PRZEŻUWACZE W CZYNNEJ OCHRONIE ŚRODOWISKA

Transkrypt

1 PRZEŻUWACZE W CZYNNEJ OCHRONIE ŚRODOWISKA Monografia pod redakcją naukową: Prof. dr hab. Tomasz M. Gruszecki Dr hab. Andrzej Junkuszew

2 Redakcja naukowa: prof. dr hab. Tomasz M. Gruszecki dr hab. Andrzej Junkuszew Autorzy: prof. dr hab. Elżbieta Bielińska Instytut Gleboznawstwa, Inżynierii i Kształtowania Środowiska, UP w Lublinie dr Szymon Chmielewski Instytut Gleboznawstwa, Inżynierii i Kształtowania Środowiska, UP w Lublinie dr hab. Tadeusz Chmielewski Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody, UP w Lublinie prof. dr hab. Leszek Drozd Katedra Hodowli Zwierząt Towarzyszących i Dzikich, UP w Lublinie mgr inż. Paulina Dudko Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie dr hab. Mariusz Florek Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych, UP w Lublinie dr inż. Monika Greguła-Kania Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie prof. dr hab. Tomasz M. Gruszecki Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie dr Grzegorz Grzywaczewski Katedra Zoologii, Ekologii Zwierząt i Łowiectwa, UP w Lublinie dr hab. Andrzej Junkuszew Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie dr inż. Mariusz Kulik Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, UP w Lublinie dr inż. Krzysztof Patkowski Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie mgr Małgorzata Polkowska Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie mgr Beata Sielewicz Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie dr n. wet. Klaudiusz Szczepaniak Instytut Biologicznych Podstaw Chorób Zwierząt, UP w Lublinie dr hab. prof. nadzw. UP Anna Szymanowska Katedra Hodowli Małych Przeżuwaczy i Doradztwa Rolniczego, UP w Lublinie dr inż. Katarzyna Tajchman Katedra Hodowli Zwierząt Towarzyszących i Dzikich, UP w Lublinie dr hab. prof. nadzw. UP Krzysztof Tomczuk Instytut Biologicznych Podstaw Chorób Zwierząt, UP w Lublinie prof. dr hab. Marianna Warda Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, UP w Lublinie

3 Spis treści 1. Wstęp Tomasz M. Gruszecki, Andrzej Junkuszew 2. Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Beata Sielewicz, Małgorzata Polkowska, Tomasz M. Gruszecki 3. Funkcje gleb w środowisku przyrodniczym Elżbieta Bielińska, Szymon Chmielewski, Monika Greguła Kania, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Kulik, Krzysztof Patkowski, Anna Szymanowska, Marianna Warda, Klaudiusz Szczepamiak 4. Szata roślinna cennych siedlisk przyrodniczych Marianna Warda, Mariusz Kulik, Elżbieta Bielińska, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Florek,, Andrzej Junkuszew, Anna Szymanowska, Szymon Chmielewski,. Chmielewski Tadeusz 5. Współczesne potrzeby ochrony i kształtowania krajobrazu Szymon Chmielewski, Tadeusz Chmielewski, Elżbieta Bielińska, Marianna Warda, Mariusz Florek, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Kulik, Anna Szymanowska, Paulina Dudko 6. Ochrona różnorodności biologicznej Krzysztof Patkowski, Monika Greguła Kania, Elżbieta Bielińska, Anna Szymanowska, Katarzyna Tajchman, Leszek Drozd, Grzegorz Grzywaczewski 7. Zwierzęta w ochronie przyrody Leszek Drozd, Katarzyna Tajchman, Krzysztof Patkowski, Monika Greguła Kania, Grzegorz Grzywaczewski, Szymon Chmielewski, Mariusz Kulik, Marianna Warda) 8. Znaczenie gospodarcze i kulturowe zwierząt Andrzej Junkuszew, Paulina Dudko, Leszek Drozd, Katarzyna Tajchman, Tomasz M. Gruszecki, Elżbieta Bielińska,, Mariusz Florek,, Krzysztof Tomczuk, Klaudiusz Szczepaniak) 9. Wypas jako forma ochrony środowiska przyrodniczego Anna Szymanowska, Tomasz M. Gruszecki, Leszek Drozd, Klaudiusz Szczepaniak, Katarzyna Tajchman, Krzysztof Tomczuk, Monika Greguła Kania, Grzegorz Grzywaczewski, Krzysztof Patkowski 10. Wpływ wypasu na środowisko przyrodnicze Monika Greguła Kania, Paulina Dudko, Mariusz Kulik, Marianna Warda, Grzegorz Grzywaczewski, Tomasz M. Gruszecki, Andrzej Junkuszew,, Krzysztof Patkowski, Krzysztof Tomczuk) 11. Wypas a jakość produktu Mariusz Florek, Paulina Dudko,, Andrzej Junkuszew, Klaudiusz Szczepaniak, Szymon Chmielewski, Leszek Drozd, Krzysztof Tomczuk 12. Zagrożenia zwierząt chorobami i pasożytami Krzysztof Tomczuk, Klaudiusz Szczepaniak, Andrzej Junkuszew, Paulina Dudko, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Florek, Grzegorz Grzywaczewski, Katarzyna Tajchman

4 Rozdział 1 Wstęp Tomasz M. Gruszecki, Andrzej Junkuszew Ochronna środowiska przyrodniczego jest jednym z priorytetowych działań realizowanych w ostatnich latach przez poszczególne państwa Unii Europejskiej w tym również i Polskę. Główny nacisk kładziony jest na zrównoważony rozwój umożliwiający użytkowanie terenów przyrodniczo cennych z jednoczesnym zachowanie zróżnicowania na poziomie genotypów, gatunków i ekosystemów określanego mianem bioróżnorodności. Osiągnięcie tego celu wymaga połączenia wiedzy z wielu dziedzin, począwszy od genetyki, gleboznawstwa, botaniki, zoologii, poprzez m.in. zootechnikę czy też gospodarkę przestrzenną. Rozważając problematykę związaną z ochroną środowiska przyrodniczego szczególną uwagę należy zwrócić na zachowanie półnaturalnych, nieleśnych zbiorowisk roślinnych, do których należą m.in. torfowiska, łąki, wrzosowiska czy murawy kserotermiczne. Istotnym problemem są potrzeby dużych nakładów związanych z utrzymaniem terenów przyrodniczo cennych w należytym stanie a także zapewnienie ciągłości tych zadań po okresie finansowania przez instytucje rządowe. Jednym ze sposobów umożliwiających rozwiązanie problemu jest przywrócenie wypasu zwierząt. Połączenie działań ochronnych z wypasem oraz aktywizacją mieszkańców może odgrywać istotną rolę w promowaniu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Mając świadomość znaczenia wagi wspomnianego problemu, interdyscyplinarny zespół naukowców Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie wraz z pracownikami Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie podjęli próbę kompleksowego opracowania zagadnienia związanego z wykorzystaniem zwierząt do czynnej ochrony siedlisk przyrodniczo cennych. Jako autorzy mamy nadzieję, ze niniejsze opracowanie przybliży czytelnikom tematykę z tym związaną oraz stanowić będzie inspirację do dalszych działań mających na celu zachowanie tych terenów w niezmienionej formie dla przyszłych pokoleń.

5 Rozdział 2 Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Beata Sielewicz, Małgorzata Polkowska, Tomasz M. Gruszecki Jednym z głównych wyzwań współczesnej ochrony przyrody jest zrównoważony rozwój, który umożliwi zachowanie zróżnicowanych ekosystemów, przy jednoczesnym ich użytkowaniu. Dla ochrony bioróżnorodności strategiczne znaczenie ma zachowanie półnaturalnych, nieleśnych zbiorowisk roślinnych, do których należą m.in. torfowiska, łąki, wrzosowiska czy murawy kserotermiczne. Aby urzeczywistnić model ochrony terenów otwartych Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie wspólnie z Uniwersytetem Przyrodniczy w Lublinie podjęła się realizacji projektu Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny Nr 520/2014/Wn-03/OP-XN-02/D. Projekt jest współfinansowany przez Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego na lata Głównym celem projektu jest zatrzymanie procesu utraty różnorodności biologicznej siedlisk trawiastych na terenie wschodniej Lubelszczyzny poprzez stworzenie podstaw dobrego zarządzania obszarami Natura Aby osiągnąć zamierzony cel projektu, realizowano jego zadania w trzech grupach tematycznych: 1) opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura ) wdrożenie zadań czynnej ochrony wynikających z planów zadań ochronnych 3) działania promujące, mające na celu wzrost wiedzy i świadomości społeczeństwa na temat wartości oraz zasad zrównoważonego użytkowania siedlisk trawiastych, ich funkcji ekosystemowych oraz większego ukierunkowania obszarów wiejskich na bioróżnorodność. Zasięg projektu obejmował obszary Natura 2000, znajdujące się we wschodniej części województwa lubelskiego. Projekt realizowany była na terenie obszarów specjalnej ochrony ptaków Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLH060002, Dolina Środkowego Bugu PLB i Polesie PLB oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk Kąty PLH060010, Stawska Góra PLH060018, Torfowiska Chełmskie PLH060023, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035, Dobużek PLH060039, Drewniki PLH Rogów PLH060062, Posadów PLH060073, Żmudź PLH060075, Sawin PLH

6 Zarządzenie obszarami chronionymi powinno polegać na dokładnym rozpoznaniu zasobów przyrodniczych obszaru oraz wiedzy jakiego typu działania należy podejmować, aby zasoby te utrzymać. Ochrona terenów cennych przyrodniczo powinna opierać się na informacjach, które będą precyzowały przedmioty ochrony (tj. gatunki i siedliska) konkretnego obszaru, diagnozowały zagrożenia (zarówno istniejące jak i potencjalne), wskazywały cele ochronne oraz określały typy działań ochronnych, które należy podjąć wraz z ich lokalizacją. Dokumentem, który zawiera powyższe informacje jest plan zadań ochronnych dla obszarów Natura Plan zadań ochronnych (PZO) jest narzędziem skutecznego zarządzania obszarem Natura Jest to dokument ustanawiany na 10 lat. Do procesu tworzenia planów zadań ochronnych zapraszane są osoby prywatne, przedstawiciele instytucji, organizacji, uczelni oraz firm związanych z obszarem Natura Takie podejście umożliwia wykorzystanie w procesie planowania interdyscyplinarnej wiedzy wszystkich jego uczestników, uwzględnienie uwarunkowań społeczno-gospodarczych, a także współpracę na rzecz wspólnych celów. W ramach prac nad planami zadań ochronnych przeprowadzano 38 spotkań z przedstawicielami lokalnych społeczności. Oprócz spotkań dyskusyjnych, na których autorzy opracowań prezentowali wyniki badań terenowych, odbywały się również wizje terenowe, na których pokazywano chronione siedliska oraz wskazywano ich zagrożenia. Finalnym elementem zadania jest opublikowanie w dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie w sprawie planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000, które jest aktem prawa miejscowego. Plan zadań ochronnych zawiera mapę obszaru wraz z opisem granic, identyfikacje istniejących i potencjalnych zagrożeń dla przedmiotów ochrony, cele działań ochronnych, określenie działań ochronnych, ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich wykonanie i obszarami ich wdrażania oraz wskazania do zmiany w istniejących dokumentach planistycznych. W ramach projektu opracowano dokumentację do opracowania planu zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 Dolina Środkowego Bugu, Polesie (poza terenem Poleskiego Parku Narodowego), Chełmskie Torfowiska Węglanowe, Torfowiska Chełmskie, Rogów, Żmudź i Sawin. Właściwe zarządzenie obszarami Natura 2000 polega także na wdrażaniu działań ochronnych określonych w planie zadań ochronnych. W przypadku obszarów, gdzie przedmiotami ochrony są siedliska otwarte i gatunki z nimi związane, strategicznym działaniem ochronnym jest zachowanie i utrzymanie otwartego charakteru siedlisk. Bogactwo

7 przyrodnicze wielu obszarów związane jest z dotychczasowymi metodami użytkowania ziemi i sposobami gospodarowania. Przykładem mogą być łąki zmiennowilgotne i świeże oraz murawy kserotermiczne, które wykształciły się dzięki działalności człowieka. Ochrona terenów otwartych w obszarach Natura 2000 bazuje na harmonijnym połączeniu zasad ochrony oraz zrównoważonego użytkowania siedlisk. Utrzymanie takich metod użytkowania jak koszenie ekstensywne, czy wypas zwierząt jest najskuteczniejszą metodą ochrony siedlisk otwartych. Użytkowanie zasobów przyrodniczych powinno być dostosowane do lokalnych uwarunkowań oraz powinno uwzględniać potrzeby rozwoju gospodarczego i społecznego. W związku z tym jednym z ważniejszych działań realizowanych w ramach projektu, było wprowadzenie wypasu owiec na terenie trzech obszarów Natura 2000 (Kąty, Stawska Góra, Zachodniowołyńska Dolina Bugu), na łącznej powierzchni około 12 ha. Wypas realizowany był w lach i trwał od początku maja do połowy października. Owce miały wydzieloną i ogrodzoną kwaterę do wypasu, w obrębie której znajdowała się wiata umożliwiająca schronienie zwierząt oraz zbiorniki z wodą. Zwierzęta znajdowały się pod opieką pasterza oraz specjalistów z Uniwersytetu Przyrodniczego. Aby propagować taką formę użytkowania terenów otwartych zorganizowano warsztaty terenowe dedykowane osobom oraz instytucjom zainteresowanych wypasem owiec oraz wydano folder informacyjny. Tam gdzie wprowadzenie wypasu nie było możliwe, realizowano inny typ działań związanych z utrzymaniem otwartych terenów, jakim jest eliminacja drzew i krzewów. Prace związane z wycinką drzew i krzewów mają na celu poprawę warunków siedliska muraw kserotermicznych. Zadanie takie należy powtarzać ci kilka lat. Prace związane z wycinką drzew i krzewów oraz wyrywaniem sadzonek drzew, prowadzone były w obszarach Natura 2000 Drewniki, Rogów i Żmudź. Ogólnie powierzchnia na której przeprowadzono parce wynosiła około 4 ha. Jednym z innowacyjnych zadań w projekcie były prace prowadzone w obszarze Natura 2000 Drewniki, które miały na celu poprawę warunków siedliskowej fragmentu murawy kserotermicznej. W 2012r. w trakcie realizacji prac związanych z opracowaniem planu zadań ochronnych dla obszaru Drewniki, okazało się, że część, murawy kserotermicznej została zniszczona. Na teren murawy została nawieziona ziemia. Po interwencji Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie wykonano prace, których celem było usuniecie nawiezionej ziemi. W wyniku tych prac warstwa nawiezionej ziemi została w większości usunięta, miejscami do poziomu darni z murawy lub poziomu skały macierzystej. Jednak w niektórych miejscach pozostał cienka warstwa torfu. W ramach

8 projektu przeprowadzono prace mające na celu poprawę warunków murawy poprzez oczyszczenie murawy z nawiezionej ziemi. Dodatkowo przeprowadzano prace mające na celu poprawę warunków świetnych murawy przez usuniecie zadrzewień i zakrzaczeń ocieniających murawę oraz wykonano zabiegi przyspieszających jej regenerację. Wyniki wstępnego monitoringu efektów prac związanych z poprawą warunków siedliskowych murawy kserotermicznej, wskazują, że zniszczone murawy powoli się odtwarzają. Przeprowadzone zabiegi przyczyniły się do poprawy stanu muraw, a usunięcie ziemi przyczyni się do szybszego odtworzenia się siedliska, gdyż roślinność kserotermiczna ma większe szanse na kolonizację odsłoniętej gleby kredowej niż na konkurowanie z roślinnością łąkową nawiezioną wraz z glebą torfową. Aby przyspieszyć te prace w 2016r,. przeszczepiono fragmenty dobrze zachowanej murawy z terenu obszaru na zniszczone części murawy. Zdarza się jednak, że pomimo wprowadzenia zabiegów czynnej ochrony siedlisk, stan niektórych gatunków nadal jest krytyczny. W związku z tym należy wzmocnić naturalne stanowiska gatunku, osobnikami pochodzącymi z uprawy ex-situ. W ramach projektu podjęto takie działania w stosunku do dwóch gatunków, które zgodnie z Polską czerwoną listą paprotników i roślin kwiatowych posiadają kategorie krytycznie zagrożonych CR, a których naturalne stanowiska ograniczone są jedynie do wschodniej części województwa lubelskiego. Żmijowiec czerwony Echium russicum, występuje jedynie na trzech stanowiskach w obszarach Natura 2000 (Dobużek, Zachodniowołyńska Dolina Bugu oraz Posadów). Natomiast występowanie szczodrzeńca zmiennego Chamaecytisus albus ograniczone jest jedynie do Zachodniowołyńskiej Doliny Bugu. Materiał do reintrodukcji ww. gatunków pochodził z kolekcji Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Ważnym aspektem było tu potwierdzenie iż rośliny będące w kolekcji Ogrodu, pochodzą ze stanowisk znajdujących się na terenie Zachodniowołyńskiej Doliny Bugu. Kolekcja ta opiera się na okazach pozyskanych w drugiej połowie lat 60-tych ze stanowiska w Czumowie, które znajduje się w obrębie ww. obszaru Natura Istotnym elementem w ochronie przyrody jest uświadamianie społeczeństwu roli i znaczenia terenów chronionych, w tym usług ekosystemowych oraz promocja zagrożonych gatunków i form ochrony przyrody. Działania promocyjne projektu opierały się m.in. na angażowaniu lokalnych społeczności do prac przy opracowania planów zadań ochronnych, wskazywaniu miejsc na których należy ustawiać tablice informacyjne lub udziału w warsztatach dla rolników.

9 W ramach projektu wydano książkę Różnorodność biologiczna siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny, cykl folderów promujących obszaru Natura 2000, foldery o wypasie owiec i ochronnie terenów otwartych. Ponadto w ramach projektu wykonano 22 tablice informacyjne. Dodatkowo wszystkie informacje o projekcie były zamieszczane stronie internetowej Podsumowując działanie zrealizowane w ramach projektu Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny, można stwierdzić, że zaplanowany zakres prac został wykonany, prawie w całości w zamierzonym zakresie. Opracowane plany zadań ochronnych będą wykorzystywane przez najbliższe lata do właściwego zarzadzania terenami chronionymi, a wykonane zadania ochronne poprawiły stan siedlisk i gatunków chronionych. Aby utrzymać trwałość projektu zadania ochronne powinny być kontynuowane w przyszłości, do czego zobowiązani są obaj partnerzy projektu. Zarówno Regionalna Dyrekcje Ochrony Środowiska w Lublinie jak i Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, uzyskały już możliwość kontynuowania niektórych z zadań ochronnych, które będą realizowane w nowych projektach.

10 Rozdział 3 Funkcje gleb w środowisku przyrodniczym Elżbieta Bielińska, Szymon Chmielewski, Monika Greguła Kania, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Kulik, Krzysztof Patkowski, Anna Szymanowska, Marianna Warda, Klaudiusz Szczepamiak 3.1.Ewolucja gleb Gleba odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu warunków funkcjonowania ekosystemów lądowych [Domżał i Bielińska 2007; Mocek 2015]. Miejsce egzystencji gleb w ekosystemie znajduje się w sferze wzajemnego przenikania się skał (litosfera), powietrza (atmosfera), wody (hydrosfera) i świata organizmów (biosfera), co określa ich nieodzowność dla życia organizmów, włącznie z człowiekiem. Gleby są ograniczonym, łatwo zniszczalnym nie odtwarzalnym zasobem naturalnym. Mozaiki glebowe na powierzchni ziemi, składające się z polipedonów i pedonów, są funkcją działających zmiennie w czasie zróżnicowanych i zmiennych w przestrzeni układów czynników glebotwórczych. Gleba pełni wielorakie, istotne funkcje w ekosystemach, w tym: przestrzeni życiowej dla organizmów, siedliska dla roślin, produkcji biomasy, filtra, buforu oraz transformacji związków chemicznych, glebowej i krajobrazowej gospodarki wodnej. Szczegółową charakterystykę funkcji gleb w ekosystemie ilustruje tabela 3.1. Ocena jakości gleb nie jest łatwa ze względu na złożoność środowiska glebowego oraz zmienność panujących tam warunków chemicznych, fizycznych i biologicznych [Kowalik 2001; Bielińska i in. 2014]. Zdaniem Kowalika [2001] znaczącą rolę odgrywają zmienne warunki odnoszące się do buforowych pojemności kompleksu sorpcyjnego oraz do zatrzymywania i kumulowania składników w glebie. Najbardziej dynamiczne właściwości gleb (między innymi: odczyn, zawartość węgla organicznego i dostępnych składników pokarmowych, aktywność biologiczna), które mogą relatywnie szybko reagować na zmiany środowiskowe, są silnie związane z funkcjonowaniem biocenozy [Domżał i Bielińska 2007]. Specyficzne procesy glebowe odgrywają ważną strukturalną i funkcjonalną rolę w dynamice cyklu odżywczego roślin i mogą w istotny sposób wpływać na ich wzrost i rozwój [Kowalkowski 1999; Bielińska i in. 2015]. Systemy korzeniowe w dużej mierze warunkują rozwój części nadziemnej roślin przez zaopatrywanie wodę, sole mineralne, stabilizację w podłożu oraz wchodzenie w złożone interakcje z biocenozą gleby i ścisłe współżycie

11 międzygatunkowe w pobieraniu pokarmów. Makroskładniki odżywcze (azot, fosfor, wapń, magnez, siarka) są zużywane w stosunkowo dużych ilościach przez rośliny [Kowalkowski 1999]. Natomiast węgiel, wodór i tlen mają istotne znaczenie w budowie masy roślinnej, a ich zasoby i formy występowania w przyrodzie mają niewątpliwie wpływ na dostępność dla roślin i na potencjalne straty z ekosystemu (ryc. 3.1). OSADZANIE MOKRE I SUCHE BIOMASA NADZIEMNA RETRANSLOKACJA EROZJA I OSADZANIE POWIERZCHNIOWE PULA NIEDOSTĘPNYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH STRATY GAZÓW PULA DOSTĘPNYCH SKŁADNIKÓW OPAD BIOMASY RESZTKI ORGANICZNE GLEBOWA MATERIA ORGANICZNA SPŁYW PO PNIACH ATMOSFERYCZNA PULA GAZOWA BIOMASA PODZIEMNA SPRZĘŻENIE GLEBA/POWIETRZE E PRZEPŁYW POWIERZCHNIOWY WYMYWANIE PULE TERRESTRYCZNE TRANSFORMACJE I TRANSPORT Ryc Zasoby, transformacje i drogi migracji składników odżywczych w ekosystemach naturalnych (opracowanie własne) Gleby w głównym stopniu decydują o zmienności warunków życia roślin, a więc tym samym o siedlisku. Stanowią podstawowy składnik siedliska określający możliwości przyrostowe roślin. Charakter siedlisk oraz porastających je naturalnych zespołów roślin jest kształtowany przez właściwości troficzne i wilgotność gleb oraz warunki klimatyczne występujące na danym obszarze [Brożek 2001]. Opracowany w ostatnich latach nowy wskaźnik jakości gleb leśnych, nazwany siedliskowym indeksem glebowym SIG [Brożek i in. 2011] może odzwierciedlać prawie każdy typ naturalnych lub półnaturalnych siedlisk ekosystemów lądowych. Indeks glebowy SIG umożliwił ocenę stanu gleby i diagnozowanie siedlisk na podstawie łatwych do zmierzenia fizyczno-chemicznych właściwości gleb [Lasota i Błońska 2013].

