkim nie zmieniło się myślenie o chorobie i jej słowne opisywanie (istnienie podziemia znachorskiego poświadczają też wypowiedzi Polaków na licznych forach internetowych). Poważny udział w analizowanej bazie językowej mają zbierane przeze mnie i moich studentów (w latach i ) na podstawie specjalnie

18 Wstęp 17 opracowanego kwestionariusza materiały terenowe (rok ich uzyskania podawany jest przy nazwie miejscowości). Wypowiedzi informatorów pozwalają prześledzić proces transformacji dawnych wierzeń dotyczących leczenia i potwierdzają, że określone konceptualizowanie i wartościowanie choroby (ujawniające się w języku) jest w dużej mierze niezmienne. Książka ta powstała dzięki ogromnemu wsparciu wielu osób. Z głębi serca dziękuję za wskazówki Pani Profesor Stanisławie Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, która służyła mi swoją wiedzą i pomocą zawsze, gdy tego potrzebowałam. Jestem wdzięczna Pani Profesor Annie Tyrpie za wielką życzliwość, cierpliwość i pracowite czytanie pierwszej wersji rozprawy. Dziękuję Panu Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu za wiarę, że tę książkę skończę, a także Pani Profesor Ewie Kołodziejek za Jej niezwykłą serdeczność i pomoc. Specjalne słowa podziękowania kieruję do Pana Profesora Wiesława Cabana, którego opiekę zawsze czułam. Dziękuję też wszystkim Przyjaciołom, dzielnie znoszącym moje zmagania naukowe i wybaczającym mi ciągły brak czasu. Jestem wdzięczna mojej Rodzinie, zawsze obecnej. Dziękuję również Informatorom, za inspirację i dzielenie się niezwykłymi opowieściami o świecie, a także Studentom, za siłę, którą mi dają.

19

20 ROZDZIAŁ I Założenia teoretyczne 1. Pojęcie językowego obrazu świata (JOS) W rozprawie odwołuję się do koncepcji językowego obrazu świata, przedstawionej w pracach Jerzego Bartmińskiego i jego współpracowników, a także do zasad rekonstrukcji pojawiających się w badaniach językoznawców lubelskich, co łączy się z odpowiednim traktowaniem danych językowych, tekstowych i kulturowych. Uważam, że wypracowane przez Jerzego Bartmińskiego i tzw. szkołę lubelską metody rekonstruowania JOS mogą być zastosowane do badania fenomenów kulturowych, np. do opisu rytualnych zachowań magicznych związanych z tradycyjnymi praktykami leczniczymi. Szczegółówe omówienie początków koncepcji JOS i założenia, które towarzyszyły krystalizacji koncepcji J. Bartmińskiego, a także powiązania omawianej metody z osiągnięciami językoznawstwa kognitywnego, przedstawiłam w mojej książce Drzewa w języku i w kulturze (2002), dlatego też w tej pracy ograniczę się tylko do krótkiej prezentacji badań nad JOS i przywołam te aspekty rekonstruowania JOS, które znalazły zastosowanie w badaniu analizowanego materiału językowego. JOS jest pojęciem, które łączy język i myślenie, to, co językowe, i to, co mentalne (Bartmiński 2010). Język jest swoistym magazynem, w którym gromadzą się i utrwalają doświadczenia społeczne (Tokarski 1993: 343), pełni funkcje integrujące, najpełniej wyrażające się w upowszechnianiu określonych sądów, norm, ocen, wartości, które pozwalają człowiekowi na wszechstronne funkcjonowanie w danej społeczności. Dzięki językowi można obserwować mechanizmy ludzkiego myślenia o świecie, kategoryzowania i klasyfikowania. Język jest nie tylko częścią kultury, ale też jej narzędziem i kodyfikatorem (Bartmiński 1991), świadectwem dorobku umysłowego pokoleń, składnikiem kultury duchowej danej społeczności (Markowski, Puzynina 1993), kluczem do kultury, do sposobu myślenia o sobie i rzeczywistości.