12 Teoretyczne podstawy interpretacji genezy gleb zostały stworzone przez Dokuczajewa niemal 130 lat temu. Stwierdził on, że gleba jest samodzielnym tworem przyrodniczo-historycznym odzwierciedlającym wpływ głównych elementów środowiska przyrodniczego oraz czasu, które nazwał czynnikami glebotwórczymi. Zaliczył do nich: organizmy roślinne i zwierzęce, klimat, rzeźbę terenu i czas. W 1941 roku Jenny [za: Bednarek i Skiba 2015] przedstawił wymienione czynniki w formie równania: g = fˊ (K, O, R, S, T) w którym g właściwości gleby są funkcją klimatu (K), organizmów żywych (O), rzeźby terenu (R), materiału macierzystego (S) i czasu (T). Zarówno Dokuczajew, jak i Jenny nie uwzględnili wśród czynników glebotwórczych działalności człowieka (C) i warunków wodnych (W). Bednarek i Skiba [2015] modyfikując równanie Jenny ego, zależność gleby od czynników glebotwórczych przedstawiają następująco: g = fˊ (K, O, R, S, W, C, T) klimat (opady, temperatura) organizmy żywe warunki wodne materiał macierzysty gleba rzeźba terenu czas działalność człowieka Ryc Wpływ czynników glebotwórczych na rozwój i ewolucję gleb (opracowanie własne) Czynniki glebotwórcze działają łącznie, tworząc środowisko glebotwórcze. Właściwości poszczególnych gleb zależą od lokalnych układów tych czynników. W pewnych warunkach środowiska jeden z czynników może się okazać bardziej aktywny, decydując o zróżnicowaniu gleb na danym terenie. Organizmy żywe są najważniejszym czynnikiem glebotwórczym,

13 ponieważ bez działania tego czynnika gleba nie może powstać. W tworzeniu gleby i jej funkcjonowaniu biorą udział różne organizmy: rośliny, drobnoustroje, zwierzęta i człowiek. Rola drobnoustrojów jest jednak kluczowa i podstawowa. Uczestniczą one w procesach związanych z rozkładem podłoża skalnego i rozpuszczaniem różnych minerałów, a także w tworzeniu minerałów ilastych. Drobnoustroje wraz z szata roślinną określają zarówno kierunek, jak i charakter procesów biochemicznych oraz całość podstawowych przemian związanych z właściwościami fizyczno-chemicznymi gleb [Kucharski i in. 2015]. Główne aspekty wpływu czynników glebotwórczych ilustruje rycina 3.2. Na ewolucję gleb współczesnych główny wpływ ma działalność człowieka, zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni. Jednocześnie ta działalność antropogeniczna może mieć charakter pozytywny i negatywny. Oddziaływanie bezpośrednie odbywa się poprzez zmiany chemicznych, fizycznych i biologicznych właściwości gleby. Do najważniejszych działań w tym zakresie należy nawożenie i wapnowanie gleb oraz zabiegi agrotechniczne zmierzające do poprawienia żyzności i produktywności gleb. Efektem bezpośredniej działalności człowieka są również gleby antropogeniczne, nie występujące w naturalnych warunkach. Należą do nich gleby kulturoziemne, industrioziemne i urbiziemne. Wśród gleb kulturoziemnych w Systematyce Gleb Polski (2011 r.) w randze typów wyróżnia się [Mocek 2015]: hortisole (gleby ogrodowe), plaggosole, powstałe na skutek wielowiekowego dodawania do gleby ściółki, kompostów torfowych oraz mieszaniny obornika i piasku lub darni. rigosole (gleby regulówkowe), utworzone w wyniku głębokiej orki zwanej regulówką lub wprowadzenia obcego materiału do profilu glebowego, anthrosole gleby bogate w fosfor, częste na stanowiskach archeologicznych lub w miejscach, gdzie wprowadzono do gleby kości, ości i dużą ilość nawozów organicznych. Gleby industrioziemne związane są z oddziaływaniem przemysłu, zwłaszcza wydobywczego i chemicznego. Eksploatacja skał użytecznych powoduje całkowite zniszczenie pierwotnej sekwencji poziomów genetycznych gleb, a materiały nadkładowe stanowią substrat dla nowo tworzących się gleb antropogenicznych. Natomiast oddziaływanie przemysłu chemicznego nie prowadzi do geomechanicznych przekształceń gleb, a jedynie do zmian chemicznych właściwości gleb znajdujących się w zasięgu oddziaływania danego zakładu przemysłowego. Zmiany te dotyczą najczęściej zawartości metali ciężkich lub związków organicznych, silnego zakwaszenia bądź silnej alkalizacji [Karczewska 2008].

14 Gleby urbiziemne występują w aglomeracjach miejskich, a ich ewolucja związana jest z przekształceniami spowodowanymi zabudową komunalną i rozwojem infrastruktury miejskiej. Gleby te zawierają duże ilości artefaktów (różnych materiałów budowlanych w postaci gruzu i in.), w górnej 100-centymetrowej warstwie. Jednym z podtypów gleb urbiziemnych są ekranosole, czyli gleby przykryte lub uszczelnione, występujące pod jezdniami, chodnikami, parkingami itp. [Bielińska i in. 2012; Bednarek i Skiba 2015]. Oddziaływanie pośrednie człowieka na glebę odbywa się poprzez modyfikację innych czynników glebotwórczych. Najczęściej ten wpływ dotyczy zmian szaty roślinnej i regulacji stosunków wodnych, co może prowadzić do zmiany kierunku procesu glebotwórczego. Nie zawsze ten wpływ jest korzystny dla środowiska glebowego. Na przykład stosowanie monokultur sosnowych lub świerkowych na żyznych glebach prowadzi do ich zakwaszenia, zaś nieumiejętnie przeprowadzona melioracja gleb torfowych jest przyczyną murszenia, ubytku materii organicznej i w konsekwencji degradacji tych gleb [Bednarek i Skiba 2015] Ocena procesu zmian Dynamika zmian Ze względu na szczególnie ważną rolę i różnorodne funkcje, jakie gleby pełnią w środowisku i gospodarce człowieka, ich ochrona i utrzymanie w jak najlepszym stanie jest jednym z podstawowych założeń zrównoważonego rozwoju. Procesy, które doprowadziły do wykształcenia zasobów gleb zróżnicowanych typologicznie, często zasobnych i żyznych, bogatych w próchnicę, trwały tysiące lat. Natomiast nieracjonalne użytkowanie oraz inne formy działalności człowieka mogą w krótkim czasie doprowadzić do ich zniszczenia. Gleby powoli podlegają regeneracji, a niekorzystne skutki, wynikające z naruszenia równowagi chemicznej i biologicznej, są zazwyczaj długotrwałe. Dlatego ochrona gleb powinna stanowić jeden z podstawowych filarów ochrony środowiska [Mocek 2015]. W 2002 roku został opublikowany Komunikat Komisji Europejskiej COM(2002)179, przyjmujący założenia strategii ochrony gleb. W Strategii tej wyróżniono osiem głównych mechanizmów zagrożenia gleb i odpowiadających ich form degradacji. Są to: 1) erozja, 2) spadek zawartości materii organicznej, 3) zanieczyszczenie gleby (lokalne oraz rozproszone), 4) zasklepienie (uszczelnienie) gleby, 5) zagęszczenie gleby, 6) spadek różnorodności biologicznej,

15 7) zasolenie, 8) powodzie i osuwiska ziemi. Poszczególne formy zagrożenia gleb wymienione w Strategii, mogą występować z różnym nasileniem w poszczególnych krajach i regionach, zależnie od warunków geologicznych, fizjograficznych, klimatycznych, a także od czynników ekonomicznych, powiązanych z kierunkami rozwoju gospodarczego. Analizując zagrożenia gleb, często wydziela się trzy grupy problemów [Mocek 2015]: 1. Straty powierzchniowe w wyniku przeznaczenia gleb produktywnych na cele nierolnicze i nieleśne oraz ich wyłączenia z użytkowania. 2. Procesy naturalnej degradacji, intensyfikowane przez działalność człowieka: erozja wodna i wietrzna oraz osuwiska i powodzie. 3. Procesy degradacji antropogenicznej: geomechanicznej, hydrologicznej, chemicznej, biologicznej, zanieczyszczenia mechaniczne Zasięg i kierunek zmian Według danych FAO problemy degradacji gleb występują na powierzchni 1,2 mld ha, przy czym największe obszary są dotknięte erozją, zwłaszcza wodną. Degradacja chemiczna i fizyczna (geomechaniczna oraz hydrologiczna) dotyczy tylko powierzchni 187 mln ha. Gleby objęte różnymi formami degradacji stanowią znaczną część powierzchni Europy (15,2%), a także Afryki i Azji (ponad 10%) (tab. 3.2). Zagrożenia gleb w Polsce wiążą się głównie z następującymi problemami [Mocek 2015]: wyłączenia gleb z użytkowania; erozja wodna i wietrzna; degradacja geomechaniczna; degradacja hydrologiczna; degradacja chemiczna, w tym: zakwaszenie gleb, zanieczyszczenie metalami ciężkimi. W związku z rozwojem cywilizacyjnym, coraz większe obszary gleb są przeznaczane na cele nie związane z podstawową funkcją gleby, jaką jest zapewnienie wzrostu roślin. Wiąże się to z wyłączeniem gleb z rolniczego i leśnego użytkowania, zasklepianiem powierzchni oraz wykorzystaniem terenów pod zabudowę mieszkalną, infrastrukturę miejską, przemysłową i komunikacyjną (autostrady, drogi, lotniska), a także na potrzeby budowy składowisk odpadów miejskich i przemysłowych (tab. 3.3).

16 Jednym z ważniejszych problemów współczesnego świata jest zanik różnorodności biologicznej. Znaczącą rolę krajobrazu rolniczego w zachowaniu różnorodności biologicznej podkreślają uchwały Konwencji Paryskiej [2002] na temat Ochrony i trwałego użytkowania biologicznej i krajobrazowej różnorodności w nawiązaniu do polityk i praktyk rolniczych [Ryszkowski 2004]. W dokumencie tym uznano m.in., że: krajobraz rolniczy zajmujący największy obszar Europy ma bardzo duże znaczenie dla ochrony różnorodności biotycznej; należy podjąć działania mające na celu trwałe i zrównoważone wykorzystanie zasobów bioróżnorodności w krajobrazach rolniczych; programy rolno-środowiskowe UE powinny być wykorzystane do ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej; należy rozpoznać tereny rolnicze, na których kształtowanie siedlisk zapewni znaczący wzrost bioróżnorodności Wpływ wypasu na ekochemiczny stan gleb Brak użytkowania runi w siedliskach objętych ochroną przyrody jest przyczyną sukcesji wtórnej, która objawia się wzrostem udziału krzewów oraz drzew i zubożeniem różnorodności biologicznej, a także niekorzystnymi zmianami właściwości biologicznych i chemicznych gleb [Bielińska i Gruszecki 2010, 2011; Gruszecki 2012]. Jednym ze sposobów zapobieżenia tym niekorzystnym zmianom jest wprowadzenie swobodnego wypasu zwierząt gospodarskich. Wypasanie zwierząt na trwałych pastwiskach oraz terenach przylegających do pastwisk jest systemem produkcji rolniczej, przyjaznej dla środowiska zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i ekologicznym [Gruszecki 2012]. Ekosystemy te stanowią integralny znaczący element polskiego krajobrazu. Ich wielokierunkowa wartość przyrodnicza wiąże się z tym, że jako ekosystemy o małym stopniu przekształcenia, bogate pod względem gatunkowym i skomplikowanej strukturze wewnętrznej, podnoszą jakość krajobrazu rolniczego. Specyficzne procesy glebowe mają charakter dynamiczny, a kierunek tych procesów jest wypadkową wielu czynników biotycznych i abiotycznych kształtujących równowagę ekosystemów. Zastosowanie wskaźników enzymatycznych do kompleksowej oceny stanu ekochemicznego gleb pozwala na monitoring długookresowy i identyfikację trendów. Aktywność enzymów glebowych odzwierciedla przeobrażenia środowiska glebowego zachodzące pod wpływem zmiany sposobu użytkowania. Procesy biochemiczne zachodzące w glebie odgrywają ważną strukturalną i funkcjonalną rolę w dynamice cyklu odżywczego roślin i mogą w istotny sposób wpływać na ich wzrost i rozwój. Wszystkie przemiany

17 substancji biogennych zachodzące w glebie stymulowane są przez enzymy warunkujące ich przejście w formy dostępne dla mikroorganizmów i roślin jako źródło energii i substancji odżywczych [Domżał i Bielińska 2007]. Podstawowe zalety biologicznych metod oceny funkcjonowania krajobrazu, opartych na testach enzymatycznych, to nie tylko możliwość wykonywania seryjnych analiz, ale przede wszystkim zdolność sumarycznego wyrażenia wpływu licznych czynników oraz dokonywania ocen parametrów niemożliwych do określenia w inny sposób, np. elementów metabolizmu komórkowego. Określenie aktywności wybranych enzymów w glebach w aspekcie złożonych powiązań z elementami krajobrazu dostarcza informacji o stanie siedliska, pozwala także na sprecyzowanie możliwości wystąpienia w ekosystemie dryfu siedliskowego pod wpływem zmiany sposobu użytkowania lub stosowanego systemu czynnej ochrony [Gruszecki i in. 2011; Bielińska i in. 2015]. Badania w zakresie oceny wpływu swobodnego wypasu owiec rasy świniarka na ekochemiczny stan gleb prowadzono w latach , w południowej części Rezerwatu Przyrody Kózki, w pobliżu miejscowości Binduga, w woj. mazowieckim. Rezerwat położony jest w granicach Parku Krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu i stanowi obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Badaniami objęto teren o powierzchni około 5 ha, gdzie wytworzyły się charakterystyczne płaty muraw napiaskowych. Na tym obszarze, należącym do rolnika indywidualnego, na którym od 2010 roku prowadzono wypas owiec, wyznaczono 6 stałych powierzchni badawczych (A, B, C, D, E i F) o wymiarach 20 m x 10 m. Powierzchnie te wyznaczono w obrębie jednorodnych typów fitocenoz. Każdą z sześciu powierzchni podzielono na dwie części po 100 m 2 : 1 z wypasem owiec i 2 bez użytkowania. Na wszystkich powierzchniach wygrodzono po 4 stałe poletka (0,5 m x 0,5 m) doświadczalne. Obiektem badań były gleby z powierzchni objętych wypasem owiec oraz z powierzchni bez użytkowania. Próbki glebowe do badań laboratoryjnych pobierano z każdego poletka, po zakończeniu wypasu (w październiku 2010, 2011 i 2012 roku), z poziomu próchnicznego, z warstwy 0-20 cm. Próbki do badań pobierano w okresie stabilnej pogody (średnia temperatura powietrza 6,1-6,3 o C, suma opadów 1,5-1,8 mm), w którym gleba znajdowała się w stanie dynamicznej równowagi, utrzymującej bieg procesów biochemicznych w granicach umiarkowanego nasilenia. Analizowana próbka glebowa była średnią z 3 próbek pobranych z każdego poletka doświadczalnego. Po odpowiednim uśrednieniu próbek pobranych z każdego poletka (w obrębie powierzchni z wypasem i bez użytkowania) wykonywano w nich analizy w trzech równoległych powtórzeniach. Przedmiotem badań były następujące cechy:

18 1. Aktywność enzymatyczna gleby: Badaniami objęto aktywność enzymów odgrywających istotną rolę w przekształcaniu organicznych związków węgla: dehydrogenaz; związków azotu: ureazy i proteazy oraz związków fosforu: fosfataz. Aktywność enzymów oznaczono następującymi metodami: dehydrogenaz (ADh) metodą Thalmanna [1968], z użyciem 1% roztworu TTC (chlorek trójfenylotetrazolu) jako substratu oraz zastosowaniem 96-godzinnej inkubacji w temperaturze 37ºC, wyrażając ich aktywność w cm 3 H 2 kg -1 d -1 (na 1 kg gleby w ciągu 24 godzin). Metoda ta znana jest pod nazwą test TTC ; fosfataz (AF) metodą Tabatabai i Bremnera [1969], z użyciem 0,8% roztworu p- nitrofenylofosforanu sodu jako substratu oraz zastosowaniem 1-godzinnej inkubacji w temperaturze 37ºC, aktywność enzymów wyrażono w mmol PNP kg -1 h -1 (pnitrofenolu na 1 kg gleby w ciągu 1 godziny); ureazy (AU) metodą Zantua i Bremnera [1975], z użyciem 2,5% roztworu mocznika jako substratu oraz zastosowaniem 18-godzinnej inkubacji w temperaturze 37ºC, wyrażając aktywność enzymu w mg N-NH 4+ kg -1 h -1 N-NH + 4 (na 1 kg gleby w ciągu 1 godziny); proteazy (AP) metodą Ladda i Butlera [1972], z użyciem 1% roztworu kazeinianu sodu jako substratu oraz zastosowaniem 1-godzinnej inkubacji w temperaturze 50ºC, wyrażając aktywność enzymu w mg tyrozyny kg -1 h -1 (na 1 kg gleby w ciągu 1 godziny). 2. Właściwości chemiczne gleby: odczyn (ph w H 2 O i w 1 mol KCl. dcm -3 ) potencjometrycznie; zawartość węgla organicznego ogółem metodą Tiurina w modyfikacji Simakowa (C organiczny w g. kg -1 ); zawartość azotu ogółem metodą Kjeldahla (N organiczny w g. kg -1 ), z wyliczeniem stosunku C:N; - zawartość azotu azotanowego kolorymetrycznie metodą brucynową (N-NO 3 w mg. kg -1 ); + zawartość azotu amonowego kolorymetrycznie metodą Nesslera (N-NH 4 w mg. kg -1 ); zawartość przyswajalnych form fosforu i potasu wg Egnera-Riehmana oraz magnezu wg Schachtschabela (w mg P, K i Mg. kg -1 ). Oznaczenia powyższe wykonano według metodyki przyjętej w opracowaniach gleboznawczych [Mocek, Drzymała 2010].

19 Próbki glebowe do analiz biochemicznych pobierano i przechowywano zgodnie z zasadami określonymi w polskiej normie PN-ISO 1998 [Drzymała 1998]. Próbki indywidualne z każdego poletka rozkruszano ręcznie i usuwano korzenie. Po uśrednieniu próbek pobranych z każdego obiektu wykonywano w nich analizy chemiczne i biochemiczne w trzech równoległych powtórzeniach. Analizę statystyczną wyników wykonano przy wykorzystaniu programu Statistica 6.0 PL. W okresie prowadzonych obserwacji gleby na powierzchniach badawczych A, B, C i D cechowały się odczynem bardzo kwaśnym, z ph w H 2 O 4,45-4,98 i ph w 1 mol KCl dm -3 3,62-3,94, a gleby na powierzchniach E i F odczynem kwaśnym: ph w H 2 O 5,52-5,86 i ph w 1 mol KCl dm -3 4,48-5,12 (tab. 3.4). Istotny udział w zakwaszeniu gleb powstałych z utworów ubogich w kationy zasadowe mają procesy fizyczne i chemiczne uczestniczące w wietrzeniu minerałów oraz procesy biologiczne związane z cyklami krążenia C, N [Kurek 2002]. Wprowadzenie ekstensywnego wypasu owiec spowodowało wzrost wartości ph badanych gleb. Obserwowane różnice mieściły się w granicach 0,10-0,24 ph w H 2 O i 0,18-0,41 jednostki ph w 1 mol KCl dm -3 (tab. 3.4). Wyższe ph gleb na poletkach objętych wypasem owiec niż na poletkach kontrolnych mogły być związane z mikrobiologicznym rozkładem wydalanego przez owce kwasu moczowego. Końcowym produktem przemian kwasu moczowego i jego soli jest przede wszystkim amoniak, który po przejściu do roztworu glebowego tworzy NH 4 OH. Jony amonowe są w tym przypadku jednym z głównych czynników powodujących alkalizację gleby [Gay i Knowlton 2005]. + Na poletkach doświadczalnych z wypasem owiec zawartość mineralnych form azotu (N-NH 4 i N-NO - 3 ) w glebach była istotnie większa niż w przypadku poletek kontrolnych (tab. 3.4). Głównym źródłem heterogenicznego azotu w glebach objętych wypasem jest kwas moczowy wydalany przez zwierzęta z odchodami [Gaines i Gaines 1994; Gay i Knowlton 2005; Ligęza 2009]. W obrębie wyznaczonych powierzchni obserwacyjnych zawartość azotu amonowego w glebie była dość wyrównana i kształtowała się w granicach: 53,6-71,4 mg kg -1 w przypadku wypasu owiec oraz od 30,8 do 47,9 mg kg -1 na poletkach bez użytkowania. Natomiast zawartość azotu azotanowego, szczególnie labilnej formy azotu, była istotnie zróżnicowana w zależności od powierzchni. Największą zawartość tego składnika stwierdzono w glebie pochodzącej z polek na powierzchni E: 14,9-29,1 mg kg -1 (tab. 3.4). Z wielu badań [m.in.: Bielińska i Głowacka 2004; Domżał i Bielińska 2007] wynika, że zawartość azotanów (V) w glebie uzależniona jest od takich czynników, jak: warunki ekologiczne, aktywność biologiczna gleby, a także zróżnicowane, w zależności od wzrostu roślin, wykorzystanie składników pokarmowych z gleby. Obserwowane zróżnicowanie

20 zawartości N mineralnego w glebach poszczególnym powierzchni badawczych uwarunkowane było nasileniem procesów biochemicznych sterowanych przez enzymy, co potwierdzają istotne wartości współczynników korelacji prostej pomiędzy aktywnością badanych enzymów i zawartością N-NH + 4 i N-NO - 3 w glebach (tab. 3.9). Badania Bielińskiej i Głowackiej [2004] wykazały, że na przemiany mineralnych form azotu w glebach istotny wpływ wywierają procesy biochemiczne. W badanych glebach zawartość amonowej formy azotu była kilkakrotnie większa niż azotanowej (tab. 3.4). Znaczącym czynnikiem decydującym o relacjach obu form azotu mineralnego w glebach był odczyn. Silne zakwaszenie badanych gleb mogło przyczynić się do spowolnienie tempa procesów mikrobiologicznego utleniania jonów amonowych. Należy podkreślić, że azotany (V) są znacznie bardziej narażone na straty niż sole amonowe ze względu na większą różnorodność procesów prowadzących do strat. Oprócz strat w postaci gazowej (NO, N 2 O i N 2 ) znaczną rolę odgrywa wymywanie z gleby przez wody opadowe, oraz łatwość migracji dyfuzyjnej. Ponadto łatwość przemieszczania azotanów nieograniczona przez procesy sorpcyjne, zwiększa ich dostępność i sprzyja pobieraniu tej formy przez rośliny w porównaniu z formą amonową. Na powierzchniach z wypasem owiec zawartość mineralnych form azotu w glebie wzrastała nieznacznie z upływam lat badań, ale nie były to statystycznie istotne różnice (tab. 3.4). Zawartość węgla organicznego i azotu ogółem w badanych glebach była wyraźnie zróżnicowana w zależności od powierzchni badawczej. Na powierzchniach A, B, C, D i F zawartość C org. i N og. kształtowała się w granicach, odpowiednio: od 3,58-3,93 g kg -1 i 0,35-0,40 g kg -1 na powierzchni C do 7,46-8,02 g kg -1 i 0,72-0,79 g kg -1 na powierzchni A, ale nie były to statystycznie istotne różnice. Największą zawartość tych składników (C org.: 19,83-22,15 g kg -1 ; N og. : 2,32-2,72 g kg -1 ) stwierdzono w glebie pochodzącej z powierzchni E. Czynnikami różnicującymi zawartość C org. i N og. w badanych glebach były z pewnością odmienne warunki siedliskowe generowane szatą roślinną i użytkowaniem. W okresie prowadzonych badań ( ) nie wykazano istotnego wpływu wypasu owiec na zmiany zawartości tych składników w analizowanych glebach, aczkolwiek zaznaczyła się wyraźna tendencja do wzrostu zawartości C i N w glebie poletek objętych wypasem zwierząt (tab. 3.5). Wartość stosunku C. :N stanowi jeden z podstawowych wskaźników obrazujących natężenie przemian substancji organicznej w glebach. W badanych glebach wartości stosunku C:N na powierzchniach: A, B, C, D i F były wyrównane i zawierały się w przedziale 9,6-10,5, natomiast na powierzchni E mieściły się w granicach: 8,1-8,5 (tab. 3.5). Na kształtowanie się wartości stosunku C:N w glebach mają wpływ zróżnicowane czynniki środowiskowe

21 (zarówno abiotyczne, jak i biotyczne) wpływające na przemiany materii organicznej. Należą do nich m. in.: nasłonecznienie, temperatura, wilgotność gleby, zawartość pierwiastków biogennych, liczebność i stan gatunkowy mikroorganizmów. Nie wykazano istotnego wpływu lat badań na kształtowanie się stosunku C:N. Zawartość przyswajalnego fosforu, wg Egnera-Riehma, w badanych glebach kształtowała się w zakresie zawartości bardzo niskiej i wahała się w małym zakresie: 14,22-19,18 mg P. kg -1 (tab. 3.6). Przy braku nawożenia mineralnego, znajdujące się w glebie niewielkie ilości związków fosforu są tak intensywnie pobierane przez rośliny, że tylko niewielkie ilości dostępnych form tego składnika pozostają w glebie. Zachodzące w glebie procesy immobilizacji fosforanów pochodzących ze źródeł natywnych powodują, że zaledwie 1% ogólnej ilości fosforu obecnego w glebie, to forma rozpuszczalna w roztworze glebowym. Czynnikiem modyfikującym zawartość przyswajalnych form fosforu w badanych glebach było z pewnością ich zakwaszenie (tab. 3.4). W warunkach niskiego ph znaczna część fosforu tworzy trudno rozpuszczalne związki z jonami Fe, Al i Mn lub uwodnionymi tlenkami żelaza i glinu, wyłączające ten składnik z obiegu biologicznego [Domżał i Bielińska 2007]. Nie wykazano istotnego wpływu lokalizacji powierzchni badawczej, wypasu owiec i lat badań na zawartość przyswajalnych form fosforu w analizowanych glebach (tab. 3.6). Również zawartość przyswajalnego potasu (wg Egnera-Riehma) w badanych glebach kształtowała się w zakresie zawartości bardzo niskiej: od 17,21 do 33,09 mg K. kg -1 (tab. 3.6). W okresie prowadzonych obserwacji nie wykazano jednoznacznego wpływu wypasu owiec i lat badań na zmiany zawartości tego składnika w glebach. Zmiany zawartości przyswajalnego potasu w glebach wiążą się zarówno ze zróżnicowaniem składu gatunkowego roślin, jak i przemieszczania się wody w profilach glebowych, modyfikując w konsekwencji straty tego składnika spowodowane przez wymywanie oraz ilości potasu wiązane w próchnicy glebowej oraz masie organicznej roślin i organizmów glebowych [Domżał i Bielińska 2007]. Badane gleby wykazują bardzo niską zawartość przyswajalnego magnezu (wg Schachtschabela). W okresie prowadzonych obserwacji zawartość tego składnika w glebach wahała się w małym zakresie: 18,26-20,05 mg Mg. kg -1 (tab. 3.6). Aktywność enzymatyczna analizowanych gleb była wyraźnie zróżnicowana w zależności od powierzchni badawczej i lat badań. Nasilenie i kierunek badanych procesów biochemicznych zależne były od indywidualnych właściwości enzymu (tab ). Największą aktywnością wszystkich badanych enzymów cechowała się gleba na powierzchni E (tab ). Obserwowana stymulacja aktywności enzymatycznej wiązała się z istotnie większą niż w glebach pozostałych powierzchni badawczych zawartością węgla i

22 azotu, a także z mniejszym zakwaszeniem (tab ). W niniejszych badaniach wykazano ścisłą zależność pomiędzy aktywnością badanych enzymów a zawartością węgla organicznego i azotu ogółem w glebie (tab. 3.9). Liczne dane z literatury [m.in.: Aon i Colaneri 2001; Domżał i Bielińska 2007] wskazują, że poziom aktywności enzymów glebowych jest ściśle związany zawartością materii organicznej. Wpływ na kształtowanie się aktywności enzymatycznej badanych gleb miały z pewnością abiotyczne czynniki siedliskotwórcze (nasłonecznienie, temperatura, wilgotność). Aktywność enzymów uzależniona jest w dużej mierze od wilgotności i natlenienia gleby [Bielińska i in. 2015]. Odpowiednio duża wilgotność gleby jest warunkiem podstawowym dla działania enzymów glebowych. Niedobór wody powoduje, jak wiadomo, szczególnie silne zakłócenia w rozwoju i aktywności mikroflory glebowej. Z danych zamieszczonych w tabelach wynika, że ekstensywny wypas owiec miał korzystny wpływ na aktywność enzymatyczną badanej gleby. Na powierzchniach objętych wypasem owiec aktywność wszystkich badanych enzymów była istotnie większa niż w glebie bez użytkowania. Najniższą aktywność dehydrogenaz, fosfataz i proteazy stwierdzono w glebach pochodzących z powierzchni badawczej C (tab ). Przeciwne tendencje stwierdzono natomiast w przypadku ureazy. Aktywność tego enzymu w próbkach gleby pochodzącej z powierzchni C była kilkakrotnie wyższa niż w glebach z powierzchni uprawnych A, B, D i F, aczkolwiek istotnie niższa niż w glebie powierzchni E (tab. 3.8). Ureaza jest odporna na działanie czynników zewnętrznych, a w warunkach stresowych obserwuje się wzrost jej aktywności [Domżał i Bielińska 2007]. Jedynym czynnikiem limitującym jej aktywność jest dostępność substratu mocznika, gdyż jako enzym ekstracelularny jest syntetyzowana jedynie w jego obecności [Bielińska i in. 2015]. Analiza statystyczna wyników wykazała dodatnie korelacje pomiędzy aktywnością dehydrogenaz, fosfataz i proteazy a zawartością mineralnych form azotu (N-NH + 4 i N-NO - 3 ) w glebach (tab. 3.9). Brak takiej prawidłowości w przypadku ureazy jest efektem specyfiki tego enzymu i potwierdza opinię Kieliszewskiej-Rokickiej [2001], że wiarygodną ocenę jakości gleby mogą dać jednoczesne badania aktywności szeregu enzymów glebowych. Osłabienie aktywności badanych enzymów na powierzchniach badawczych: A, B, C, D i F mogło być spowodowane bardzo kwaśnym odczynem gleby, z ph KCl poniżej 5,0 (tab. 3.4). Jak wiadomo, optymalne ph dla bakterii glebowych, syntetyzujących enzymy, wynosi 5,0-7,8. Ujemny wpływ zakwaszenia gleb na aktywność enzymów został już wielokrotnie stwierdzony przez innych badaczy [Domżał i Bielińska 2007; Bielińska i in. 2015; Kucharski

23 i in. 2015]. Osłabienie aktywności enzymatycznej gleby w wyniku wzrostu jej zakwaszenia jest efektem niszczenia wiązań hydrofobowych, jonowych i wodorowych w centrum aktywnym enzymatycznego białka, co prowadzi do koagulacji lub, przy dużym stężeniu H + (ph gleby 3), nieodwracalnego zatracenia drugorzędowej struktury białka enzymatycznego (denaturacja enzymu). Ponieważ katalityczna sprawność enzymów jest ściśle związana z konformacją łańcucha, a zwłaszcza centrum aktywnego, nawet niewielkie zmiany ph mogą znacznie zmniejszyć aktywność enzymów [Domżał i Bielińska 2007; Bielińska i in. 2015]. Z upływem lat badań zaznaczył się wyraźny wzrost aktywności badanych enzymów w glebach powierzchni objętych wypasem owiec, ale statystycznie istotne różnice zaznaczyły się przede wszystkim w przypadku ureazy (tab. 3.8), co mogło być związane z dopływem mocznika (substratu ureazy) do środowiska glebowego. Źródłem mocznika (finalnego produktu metabolizmu białek u zwierząt lądowych) w glebach powierzchni z wypasem owiec są przede wszystkim odchody zwierząt, a także fragmenty tkanek i komórek mikro-, mezoi makrofauny glebowej, resztek roślinnych i komórek mikroorganizmów [Bielińska i Gruszecki 2011]. Podsumowanie Wprowadzenie ekstensywnego wypasu owiec na teren rezerwatu przyrody Kózki wpłynęło korzystnie na właściwości biochemiczne i chemiczne gleby. Stymulacja aktywności enzymatycznej w warunkach wypasu owiec wiązała się ze wzrostem ph gleb oraz wzbogaceniem środowiska glebowego w mineralne formy azotu. Świadczy to, że wprowadzenie swobodnego wypasu owiec w siedliskach objętych ochroną przyrody może przyczynić się do aktywizacji biologicznej środowiska glebowego, a także promocji hodowli owiec rodzimej rasy świniarka i jest wysoce uzasadnione, zarówno w aspekcie ekologicznym, jak i ekonomicznym. Wykazana ścisła wzajemna współzależność między wskaźnikami aktywności biologicznej i właściwościami chemicznymi gleb ukształtowanymi na tle zróżnicowanego użytkowania i odmiennych typów fitocenoz wskazuje, że testy enzymatyczne charakteryzują zjawiska kompleksowe o różnym stopniu złożoności, co w praktyce pozwala na ich wykorzystanie do szybkiej oceny jakości gleb.

24 Tabela 3.1. Funkcje gleb w ekosystemie [Kowalkowski 1999] Funkcja glebowa Charakterystyka Przestrzeń życiowa dla wielkiej liczby zbiorowisk roślin, grzybów, zwierząt i mikroorganizmów żyjących wewnątrz i na powierzchni Przestrzeni życiowej gleb. Organizmy glebowe utrzymują płynną równowagę między i zasobów genowych procesami wytwarzania i rozkładu, tworzą różnorodność biologiczną w glebie. Gleby są podstawą produkcji biomasy służą roślinom, jako przestrzeń rozwoju korzeni, dostarczają wody, tlenu, składników odżywczych. Odpowiednio do warunków ekosystemu regulują akumulację, Regulacyjna transport i przekształcanie energii i substancji, w tym: wyrównują amplitudę wahań temperatur, są buforem dla kwasów, detoksykacji substancji szkodliwych, recyklingu składników odżywczych. Zaspakajają potrzeby człowieka w zakresie produkcji, nośnika (m.in.: Użytkowa komunikacja, wypoczynek, zaopatrzenie) oraz informacji (m.in.: stanu żyzności, przydatności gospodarczej). Kulturowa i socjalna Obiekt zasymilowania filo- i ontogenetycznego, ruchu migracyjnego, zasiedlania, rozwoju populacji. Zasobu naturalnego Dostarcza żywność, paszę, drewno i inne surowce. Jest buforem stabilizującym powierzchnię ziemi. Dokumentacyjna Dokumentuje całą historię powierzchni ziemi lub jej epizodów od początku powstania życia na ziemi. Tabela 3.2. Ocena stanu degradacji gleb na świecie według FAO Degradacja naturalna Degradacja Ogółem Region antropogeniczna erozja wodna erozja wietrzna chemiczna fizyczna mln ha % powierzchni Afryka ,7 Azja ,4 Ameryka Pd ,8 Ameryka Płn ,7 Europa ,2 Australia ,7 Ogółem

25 Tabela 3.3. Wyłączenia gruntów rolnych i leśnych z użytkowania w latach według danych GUS Grunty rolne i leśne (ha) wyłączone z użytkowania w latach Ogółem Użytki rolne w tym klasy I-III Grunty leśne Wyłączenia z przeznaczeniem: na tereny osiedlowe na tereny przemysłowe na szlaki komunikacyjne na użytki kopalne na inne cele Tabela 3.4. ph i zawartość mineralnych form azotu: N-NH 4 + i N-NO ph ph N-NH 4 N-NO 3 Obiekt H 2 O KCl [mg kg -1 ] A1 4,86 4,91 4,84 3,83 3,88 3,92 58,1b 66,3b 71,4b 11,5c 12,1c 14,6c A2 4,85 4,82 4,83 3,80 3,76 3,75 39,4a 47,9a 44,1a 8,2b 8,2b 6,9b B1 4,87 4,96 4,98 3,85 3,92 3,94 53,6b 60,1b 69,3b 10,7c 11,3c 15,4c B2 4,98 4,95 4,92 3,94 3,92 3,86 40,1a 42,4a 38,5a 7,6b 6,2b 5,8b C1 4,96 4,97 4,98 3,78 3,82 3,85 55,8b 62,3b 68,8b 15,4c 16,1c 18,1c C2 4,87 4,84 4,82 3,73 3,72 3,69 42,3a 41,3a 35,7a 9,1b 8,7b 7,4b D1 4,54 4,69 4,72 3,69 3,77 3,78 54,9b 56,7b 70,9b 6,3b 6,7b 8,3b D2 4,48 4,45 4,46 3,65 3,62 3,60 38,6a 39,0a 36,4a 3,5a 3,9a 3,2a E1 5,84 5,86 5,85 5,05 5,12 5,10 57,3b 59,9b 66,1b 21,9d 22,5d 29,1d E2 5,75 5,71 5,72 4,96 4,92 4,91 39,4a 35,2a 30,8a 14,9c 15,2c 14,3c F1 5,76 5,83 5,86 4,64 4,69 4,72 56,0b 59,3b 70,2b 6,8b 7,2b 8,6b F2 5,60 5,52 5,53 4,52 4,48 4,45 41,2a 45,8a 36,4a 3,2a 3,4a 3,3a Objaśnienia: 1 wypas owiec; 2 bez użytkowania Wartości w kolumnie z tą samą literą nie są istotnie różne przy p < 0,05, test - t

26 Tabela 3.5. Zawartość węgla organicznego (C org. ) i azotu ogółem (N og. ), stosunek C:N C org. Obiekt [g kg -1 ] C:N A1 7,46a 7,55a 8,02a 0,72a 0,74a 0,79a 10,3b 10,2b 10,1b A2 7,82a 7,80a 7,68a 0,78a 0,76a 0,74a 10,0b 10,2b 10,3b B1 4,85a 4,89a 5,22a 0,48a 0,50a 0,52a 10,1b 9,8b 10,0b B2 4,45a 4,46a 4,30a 0,44a 0,44a 0,42a 10,1b 10,1b 10,2b C1 3,58a 3,62a 3,80a 0,36a 0,36a 0,39a 9,9b 10,0b 9,7b C2 3,93a 3,90a 3,69a 0,40a 0,38a 0,35a 9,8b 10,2b 10,5b D1 7,05a 7,21a 7,46a 0,71a 0,72a 0,76a 9,9b 10,0b 9,8b D2 6,78a 6,74a 6,60a 0,68a 0,65a 0,64a 9,9b 10,3b 10,3b E1 20,72b 20,78b 22,15b 2,42b 2,44b 2,72b 8,5a 8,5a 8,1a E2 19,85b 19,83b 20,04b 2,36b 2,32b 2,39b 8,4a 8,5a 8,3a F1 6,36a 6,42a 6,58a 0,64a 0,65a 0,68a 9,9b 9,8b 9,6b F2 7,04a 6,89a 6,92a 0,71a 0,70a 0,69a 9,9b 9,8b 10,0b Objaśnienia: 1 wypas owiec; 2 bez użytkowania Wartości w kolumnie z tą samą literą nie są istotnie różne przy p < 0,05, test - t N og. Tabela 3.6. Zawartość przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu w glebach (mg kg -1 ) Obiekt Fosfor Potas Magnez A1 17,38 17,47 17,58 27,48 27,59 26,10 19,50 19,33 19,18 A2 17,86 17,82 18,15 27,52 26,34 27,32 19,89 19,67 19,92 B1 16,44 16,69 16,21 18,46 19,23 20,44 18,49 18,85 18,26 B2 16,61 16,24 15,99 19,89 19,65 20,56 18,77 18,42 18,55 C1 15,04 15,43 15,67 17,54 17,21 18,19 18,56 19,04 19,47 C2 14,61 14,22 15,02 17,50 17,72 19,03 18,27 18,53 18,21 D1 16,76 16,90 16,28 29,98 30,11 27,15 19,46 19,80 18,72 D2 17,01 16,96 17,34 32,58 33,09 29,18 20,05 19,86 19,63 E1 18,59 18,78 18,90 17,51 18,26 16,78 18,32 18,46 19,04 E2 19,18 19,02 18,76 17,53 17,42 18,29 18,95 18,29 18,67 F1 15,52 16,34 16,49 22,52 22,69 23,16 19,08 19,51 19,42 F2 15,87 15,61 15,48 20,02 21,15 21,67 19,23 18,78 19,11 Objaśnienia: 1 wypas owiec; 2 bez użytkowania

27 Tabela 3.7. Aktywność dehydrogenaz (w cm 3 H 2 kg -1 d -1 ) i fosfataz (w mmol PNP kg -1 h -1 ) Obiekt Aktywność dehydrogenaz Aktywność fosfataz A1 4,95c 5,19c 5,72d 9,61c 11,72c 14,89cd A2 4,28b 3,96b 4,11b 6,07b 6,41b 5,98b B1 4,61c 4,78c 5,67d 9,11c 12,09c 13,21c B2 2,84b 2,69b 3,12b 5,85b 6,28b 7,09b C1 2,38b 2,46b 2,89b 5,69ab 6,46b 6,89b C2 1,57a 1,34a 1,45a 4,17a 4,82a 5,24a D1 4,23c 4,37c 4,59c 6,34b 9,63c 10,28c D2 2,59b 2,82b 2,68b 5,22a 5,08a 4,95a E1 6,23d 9,47e 9,88e 15,14cd 16,29cd 18,23d E2 4,98c 5,69d 5,22d 11,31c 11,06c 10,72c F1 4,04c 4,16c 4,79c 9,32bc 9,65c 10,07c F2 2,17b 2,25b 2,19b 7,21b 7,44b 6,99b Objaśnienia: 1 wypas owiec; 2 bez użytkowania Wartości w kolumnie z tą samą literą nie są istotnie różne przy p < 0,05, test - t Tabela 3.8. Aktywność ureazy (w mg N-NH 4+ kg -1 h -1 ) i proteazy (w mg tyrozyny kg -1 h -1 ) Obiekt Aktywność ureazy Aktywność proteazy A1 4,37b 5,93bc 7,42c 4,81b 6,52c 7,93c A2 2,47a 2,59a 3,26a 3,47ab 4,39b 4,22b B1 4,41b 7,16c 8,12c 5,11b 7,23c 8,34c B2 3,05a 2,96a 3,34a 3,36ab 5,87b 5,49b C1 8,61c 12,74d 16,34de 3,32ab 4,43b 5,08b C2 5,12b 9,23c 11,60d 2,17a 2,26a 2,65a D1 4,26b 4,67b 7,33c 5,38bc 6,23c 7,40c D2 3,05a 2,89a 2,78a 3,79b 3,22ab 3,58ab E1 15,67de 17,02de 18,92e 15,65d 19,52e 21,63e E2 11,54d 10,45d 11,86d 12,23cd 14,18d 15,41d F1 6,46bc 7,64c 11,38d 4,47b 6,29c 7,78c F2 4,48b 4,91b 5,09b 3,11ab 3,89b 4,47b Objaśnienia: 1 wypas owiec; 2 bez użytkowania Wartości w kolumnie z tą samą literą nie są istotnie różne przy p < 0,05, test - t

28 Tabela 3.9. Wartości istotne współczynników korelacji liniowej między badanymi właściwościami gleb (*istotne przy p = 0,05) Właściwości ADh AF AU AP C org. N og. N-NH 4 + N-NO 3 - ADh - 0,84-0,72 0,76 0,68 0,71 0,65 AF * - - 0,68 0,70 0,66 0,68 0,64 AU AP * * - - 0,69 0,65 0,64 0,62 C org. * * - * - 0,89 0,63 0,60 N og. * * - * * - 0,68 0,64 + N-NH 4 * * - * * * - 0,62 - N-NO 3 * * - * * * * - ADh dehydrogenazy; AF fosfatazy; AU ureaza; AP proteza Literatura Aon M.A., Colaneri A.C., Temporal and spatial evolution of enzymatic activities and physico-chemical properties in an agricultural soil. Appl. Soil Ecology 18, Bednarek R., Skiba S., Czynniki i procesy glebotwórcze. Gleboznawstwo. Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa 2015, Bielińska E.J., Głowacka A., Zawartość mineralnych form azotu w glebie sadu jabłoniowego w zależności od metody jej pielęgnacji. Acta Sci. Pol., Hort. Cul. 3(2), Bielińska E.J., Gruszecki T.M., Wpływ wtórnej sukcesji roślinnej na aktywność enzymatyczną gleb wybranych siedlisk przyrodniczych Natura Rocz. Glebozn. 61, 4, Bielińska E.J., Gruszecki T.M., Wpływ ekstensywnego wypasu owiec na aktywność enzymatyczną gleb wybranych siedlisk przyrodniczych Natura Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 567, Bielińska E.J., Puchała A., Wnuczek A., Enzymatyczne wskaźniki przeobrażeń gleb na terenach zurbanizowanych. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 55 (3), Bielińska E.J., Futa B., Baran S., Pawłowski L., Eco-energy Anthroporessure in the Agricultural Landscape. Problems of Sustainable Development, vol. 9, no 2,

29 Bielińska E.J., Futa B., Baran S., Żukowska G., Enzymy glebowe jako bioindykatory jakości i zdrowotności gleb leśnych w obszarze oddziaływania Zakładów Azotowych Puławy S.A. SYLWAN 159 (11), Brożek S., Indeks trofizmu gleb leśnych. Acta Agraria et Silv., ser. Silvestris 39, Brożek S., Zwydak M., Wanic T., Gruba P., Błońska E., Zastosowanie siedliskowego indeksu glebowego (SIG) w diagnozie typów siedlisk leśnych. Rocz. Glebozn. 62 (4), Domżał H., Bielińska E.J. (red.), Ocena przeobrażeń środowiska glebowego i stabilności ekosystemów leśnych w obszarze oddziaływania Zakładów Azotowych Puławy S.A. Acta Agrophysica, 145, Rozprawy i Monografie (2), Lublin Drzymała S., Zasady pobierania i przygotowania próbek glebowych do badań mikrobiologicznych. Wyd. Kat. Mikrobiologii Rolnej AR w Poznaniu Ekologiczne aspekty mikrobiologii gleby, Poznań, Gaines T.P., Gaines S.T., Soil texture effect on nitrate leaching in soil percolates. Common. Soil Sci. Plant Anal. 25(13-14), Gay S.W., Knowlton K.F., Ammonia emission and animal agriculture. Biological Systems Engineering, Publication, Gruszecki T.M. (red.), Czynna ochrona wybranych siedlisk Natura 2000 z wykorzystaniem rodzimych ras owiec. UP w Lublinie, Lublin Gruszecki T.M, Bielińska E.J., Chmielewski T.J., Warda M., Wróblewska A., Bojar W., Chmielewski S., Grzywaczewski G., Lipiec A., Junkuszew A., Kitowski I., The use of extensive sheep grazing as a method of active protection within Natura Teka Kom. Ochr. Kszt. Środ. Przyr. OL PAN, 8, Karczewska A., Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych. Wyd. UPW, Wrocław Kieliszewska-Rokicka B., Enzymy glebowe i ich znaczenie w badaniach aktywności mikrobiologicznej gleby. W: Dahm H., Pokojska-Burdziej A. (red.), Drobnoustroje środowiska glebowego, UMK Toruń, Konwencja Paryska, Ochrona i trwałe użytkowanie biologicznej i krajobrazowej różnorodności w nawiązaniu do polityk i praktyk rolniczych. STRA-CO/AGRI 2001, 11 rev. 3. Kowalik P., Ochrona środowiska glebowego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

30 Kowalkowski A., Funkcje gleb w ekosystemach leśnych i czynniki ich ewolucji. W: Kowalkowski A. (red.), Funkcjonowanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian. KNL PAN, 3-10, Puławy Kucharski J., Barabasz W., Bielińska E.J., Wyszkowska J., Właściwości biologiczne i biochemiczne gleby. W: A. Mocek (red.), Gleboznawstwo. Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa 2015, Kurek E., Związki przyczynowo-skutkowe aktywności mikrobiologicznej i zakwaszenia gleb. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 482, Ladd N., Butler J.H.A., Short-term assays of soil proteolytic enzyme activities using proteins and dipeptide derivatives as substrates. Soil Biol. Biochem. 4, Lasota J., Błońska E., Siedliskoznawstwo leśne na nizinach i wyżynach Polski. Wydawnictwo UR w Krakowie, Kraków Ligęza S., Zagrożenie gleb na fermach gęsi związkami azotu i fosforu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 535, Mocek A. (red.), Gleboznawstwo. Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa Mocek A., Drzymała S., Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Wyd. UP Poznań Ryszkowski L., Krajobrazy rolnicze w koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju społeczeństw, w: Problemy Ekologii Krajobrazu, red. Cieszewska A., SGGW, Warszawa 2004, Tabatabai M.A., Bremner J.M., Use of p-nitrophenyl phosphate for assay of soil phosphatase activity. Soil Biol. Biochem. 1, Thalmann A., Zur Methodik derestimmung der Dehydrogenase aktivit in Boden mittels Triphenyltetrazoliumchlorid (TTC). Landwirtsch. Forsch. 21, Zantua M.I., Bremner J.M., Comparison of methods of assaying urease activity in soils. Soil Biol. Biochem. 7,

31 Rozdział 4 Szata roślinna cennych siedlisk przyrodniczych Marianna Warda, Mariusz Kulik, Elżbieta Bielińska, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Florek, Andrzej Junkuszew, Anna Szymanowska, Szymon Chmielewski,. Tadeusz Chmielewski Siedlisko przyrodnicze jest obszarem lądowym lub morskim, naturalnym, półnaturalnym lub antropogenicznym, wyodrębnionym w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne [Rozporządzenie Ministra Środowiska 2005]. Nawiązuje do biogeocenozy lub ekosystemu obejmując postaci lub fragmenty tych układów identyfikowane zwykle przez konkretne zbiorowiska roślinne lub warunki geograficzno-ekologiczne. Siedliska przyrodnicze zostały wyznaczone w Unii Europejskiej w celu ochrony miejsc bytowania cennych z punktu widzenia przyrodniczego gatunków roślin i zwierząt często zagrożonych wyginięciem. Dyrektywa siedliskowa wymienia typy europejskich siedlisk przyrodniczych, które są zagrożone wyginięciem w Europie i zobowiązuje państwa członkowskie do ich ochrony w ramach sieci Natura 2000 [IMEUH 2013]. Wśród 76 typów siedlisk przyrodniczych (w tym priorytetowych), występujących na terenie Polski i wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 znajduje się grupa obejmująca murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska i zarośla. Do najcenniejszych siedlisk tego typu należą nadmorskie wrzosowiska bażynowe (2140), wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (2330), suche wrzosowiska (4030), zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach (5130), ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (6120), murawy kserotermiczne (6210), górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (6230), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (6410), czy niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (6510). Bardzo ważną grupę ekosystemów nieleśnych stanowią torfowiska, wśród których należy wyróżnić torfowiska nakredowe (7210), czy torfowiska zasadowe (7230) Murawy kserotermiczne (6210) Murawy kserotermiczne są ciepłolubnymi zbiorowiskami roślinnymi o charakterze stepowym, charakteryzujące się dużą różnorodnością flory i fauny. Ze względu na rzadkość występowania oraz zagrożenie wyginięciem są objęte ochroną siedliskową w ramach sieci Natura 2000 oraz działaniami rolno-środowiskowo-klimatycznego na lata (wcześniej programu rolnośrodowiskowego na lata ). Występowanie tych siedlisk

32 zależy od warunków klimatycznych, glebowych i orograficznych. Murawy kserotermiczne występują najczęściej w południowo-wschodniej i południowej Europie, ale ekstrazonalnie spotykane są w różnych częściach kontynentu. Tabela 1. Zbiorowiska roślinne muraw kserotermicznych klasa Festuco-Brometea Br.-Bl. et R.Tx Zbiorowiska roślinne Siedlisko Natura 2000 Ass. Festucetum pallentis*; Ass. Teucrio-Melicetum ciliatae*; zb. Festuca pallens*; Ass. Sisymbrio-Stipetum capillatae*; Ass. Potentillo-Stipetum capillatae*; Ass. Koelerio-Festucetum rupicolae*; Ass. Inuletum ensifoliae*; Ass. Thalictro-Salvietum*; Ass. Adonido-Brachypodietum pinnate*; Ass. Seslerio-Scorzoneretum purpureae*; zb. Carex glauca-tetragonolobus maritimus subsp. siliquosus*; Ass. Origano-Brachypodietum pinnati*; Ass. Gentiano-Koelerietum pyramidatae*; Ass. Onobrychido-Brometum erecti* * siedliska Natura 2000 *6210 Murawy kserotermiczne; priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków *5130 Zarośla jałowca pospolitego na wrzosowiskach lub murawach nawapiennych Zbiorowiska roślinne muraw kserotermicznych występują w miejscach nasłonecznionych, ciepłych, o ekspozycji południowej, czyli na stokach w dolinach dużych rzek, na pagórkach wąwozów, utrwalonych piarżyskach u podnóża skał wapiennych, na półkach i ścianach skalnych, czy na wychodniach skał wapiennych. W Polsce występują w małych płatach, na obszarach o specyficznych uwarunkowaniach klimatyczno-siedliskowych, do których należą Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Wyżyna Lubelska, Wyżyna Krakowska, Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Dolnej Wisły, Pieniny Zachodnie, Skalice Nowotarskie i Spiskie, Pogórze Kaczawskie, Pogórze Wałbrzyskie, Góry Sowie, Masyw Ślęży i Wzgórza Strzegomskie [Perzanowska i Kujawa-Pawlaczyk 2004, Mróz i Bąba 2010]. Głównym zagrożeniem dla muraw kserotermicznych, w tym rzadkich gatunków flory i fauny, są naturalne procesy sukcesji wtórnej. Szata roślinna muraw ulega przekształceniom w wyniku zaniechania ekstensywnego wypasu zwierząt gospodarskich, takich jak owce, kozy, bydło czy konie. Nie są to zbiorowiska klimaksowe, dlatego w wyniku braku użytkowania bardzo łatwo przekształcają się w bardziej złożone układy roślinne, takie jak zarośla czy lasy. Niektóre

33 płaty muraw były również sporadycznie wypalane, co jest jednak niekorzystnym działaniem. Murawy kserotermiczne są często wyłączane z użytkowania, co przyspiesza proces sukcesji wtórnej i powoduje zmniejszanie się ich powierzchni [Bąba 2003, Bernacka i in. 2011, Barańska i in. 2013, Weiss i in. 2013, Kulik i in. 2015]. Wszystkie murawy kserotermiczne w ujęciu fitosocjologicznym znajdują się w obrębie klasy Festuco-Brometea Br.-Bl. et R.Tx (tab. 1). Ze względu na zróżnicowaną roślinność, siedlisko i strukturę ekologiczną murawy te dzielą się na kwietne, ostnicowe i naskalne. Murawy kwietne obejmują wiele zbiorowisk roślinnych, różniących się fizjonomią, składem gatunkowym, siedliskiem oraz zasięgiem występowania. Charakteryzują się bujną, kwietną i wielobarwną runią (fot. 1), tworząc odmienny aspekt w poszczególnych miesiącach okresu wegetacyjnego. Mezofilna roślinność tych muraw budowana jest przez duże byliny dwuliścienne oraz szerokolistne trawy, co spowodowane jest łagodniej nachylonymi i żyźniejszymi siedliskami. Z kolei murawy ostnicowe, które swoją nazwę zawdzięczają charakterystycznym trawom ostnicom (Stipa sp.), są zbiorowiskami nieco uboższymi pod względem bogactwa gatunkowego oraz zwarcia runi. Murawy te są związane z ubogimi glebami o skrajnych warunkach siedliskowych, takich jak duże nachylenie, niestabilne podłoże czy silne nasłonecznienie południowych stoków, co warunkuje trwałość nielicznych gatunków roślin. Fot. 1. Murawa kserotermiczna w Gródku Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH (fot. M. Kulik)

34 Fot. 2. Obuwik pospolity Cypripedium calceolus L. w runi murawy kserotermicznej w Kątach PLH (fot. M. Kulik) Murawy naskalne obejmują pionierską roślinność, która rozwija się na półkach skalnych i stromych ścianach skał wapiennych.roślinność reprezentowana jest najczęściej przez niskie trawy kępowe, rosnące w zagłębieniach i spękaniach skały macierzystej. Murawy naskalne występują na zboczach o różnej wystawie [Barańska i in. 2013]. Wszystkie te zbiorowiska wchodzą w skład siedliska Natura 2000 (6210), jednak priorytetowe są tylko murawy z ważnymi stanowiskami storczyków, do których należą m.in. storczyk purpurowy Orchis purpurea Huds., czy obuwik pospolity Cypripedium calceolus L. (fot. 2). Rzadkim siedliskiem Natura 2000 w obrębie omawianej klasy są również zarośla jałowca pospolitego (5130) występujące na wyżynach i w górach, będące stadium sukcesyjnym zarastania mezofilnych lub kserofilnych muraw nawapiennych [Perzanowska 2012]. Zbiorowiskami często zaliczanymi do muraw są również ziołorośla kserotermiczne, które występują w strefie ekotonowej pomiędzy typowymi murawami kserotermicznymi a zbiorowiskami zaroślowymi i leśnymi [Barańska i in. 2013].Murawy kserotermiczne odznaczają się wielobarwną runią złożoną z gatunków roślin kwitnących w różnym czasie sezonu wegetacyjnego. Roślinność jest bardzo specyficzna, bowiem w wyniku ewolucji i konkurencji o zasoby dostosowała się do trudnych warunków siedliskowych. Do typowych gatunków kserotermicznych należą m.in. aster gawędka Aster amellus L., oman wąskolistny Inula ensifolia L., len złocisty Linum flavum L., pszeniec różowy Melampyrum arvense L., miłek wiosenny Adonis vernalis L., goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L., lebiodka

35 pospolita Origanum vulgare L., kosaciec bezlistny Iris aphylla L., dzwonek syberyjski Campanula sibirica L., mikołajek polny Eryngium campestre L., turzyca niska Carex humilis Leyss., perz siny typowy Elymus hispidus (Opiz) Melderis ssp. hispidus, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv., rzepik pospolity Agrimonia eupatoria L., turzyca sina Carex flacca Schreb., czy marzanka barwierska Asperula tinctoria L. [Matuszkiewicz 2008]. Fot. 3. Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Besser i motyl modraszek Rebela Phengaris rebeli Hirschke, 1904 w runi murawy kserotermicznej w Stawskiej Górze PLH (fot. M. Kulik) Jedną z ciekawszych i bardzo rzadkich roślin kserotermicznych jest dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Besser (fot. 3). Jest to bowiem endemiczny gatunek występujący tylko w czterech regionach (dwa w Polsce i dwa na Ukrainie), wśród których w naszym kraju posiada 8 stanowisk naturalnych i 2 zastępcze [GIOŚ 2013]. Liczebność populacji tej rośliny jest zagrożona sukcesją wtórną oraz brakiem miejsc do kiełkowania nasion [Kulik i in. 2015, Warda i in. 2016]. Na murawach kserotermicznych występuje również wiele rzadkich gatunków zwierząt. Jednym z nich jest motyl modraszek Rebela Phengaris rebeli Hirschke, 1904 (fot. 3), występujący tylko w miejscach, gdzie rośnie goryczka krzyżowa G. cruciata L., która jest jego rośliną żywicielską. Ponadto, żeby przejść cały cykl rozwojowy ten myrmekofilny motyl potrzebuje jeszcze odpowiedniego gatunku mrówek wścieklic z rodzaju Myrmica, które adoptują jego larwy do swoich gniazd [Buszko i Masłowski 2008].

36 Murawy kserotermiczne były dawniej pospolite w Europie, natomiast obecnie są coraz rzadsze i zagrożone z ciągłą tendencją zmniejszania powierzchni w wyniku zmian w użytkowaniu gruntów, w tym zarzucenia gospodarki pasterskiej oraz sukcesji czy zalesiania. W celu ochrony tych cennych siedlisk wiele krajów europejskich, w tym Polska realizuje różne projekty [EEA 2001, Calaciura i Spinelli 2008, Barańska i in. 2013, Kulik i in. 2015] Murawy piaskowe, w tym ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (6120) Murawy piaskowe są luźnymi zbiorowiskami roślinności psammofilnej z klasy Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Klika in Klika et Novak 1941 (tab. 2). Tabela 2. Zbiorowiska roślinne muraw piaskowych klasa Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Klika in Klika et Novak 1941 Zbiorowiska roślinne Siedlisko Natura 2000 Ass. Spergulo-Corynephoretum*; Ass. Corniculario-Cladonietum mitis; Ass. Polytricho piliferi-stereocauletum condensati; Ass. Agrostietum coarctatae (vinealis); Ass. Helichryso-Jasionetum litoralis; Ass. Trifolio-Anthyllidetum maritimae; Ass. Filagini-Vulpietum; Ass. Airetum praecocis; Ass. Airo caryophylleae-festucetum ovinae; Ass. Sclerantho-Herniarietum glabrae; Ass. Sileno conicae-cerastietum semidecandri; Ass. Diantho-Armerietum elongate; Ass. Festuco rubrae-equisetetum ramosissimi; Ass. Corynephoro-Silenetum tataricae*; Ass. Sileno otitis-festucetum*; Ass. Festuco psammophilae-koelerietum glaucae*; Ass. Koelerio-Astragaletum arenarii*; Ass. Festuco-Elymetum arenarii*; Ass. Cerastio-Androsacetum septentrionalis*; Ass. Kochietum arenariae*; Ass. Diantho arenarii-festucetum polesicae*; Ass. Thymo-Potentilletum puberulae*; Ass. Saxifrago tridactylitis-poetum compressae*; Ass. Sempervivetum soboliferi*; Ass. Cerastietum pumili*; Ass. Allio montani-sedetum*; Ass. Polytricho piliferi-scleranthetum perennis* * siedliska Natura 2000 *2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi - *6120 Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae *6110 Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską *8230 Pionierskie murawy na skałach krzemianowych

37 Zbiorowiska tych muraw, podobnie jak murawy kserotermiczne są objęte w Polsce ochroną prawną i zostały wymienione w Załączniku I (siedliska priorytetowe) Dyrektywy Siedliskowej UE [Council Directive 92/43/EEC 1992]. Zasiedlają piaszczyste i piaszczystożwirowate podłoża, głównie w rejonach wschodniej, centralnej, południowej i południowowschodniej Polski, w zasięgu oddziaływania klimatu kontynentalnego. Ciepłolubne murawy napiaskowe rozwijają się także na piaszczystych aluwiach w dolinach dużych rzek, głównie Bugu, Narwi, Wieprza, Sanu, Odry, Wisły i Warty, na piaszczystych obszarach morenowych, na wydmach śródlądowych (siedlisko 2330) oraz na siedliskach silnie przekształconych, antropogenicznych, takich jak nasypy wzdłuż szlaków komunikacyjnych, żwirownie czy porzucone, piaszczyste grunty rolne (ugory) [Kujawa-Pawlaczyk 2010]. Najbardziej luźne murawy napiaskowe występują na śródlądowych piaskach wydmowych (siedlisko 2330). Są one inicjalnym stadium sukcesji w kierunku wykształcania się bardziej zwartych muraw ciepłolubnych (siedlisko 6120). Gatunkiem utrwalającym luźne ziarna piasku jest szczotlicha siwa Corynephorus canescens (L.) P.B., która tworzy pionierskie murawy [Matuszkiewicz 2008, Warda M. i in. 2011]. W bogatszych wariantach występują jeszcze czerwiec trwały Scleranthus perennis L., jasieniec piaskowy Jasione montana L. oraz mszaki i porosty. Z czasem, w ich darni pojawiają się rośliny zielne, najczęściej terofity, które są odporne na niekorzystne warunki siedliskowe. Fot. 4. Samiec jaszczurki zwinki Lacerta agilis w barwach godowych wśród chrobotków Cladonia sp. na murawie napiaskowej w rezerwacie przyrody Kózki (fot. M. Kulik)

38 Względnie stałymi elementami runi tych inicjalnych zbiorowisk są jednoroczne gatunki, rozwijające się wiosną sporek wiosenny Spergula morisonii Boreau, chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis (L.) R.Br., przetacznik Dillena Veronica dillenii Crantz i nicennica drobna Filago minima (Sm.) Pers.. Gatunkami typowymi dla dalszych etapów sukcesji tych muraw są: strzęplica sina (Koeleria glauca Schkuhr), macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum L.), mietlica pospolita Agrostis capillaris L., kostrzewa owcza Festuca ovina L. i kostrzewa czerwona Festuca rubra L. [Czyżewska 1992]. Struktura roślinności ciepłolubnych muraw napiaskowych jest wyraźnie dwuwarstwowa. Powierzchnię gleby pokrywa warstwa mchów i porostów, a zasadniczą warstwę w profilu runi tworzą wąskolistne, niskie trawy kępowe oraz rośliny rozetkowe i sukulenty - rozchodniki i rojniki [Matuszkiewicz 2008, Wysocki i Sikorski 2009]. Najważniejszymi gatunkami wskaźnikowymi muraw napiaskowych, obok szczotlichy siwej Corynephorus canescens (L.) P. B., są: strzęplica nadobna Koeleria gracilis Pers., strzęplica sina Koeleria glauca Schkuhr, kostrzewa piaskowa Festuca psammophila (Hack. ex Čelak.) Fritsch, naradka północna Androsace septentrionalis L., goździk kartuzek Dianthus carthusianorum L., lepnica wąskopłatkowa Silene otites (L.) Wib., tymotka Boehmera Phleum phleoides (L.) H. Karst., rojnik pospolity Sempervivum soboliferum Sims, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium (L.) Moench oraz porosty z rodzaju Cladonia (fot. 4). Do muraw napiaskowych zalicza się ponadto, rzadko spotykane, pionierskie zbiorowiska skał neutrofilnych pogórza i przedgórza Sudetów siedlisko 6110 [Świerkosz i in. 2010] oraz pionierską roślinność skał krzemianowych z obszaru Sudetów (siedlisko 8230). Istotnym zagrożeniem dla tych muraw jest zacienienie w wyniku postępującej sukcesji wtórnej oraz wydeptywanie przez turystów. By przeciwdziałać niekorzystnym zmianom, zaleca się ochronę ścisłą dobrze wykształconych płatów [Świerkosz i in. 2004]. Skutkiem zaniechania użytkowania runi muraw napiaskowych jest odkładanie martwej, nierozłożonej materii organicznej oraz stopniowe zacienienie gleby. To sprzyja pojawianiu się siewek drzew i krzewów, które zacieniają murawy i powodują ustępowanie gatunków skrajnie sucho- i światłolubnych, a przenikanie gatunków łąkowych. W miarę zagęszczania się darni i większej obecności trwałych roślin w zbiorowiskach murawowych, w drugiej fazie sukcesji pojawiają się gatunki krzewów lub drzew, głównie jałowca pospolitego Juniperus communis L. lub sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L. [Kulik i in. 2013]. W niektórych zbiorowiskach muraw napiaskowych obserwuje się zwiększanie populacji trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos (L.) Roth [Süß i in. 2004, Warda i in. 2011], co świadczy o ekspansywności tego gatunku. Wskazuje też potrzebę monitoringu

39 przyrodniczego, także w warunkach czynnej ochrony wrażliwych siedlisk, cennych przyrodniczo oraz zapobiegania sukcesji wtórnej w celu ochrony różnorodności zbiorowisk muraw napiaskowych [Warda i in. 2015]. Na piaszczystych wydmach w dolinach dużych rzek można też spotkać gatunki roślin typowe dla wydmy białej, np. lepiężnik kutnerowaty Petasites spurius (Retz.) Rchb. (fot.5). Fot. 5. Zespół Corynephoro-Silenetum tataricae z dominacją lepiężnika kutnerowatego Petasites spurius (Retz.) Rchb. w rezerwacie przyrody Kózki w dolinie Bugu (fot. M. Kulik) Fot. 6. Samica żółwia błotnego Emys orbicularis L. poszukująca miejsca do złożenia jaj Ostoja Poleska PLH (fot. M. Kulik)

40 Murawy napiaskowe spełniają ważną funkcję dla przetrwania zagrożonych gatunków fauny. Miedzy innymi, samice żółwia błotnego (fot. 6) wybierają najchętniej na miejsca lęgowe nasłonecznione, lekkie, piaszczyste siedliska z murawą napiaskową (fot. 7), porośnięte takimi gatunkami, jak szczotlicha siwa, jastrzębiec kosmaczek czy kostrzewa owcza, a także suche wrzosowiska [Holuk i Bochen 2010]. Ciepłolubne murawy napiaskowe są jednak zbiorowiskami zagrożonymi. W celu ochrony ich różnorodności gatunkowej i fitocenotycznej niezbędne są działania z zakresu czynnej ochrony siedlisk. Fot. 7. Mozaika muraw napiaskowych i wrzosowisk lęgowisko żółwia błotnego w Poleskim Parku Narodowym (fot. M. Kulik) 4.3. Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (6230) Murawy bliźniczkowe (psiary) występują w rozproszeniu w całej Polsce, na niżu, wyżynach i w górach, w siedliskach kwaśnych, o zróżnicowanej wilgotności i ubogich w składniki pokarmowe. Wartość tych muraw zależy od składu florystycznego i obecności w nich gatunków, objętych ochroną prawną. Rozmieszczenie zespołów roślinnych jest uzależnione od poziomu wody gruntowej, ruchów wody, rodzaju i żyzności gleby [Perzanowska 2004]. Bogate florystycznie murawy (tab. 3) ze związku Nardion (górskie murawy bliźniczkowe) tworzą często rozległe obszarowo płaty i należą do siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, wymienianych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej [Council Directive

41 1992], a także w rozporządzeniu w sprawie siedlisk podlegających w Polsce ochronie prawnej [Rozporządzenie 2005]. Tabela 3. Zbiorowiska roślinne muraw bliźniczkowych rząd Nardetalia Prsg 1949 Zbiorowiska roślinne Siedlisko Natura 2000 Ass. Hieracio (vulgati)-nardetum*; Ass. Hieracio (alpini)-nardetum*; Ass. Carici (rigidae)-nardetum*; Ass. Polygalo-Nardetum; Ass. Nardo-Juncetum squarrosi; Ass. Calluno-Nardetum strictae * siedliska Natura 2000 *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe Nardion płaty bogate florystycznie Na niżu, murawy bliźniczkowe zajmują niewielkie powierzchnie. Murawy bliźniczkowe są półnaturalnymi zbiorowiskami. Tworzą jednowarstwową, niską, zwartą ruń (fot. 8). Reprezentatywnymi gatunkami zarówno dla górskich, jak i niżowych muraw bliźniczkowych są: bliźniczka psia trawka Nardus stricta L., wrzos pospolity Calluna vulgaris (L.) Hull, sit sztywny Juncus squarrosus L., izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens DC, krzyżownica zwyczajna Polygala vulgaris L. Fot. 8. Murawa bliźniczkowa zespół Calluno-Nardetum strictae Hrync (fot. M. Kulik)

42 Występują na terenach po wyciętych lasach, w miejscach zdegradowanych łąk, przez wiele lat ekstensywnie wypasanych, a na niżu także w pobliżu torfowisk wysokich, piaszczystych wzniesień oraz na powierzchniach osuszonych i słabo nawożonych łąk z rzędu Molinietalia. Wówczas w runi pojawiają się gatunki typowe dla wcześniejszych siedlisk (fot. 9). O trwałości występowania muraw bliźniczkowych decyduje obok warunków edaficznych, tradycyjny, pastersko-łąkowy sposób użytkowania. Zaniechanie tradycyjnego użytkowania bliźniczysk przyczynia się do zmniejszania ich powierzchni i silnej fragmentacji płatów. Poważnie zagrożonymi zespołami są Nardo-Juncetum i Polygalo-Nardetum squarrosi [Korzeniak 2010, Monitoring 2008 b]. W Bieszczadach, w takich warunkach, struktura zbiorowisk budowanych przez bliźniczkę psią trawkę Nardus stricta L. zostaje zaburzona przez rozprzestrzeniającą się borówkę czarną Vaccinium myrtillus L. oraz drzewa i krzewy (w niższych położeniach), a także trawy wysokie o dużych zdolnościach konkurencyjnych, jak śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. czy trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea (L.) Roth (głównie na połoninach) [Korzeniak 2009]. Fot. 9. Goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L. w runi murawy bliźniczkowej (fot. M. Kulik) Metody ochrony muraw bliźniczkowych powinny być dostosowane do lokalnych warunków i stopnia przekształcenia zbiorowisk. Najlepszą jednak metodą byłoby przywrócenie wypasu, chociaż wiadomo, że nie wszędzie jest to możliwe, zwłaszcza w miejscach o dużym rozproszeniu płatów muraw. Należy wówczas podejmować inne działania z zakresu czynnej

43 ochrony przyrody, np. wykaszanie i regulacja żyzności gleby, zapobiegająca eutrofizacji siedlisk Suche wrzosowiska (4030) Suche wrzosowiska są kolejnym typem muraw uwzględnionych w nowym działaniu rolnośrodowiskowo-klimatycznym na lata Są to zbiorowiska roślinne wyróżniające się występowaniem krzewinek z rodziny wrzosowatych Ericaceae z dominacją wrzosu pospolitego Calluna vulgaris (L.) Hull. oraz bogatą florą roślin zarodnikowych i porostów. Drugą warstwę roślinności tworzą m.in. jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella L., mietlica pospolita Agrostis capillaris L., turzyca piaskowa Carex arenaria L. czy widłak goździsty Lycopodium clavatum L. Bogatą florę mchów i porostów reprezentują m.in. widłoząb miotłowy Dicranum scoparium Hedw., widlicz cyprysowy Diphasiastrum tristachyum (Pursh) Holub, rzęsiak pospolity Ptilidium ciliare (L.) Hampe, płonniki Polytrichum sp. czy chrobotki Cladonia sp. W runi wrzosowisk znajduje również schronienie wiele bezkręgowców, zwłaszcza owadów prostoskrzydłych, motyli, muchówek, chrząszczy, błonkówek i pluskwiaków. Do rzadszych gatunków spotykanych w tych siedliskach należą modliszka zwyczajna Mantis religiosa L. (fot. 10), czy poskocz krasny Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789). Fot. 10. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa L. Bagno Bubnów PLB (fot. M. Kulik)

44 Wrzosowiska w ujęciu fitosocjologicznym należą do rzędu Calluno-Ulicetalia (Quant. 1935) R.Tx W ramach rzędu wyróżnia się siedlisko Natura Suche wrzosowiska (fot. 11), do którego zalicza się zbiorowiska roślinne trzech związków (tab. 4). Suche wrzosowiska są bardzo zróżnicowane, od małych płatów występujących w lukach lub na obrzeżach borów sosnowych i ubogich lasów dębowych po rozległe obszary poligonów wojskowych. Spotykane są najczęściej na ubogich i kwaśnych glebach bielicowych, wytworzonych z piasków luźnych lub słabogliniastych o niskim poziomie wody gruntowej [Kujawa-Pawlaczyk 2004b]. Fot. 11. Suche wrzosowiska Bagno Bubnów PLB (fot. M. Kulik) Tabela 4. Zbiorowiska roślinne wrzosowisk rząd Calluno-Ulicetalia(Quant. 1935) R.Tx Zbiorowiska roślinne Siedlisko Natura 2000 Ass. Calluno-Genistetum*; Ass. Pohlio-Callunetum*; zb. Hypnum jutlandicum; Ass. Sieglingio-Agrostietum; Ass. Arctostaphylo-Callunetum*; Ass. Scabioso canescentis-genistetum*; Ass. Carici arenariae-empetretum nigri*; Ass. Vaccinio uliginosi-empetretum nigri; zb. Empetrum nigrum-vaccinium vitisidaea* * siedliska Natura 2000 *4030 Suche wrzosowiska (Calluno- Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion) *5130 Zarośla jałowca pospolitego na wrzosowiskach lub murawach nawapiennych *2140 Nadmorskie wrzosowiska bażynowe Empetrion nigri

45 Wrzosowiska są zbiorowiskami powstałymi w wyniku specyficznych warunków siedliskowych. Ponadto jako siedliska półnaturalne wymagają ingerencji człowieka. Dobrze wykształcone siedliska wykształciły się na skutek działań na poligonach wojskowych, zrębowego użytkowania lasów, naturalnych pożarów lub ekstensywnego wypasu zwierząt gospodarskich [Pawlaczyk 2012, Nienartowicz i in. 2015, Sewerniak i Jankowski 2015]. Zasięg występowania suchych wrzosowisk w Polsce nie jest dostatecznie rozpoznany, ze względu na fakt, że w większości przypadków ich stan jest niezadawalający, a tylko nieliczne siedliska charakteryzują się właściwą oceną. Do największych zagrożeń należy zaniechanie użytkowania na poligonach, w lasach czy na pastwiskach oraz zalesianie [Monitoring 2012] Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (6410) Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe należą do najcenniejszych i jednocześnie najbardziej zagrożonych siedlisk przyrodniczych Polski i Europy Środkowej. Siedlisko 6410 ma charakter półnaturalny, rozwinęło się bowiem wtórnie po wykarczowaniu lasów przez człowieka. Istnienie łąk trzęślicowych uzależnione jest od specyficznego typu gospodarki, polegającej na braku nawożenia i późnym koszeniu, po przekwitnięciu większości roślin raz do roku lub rzadziej [Kącki i Załuski 2004, Suder 2008, Kulik i in. 2013, Kulik 2014, Michalska-Hejduk i Kopeć 2012, Havlova 2006, Bittner i in. 2011]. Fot. 12. Jaja modraszka alkona na kwiatostanie goryczki wąskolistnej (fot. M. Kulik)

46 Łąki trzęślicowe pełnią bardzo ważną rolę w zachowaniu bioróżnorodności, są bowiem siedliskiem wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt, głównie ptaków i motyli. Do rzadkich motyli należą modraszek telejus Phengaris teleius (Bergsträsser 1779) i modraszek nausitous Phengaris nausithous (Bergsträsser 1779), które składają jaja na krwiściągu lekarskim Sanguisorba officinalis L., modraszek alkon Phengaris alcon Denis i Schifferműller 1775, dla którego rośliną żywicielską jest goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L. (fot. 12), czy przeplatka aurinia Euphydryas aurinia (Rottemburg 1775), która składa jaja na czarcikęsie łąkowym Succisa pratensis Moench. Motyle te, oprócz rośliny żywicielskiej potrzebują również odpowiedniego gatunku mrówek wścieklic z rodzaju Myrmica, aby przejść cały cykl rozwojowy [Buszko i Masłowski 2008]. Łąki te zawdzięczają swoją nazwę kępowej trawie, trzęślicy modrej Molinia caerulea (L.) Moench, która nadaje im typowy wygląd. Roślinami budującymi te zbiorowiska są również pozostałe gatunki charakterystyczne dla związku Molinion, m.in. bukwica zwyczajna Betonica officinalis L., czarcikęs łąkowy Succisa pratensis Moench, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L., goździk pyszny Dianthus superbus L., kosaciec syberyjski Iris sibirica L., czy olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia L. [Matuszkiewicz 2008]. Łąki trzęślicowe odznaczają się dużą zmiennością geograficzną i edaficzną, jak również formą i intensywnością użytkowania. Do najważniejszych zagrożeń dla tego siedliska należy brak koszenia, który powoduje nagromadzenie materii organicznej oraz sukcesywne zmiany składu gatunkowego, w kierunku dominacji krzewów i drzew, zwłaszcza zarośli wierzbowych i olszowych [Kącki i Załuski 2004, Suder 2008, Kącki, 2012, Michalska-Hejduk i Kopeć 2012, Kulik 2014]. Najwięcej łąk trzęślicowych występuje w południowej części kraju od Dolnego Śląska po Wyżynę Lubelską, gdzie wykształcają się w odmianie wschodniej i najczęściej w postaci wapieniolubnej [Kącki i Załuski 2004]. Do takich obszarów należą m.in. Chełmskie Torfowiska Węglanowe (PLB060002), czy Bagno Bubnów (PLB060001) w Poleskim Parku Narodowym. Ze względu na swoje walory siedliska te są objęte ochroną, obecnie w ramach działania rolno-środowiskowo-klimatycznego na lata Ekstensywnie użytkowane niżowe łąki świeże (6510) Łąki świeże są bogatymi florystycznie zbiorowiskami, które rozwijają się na niżu lub w niższych położeniach w górach. Półnaturalne łąki świeże występują w sąsiedztwie rzek na lekkich glebach madowych oraz na mineralnych wyniesieniach i stokach dolin rzecznych. W typologii łąkarskiej określane są jako grądy właściwe i popławne oraz łęgi zgrądowiałe. Siedliska te są najlepsze do wykorzystania rolniczego. Niestety właśnie z tego powodu w

47 większości przypadków użytkowane są zbyt intensywnie, co doprowadziło do ich zubożenia gatunkowego i utraty walorów przyrodniczych. Łąki świeże charakteryzują się bogactwem gatunkowym i dużymi walorami krajobrazowymi. Należące tego typu siedliska łąki rajgrasowe i bogate łąki wiechlinowe występują na terenach nizinnych całej Polski. Tradycyjne użytkowanie polega na dwukrotnym koszeniu. Zagrożeniem dla półnaturalnych łąk świeżych jest zbyt intensywny wypas, niskie koszenie, jak również brak użytkowania lub nawożenia, co prowadzi do zubożenia florystycznego [Kucharski i Perzanowska 2004, Korzeniak 2012, Klarzyńska i Kryszak 2015]. Typowymi gatunkami budującymi te zbiorowiska są miękkolistne trawy, takie jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl et C. Presl, owsica omszona Avenula pubescens (Huds.) Dumort., konietlica łąkowa Trisetum flavescens (L.) P. Beauv., czy kupkówka pospolita Dactylis glomerata L. Często występują również gatunki z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae), takie jak: marchew zwyczajna Daucus carota L., barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium L., pasternak zwyczajny Pastinaca sativa L., czy biedrzeniec wielki Pimpinella major (L.) Huds. Niższą warstwę tworzą rośliny dwuliścienne o barwnych kwiatach, takie jak: dzwonek rozpierzchły Campanula patula L. (fot. 13), jastrun właściwy Leucanthemum vulgare Lam. s. str., koniczyna łąkowa Trifolium pratense L., czy komonica pospolita Lotus corniculatus L. [Matuszkiewicz 2008]. Fot. 13. Łąka rajgrasowa z dominacją dzwonka rozpierzchłego Poleski Park Narodowy (fot. M. Kulik)

48 Łąki świeże stanowią miejsce żerowania dla wielu gatunków ptaków. Z kolei duża liczba różnobarwnych kwitnących roślin naczyniowych sprawia, że występują tu liczne gatunki owadów. Na niżu siedlisko 6510 dzieli się na 2 podtypy: łąka rajgrasowa oraz łąka wiechlinowo-kostrzewowa. Z kolei w górach wyróżniamy reglową łąkę mieczykowomietlicową oraz ciepłolubną łąkę pienińską (Kucharski i Perzanowska, 2004) Torfowiska nakredowe (7210) Torfowiska nakredowe (kod 7210) są bardzo rzadkim, priorytetowym siedliskiem przyrodniczym, którego przetrwanie na obszarze Unii Europejskiej uzależnione jest od podjęcia odpowiednich działań ochronnych. W Polsce siedliska te występują wyłącznie na niżu w regionie kontynentalnym, głównie w północnej i północno-zachodniej części oraz na wschodzie kraju, przede wszystkim na Lubelszczyźnie [Buczek 2008, Waloch 2009]. Spotykane są najczęściej na brzegach jezior w strefie litoralu, na gytiowiskach oraz torfowiskach niskich. Torfowiska nakredowe są najczęściej siedliskami mezotroficznymi o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Zasilane są wodami bogatymi w wapń, którego źródłem może być gytia lub kreda jeziorna w strefie litoralu jezior, natomiast na torfowiskach niskich gytia i/lub skała wapienna, na której zalegają pokłady torfowe. Są to siedliska stale uwilgotnione charakteryzujące się wahaniami poziomu wody gruntowej w różnych porach roku. Fot. 14. Szuwar kłociowy Cladietum marisci Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB (fot. M. Kulik)

49 Porastają je wapieniolubne rośliny szuwarowe (fot. 14), takie jak kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl, turzyca Buxbauma Carex buxbaumii Wahlb. i marzyca czarniawa Schoenus nigricans L., które tworzą własne zespoły roślinne [Buczek 2008, Herbichowa i Wołejko 2004a]. Ochrona tych siedlisk uzależniona jest od warunków wodnych i troficznych, które w największym stopniu wpływają na zmiany szaty roślinnej. W wielu przypadkach konieczna jest czynna ochrona polegająca na stabilizacji lub podniesieniu poziomu wody gruntowej, jak również utrzymaniu ekstensywnego użytkowania, które powstrzymuje sukcesję w kierunku zbiorowisk zaroślowych i leśnych [Herbichowa i Wołejko 2004a] Torfowiska zasadowe (7230) Siedlisko 7230 górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk występuje w niższych położeniach górskich, na wyżynach oraz na niżu, głównie w północnej i południowej części Polski. Do tego siedliska należą mezo- lub oligotroficzne młaki, torfowiska niskie zasilane przez wody podziemne, porośnięte przez różnorodne, torfotwórcze zbiorowiska mszysto-turzycowe. Fot. 15. Mechowisko Caricetum davallianae graniczące z szuwarem kłociowym Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB (fot. M. Kulik) Ze względu na bardzo duże zróżnicowanie warunków topograficznych, geologicznych i hydrogeologicznych, jak również roślinności wyróżnia się kilka podtypów siedliska, których

50 podział uwarunkowany jest regionalnie: młaki górskie, torfowiska zasadowe Polski południowej (z wyłączeniem gór) i środkowej oraz torfowiska źródliskowe i przepływowe Polski północnej. Jednym z regionów charakteryzującym się występowaniem drugiego podtypu siedliska jest Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie oraz okolice Chełma na Lubelszczyźnie. Występują tam torfowiska zasadowe tworzące kompleksy przestrzenne z torfowiskami nakredowymi (fot. 15), co umożliwia dopływ wód bogatych w związki mineralne, zwłaszcza jony wapnia. Torfowiska zasadowe występują tam najczęściej na obrzeżach mis torfowisk nakredowych [Herbichowa i Wołejko 2004b, Koczur 2009]. Najbardziej typowym i najczęściej spotykanym siedliskiem są mechowiska Caricetum davallianae (fot. 15). Gatunkiem dominującym zespołu jest turzyca Davalla Carex davalliana, której niskie kępy nadają charakterystyczną fizjonomię płatów. W pokryciu duży udział mają również inne niskie turzyce oraz mchy z rodzaju Drepanocladus, Campylium czy Bryum. Wyższą warstwę zielną tworzą wełnianki szerokolistna i wąskolistna oraz ostrożenie: błotny, łąkowy czy siwy [Matuszkiewicz 2008]. Innym przykładem są fitocenozy z marzycą rudą Schoenus ferrugineus, które występują w postaci mniejszych płatów na siedliskach o dużej zawartości utworów wapiennych w podłożu [Herbichowa i Wołejko 2004b, Koczur 2009]. Roślinność torfowisk zasadowych występuje bardzo często w mozaice z łąkami wilgotnymi, trzęślicowymi, szuwarami wielkoturzycowymi lub alkalicznymi zbiornikami wodnymi, co sprawia trudności w zapewnieniu odpowiednich metod ochrony. Z tego względu torfowiska alkaliczne należą do najcenniejszych i jednocześnie najbardziej zagrożonych siedlisk przyrodniczych w Polsce. Zagrożeniem dla torfowisk zasadowych są zmiany warunków wodnych, zaniechanie tradycyjnego sposobu użytkowania oraz eutrofizacja. Zaburzenie któregokolwiek z tych czynników powoduje często nieodwracalne zmiany [Wołejko i in. 2012]. Literatura Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora. Barańska K., Żmihorski M., Pluciński P Raport z projektu Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka LIFE08 NAT/PL/513. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin, ss Bąba W Changes in the structure and floristic composition of the limestone grasslands after cutting trees and shrubs and mowing. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 1(72),

51 Bernacka H., Simińska E., Niedźwiecki P The alternative methods of using sheep. Wiadomości Zootechniczne 49(3), Bittner T., Jaeschke A., Reineking B., Beierkuhnlein C., Comparing modelling approaches at two levels of biological organisation Climate change impacts on selected Natura 2000 habitats. Journal of Vegetation Science, 22, Buczek A Torfowiska nakredowe. W: Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000, Buszko J., Masłowski J Motyle dzienne Polski. Wyd. Koliber Nowy Sącz, ss Calaciura B., Spinelli O Management of Natura 2000 habitats Semi-natural dry grasslands and scrubland facies on calcareous substrates (Festuco-Brometalia) (*important orchid sites). European Commission Technical Report 12/24, ss. 38. Czyżewska K Syntaksonomia śródlądowych, pionierskich muraw napiaskowych. Monographiae Botanicae 74, EEA European Environment Agency. Dry and mesic grassland habitats pressures and state. Copenhagen, Denmark. [ dostęp: r. Havlova M., Syntaxonomical revision of the Molinion meadows in the Czech Republic. Preslia 78, Herbichowa M., Wołejko L. 2004a. Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis). W: Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. J. Herbich). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2, Herbichowa M., Wołejko L. 2004b Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. W: Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. Herbich J.). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2, Holuk J., Bochen R Czynna ochrona żółwia błotnego i jego siedlisk. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci natura 2000 w województwie lubelskim. ISBN: (pobrano ). IMEUH, Interpretation Manual of European Union Habitats, EUR 28. April European Commission DG Environment. (Podręcznik interpretacji siedlisk przyrodniczych), ss. 144.

52 Kącki Z Variability and long-term changes in the species composition of Molinia meadows in Poland: a case study using a large data set from the Polish Vegetation Database. Acta Botanica Silesiaca. Monographiae 7: Kącki Z., Załuski T Zmiennowilgotne łąki olszewnikowo-trzęślicowe. Murawy, łąki, zarośla, wrzosowiska, ziołorośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny [red. Herbich J.], Warszawa, Ministerstwo Środowiska 3, Klarzyńska A., Kryszak A Floristic diversity of extensively used fresh meadows (6510) in the Wielki Łęg Obrzański complex. Acta Agrobotanica 68(2), Koczur A Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura Metodyka monitoringu, GIOŚ, Warszawa, 3, Korzeniak J Murawy bliźniczkowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym ocena stanu zachowania siedliska i zmian składu gatunkowego zbiorowisk. Roczniki Bieszczadzkie 17, Korzeniak J *Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion płaty bogate florystycznie). W: Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny część I, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa, Korzeniak J., Ekstensywnie użytkowane niżowe łąki świeże (Arrhenatherion). W: Monitoring siedlisk przyrodniczych (red. W. Mróz). Przewodnik metodyczny. Część III, GIOŚ, Warszawa, Kucharski L, Perzanowska J., Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). W: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. J. Herbich). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 3, Kujawa-Pawlaczyk J. 2004a. Ciepłolubne murawy napiaskowe (Koelerion glaucae). (W:) Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. Herbich J.), Warszawa, Ministerstwo Środowiska, 3, Kujawa-Pawlaczyk J. 2004b. Suche wrzosowiska (4030). (W:) Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. Herbich J.), Warszawa, Ministerstwo Środowiska, 3,

53 Kujawa-Pawlaczyk J * Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe. W: Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny część I, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa, Kulik M., Ocena szaty roślinnej wybranych łąk trzęślicowych w Poleskim Parku Narodowym i poza jego obszarem. Łąkarstwo w Polsce 16, Kulik M., Changes of biodiversity and species composition of Molinia meadow depending on use method. Polish Journal of Environmental Studies 23(3), Kulik M., Warda M., Leśniewska P Monitoring the diversity of psammophilous grassland communities in the Kózki Nature Reserve under grazing and non-grazing conditions. Journal of Water and Land Development 19, Kulik M., Warda M., Gruszecki T., Tatarczak M., Patkowski K Ocena zagrożeń i metod ochrony muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea w rezerwacie przyrody Stawska Góra. Łąkarstwo w Polsce 18, Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowiska roślinnych Polski. Wydawnictwo PWN Warszawa, ss.536. Michalska-Hejduk D., Kopeć D Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion). W: W. Mróz (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, Monitoring Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion). GIOŚ, ss. 16. Świerkosz K., Szczęśniak E., Reczyńska K., Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny, GIOŚ, Warszawa, Mróz W., Bąba W * Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea). W: Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny część I, GIOŚ, Warszawa, Nienartowicz A., Lewandowska-Czarnecka A., Ortega E., Deptuła M., Filbrandt-Czaja A., Kownacka M Afforestation of heathlands and its influence on the land cover, accumulation of plant biomass and energy flow in the landscape: An example from Zaborski Landscape Park. Ecological Questions 21, Pawlaczyk P Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion). W: Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny część II, GIOŚ, Warszawa,

54 Perzanowska J., Kujawa-Pawlaczyk J Murawy kserotermiczne (Festuco- Brometea). W: Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 3, ss Perzanowska J Zarośla jałowca pospolitego w murawach nawapiennych lub na wrzosowiskach. W: Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. GIOŚ, Warszawa II: Perzanowska J Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion płaty bogate florystycznie). W: Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 3, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz Sewerniak P., Jankowski M Deforestation increases differences in morphology and properties of dune soils located on contrasting slope aspects in the Toruń military area (N Poland). Ecological Questions 21, Suder A Purple-moor grass meadows (alliance Molinion caeruleae Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland: phytosociological diversity and aspects of protection. Nature Conservation 65, Süß K., Storm C., Zehm A., Schwabe A Succession in inland sand ecosystems: which factors determine the occurrence of the tall grass species Calamagrostis epigejos (L.) Roth and Stipa capillata L.? Plant Biology 6, Świerkosz K., Mróz W., Perzanowska J., Pionierskie murawy na skałach krzemianowych (Arabidopsion thalianae). W: Ściany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny (red. Herbich J.). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 4, Waloch P., Stan zachowania wybranych torfowisk nakredowych Polski północnozachodniej. Przegląd Przyrodniczy 20(3-4), Warda M., Kulik M., Gruszecki T Charakterystyka wybranych zbiorowisk trawiastych w rezerwacie przyrody Kózki oraz próba ich czynnej ochrony przez wypas owiec rasy świniarka. Annales UMCS sectio E LXVI (4): 1-8.

55 Warda M., Kulik M., Gruszecki T The impact of intensive sheep grazing in the spring on the vegetation of xerothermic grasslands in Stawska Góra nature reserve. Ecological Questions 23, Warda M., Kulik M., Gruszecki T., Lipiec A., Zubel R Walory przyrodnicze wybranych muraw psammofilnych w warunkach wypasu owiec w rezerwacie przyrody Kózki. Łąkarstwo w Polsce 18, Weiss N., Zucchi H., Hochkirch A The effects of grassland management and aspect on Orthoptera diversity and abundance: site conditions are as important as management. Biodiversity and Conservation 22(10), Wołejko L., Stańko R., Pawlikowski P., Kiaszewicz K., Bregin M., Kozub Ł., Chapiński P., Krajewski Ł., Szczepański M Krajowy program ochrony torfowisk alkalicznych (7230). Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Wysocki Cz., Sikorski P Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa,

56 Rozdział 5 Współczesne potrzeby ochrony i kształtowania krajobrazu Szymon Chmielewski, Tadeusz Chmielewski, Elżbieta Bielińska, Marianna Warda, Mariusz Florek, Tomasz M. Gruszecki, Mariusz Kulik, Anna Szymanowska, Paulina Dudko 5.1. Systemy krajobrazowe i ich współczesne przekształcenia Rozumienie i definiowanie pojęcia krajobraz zmieniało się w czasie, wraz z pogłębianiem wiedzy o przyrodniczych i kulturowych systemach przestrzennych jak również rozwojem umiejętności i technicznych możliwości ich przekształcania. Współczesna naukowa definicja określa krajobraz jako: rozległy, skomplikowany system przestrzenny, obejmujący trzy układy hierarchiczne, wzajemnie ze sobą powiązane: (a) abiotyczny, złożony z geokompleksów; (b) biotyczny, zorganizowany w populacje i biocenozy pozostające w silnych relacjach z ich siedliskami, w wyniku których kształtują się ekosystemy i fizjocenozy; (c) antropogeniczny, obejmujący elementy krajobrazu wytwarzane, lub przekształcanie przez człowieka. System ten transformuje materię i energię oraz multisensorycznie (tj. wielozmysłowo) oddziałuje na będące jego elementami organizmy żywe. Wizualnym efektem współistnienia wszystkich elementów tego systemu na określonym obszarze, jest swoista fizjonomia terenu [Chmielewski 2012]. Znacznie prostszą (bo dostosowaną do percepcji przeciętnego użytkownika przestrzeni) definicję krajobrazu podaje Europejska Konwencja Krajobrazowa: krajobraz to obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich [European ]. Obie te (a także liczne inne) definicje pozwalają uzmysłowić sobie, jak bardzo skomplikowaną strukturę, wieloaspektowe relacje przestrzenne i złożony system funkcjonowania posiada krajobraz. Dla syntetycznego opisania tak skomplikowanych układów często stosuje się metody wypracowane przez ogólną teorię systemów. Według tej teorii, system to zorganizowany zbiór elementów, znajdujących się w określonych relacjach między sobą i otoczeniem [Bertalanffy 1984]. W tym kontekście termin system krajobrazowy definiowany jest jako: zespół elementów biotycznych i abiotycznych krajobrazu (rzeźba, litologia, rośliny, zwierzęta, gleby, wody, klimat, człowiek i skutki jego działalności), wykazujących wysoki poziom złożoności i organizację hierarchiczną. Między tak zorganizowanym zespołem komponentów krajobrazu i ich otoczeniem zachodzi stała wymiana energii, materii i informacji [Malinowska i in. red. 2004].

57 Każdy krajobraz posiada określoną dynamikę zmian swojej struktury i funkcji w czasie i przestrzeni [Zonneveld i Forman red. 1990], które pociągają za sobą także przekształcenia fizjonomii terenu [Chmielewski i in., 2014a; 2015a]. Do najważniejszych kierunków przekształceń zachodzących w ostatnich dekadach w przyrodniczych komponentach systemów krajobrazowych należą: 1. Ogólny spadek powierzchni biologicznie czynnej, w szczególności obszarów mokradeł, a w większości regionów także obszarów leśnych; 2. Upraszczanie struktury ekosystemów i fizjocenoz oraz spadek ich różnorodności biologicznej; 3. Fragmentacja i geometryzacja krajobrazowych układów ekologicznych [Groombridge red. 1992; Berkes i in. red. 2006; Crooks i Sanjayan red. 2006]. Natomiast za najważniejsze procesy zachodzące w antropogenicznych komponentach systemów krajobrazowych uznaje się: 1. eksplozję terenów zabudowanych, często mającą znamiona narastającego chaosu przestrzennego; 2. gęstnienie sieci struktur liniowych w krajobrazie (szczególnie związanych z rozwojem sieci komunikacyjnej); 3. zmiany materiałów, technologii i stylów w budownictwie i architekturze [Kozłowski red. 2006; Forman 2008; Chmielewski 2011]. Towarzyszące tym procesom zmiany fizjonomii krajobrazu dotyczą przede wszystkim: 1. Narastania chaosu przestrzennego w skali makroregionalnej; 2. Unifikacji wyglądu terenów, zaniku tożsamości lokalnej oraz dezintegracji stylu krajobrazów; 3. Komplikacji, a często także dezintegracji struktury obszarów zurbanizowanych oraz upowszechniania wielkopowierzchniowych monokultur rolniczych [Bell 2012]. Jednak dzięki coraz liczniej podejmowanym programom renaturalizacji ekosystemów i rewitalizacji krajobrazów kulturowych, a także dzięki ewidentnemu wzrostowi dbałości społeczeństw o jakość krajobrazu, na mapach wielu krajów można też wskazać krajobrazy podlegające przyrodniczej i kulturowej odnowie. W 2012 r. opracowano 12-stopniową klasyfikację stopnia antropogenicznego przekształcenia i zrównoważenia użytkowana krajobrazu [Chmielewski 2012] (Tabela 1; Fot. 1 4). Powstają też nowe systemy oceny obecnego stanu krajobrazu oraz nowe klasyfikacje krajobrazów aktualnych [Daniel 2001; Mücher i in. 2010; Rüdisser i in. 2012; Tudor 2014; Chmielewski i in. 2015a].

58 Podtypy Tabela 1. Klasyfikacja krajobrazów pod względem stopnia ich antropogenicznego przekształcenia [Chmielewski 2012] Typy Przyrodnicze Przyrodniczo kulturowe Kulturowe Zbliżone do pierwotnych Harmonijne Harmonijne Harmonijnie użytkowane Dysharmonijne Dysharmonijne Degradowane Degradowane Degradowane i zdegradowane i zdegradowane i zdegradowane Podlegające renaturalizacji Podlegające odnowie Podlegające odnowie Fot. 1. Krajobraz zbliżony do pierwotnego Poleski Park Narodowy. (fot. T. J. Chmielewski)

59 Fot. 2. Krajobraz przyrodniczo-kulturowy harmonijny. Roztocze. (fot. T. J. Chmielewski) Fot. 3. Krajobraz kulturowy harmonijny. Kazimierz Dolny. (fot. T. J. Chmielewski)

60 Fot. 4. Krajobraz kulturowy dysharmonijny. Lublin widok ze ścieżki spacerowej prowadzącej z doliny Bystrzycy na Zamek Lubelski. (fot. T. J. Chmielewski) W Polsce najintensywniejszymi procesami przekształceń objęte są krajobrazy hydrogeniczne oraz obszary zurbanizowane i urbanizujące się [Chmielewski, 2012]. Na Lubelszczyźnie szczegółowo udokumentowane zostały m.in. zmiany zachodzące w krajobrazach hydrogenicznych Pojezierza Łęczęńsko-Włodawskiego oraz w dolinie środkowego Bugu. Na podstawie analizy porównawczej zdjęć lotniczych wykonanych w liku przekrojach czasowych wykazano m.in., że główne kierunki zmian zachodzących w strukturze ekologicznej krajobrazu Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego od lat 50. XX w. do początku XXI w. to: - osuszenie ok. 80% ogólnej powierzchni terenów podmokłych, w tym 73,3% powierzchni torfowisk; - zanik 7 z 68 jezior oraz znaczne zmniejszenie się powierzchni otwartego lustra wody w pozostałych jeziorach (fot. 5); - obwałowanie i podpiętrzenie sześciu jezior oraz zamienienie ich w zbiorniki retencyjne dla rolnictwa zasilane z systemu Kanału Wieprz Krzna, co pociągnęło za sobą całkowitą zmianę struktury ekologicznej tych ekosystemów; - zniszczenie naturalnej struktury fitolitoralu niektórych jezior przez intensywny ruch turystyczny;

61 - wyprostowanie biegu i pogłębienie koryt większości rzek oraz zniszczenie naturalnej struktury ich stref ekotonowych (fot. 6); (jedyną rzeką, która na znacznej długości zachowała prawie naturalny charakter, jest graniczna rzeka Bug, niosąca jednak wody bardzo silnie zanieczyszczone); - rozcięcie naturalnej struktury ekosystemów torfowiskowych gęstą siecią rowów melioracyjnych, odprowadzających własne, na ogół kwaśne, polihumusowe wody torfowisk, a wprowadzające do tych ekosystemów obce hydrochemicznie i hydrobiologicznie, zwykle silnie zanieczyszczone wody z systemu Kanału Wieprz Krzna; zniszczenie naturalnej różnorodności mikro-siedlisk torfowiskowych; - prawie 3-krotny wzrost lesistości całego regionu: z 21,5% w 1952 r. do 48,3% w 1992 r. oraz 60,1% w 2007 r. (głównie w efekcie zarastania osuszanych torfowisk i zalesiania najsłabszych gruntów rolnych); - około 2-krotny wzrost gęstości sieci antropogenicznych linii granicznych między płatami użytkowania ziemi, dający efekt rozdrobnienia struktury przestrzennej krajobrazu i fragmentacji ekosystemów; - wzrost powierzchni terenów zabudowanych o ok. 88% w latach ; - wzrost wielkości ruchu turystycznego 5,6 razy w latach (przy zainicjowaniu zagospodarowania rekreacyjnego jezior w 1975 r.) [Chmielewski i Chmielewski 2009].

62 Fot. 5. Łódki na wysychającym jeziorze Płotycze. (fot. T. J. Chmielewski)

63 Fot. 6. Zamieniona w kanał, wysychająca rzeka Tyśmienica poniżej Ostrowa Lubelskiego. (fot. T. J. Chmielewski) Z kolei badania przemian krajobrazów doliny rzeki Bug, przeprowadzone metodą fotointerpretacyjnej analizy retrospektywnej dla okresu w rejonie miejscowości Siemiatycze wykazały m.in. że na obszarze o powierzchni ok ha: - powierzchnia dawniej bardzo charakterystycznych dla doliny Bugu nadrzecznych pól piaszczystych i wydm zmniejszyła się tu z 263,02 ha (co stanowiło 6,7 % całego obszaru badań), do zaledwie 20,4 ha, tj. aż o 92,25% (fot. 7);

64 Fot. 7. Sukcesja drzew i krzewów na pola piaszczyste rezerwatu przyrody Kózki. (fot. T. J. Chmielewski) - większość, bo 60,23 % powierzchni piaszczystych pól i wydm z lat 50. XX w., w dwóch następnych dekadach przekształconych zostało w monokulturowe uprawy sosny, natomiast proces naturalnie zachodzącej sukcesji zbiorowisk zaroślowych i leśnych objął kolejne 2,98 % wejściowej powierzchni form piaszczystych; - 13,6 % ogólnej powierzchni otwartych piasków stopniowo ulegało sukcesji zbiorowisk roślinnych typowych dla muraw napiaskowych, a w dalszej kolejności dla zbiorowisk łąkowych (1,43 %). Ponadto, w ciągu 53 lat na analizowanym odcinku doliny rzeki Bug, odnotowano maksymalne miejscowe przesunięcie brzegu rzeki sięgające 85 metrów oraz kilka mniejszych przesunięć o m. Wiąże się to z podmywaniem piaszczystych brzegów przez wody naturalnie meandrującej rzeki. Ponieważ w analizowanym okresie erozja boczna i wgłębna zdecydowanie dominowała nad procesami tworzenia nowych nanosów piaszczystych (zmniejszające się zasoby wodne, znacznie rzadsze niż w poprzednich dekadach wylewy rzeki), zjawiska te wyeliminowały łącznie 4,6 % powierzchni form piaszczystych (fot. 8).

65 Fot. 8. Wyspa i piaszczyste nanosy w korycie rzeki Bug koło Siemiatycz. (fot. T. J. Chmielewski) W 2010 r. mozaika sosnowych monokultur, pól uprawnych oraz łąk obejmowała już niemal cały obszar badań. Wyjątek stanowił niewielki rezerwat przyrody Kózki (86,4 ha), gdzie siedliska piaszczyste cenne w skali Europy są przedmiotem prawnej ochrony (siedlisko Natura 2000 nr 2330) [EU Habitat Directive 1992]. Prowadzona w rezerwacie od 2010 r. wycinka podrostu sosnowego oraz wprowadzenie wypasu owiec w miejscach sukcesji zbiorowisk łąkowych, skutecznie przyczyniła się do ochrony niezwykle atrakcyjnych krajobrazowo piaszczystych wydm oraz nieodzownie związanych z nimi cennych przyrodniczo muraw napiaskowych [Chmielewski i in. 2011]. Natomiast na terenach zurbanizowanych, poza procesami chaotycznego rozpraszania się zabudowy na tereny pełniące poprzednio funkcje przyrodnicze i rolnicze, znamiennymi kierunkami zmian fizjonomii krajobrazu są: (a) narastająca w Polsce od początku XXI w. degradacja kompozycji przestrzennej, (b) dezintegracja stylistyczna, (c) niespotykana

66 wcześniej skala rozwoju terenów i konstrukcji o funkcji komunikacyjnej oraz (d) wizualna presja nośników reklamowych [Chmielewski, 2012; Łapiński, 2014; Chmielewski i in., 2016]. Prace nad klasyfikacją aktualnych krajobrazów Polski wskazują, że na niektórych obszarach uzasadnione jest wyodrębnienie krajobrazów komunikacyjnych i reklamowych [Chmielewski i in. 2017] (fot. 9 i 10). Fot. 9. Krajobraz komunikacyjny. Fragment obwodnicy Lublina. (fot. T. J. Chmielewski) Fot. 10. Krajobraz reklamowy zajął tereny zieleni na styku trzech osiedli mieszkaniowych Lublina. (fot. T. J. Chmielewski)

67 5.2. Europejska Konwencja Krajobrazowa i polska Ustawa Krajobrazowa Europejska Konwencja Krajobrazowa to najważniejszy dokument Rady Europy dotyczący ochrony i kształtowania krajobrazu. Konwencja ta podkreśla m.in., że: krajobraz stanowi ważny składnik jakości życia ludzi we wszystkich miejscach: w obszarach miejskich, na wsi, w obszarach o wysokim stopniu degradacji, a także w obszarach o wysokiej jakości, w obszarach uznawanych za niezwykle piękne [European ]. Każda ze stron ratyfikujących Konwencję zobowiązuje się do (Art. 6): - zidentyfikowania swoich własnych krajobrazów na całym obszarze terytorium danego kraju; - przeanalizowania ich charakterystyk oraz przekształcających je sił i presji; - odnotowania zmian; - dokonania oceny tak zidentyfikowanych krajobrazów, z uwzględnieniem szczególnych wartości przypisanych im przez strony i ludność, których to dotyczy [European ]. Ratyfikacja tej Konwencji przez większość krajów Europy (Polska ratyfikowała ją w 2004r.), znacząco ożywiła badania systemów krajobrazowych przez europejskie ośrodki naukowe, ale także wzmogła zainteresowanie społeczności poszczególnych krajów zagadnieniami oceny i ochrony jakości krajobrazu, jako środowiska życia minionych, obecnych i przyszłych pokoleń [Chmielewski red. 2015]. Elementem wdrażania w Polsce zapisów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, było uchwalenie Ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, zwanej w skrócie Ustawą krajobrazową [Ustawa ]. W ustawie tej, będącej zestawem zapisów zmieniających, lub uzupełniających ustalenia kilku innych ustaw, najwięcej uwagi poświęcono problemom: (1) oceny aktualnego stanu krajobrazów i wyznaczenia tzw. krajobrazów priorytetowych; (2) ograniczenia presji wizualnej i regulacji zasad rozmieszczania nośników reklamowych; (3) ochrony osi i punktów widokowych, przedpola ekspozycji oraz obszarów wyróżniających się lokalną formą architektoniczną; (4) przeprowadzania we wszystkich województwach okresowego (co 20 lat) audytu krajobrazowego, tj.: szczegółowej oceny stanu krajobrazu; oceny skali i kierunków jego zmian; oceny skuteczności dotychczasowych form i metod ochrony krajobrazu; sformułowania wytycznych do ochrony i kształtowania krajobrazu w interwale kolejnych audytów [Solon i in. 2015; Chmielewski i in. 2017].

68 5.3. System klasyfikacji krajobrazów aktualnych w Polsce W 2012r. Chmielewski zaproponował klasyfikację stopnia aktualnego antropogenicznego przekształcenia krajobrazu, uwzględniającą 3 typy: krajobrazy przyrodnicze, krajobrazy przyrodniczo kulturowe oraz krajobrazy kulturowe, z których każdy zróżnicował na 4 podtypy, tworząc w sumie 12-stopniową skalę stopnia antropogenicznego przekształcenia krajobrazów [Chmielewski 2012; Chmielewski i in. 2014b]. Nowe regulacje prawne wprowadzone Ustawą krajobrazową zainicjowały dalszy rozwój tej klasyfikacji, w kierunku umożliwienia szczegółowego kartowania i oceny stanu krajobrazów aktualnych. Wyniki tych prac opublikowano w 2015 r. [Chmielewki i in. 2015b]. Jako podstawowe kryteria klasyfikacji krajobrazów aktualnych przyjęto: 1. Skalę aktualnego antropogenicznego przekształcenia terenu, ukazującą uszeregowanie krajobrazów wzdłuż gradientu zastępowania naturalnych form ukształtowania i pokrycia terenu oraz naturalnych czynników kształtujących krajobraz przez formy i czynniki antropogeniczne. Kryterium to służy do wyodrębniania głównych jednostek typologicznych tej klasyfikacji, określonych jako grupy krajobrazów aktualnych. 2. Dominujące aktualne formy pokrycia i obecną intensywność zagospodarowania terenu oraz cechy jego struktury przestrzennej. Kryteria te stanowią podstawę do wyodrębniania typów i podtypów krajobrazów aktualnych [Chmielewski i in. 2015b]. Za aktualny przyjęto stan krajobrazu występujący nie dawniej, niż przed 10 laty. Na pierwszym poziomie klasyfikacji zdefiniowano 3 grupy krajobrazów aktualnych, reprezentujące rosnący stopień antropogenicznego przekształcenia krajobrazu: A. Krajobrazy przyrodnicze, zbliżone do naturalnych, lub nieznacznie przekształcone, funkcjonujące głównie w wyniku działania naturalnych procesów przyrodniczych, jedynie w niewielkim stopniu modyfikowanych przez działalność człowieka. B. Krajobrazy przyrodniczo-kulturowe, ukształtowane w wyniku względnie równomiernego działania procesów naturalnych oraz świadomych przekształceń form pokrycia i sposobów funkcjonowania terenu przez człowieka. C. Krajobrazy kulturowe, w których struktura i funkcje są w zdecydowanej przewadze ukształtowane przez działalność ludzką. Na drugim poziomie klasyfikacji wydzielono 15 typów krajobrazów, różniących się dominującymi formami pokrycia terenu, w tym: pięć kategorii w obrębie grupy A; trzy w ramach grupy B oraz siedem w obrębie grupy C.

69 Na trzecim poziomie klasyfikacji wyodrębniono 49 podtypów krajobrazów, identyfikowanych przede wszystkim na podstawie różnic w strukturze przestrzennej [Chmielewski i in. 2015b]. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęto prace nad testowaniem tej klasyfikacji, poprzez sporządzanie map krajobrazów aktualnych kilku regionów Polski [Michalik-Śnieżek i Chmielewski 2016] Zagrożenia i potrzeby ochrony krajobrazu w Polsce Wzrastająca dynamika przekształceń krajobrazu, przy jednoczesnej konkurencji o dostępną do zagospodarowania przestrzeń i wobec coraz większej presji ekonomicznej, powodują, że ład przestrzenny, walory dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz walory estetyczne krajobrazu na wielu obszarach podlegają degradacji, a na większości pozostałych terenów są coraz silniej zagrożone. W Polsce sytuacji tej sprzyja dodatkowo brak polityki krajobrazowej państwa, nie sprzyjający jakości krajobrazu system planowania przestrzennego oraz na ogół bardzo niski stopień wiedzy o systemach krajobrazowych [Degórski 2015; Śleszyński 2015]. W 2014r., w ramach prac nad zakresem i metodyką audytu krajobrazowego w Polsce, Chmielewski, Myga-Piątek i Solon opracowali system klasyfikacji i oceny zagrożeń krajobrazów Polski. System ten obejmuje: 5 dziedzin: A. zagrożenia dziedzictwa przyrodniczego; B. zagrożenia dziedzictwa kulturowego; C. zagrożenia fizjonomii krajobrazu; D. zagrożenia walorów akustycznych, zapachowych i sanitarnych; E. inne zagrożenia; 15 działów (A - 3; B - 6; C - 3; D - 3; E bez dalszej klasyfikacji); 90 rodzajów (A - 37; B - 27; C - 18; D - 8; E bez dalszej klasyfikacji) [Solon i in. 2014; Chmielewski i in. 2017]. Na liście tej znalazły się m.in.: W Dziedzinie A: - Odkrywkowa eksploatacja węgla brunatnego i surowców skalnych (kamieniołomy, żwirownie, piaskownie); - Likwidacja osobliwych form rzeźby terenu (skarp, wąwozów, meandrów, wydm itp.); - Regulacja i zabudowa techniczna rzek i brzegów jezior; - Osuszanie torfowisk i bagien oraz likwidacja ich naturalnej szaty roślinnej; - Fizyczna i chemiczna degradacja siedlisk lądowych;

70 - Zmniejszanie się ogólnego udziału naturalnych i półnaturalnych ekosystemów w krajobrazie; - Rozdrobnienie struktury przestrzennej (fragmentacja) i geometryzacja naturalnych i półnaturalnych ekosystemów; - zarastanie cennych przyrodniczo i krajobrazowo ekosystemów nieleśnych (piaszczystych, wodno-błotnych, torfowiskowych, murawowych) przez zbiorowiska zaroślowe i leśne; spadek różnorodności biologicznej i krajobrazowej; - Gęstnienie sieci barier ekologicznych w krajobrazie; - Mało skuteczne zarządzanie znaczną częścią przyrodniczych obszarów chronionych (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe); W Dziedzinie B: - Terytorialna ekspansja miast na tereny przyrodniczo-rolnicze (ang. Urban sprawl); - Zaburzanie, a nawet zacieranie tradycyjnych układów przestrzennych wsi, mieszanie się i rozpraszanie zabudowy zagrodowej, produkcyjnej i letniskowej w nie zurbanizowanym dotąd krajobrazie przyrodniczo-rolniczym; - Degradacja architektonicznych i krajobrazowych cech stylistycznych, charakterystycznych dla określonej epoki historycznej; - Zanik cech architektury regionalnej; unifikacja materiałów i form architektury wiejskiej i miejskiej oraz jej bezpośredniego kontekstu krajobrazowego (ogrodzenia, podjazdy, zieleń); - Upowszechnienie się wielkoprzestrzennych upraw monokulturowych; - Upowszechnianie się wielkich ferm hodowlanych; - Komasacja gruntów niszcząca historyczne układy przestrzenne rozłogów pól; - Wprowadzanie nowych obiektów inżynieryjno-technicznych do cennych kulturowo zespołów krajobrazowych (urbanistycznych i ruralistycznych), stwarzanie dysonansu kulturowo-technicznego w cennych zespołach krajobrazowych; W Dziedzinie C: - Chaos przestrzenny i stylistyczny form zagospodarowania terenu; - Zabudowywanie, lub inne formy degradacji ekspozycji: osi kompozycyjnych, dominant i akcentów, punktów, otwarć i panoram widokowych; - Brak dbałości o spójny styl i estetykę współcześnie powstających zespołów zabudowy, zarówno miejskiej, jak i wiejskiej;

71 - Przesłanianie atrakcyjnych panoram widokowych oraz wartościowych obiektów i zespołów przyrodniczych i architektonicznych przez nowe, nieestetyczne obiekty; - Chaos optyczny i agresja wizualna wywołana przez liczne reklamy, szczególnie w przestrzeniach publicznych; - Brak dbałości o estetyczne wkomponowanie tras i węzłów komunikacyjnych w otaczający krajobraz; - Zanik swojskości krajobrazu zanikanie związków przynależności i przywiązania; W Dziedzinie D: - Hałas; - Zanikanie indywidualnych (lokalnych) cech krajobrazów dźwiękowych, lub specyficznej warstwy dźwiękowej w krajobrazie (przyrodniczym, wiejskim); - Odory; - Spadek udziału ziół i innych roślin aromatycznych w krajobrazie rolniczym; - Zanieczyszczenie terenu odpadami [Solon i in. 2014]. Zagadnienia poprawy ładu przestrzennego i estetyki terenu niestety zazwyczaj nie znajdują się wśród priorytetów strategii rozwoju województw, czy gmin. Jednak chaos przestrzenny, brzydota i agresja wizualna zaczynają w coraz większym stopniu przeszkadzać mieszkańcom, zwłaszcza dużych miast i obszarów wypoczynkowych. Coraz silniej formułowane są społeczne postulaty zaprzestania degradacji krajobrazu i rozpoczęcia naprawy ładu przestrzennego i estetyki terenu, zarówno w miejscach zamieszkania, jak pracy i wypoczynku. Jednak naprawa ładu przestrzennego to zadanie niezwykle trudne i kosztowne, często powiązane z koniecznością wyburzeń niektórych istniejących form zagospodarowania. Do zdegradowania walorów estetycznych krajobrazu i ładu przestrzennego często wystarczy wzniesienie jednego dysharmonijnego, czy dysfunkcyjnego obiektu. Naprawa wyrządzonych szkód oraz tworzenie kompozycji krajobrazowej o wysokich walorach estetycznych to zadanie wymagające szczególnych umiejętności merytorycznych i organizacyjnych, a często również długiego czasu (potrzebnego np. na wzrost roślin w kompozycjach zieleni) oraz znacznych środków finansowych. Dlatego znacznie lepiej jest chronić unikatowe krajobrazy, niż naprawiać wyrządzone w nich szkody [Chmielewski i Tajchman 2014]. Ponad 30% powierzchni obszaru Polski jest objętych różnymi formami prawnej ochrony, z których większość ma wśród swoich celów ochronę krajobrazu. Współcześnie jednak zarządzanie siecią obszarów chronionych tworzących tzw. ESOCh jest niespójne, a jej

72 poszczególne ogniwa spełniają stawiane przed nimi zadania w bardzo zróżnicowanym zakresie: najpełniej realizują je parki narodowe, znacznie słabiej parki krajobrazowe, najgorzej zaś (często w stopniu wręcz symbolicznym) obszary chronionego krajobrazu [Chmielewski i Kolejko 2014]. Sytuacja ta wymaga zdecydowanej reformy, a szczególnie umocnienia znaczenia i zwiększenia kompetencji służb parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, a także wprowadzenia ogólnokrajowego nadzoru i koordynacji ich działań. Druga, funkcjonująca niejako równolegle sieć obszarów chronionych, jaką tworzą ostoje Natura 2000, jest postrzegana jako objęta dość skuteczną ochroną, jednak ochrona walorów krajobrazowych nie jest celem funkcjonowania tej sieci [Liro i in. 2002]. Wbrew założeniom ogólnoeuropejskiego programu, obszary Natura 2000 nie tworzą dotychczas w Polsce spójnej przestrzennie sieci, ale zbiór pojedynczych obiektów. Mimo licznych opracowań naukowych i projektowych, pasma strategicznych powiązań przyrodniczych, określane jako korytarze ekologiczne, jeśli są położone poza ogniwami ESOCh i poza granicami obszarów Natura 2000 pozostają bez ochrony prawnej oraz jakiegokolwiek nadzoru merytorycznego i podlegają coraz szybszej degradacji, a są przecież jednocześnie obszarami o wielkiej roli w fizjonomicznej strukturze krajobrazu. Skala tych procesów degradacyjnych każe pilnie zająć się problemem ochrony spójności ekologicznej i fizjonomicznej kraju, zarówno na płaszczyźnie prawnej, jak i praktycznego zarządzania ochroną struktury i funkcjonowania obu sieci obszarów chronionych [Chmielewski i Kolejko 2014]. W tym świetle, za najpilniejsze zadania niezbędne dla poprawy jakości krajobrazu w Polsce należy obecnie uznać: Opracowanie i sukcesywne wdrażanie Polityki Krajobrazowej Państwa, zmierzającej do ochrony krajobrazu, jego skoordynowanego zarządzania i harmonijnego planowania; Wzmocnienie prawnych wymogów naprawy i ochrony ładu przestrzennego oraz walorów estetycznych krajobrazu, w tym ochrony szczególnie atrakcyjnych widokowo terenów otwartych przed zmianami charakteru ukształtowania i pokrycia powierzchni ziemi; Realizacja pierwszej edycji audytu krajobrazowego i wprowadzenie zawartych w nim wytycznych do wojewódzkich i gminnych strategii rozwoju oraz stosownych dokumentów planistycznych;

73 Utworzenie nowych (często planowanych już od kilku dekad) obszarów prawnie chronionych, obejmujących tereny szczególnie cenne dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz fizjonomii krajobrazu; Wzmocnienie kompetencji i obowiązków służb zarządzających obszarami prawnie chronionymi (w szczególności służb parków narodowych, parków krajobrazowych, parków kulturowych oraz obszarów chronionego krajobrazu), w zakresie ochrony i harmonijnego kształtowania walorów krajobrazowych tych terenów; Opracowanie i realizacja lokalnych programów poprawy jakości krajobrazu; stworzenie specjalnego funduszu wspierającego finansowanie priorytetowych zadań w tym zakresie; Zorganizowanie systemu szerokiej edukacji krajobrazowej społeczeństwa. Literatura Bell S Landscape: Pattern, Perception and Process. Routledge; Taylor & Francis Group, London and New York, UK and USA, Berkes F., Colding J., Folke C. red Navigating Social Ecological Systems. Cambridge University Press. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Säo Paulo, Bertalanffy L Ogólna teoria systemów. PWN Warszawa, Chmielewski Sz., Chmielewski T. J Analiza zmian struktury użytkowania ziemi w latach [w:] Chmielewski T. J. (red.) Ekologia krajobrazów hydrogenicznych Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin, Chmielewski Sz., Chmielewski T. J., Gruszecki T. M Transformations of river valley sandy landscapes on the example of Natura 2000 sites in the valley of the lower river Bug. TEKA Commission of Protection and Formation of Natural Environment PAS Lublin; Vol. VIII, Chmielewski Sz., Chmielewski T. J., Kułak A., Bielińska E. J Audyt krajobrazowy presji wizualnej, na przykładzie Lublina. Wyd. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie; Lublin (w druku). Chmielewski Sz., Lee D., Tompalski P., Chmielewski T. J., Wężyk P Measuring visual pollution by outdoor advertisements in an urban street using intervisibility analysis and public surveys. International Journal of Geographical Information Science, 30(4),

74 Chmielewski T. J Landscape systems: spatial structure and speed of changes [w:] Lechnio J. red. Four dimensions of the landscape. Problemy Ekologii Krajobrazu; Vol. XXX. Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Warszawa, Chmielewski T. J., Systemy krajobrazowe. Struktura funkcjonowanie planowanie. PWN, Chmielewski T. J. red Klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu; Tom XL, Chmielewski T. J., Kolejko M Problemy zarządzania siecią obszarów chronionych w aspekcie ochrony łączności ekologicznej w Polsce. [w:] Mirek Z. & Nikel A. red.: Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, Chmielewski T. J., Kułak A., Michalik-Śnieżek M. 2014a. Method of retrospective evaluation of physiognomic landscape changes and its application in the West Polesie region (CE Poland). Regional Environmental Change 14, Chmielewski T.J., Michalik-Śnieżek M., Kułak A., 2014b: Klasyfikacja stopnia antropogenicznego przekształcenia krajobrazu i jej zastosowanie w planie ochrony Poleskiego Parku Narodowego, Problemy Ekologii Krajobrazu, 38, Chmielewski T. J., Kułak A., Michalik-Śnieżek M. 2015a. How to Evaluate and Forecast Changes in Landscape Image: The Case of a Small River Valley in Poland. Landscape Research 40(4), Chmielewski T. J., Myga-Piątek U., Solon J. 2015b. Typologia aktualnych krajobrazów Polski. Przegląd Geograficzny, 87, 3, Chmielewski T. J., Tajchman K Polityka krajobrazowa Polski w świetle Europejskiej Konwencji Krajobrazowej i oczekiwań społecznych. [w:] Mirek Z. & Nikel A. red.: Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, Crooks K. R., Sanjayan M. red Connectivity Conservation. Cambridge University Press; Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Säo Paulo, Delhi, Daniel T. C Whither scenic beauty? Visual landscape quality assessment in the 21 st century. Landscape and Urban Planning 54, Degórski M Polityka krajobrazowe Polski: wyzwania i szanse [w:] Chmielewski T. J. red.:klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu; Lublin; Tom XL,

75 EU Habitat Directive, (data dostępu: ). European Landscape Convention, Florence, 20 October (data dostępu: ). Forman R. T. T Urban Regions. Ecology and Planning Beyond the City. Cambridge University Press; Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Säo Paulo, Delhi, Groombridge B. red Global biodiversity (status of the Earths living resources). Chapman and Hall. London Glasgow Tokyo Melbourne Madras, Kozłowski S. red Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce. Katolicki Uniwersytet Lubelski; Komitet Człowiek i Środowisko przy Prezydium PAN. Białystok, Lublin, Warszawa, Liro A., Dyduch-Falinowska A., Makomaska-Juchiewicz M Natura Europejska Sieć Ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, Łapiński J. L Post-industrial culture as a source of transformation of space and landscape. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 23, Malinowska E., Lewandowski W., Harasimiuk A. red Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon. Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Michalik-Śnieżek M., Chmielewski T. J Krajobrazy aktualne Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 32 (w druku). Mücher C. A., Klijn J. A., Wascher D. M., Schaminée J. H. J A new European Landscapes Classification (LANMAP): A transparent, flexible and user-oriented methodology to distinguish landscapes. Ecological Indicators, 10, Rüdisser J., Tasser E., Tappeiner U Distance to nature A new biodiversity relevant environmental indicator set at the landscape level. Ecological Indicators, 15, Solon J., Chmielewski T. J., Myga-Piątek U., Kistowski M., Identyfikacja i ocena krajobrazów metodyka oraz główne założenia. Zadanie III.1.: Opracowanie szczegółowej instrukcji postępowania, prowadzącej wykonawcę audytu od rozpoczęcia prac do pełnego zakończenia. Wersja 02. Opracowanie niepublikowane dla GDOŚ: Solon J., Chmielewski T. J., Myga-Piątek U., Kistowski M Identyfikacja i ocena krajobrazów Polski etapy i metody postępowania w toku audytu krajobrazowego w województwach; [w:] Chmielewski T. J. red.: Klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu; Tom XL,

76 Śleszyński P Błędy polskiej polityki przestrzennej i krajobrazowej oraz propozycje ich naprawy. [w:] Chmielewski T. J. red.: Klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu; Tom XL, Tudor C An Approach to Landscape Character Assessment. : 1 57 (data dostępu: ). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. Dz. U poz Zonneveld I., Forman R.T.T. red Changing landscapes: an ecological perspective. Springer Verlag. New York Berlin Heidelberg London Paris Tokyo Hong Kong:

77 Rozdział 6 Ochrona różnorodności biologicznej Krzysztof Patkowski, Monika Greguła Kania, Elżbieta Bielińska, Anna Szymanowska, Katarzyna Tajchman, Leszek Drozd, Grzegorz Grzywaczewski 6.1 Teoretyczne i metodologiczne podstawy ochrony naturalnej różnorodności środowiska przyrodniczego. Pojęcie różnorodność biologiczna lub bioróżnorodność utworzono zastępując o wiele lepiej zdefiniowane i od dawna funkcjonujące w literaturze sformułowania, takie jak: różnorodność gatunkowa (species diversity), bogactwo gatunkowe florystyczne (species richness) i równomierność rozmieszczenia (równocenność) gatunków (species evenness). Terminu różnorodność biologiczna (biological diversity) użył po raz pierwszy amerykański biolog i działacz na rzecz ochrony przyrody R.F. Dasmann już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Dopiero dwadzieścia lat później termin ten znalazł szersze zastosowanie zarówno w nauce, jak i polityce. Poprzednio funkcjonował termin natural diversity, tj. różnorodność przyrodnicza lub zróżnicowanie przyrodnicze. Wprowadzenie pojęcia różnorodność biologiczna (biological diversity), wynikło prawdopodobnie z kontekstu praktycznego, to jest z potrzeby dostosowania się do innego terminu biological conservation (ochrona zasobów żywych). To ostatnie pojęcie funkcjonowało już od dawna w literaturze anglosaskiej [Glowka 1994]. Terminu bioróżnorodność (biodiversity) utworzył W.G. Rosen na potrzeby krajowego forum na rzecz bioróżnorodności USA, które odbyło się w Waszyngtonie w 1986 r. Skrótowa forma została spopularyzowana przez entomologa E.O. Wilsona w 1988 r., dzięki materiałom z tego forum (zatytułowanym Biodiversity ). Obecnie pojęcie różnorodność biologiczna lub jego skrótowa forma bioróżnorodność funkcjonują zamiennie w literaturze. Zagadnienie różnorodności biologicznej stało się jednym z głównych paradygmatów ekologii, współczesnej ochrony przyrody i polityki środowiskowej. W dostępnym piśmiennictwie można znaleźć wiele definicji różnorodności biologicznej. Najkrótsza definicja określa bioróżnorodność jako zmienność form życiowych na wszystkich poziomach organizacji biologicznej tj. ogół genów, gatunków i ekosystemów spotykanych w danym regionie [Sienkiewicz, Rys.1]. Jest to zróżnicowanie organizmów, rozpatrywanych na wszystkich poziomach organizacji przyrody, od odmian genetycznych w obrębie gatunku, poprzez rodzaje, rodziny, rozmaitość, jeszcze większe jednostki systematyczne, a także rozmaitość ekosystemów zarówno zespołów organizmów żyjących w określonych

78 siedliskach, jak i samych warunków fizycznych, w których żyją. W krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej przyjęto, że różnorodność biologiczna oznacza zmienność wewnątrzgatunkową (bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji, międzygatunkową (skład gatunków) oraz ponadgatunkową (różnorodność ekosystemów i krajobrazów) [Andrzejewski i Weigle 2003]. Stavros Dimas - Komisarz ds./ochrony Środowiska oraz Sigmar Gabriel - niemiecki Federalny Minister Środowiska stwierdzili, że różnorodność biologiczna odzwierciedla bogactwo naturalne Ziemi, a także stanowi podstawę życia i dobrobytu całej ludzkości [Dimas, Gabriel 2008]. Pierwszy dokument, który miał na celu ochronę bioróżnorodności na ziemi przedstawiono podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju, zwanej popularnie Szczytem Ziemi, która odbyła się w 1992r. w Rio de Janeiro. Konwencję o różnorodności biologicznej podpisały 193 państwa. Artykuł 1. Konwencji określa cele: ochrona różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści wynikających z wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostęp do zasobów genetycznych i odpowiedni transfer właściwych technologii, z uwzględnieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a także odpowiednie finansowanie [Konwencja o różnorodności biologicznej CBD ONZ, IUCN 1994]. Kraje są współzależne pod względem wykorzystania zasobów genetycznych a więc zarówno na poziomie międzynarodowym jak i krajowym konieczne są działania na rzecz zrównoważonego wykorzystania zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. Rys. 1 Poziomy organizacji życia a miary bioróżnorodności [Sienkiewicz 2010]

79 Ocena różnorodności genetycznej odnosi się do rozmaitości zasobów genowych różnych gatunków oraz do zmienności genetycznej w obrębie gatunku (alleli, genów, struktury chromosomów) i opiera się na skomplikowanych badaniach laboratoryjnych. Różnorodność ekosystemowa odnosi się do wszelkiej rozmaitości typów ekosystemów, zróżnicowania siedlisk i procesów ekologicznych, jak również do rozmieszczenia i zasięgu gatunków oraz funkcji i roli gatunków kluczowych w ekosystemach [Harper i Hawksworth 1994]. Ocena różnorodności ekosystemowej jest skomplikowana ze względu na zawiłość różnych interakcji międzygatunkowych w obrębie ekosystemów, jak i licznych powiązań gatunków z ich otoczeniem. Wynika to z braku jednolitej skali stosowanej do klasyfikowania typów ekosystemów, nieostrości granic wielu ekosystemów, także ze zróżnicowania ich składu gatunkowego w przestrzeni i czasie. Skale przestrzenne oceny bioróżnorodności związane są z czasem, ponieważ bioróżnorodność zmienia się naturalnie w czasie, a jednocześnie tempo tych zmian podlega silnej presji człowieka [Ferretti 2004]. Definicja skal przestrzennych według Formana (1995) przyjmuje, że region to większy obszar geograficzny odznaczający się jednorodnymi warunkami mikroklimatu oraz działań i zainteresowań człowieka. Zaś krajobraz stanowi przestrzenną mozaikę, w której na przestrzeni wielu kilometrów kwadratowych powtarzają się zbliżone układy naturalnych ekosystemów lub sposobów zagospodarowania terenu. Pojęcie bioróżnorodności jest wieloaspektowe i wielowymiarowe, stąd wynika rozmaitość sposobów jej mierzenia i konstruowania wskaźników jej oceny. Podstawową miarą bioróżnorodności jest bogactwo gatunkowe i różnorodność gatunkowa, które można zmierzyć ilościowo [Claridge i in. 1997]. Różnorodność gatunkowa jest podstawową i najczęściej stosowaną miarą bioróżnorodności, czasem utożsamiana z bogactwem gatunkowym określanym jako różnorodność α, γ i ε i jest mierzona liczbą gatunków na określonym obszarze. Do oceny bioróżnorodności w większej skali na poziomie ekosystemów, stosuje się miary, których konstrukcja jest oparta na różnorodności siedlisk, ekosystemów, zbiorowisk i układów ekologicznych. Bioróżnorodność danego obszaru jest na ogół charakteryzowana przy zastosowaniu takich miar jak bogactwo gatunkowe (różnorodność α, γ i ε) które odnoszą się do skali wielkości tego obszaru. Innymi miarami są różnorodność gatunkowa, taksonomiczny rozrzut gatunków oraz różnorodność funkcjonalna i strukturalna [Sienkiewicz 2010]. Bioróżnorodność można określić ilościowo na wiele sposobów, w związku z tym stworzono wiele wskaźników bioróżnorodności. Istnieje pewne terminologiczne zamieszanie w rozumieniu pojęcia wskaźnika bioróżnorodności (gatunek wskaźnikowy obliczony wskaźnik,

80 indeks itp.). Wskaźniki mogą być konstruowane na podstawie dowolnego mierzalnego aspektu bioróżnorodności, ale najbardziej przydatne są takie, które spełniają kryteria naukowe i praktyczne co oznacza że są wartościami liczbowymi i odpowiadają praktycznym wymogom co do możliwości gromadzenia danych [Strien i in 2009]. Stosunkowo najprostsze metody oceny bioróżnorodności są związane z poziomem gatunkowym, ponieważ zmiany ilościowe i jakościowe stanu gatunków w ekosystemie stanowią najłatwiejszą i najbardziej czytelna miarę stanu środowiska [Roo-Zielińska 2004, Sienkiewicz 2010]. Wskaźniki bioróżnorodności, których konstrukcja jest oparta na liczbie gatunków i liczebności osobników maja największe zastosowanie w badaniach różnorodności zespołów zwierząt, które jako wyodrębnione organizmy są stosunkowo łatwo policzalne. W analizie zbiorowisk roślinnych występują znaczne trudności z pomiarem całkowitej liczby gatunków i liczby osobników [Falińska 2004] Takie oszacowanie jest możliwe tylko wówczas gdy osobniki są nieliczne, dobrze wyodrębnione i dają się łatwo policzyć. Z danych literaturowych wynika, że analiza różnorodności może się opierać na różnych miarach, takich jak: frekwencja gatunków, zagęszczenie ich populacji, pokrycie (projekcja części naziemnych na powierzchnię próby), aktualna biomasa lub produkcja biomasy, która jest nawet uważana za najlepszy wymiar znaczenia gatunku w fitocenozie, choć jej ocena jest zwykle pracochłonna i wymaga badań niszczących roślinność [Kwiatkowska i Symonides 1985]. W doświadczalnych badaniach różnorodności fitocenoz najczęściej stosowaną miarą bioróżnorodności jest liczba gatunków oraz ich udział w postaci proporcjonalnej liczebności, częstotliwości ich występowania lub wielkości aktualnej biomasy [Kwiatkowska i Symonides 1985, Falińska 2004]. W opisie bioróżnorodności w skali ponadlokalnej (dysponując danymi florystyczno- lub faunistyczno-ekologicznymi w skali regionu) przydatne są wskaźniki cenności florystycznej i faunistycznej, za pomocą których można oszacować kierunki i rodzaje zmian środowiska [Zubel 2007]. W analizach bierze się pod uwagę występowanie gatunków chronionych i zagrożonych, obecność taksonów regionalnie rzadkich oraz ogólną liczebność i/lub częstość występowania gatunków wrażliwych na zmiany siedliska. 6.2 Ochrona georóżnorodności W 1992 roku w Rio de Janeiro odbył się Szczyt Ziemi - Konferencja Narodów Zjednoczonych dotycząca Środowiska i Rozwoju, wprowadzająca w powszechne użycie koncepcję bioróżnorodności. W kręgach najpierw geologów, a potem również geografów,

81 pojawiły się na świecie nowe idee związane ze zrównoważonym rozwojem oraz zasadami zapobiegania degradacji środowiska przyrodniczego. Z tymi działaniami oraz w odpowiedzi na znacznie lepiej rozpoznaną w literaturze koncepcję bioróżnorodności (popartą Konwencją o Różnorodności Biologicznej), związane są narodziny nowej koncepcji postrzegania i rozumienia środowiska abiotycznego georóżnorodności [Gray 2004]. Georóżnorodność (ang. geodiversity) definiuje się jako naturalne zróżnicowanie powierzchni Ziemi, obejmujące formy i systemy geologiczne, geomorfologiczne, glebowe i wód powierzchniowych, powstałe w wyniku procesów naturalnych (endo i egzogenicznych), miejscami o różnym wpływie antropogenicznym [Kozłowski i in., 2004; Zwoliński, 2004]. Pojęcie georóżnorodności, szczególnie w literaturze polskiej często jest błędnie interpretowane i mylone z innymi, nowymi terminami związanymi z ochroną przyrody nieożywionej jak np.: geoochrona (ang. geoconservation), geoturystyka (ang. geoturism), dziedzictwo Ziemi (ang. geoheritage) i geostanowisko (ang. geosite) itp. Dziedzictwo Ziemi (ang. geoheritage) to zarówno dziedzictwo geologiczne jak i geomorfologiczne i nie jest pojęciem tożsamym z georóżnorodnością jak np. twierdzi Gonera (2005). Terminy te, pomimo, iż mają ze sobą wiele wspólnego, różnią się przede wszystkim wyznacznikiem czasowym. Pojęcie georóżnorodności odnosi się przede wszystkim do teraźniejszości i zawiera komponent dynamiczny, podczas gdy dziedzictwo Ziemi obejmuje raczej statyczny i zachowany do dnia dzisiejszego zapis przeszłości [Migoń 2012]. Geostanowiska (ang. geosites, niem. geotope) to szczególnie wartościowe stanowiska geologiczne mające znaczenie dla zrozumienia historii Ziemi [Knapik i in., 2007]. Są one naszym dziedzictwem geologicznym i kulturowym wiążącym się z problematyką ochrony georóżnorodności, nauką, edukacją i geoturystyką. Istnieją różne klasyfikacje geostanowisk, wśród których do najbardziej popularnych należy podział według ilustrowanych przez nie dziedzin nauk o Ziemi na: strukturalne, petrologiczne, geochemiczne, mineralogiczne, paleontologiczne, hydrogeologiczne, sedymentologiczne, gleboznawcze i geomorfologiczne. Geoturystyka to dział turystyki poznawczej i/lub nastawionej na przeżycia, bazującej na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych [Słomka, Kicińska-Świderska 2004]. Geoturystyka bazuje na osiągnięciach nauk geologicznych opierając się na unikalnych walorach przyrody nieożywionej [Dawling i Newsome, 2006]. Współcześnie tradycyjne określenie ochrona przyrody nieożywionej (ang. inanimate nature protection) zajmuje termin geoochrona. Geoochrona polega na zachowaniu

82 georóżnorodności, jej ważnych i podstawowych cech ekologicznych oraz wartości odziedziczonych. Należą one do dziedzictwa geologicznego (ang. geoheritage) rozumianego jako składniki przyrodniczej georóżnorodności, które mają znaczącą wartość dla ludzi, badań naukowych, edukacji, estetyki, inspiracji, kulturalnego rozwoju oraz miejsc ważnych ze względów społecznych [Alexandrowicz 2007]. Obiekty przyrody nieożywionej występują nie tylko w naturalnym środowisku przyrodniczym (na powierzchni Ziemi, pod powierzchnią, pod wodą) i w środowisku przekształconym antropogenicznie (kopalnie, kamieniołomy, przekopy, hałdy), ale także w wytworach kultury materialnej człowieka (budowle i elementy wyposażenia, kamienie szlachetne i ozdobne) i muzeach (min. przyrodniczych, geologicznych i górniczych). Małe obiekty eksponowane są na giełdach minerałów, skał i skamieniałości [Słomka i in. 2006,Otęska- Budzyn 2007]. Uniwersalnym terminem jest dziedzictwo Ziemi (ang. Earth Heritage), które według raportu IUCN (Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody UNESCO) należy rozumieć jako dziedzictwo skał, gleb i form rzeźby oraz ich zapis w historii Ziemi, który powinien pozostać nienaruszony [Alexandrowicz 2007]. Z inicjatywy ProGEO i Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych (IUGS) powstał projekt GEOSITES [Wimbledon 1999]. Projekt został rozpoczęty w 1996 r., a celem jego działań jest inwentaryzacja, a następnie selekcja i starania o objęcie prawną ochroną lub też podnoszenie statusu prawnego europejskich stanowisk i krajobrazów, ważnych z punktu widzenia nauk o Ziemi [Wimbledon 1996]. Międzynarodowy rejestr geostanowisk funkcjonuje na serwerze Geological Survey of Sweden w Uppsali. W 2010 roku został udostępinony on-line Centralny Rejestr Geostanowisk Polski. Rejestr prowadzony jest przez Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie Ochrona różnorodności gatunkowej i genetycznej W produkcji żywności i rolnictwie wykorzystujemy gatunki zwierząt i roślin, które były doskonalone na drodze selekcji przez setki lat. Naturalna selekcja, krzyżowanie z różnymi populacjami pochodzącymi z odległych rejonów świata oraz kontrolowany rozród umożliwiły wytworzenie dużej różnorodności genetycznej, która tworzyła się tysiące lat. Do powstania dużej liczby ras zwierząt i odmian roślin przystosowanych do specyficznych, lokalnych warunków, oprócz pracy hodowlanej, doprowadziło wiele czynników: surowy klimat, zróżnicowane użytkowanie i zagrożenia chorobami. Dzięki tej różnorodności człowiek miał zapewniony dostęp do pożywienia oraz możliwość zaspokajania potrzeb w zakresie odzieży, farmaceutyków, kosmetyków. W XIX w. rozpoczął się okres zorganizowanej hodowli

83 zwierząt i uprawy roślin, który zintensyfikował przemieszczanie się zasobów genetycznych, przez co różne rasy i odmiany rozproszyły się po całym świecie. Z kolei XX w. przyniósł globalny rozwój gospodarczy oraz wzrost liczby ludności, co z kolei spowodowało znaczne zwiększenie zapotrzebowania na żywność. Nastąpił wzrost komercjalizacji sektora hodowlanego, popyt na produkty zwierzęce w krajach rozwijających się zwiększył się, pojawiły się nowe biotechnologie rozrodu, które ułatwiły przenoszenie materiału genetycznego i wykorzystanie bez względu na kraj czy kontynent: inseminacja, kriokonserwacja nasienia, superowulacja, kriokonserwacja i transfer zarodków. Czynniki te spowodowały intensywny przepływ materiału genetycznego w skali międzynarodowej. W chwili obecnej najbardziej rozpowszechnioną rasą bydła na świecie jest rasa holsztyńskofryzyjska, występująca w ponad 120 krajach. Świnie rasy wielkiej białej występują w 117 krajach, owce ras suffolk w 40 krajach a kozy saaneńskie w 81 krajach [FAO 2007]. Sektor produkcji roślinnej i zwierzęcej zdominowała bardzo niewielka liczba nowoczesnych, wysokowydajnych odmian i ras kosztem tradycyjnych. Stare odmiany, a także gatunki roślin używane przez człowieka giną bezpowrotnie, a ich miejsce zajmują nowe chętniej uprawiane ze względu na większą wydajność, wytrzymałość na przechowywanie, bardziej apetyczny wygląd. Wyspecjalizowana produkcja zwierzęca preferuje rasy o jednostronnym kierunku użytkowania, wypierając tym samym rasy wszechstronnie użytkowe. W wielu częściach świata lokalne rasy są zastępowane innymi, zwykle importowanymi z krajów rozwiniętych. Ponadto nowe osiągnięcia technologiczne, takie jak wykorzystanie nawozów mineralnych czy mechaniczna uprawa roli, ograniczyły zakres funkcji jakie zwierzęta gospodarskie pełniły przez wieki. W przypadku ras zwierząt i odmian roślin o nielicznych populacjach, skoncentrowanych na małym obszarze, dużym zagrożeniem są również epidemie chorób i sytuacje kryzysowe (powodzie, susze, wojny). Obecnie jedynie dwanaście odmian roślin i pięć ras zwierząt gospodarskich w 70% zaspokaja nasze potrzeby żywieniowe. Niemalże połowę roślinnych produktów żywnościowych na świecie dostarczają tylko cztery gatunki roślin: ryż, kukurydza, pszenica i ziemniaki. Powyższe czynniki doprowadziły do znacznego wzrostu skali transferu i tempa zmian struktury genetycznej populacji roślin i zwierząt gospodarskich tzw. erozji genetycznej która niesie za sobą negatywny skutek zawężania bazy zasobów genetycznych. Procesy te mogą przebiegać nawet bardzo szybko i doprowadzić do częściowego wyginięcia rodzimych odmian roślin i ras zwierząt. Wśród gatunków zwierząt o największym znaczeniu międzynarodowym największa liczba zagrożonych ras występuje w obrębie: kur (ponad 30%), świń (18%) oraz bydła (16%) [FAO, 2007]. W chwili obecnej 20% wszystkich ras sklasyfikowanych jest jako zagrożone.

84 Niestety prawdopodobnie jest ich jeszcze więcej, lecz brak jest danych populacyjnych dla 36% ras na świecie. Rejony, w których najwięcej ras zostało uznanych za zagrożone, to: Europa i Kaukaz oraz Ameryka Północna. Wyginięcie odmian roślin i ras zwierząt dostosowanych do lokalnych warunków klimatycznych i geograficznych panujących na globie oznaczałoby bezpowrotną utratę ich zasobów genowych. W przyszłości zasoby genetyczne z jednej części świata mogą okazać się potrzebne dla hodowców zwierząt i rolnictwa z innych części globu. Zachowanie zasobów genowych jest jedynym sposobem gwarantującym ich dostępność w chwili obecnej i w przyszłości Prawdopodobnie kolejnym dużym wyzwaniem dla produkcji żywności będzie przystosowanie się do globalnych zmian klimatycznych a populacje genetycznie zróżnicowane wewnątrz rasy są bardziej odporne na choroby oraz niekorzystne warunki środowiskowe [Allendorf 1986]. Zwierzęta ras rodzimych odznaczają się dużą odpornością i zdrowotnością, długowiecznością, dobrą płodnością, lekkimi porodami i dobrymi cechami mlecznymi. Na ogół posiadają też zdolność do ograniczania wydajności, umożliwiającą przetrwanie sezonowych niedoborów paszowych. Poza tym, rasy lokalne mogą być utrzymywane przy ubogich zasobach paszowych, w oparciu o trwałe użytki zielone, co stwarza możliwość zagospodarowania i chronienia obszarów o dużych walorach krajobrazowych. Z kolei zachowanie starych odmian roślin uprawnych oprócz ochrony zasobów genowych i ratowanie ginących genotypów ma wpływ na utrzymywanie współwystępujących gatunków dzikich, chwastów. Miejscowe odmiany roślin uprawnych zwiększają różnorodność gatunkową i odmianową upraw co zapobiega uproszczeniu płodozmianu i zapewnia zróżnicowanie siedlisk. Ponadto, z reguły mają mniejsze wymagania uprawowe co pozwala na ograniczenie nawożenia i środków ochrony roślin, niektóre z nich są szczególnie przydatne w systemach produkcji ekstensywnej oraz do utrzymywania produkcji rolniczej na terenach marginalnych. Kolejnym powodem dla którego podjęto działania w celu ochrony bioróżnorodności jest wzrost liczby ludności na świecie. Szacuje się, że do 2050 r. nastąpi zwiększenie jej liczby do 9 miliardów, co spowoduje jeszcze większe zapotrzebowanie na produkty pochodzenia zarówno roślinnego jak i zwierzęcego [Evans 2011]. Od ras rodzimych i lokalnych odmian roślin możemy pozyskiwać produkty o unikalnej jakości, mające

85 Tabela.1 Liczba ras bydła i owiec zaadoptowanych do różnych warunków środowiskowych zgłoszonych do DAD-IS [FAO 2015] Region Afryka Azja Południowo -Zachodni Pacyfik Europa i Kaukaz Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Bliski i Środkowy Wschód Świat Liczba ras Bydło Owce Gorący Bydło klimat Owce Zimny Bydło klimat Owce Wilgotnoś Bydło ć Owce Ubogie Bydło warunki paszowe Owce Niedobór Bydło wody Owce Tereny Bydło górskie Owce Suche Bydło środowisk o Owce Ogólna odporność Bydło Łagodność Owce wielowiekową tradycję. Do poprawy produkcyjności i zdrowia zwierząt mogłyby przyczynić się zasoby genowe ras, które odnotowano w Światowej Bazie Danych FAO o Zasobach Genetycznych Zwierząt dla Wyżywienia i Rolnictwa jako wykazujących odporność na określone choroby, trudne warunki środowiskowe i inne unikalne cechy. Baza FAO to najobszerniejsze źródło informacji o różnorodności genetycznej zwierząt gospodarskich w świecie (tab.1). Światowa Baza Danych FAO o Zasobach Genetycznych Zwierząt dla Wyżywienia i Rolnictwa zawiera informacje o 7616 rasach zwierząt. System klasyfikacji populacji ras rozróżnia je na rasy lokalne (występujące tylko w jednym kraju) i rasy transgraniczne (rasy występujące w więcej niż jednym kraju). Rasy transgraniczne można z kolei podzielić na rasy regionalne (występujące w więcej niż jednym kraju w obrębie jednego regionu) oraz rasy międzynarodowe (występujące w więcej niż jednym regionie). Użytkowanie i doskonalenie lokalnych ras byłoby najlepszym sposobem ich zachowania, podobnie jak uprawa starych odmian roślin. Jednak największą barierę stanowiączynniki

86 ekonomiczne. Rasy rodzime wykazują niższą produkcyjność i wynikająca z tego niższa opłacalność chowu w porównaniu do ras użytkowanych w systemie intensywnym. Podstawową metodą ochrony zasobów genetycznych zarówno roślin jak i zwierząt jest ochrona in situ. Ochrona in situ (łac. in situ - na miejscu), to ochrona gatunku chronionego, realizowana w jego naturalnym środowisku życia przez zachowanie niezmienionych warunków środowiskowych oraz zaniechanie pozyskiwania osobników tego gatunku lub dostosowanie rozmiarów i metod pozyskiwania do możliwości ich reprodukcji. Ten rodzaj ochrony pozwala nie tylko na zachowanie danej formy w miejscu jej pochodzenia, ale także poddawanie jej w dalszym ciągu tradycyjnemu sposobowi uprawy i selekcji, który doprowadził do jej powstania. W przypadku zwierząt, zakłada ich ciągłe użytkowanie przez hodowców w systemie produkcji, w którym zwierzęta te ewoluowały, lub w którym obecnie normalnie występują i są utrzymywane. Pozwala to na dalsze doskonalenie wartościowych i unikalnych cech danej rasy. Zgodnie z zaleceniami, lokalne rasy powinny być utrzymywane w systemie ekstensywnym z wykorzystaniem żywienia pastwiskowego. Dlatego też, coraz bardziej wzrasta ich rola w pielęgnacji krajobrazu i kontroli wegetacji roślinności. Funkcja ta nabiera szczególnego znaczenia na terenach cennych przyrodniczo lub na terenach objętych ochroną przyrody. Konieczne jest stosowanie wypasu dla zachowania specyficznego charakteru ekosystemów i występującej bioróżnorodności gatunków wolno żyjących. Rasy rodzime są wręcz idealnie przystosowane do miejscowych, często trudnych warunków środowiskowych. Szczególnie przeżuwacze mogą w pełni wykorzystać naturalne zasoby paszowe. Trudno dostępne, ubogie w roślinność podgórskie i górskie pastwiska, są doskonale wykorzystywane przez bydło lub owce. Ponadto, rodzime rasy mogą być zaangażowane w produkcję towarów markowych pochodzących od ras rodzimych. Są to produkty mające unikalną jakość oraz wielowiekową tradycję wytwarzania. Z kolei regionalne stare odmiany roślin znajdują coraz szersze zastosowanie na obszarach, gdzie intensywna uprawa nie jest możliwa ze względów ekonomicznych lub obszarach podlegających ochronie przyrody. Ochrona ex situ (łac. ex situ - poza miejsce), to ochrona gatunku chronionego realizowana przez przeniesienie go do ekosystemu zastępczego, gdzie może on dalej żyć samodzielnie w warunkach naturalnych, lub do środowiska sztucznie stworzonego, w którym musi być otoczony stałą opieką człowieka. Przenoszone mogą być całe osobniki roślin albo ich nasiona, bulwy i kłącza, całe osobniki zwierząt lub ich materiał rozrodczy. Ochronę ex situ mogą podejmować jedynie instytucje naukowe, urzędy konserwatorskie i parki narodowe. W ten typ ochrony zaangażowane są głównie ogrody botaniczne i zoologiczne, gdzie prowadzone są badania zagrożonych gatunków, ich rozmnażanie i wymiana. Miejsca te pełnią również rolę w

87 edukacji społeczeństwa w zakresie zasobów genetycznych. Metody in vivo wymagają nakładów finansowych na jakie mogą sobie pozwolić kraje rozwinięte. Tego typu działania prowadzone m.in. w Brazylii pozwoliły znacznie zwiększyć liczebność rasy bydła, uważanej wcześniej za zagrożoną. W ramach programów hodowcy dostają pożyczki o niskim oprocentowaniu oraz sprzedają nasienie tej rasy [Paiva 2014]. Metody in vitro, stosowane rzadziej, są istotną strategią zabezpieczającą w sytuacji gdy nie można prowadzić ochrony in vivo lub ochrona ta nie jest w stanie zapewnić utrzymania wymaganej wielkości populacji. W przypadku materiału zwierzęcego metoda in vitro polega na kriokonserwacji nasienia, zarodków i ewentualnie oocytów, co pozwala na nieograniczone przechowywanie. W przypadku roślin przechowuje się nasiona i zarodniki lub kultury in vitro w połączeniu z krioprezerwacją. Oprócz możliwości wykorzystania metody in vitro do rekonstrukcji rasy zwierząt czy odmiany roślin, możliwe jest również wspomaganie chronionych populacji utrzymywanych in vivo, zabezpieczenie populacji intensywnie użytkowanych a także cele badawcze. Narzędzia te gwarantują zabezpieczanie i długoterminowe przechowywanie zasobów genowych. Niestety nie u wszystkich gatunków zwierząt udaje się skutecznie wykonać głębokie zamrożenie nasienia i zarodków ze względu na wrażliwość materiału. Wielu krajów rozwijających się nie stać na prowadzenie takich laboratoriów, brak wyposażenie, fachowego personelu. W ostatnim czasie rozwijają się również metody klonowania zwierząt, dzięki którym możliwe jest odtworzenia zwierzęcia z dowolnych komórek somatycznych dawcy. Proces ten na razie jest drogi, lecz pozyskiwanie i przechowywanie komórek somatycznych wymaga mniejszych nakładów finansowych, a ponadto użyte komórki somatycznie nie są tak wrażliwe na kriokonserwację jak komórki rozrodcze czy zarodki. Banki genów zwierząt funkcjonują w 50 krajach rozsianych w różnych szerokościach geograficznych. Już w 2000 roku zgromadzono w nich znaczne zasoby genowe dla ponad 3 mln gatunków. Z kolei światowe zasobów genowych roślin w ponad 1750 bankach genów, na które składają się banki nasion, kolekcje polowe, banki tkanek in vitro i ciekłego azotu, zgromadzono dotychczas około 7,4 mln obiektów [FAO 2010]. Większość kolekcji dotyczy najpopularniejszych gatunków roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich, ale kolekcjonuje się również materiał od gatunków specyficznych dla danego kraju. Dotychczas pozyskany materiał użyto w różnych celach. W Stanach Zjednoczonych próby wykorzystane zostały do odtworzenia lokalnej rasy świń potrzebnej miejscowej ludności, zwiększenia zmienności genetycznej w populacji in situ kilku rzadkich ras, dostarczenia hodowcom dużych ras do wykorzystania w ich programach hodowlanych, badań molekularnych oraz do badań nad

88 fizjologią rozrodu. W roku 2012 materiał z 15% zwierząt w kolekcji w USA wykorzystany został do powyższych celów [Paiva i wsp. 2014]. Niekiedy kriokonserwacja materiału może być metodą tańszą niż utrzymywanie populacji ex situ- in vivo. W badaniach Silversides i wsp. wykazano, że wykorzystanie kriokonserwowanego materiału biologicznego i odtworzenie linii drobiu po 20 latach jest 98% tańsze niż utrzymywanie populacji ex situ-in vivo. Utrzymywanie populacji w warunkach ex situ jest opłacalne, jeśli populacje te mają być wykorzystane w niedługim czasie (1-3 lat). Oszczędność kosztów oraz brak efektu obniżenia poziomu użytkowości, co ma niekiedy miejsce w populacjach ex situ sugerują potrzebę zwiększenia poziomu bankowania genów [Silversides 2012]. Banki genów mogą służyć jako repozytorium informacji genomowej. Cały zgromadzony materiał biologiczny i genetyczny czeka na ponowne odkrycie. Jest to szczególnie cenne w połączeniu z dodatkowymi informacjami dotyczącymi fenotypu, systemu produkcji w jakich utrzymywane są rasy, uprawiane rośliny, opisem środowiska w jakim egzystują. Materiał utrzymywany w ciekłym azocie nie jest narażony na choroby, szkodniki, zmiany klimatu, w mniejszym stopniu podlega klęskom żywiołowym czy sytuacjom kryzysowym. 6.4 Ochrona różnorodności siedliskowej Siedlisko przyrodnicze jest pojęciem wprowadzonym przez przepisy prawa Unii Europejskiej w ramach wyznaczania obszarów sieci Natura Oznacza ono obszar lądowy lub morski o określonych cechach przyrodniczych, na którym występują cenne dla wspólnoty gatunki zwierząt i roślin. Należy mieć na uwadze, że siedlisko przyrodnicze w ujęciu obszarów sieci Natura 2000 nie jest tożsame z definicją biologiczną, ekologiczną lub leśną siedliska. Pojęcie siedliska przyrodniczego wprowadziła w UE Dyrektywa Siedliskowa a Polskie prawo w oparciu o tą dyrektywę definiuje siedlisko przyrodnicze, jako obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne. Siedliska przyrodnicze zostały wyznaczone celem ochrony miejsc bytowania cennych z punktu widzenia przyrodniczego gatunków roślin i zwierząt często zagrożonych wyginięciem. Zgodnie z polskim prawem, na mocy ustawy o ochronie przyrody, został wprowadzony zakaz podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych, co w konsekwencji prowadziłoby do negatywnego oddziaływania na gatunki, dla których obszar chroniony został stworzony. Wyjątek od zakazu stanowi nadrzędny interes publiczny o charakterze społecznym lub

89 gospodarczym, gdy nie ma żadnej innej alternatywy. W takim przypadku może dojść do zniszczenia siedliska, lecz konieczne są działania rekompensujące straty. Wyróżnioną grupę stanowią siedliska przyrodnicze będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (siedliska o znaczeniu wspólnotowym). Spełniają one kryterium położenia na terenie Unii i jednocześnie: są zagrożone zanikiem w swoim naturalnym zasięgu lub mają niewielki obszar występowania w wyniku regresji lub uwarunkowań naturalnych są doskonałymi przykładami ("ikonami") cech typowych dla regionów biogeograficznych, na obszarze, których leżą kraje Wspólnoty Europejskiej (alpejski, atlantycki, kontynentalny, makaronezyjski i śródziemnomorski) - pod względem tej kategorii Polska niemal w całości leży w obszarze kontynentalnym z nieznacznym udziałem części alpejskiej w najwyższych położeniach Karpat i Sudetów. Podzbiór siedlisk o znaczeniu wspólnotowym stanowią jeszcze siedliska przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym, w skrócie priorytetowe siedliska przyrodnicze. W stosunku do "normalnych" siedlisk o znaczeniu wspólnotowym cechuje je to, że ich zasięg w całości lub w większej części leży na terenie Unii i stąd ich los (niemal) całkowicie zależy od ochrony przez Wspólnotę Europejską. Poszczególnym siedliskom przyrodniczym wymienionym w Dyrektywie Siedliskowej przyporządkowane są czteroznakowe kody typu siedliska. W razie definiowania podtypów siedliska przyrodniczego do kodu dodaje się kropkę i liczbę. W związku z przystąpieniem nowych państw, w tym Polski, do Unii Europejskiej, w 2002 roku w Traktacie Akcesyjnym lista chronionych siedlisk przyrodniczych została powiększona. W części dotyczącej Polski przybyły 3 nowe pozycje; są to: 91P0 wyżynny jodłowy bór mieszany, 91Q0 górskie reliktowe laski sosnowe i 91T0 sosnowy bór chrobotkowy. Inne polskie propozycje zostały uwzględnione przez poszerzenie definicji istniejących typów: 3160, 4070, 4180, 6150, 7230, 8120, 9140, 9170, [Interpretation Manual of European habitats, Eur 25, European Commission, DG Environment Nature and Biodiversity, 2003] Podstawowymi dokumentami regulującymi ochronę zagrożonych wyginięciem przyrodniczo cennych siedlisk i gatunków są dyrektywa siedliskowa [Dyrektywa 1992] i dyrektywa ptasia [Dyrektywa 2009]. Na podstawie tych dokumentów Unia Europejska wyznacza sieć obszarów chronionych Natura 2000, w granicach których występują cenne siedliska przyrodnicze, a także populacje zagrożonych gatunków (tzw. siedliska i gatunki Natura 2000). Liczba obszarów ochronnych w ramach sieci natura 2000 jest bardzo zróżnicowana w poszczególnych krajach UE. W całej Unii Europejskiej liczba obszarów Natura 2000 wynosi Tereny włączone w sieć obszarów Natura 2000 stanowią 18% powierzchni

90 całej Wspólnoty. Pod względem powierzchni zajmowanej przez obszary Natura 2000 pierwsze miejsce zajmuje Hiszpania, gdzie tereny Natura 2000 to km 2 z czego obszary lądowe to km 2, obszary morskie km 2. Procentowo największy odsetek zajmują obszary Natura 2000 w Słowenii, obejmując 37,8% terenu kraju. Największą liczbą obszarów Natura 2000 pochwalić się mogą Niemcy posiadający obszarów. W Polsce wyznaczono 987 obszary, które zajmują powierzchnię ok. 20% naszego kraju. Stan ochrony gatunków roślin i zwierząt przedstawiany jest w formie różnych zbiorczych opracowań: atlasów rozmieszczenia, monografii, czerwonych ksiąg, a od czasu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w postaci raportów o stanie ochrony, które dotyczą gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej, czyli gatunków umieszczonych na załącznikach II, IV i V dyrektywy siedliskowej. Dodatkowo w ramach międzynarodowych zobowiązań podsumowuje się wiedzę o stanie zasobów florystycznych i faunistycznych w formie raportów o poziomie różnorodności biologicznej czy statystyk opracowywanych dla Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ODCE) [Cierlik i in. 2012, Makomaska-Juchiewicz, Pierzanowska 2015]. 6.5 Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich Kraj nasz może poszczycić się długoletnią tradycja działań na rzecz ochrony zasobów genetycznych zwierząt. Już w latach 20-tych ubiegłego stulecia zapoczątkowano program ochrony żubra, a nieco później program hodowli zachowawczej konika polskiego, zaproponowany i realizowany przez prof. T. Vetulaniego, oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym, który zaowocował restytucją konika polskiego. Podobnym sukcesem zakończyła się praca nad odtworzeniem owcy wrzosówki i świniarki [Krupiński i in. 2008]. Niewątpliwym sukcesem jest również restytucja bydła białogrzbietego [Litwińczuk i in. 2013). Od 80-tych lat, równolegle z pierwszymi inicjatywami podjętymi przez Europejską Federację Zootechniczną, w Polsce na szeroką skalę zajęto się ochroną większości rodzimych ras, polegającą na wspomaganiu finansowym stad zachowawczych i stad stanowiących rezerwę genetyczną. Polska dysponuje bardzo, bogatymi i zróżnicowanymi zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich. Wśród użytkowanych gatunków każdy jest reprezentowany przez kilka do kilkunastu ras lub odmian. Jednakże gwałtowne zmiany, do jakich doszło w naszej gospodarce a szczególnie w rolnictwie doprowadziły do likwidacji wielu stad zwierząt. Przeważnie likwidowano zwierzęta ras rodzimych odznaczających się niższą produkcyjnością i

91 opłacalnością chowu. Takie działanie wpłynęło niekorzystnie i wywarło ogromny wpływ na stan niektórych populacji zwierząt gospodarskich. W związku z zaistniałą sytuacją zgodnie z decyzja Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w 1996 roku powołano w Polsce Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. zachowania zasobów genetycznych zwierząt w celu realizacji zadań wynikających z Konwencji o Różnorodności Biologicznej. Obecnie upoważnionym do realizacji lub koordynacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych, w zależności do poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich jest Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy. W ramach Instytutu powstał również Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt z koordynatorami ds. ochrony poszczególnych gatunków zwierząt. Powołano Zespół Doradczy oraz Grupy Robocze zajmujące się poszczególnymi gatunkami zwierząt: bydła, koni, owiec i kóz, trzody chlewnej, drobiu, zwierząt futerkowych, pszczół ryb oraz metod biotechnologicznych. W latach 90-tych rozpoczęto prace nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, którego nadrzędnym celem było zapewnienie, że różnorodność genetyczna zwierząt gospodarskich niezbędnych do produkcji żywności i dla rolnictwa, będzie zachowana obecnie i w przyszłości. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaakceptował do realizacji programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych poszczególnych populacji zwierząt gospodarskich. Programy ochrony zasobów genetycznych mają na celu odtworzenie i zachowanie chronionych populacji, utrzymanie zmienności genetycznej, obniżenie udziału obcych ras, jak również odtworzenie stabilizacje wartości genotypowych i genetycznych cech charakterystycznych dla ras lokalnych. Programy te zawierają informacje o historii powstania danej rasy i uzasadnienie konieczności jej ochrony, precyzują cele i harmonogram działań, a także zakres ochrony in-situ i ex-situ. Programy określają także zasady i metody pracy hodowlanej oraz wskazują organizacje odpowiedzialne za ich realizację. Gdy rozpoczęto w 1999 roku realizację programów ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich dotacjami objęto 1 rasę bydła krów, 2 rasy koni 400 klaczy, 10 ras i odmian owiecłącznie 3645 owiec matek i 3 rasy trzody chlewnej łącznie 575 macior. W 2016 roku ochroną zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w ramach Pakietu 7 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie objęto 4 rasy bydła łącznie 7933 krowy, 7 ras koni 6577 klaczy, 15 ras i odmian owiec maciorek, 3 rasy świń 2248 macior oraz 1 rasę kóz- 43 kozy (tab. 2).

92 Tabela 2 Liczba zwierząt objętych programem ochrony zasobów genetycznych w 2016 roku [ Gatunek Rasa Liczba stad Liczba zwierząt Bydło białogrzbieta polska czarno- biała polska czerwona polska czerwono - biała Konie koniki polskie konie huculskie konie małopolskie konie wielkopolskie konie śląskie konie zimnokrwiste w typie sokólskim konie zimnokrwiste w typie sztumskim Owce wrzosówka świniarka pomorska kamieniecka wielkopolska uhruska olkuska corriedale żelaźnieńska merynos odmiany barwnej merynos polski w starym typie polska owca górska odmiany barwnej cakiel podhalański czarnogłówka owca pogórza Świnie puławska złotnicka pstra złotnicka biała Kozy koza karpacka 4 43

93 Płatność rolno-środowiskowo-klimatyczna w zakresie pakietu 7 jest przyznawana do poszczególnych ras zwierząt gospodarskich, jeżeli liczba zwierząt w stadzie wynosi, co najmniej: 4 krowy tej samej rasy; 2 klacze tej samej rasy; 5 owiec matek rasy olkuskiej, 15 owiec matek rasy cakiel podhalański, polska owca pogórza, czarnogłówka, 30 owiec matek rasy merynos polski w starym typie albo 10 owiec matek pozostałych ras; 10 loch rasy puławskiej; 8 loch rasy złotnickiej białej, a w przypadku stada objętego programem ochrony zasobów genetycznych przed dniem 1 stycznia 2006 r. 6 loch; 8 loch rasy złotnickiej pstrej, a w przypadku stada objętego programem ochrony zasobów genetycznych przed dniem 1 stycznia 2006 r. 3 lochy; kozy matki. Zwiększenie zainteresowania hodowców utrzymaniem zwierząt objętych ochroną zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich to niewątpliwie konsekwencja polityki prowadzonej przez resort rolnictwa popartej środkami finansowymi z budżetu krajowego oraz Europejskiego Funduszu na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, jak również niska opłacalność produkcji zwierzęcej i poszukiwanie przez hodowców innych źródeł dochodu. Użytkowanie i doskonalenie lokalnych ras jest najlepszym sposobem ich zachowania. Jednak największą barierę stanowią czynniki ekonomiczne. Rasy rodzime wykazują niższą produkcyjność i wynikająca z tego niższa opłacalność chowu w porównaniu do ras użytkowanych w systemie intensywnym. Z tego wynika więc konieczność poszukiwania dodatkowych bodźców ekonomicznych w celu promowania chowu i hodowli ras objętych programem ochrony zasobów genetycznych Programy rolno środowiskowe Program rolnośrodowiskowy- to zbiorcze określenie przypisane realizacji Programu wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) , Programu rolnośrodowiskowego na lata oraz Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego na lata Jest to jedno z narzędzi pomocy finansowej Unii Europejskiej dla rolnictwa, polegające na realizacji określonych działań w gospodarstwach rolnych, zmierzających do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju i zachowania bioróżnorodności, m.in. przez promowanie

94 zrównoważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochronę wód, odtwarzanie, utrzymanie lub poprawę stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo, zachowanie różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich oraz ochronę zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. Program wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt realizowany w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , obejmował realizację 7 pakietów i 40 wariantów. Program rolnośrodowiskowy zawarty w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata , obejmował realizację 9 pakietów i 49 wariantów. Działania rolno-środowiskowo-klimatyczne w ramach PROW są kontynuacją, z pewnymi modyfikacjami poprzednich działań rolnośrodowiskowych i można je realizować w ramach następujących pakietów i wariantów [Rozporządzenie 2015]: Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone; Pakiet 2. Ochrona gleb i wód: Wariant 2.1. Międzyplony, Wariant 2.2. Pasy ochronne na stokach o nachyleniu powyżej 20%; Pakiet 3. Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych; Pakiet 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000: Wariant 4.1. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, Wariant 4.2. Zalewowe łąki selernicowe i słonorośla, Wariant 4.3. Murawy, Wariant 4.4. Półnaturalne łąki wilgotne, Wariant 4.5. Półnaturalne łąki świeże, Wariant Torfowiska wymogi obowiązkowe, Wariant Torfowiska wymogi obowiązkowe i uzupełniające, Wariant 4.7. Ekstensywne użytkowanie na obszarach specjalnej ochrony ptaków (OSO), Wariant 4.8. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków: rycyka, kszyka, krwawodzioba lub czajki, Wariant 4.9. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków: wodniczki, Wariant Ochrona siedlisk lęgowych ptaków: dubelta lub kulika wielkiego, Wariant Ochrona siedlisk lęgowych ptaków: derkacza; Pakiet 5. Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000: Wariant 5.1. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, Wariant 5.2. Zalewowe łąki selernicowe i słonorośla, Wariant 5.3. Murawy, Wariant 5.4. Półnaturalne łąki wilgotne,

95 Wariant 5.5. Półnaturalne łąki świeże, Wariant Torfowiska wymogi obowiązkowe, Wariant Torfowiska wymogi obowiązkowe i uzupełniające; Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie: Wariant 6.1. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin rolnictwie w przypadku uprawy, Wariant 6.2. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie w przypadku wytwarzania nasion lub materiału siewnego; Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie: Wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła, Wariant 7.2. Zachowanie lokalnych ras koni, Wariant 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec, Wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń, Wariant 7.5. Zachowanie lokalnych ras kóz. Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Celem wdrażania pakietu jest promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania, zapobieganie ubytkowi substancji organicznej w glebie. Wsparcie w ramach tego pakietu promuje racjonalne wykorzystywanie zasobów przyrody, ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko, przeciwdziałanie ubytkowi zawartości substancji organicznej w glebie. Pakiet 1 jest działaniem równoważnym do jednej z praktyk rolniczych korzystnych dla klimatu i środowiska, o których mowa w art. 43 rozporządzenia ws. płatności bezpośrednich, tj. dywersyfikacji upraw. Pakiet 2. Ochrona gleb i wód. Pakiet polega na promowaniu praktyk agrotechnicznych przeciwdziałających erozji glebowej wodnej, utracie substancji organicznej oraz zanieczyszczeniu wód składnikami wypłukiwanymi z gleb. Utrzymywanie roślinności w okresach między dwoma plonami głównymi ogranicza zanieczyszczanie wód oraz erozję. Wpływa to również na strukturalne zróżnicowanie różnorodności biologicznej w krajobrazie wiejskim. Wysiew międzyplonu składającego się z minimum 3 gatunków roślin, w skład których mogą wchodzić rośliny miododajne, przyczynia się do zwiększenia różnorodności gatunkowej i liczebności owadów zapylających, a także do tworzenia siedlisk występowania innych bezkręgowców. Pakiet 3. Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych

96 Pakiet skierowany jest do beneficjentów, którzy uczestniczą w ochronie dawnych odmian drzew owocowych, których upraw zaniechano i które są określone w przepisach krajowych. Sady tradycyjne stanowią swoistego rodzaju ostoję dla rzadko występujących, zagrożonych gatunków zwierząt, w tym ptaków i owadów zapylających oraz są miejscem ich żerowania, co przyczynia się do zachowania różnorodności biologicznej. Płatność w ramach pakietu 3 przyznawana jest tylko do sadów w pełnej wysokości, niezależnie od zgłoszonej do tego pakietu powierzchni (brak degresywności). Pakiet 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000 oraz Pakiet 5. Cenne siedliska poza obszarami Natura Cel, dla jakiego realizowane są pakiety to poprawa warunków bytowania zagrożonych gatunków ptaków, których siedliska lęgowe są związane z trwałymi użytkami zielonymi występującymi na obszarach specjalnej ochrony ptaków (OSO), poprzez dostosowanie użytkowania do wymogów gatunków ptaków gniazdujących na łąkach i pastwiskach oraz ekstensyfikację gospodarowania na obszarach OSO, (pakiet 4) utrzymanie bądź przywrócenie właściwego stanu lub zapobieganie pogarszaniu się stanu cennych siedlisk przyrodniczych określonych według typów siedlisk klasyfikacji Dyrektywy siedliskowej, chronionych w ramach sieci Natura 2000 oraz innych cennych przyrodniczo siedlisk występujących na łąkach i pastwiskach, poprzez stosowanie tradycyjnych i ekstensywnych sposobów użytkowania poszczególnych siedlisk oraz siedlisk leżących poza obszarami Natura 2000 (pakiet 4 i 5). Pakiety ukierunkowane na ekstensyfikację gospodarowania, stosowanie odpowiednich ilości i terminów wykonywanych pokosów lub intensywności wypasu na cennych siedliskach przyrodniczych lub siedliskach zagrożonych gatunków ptaków, znajdujących się na obszarach Natura 2000 oraz cennych siedliskach przyrodniczych znajdujących się poza obszarami Natura 2000 co wpływa pozytywnie na różnorodność biologiczną. Płatność przyznawana jest do trwałych użytków zielonych (na obszarach Natura 2000 w przypadku pakietu 4 i znajdujących się poza tymi obszarami w przypadku pakietu 5), lub do obszarów gruntów niebędących użytkami rolnymi, na których występują typy siedlisk przyrodniczych lub siedliska lęgowe ptaków (pakiet 4) tzw. obszary przyrodnicze. Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet skierowany jest do beneficjentów, którzy uczestniczą w ochronie zaniechanych w uprawach odmian gatunków roślin uprawnych, a także gatunków roślin uprawnych, obecnie zagrożonych erozją genetyczną. Realizacja pakietu polega na uprawie lub wytwarzaniu materiału siewnego/nasion odmian regionalnych i/lub amatorskich zarejestrowanych w

97 Krajowym Rejestrze oraz pozostałych gatunków i odmian roślin zagrożonych erozją genetyczną tj.: pszenica płaskurka; pszenica samopsza; żyto krzyca; lnianka siewna; nostrzyk biały; lędźwian siewny; soczewica; pasternak; przelot pospolity; gryka. Ze względu na specyfikę pakietu, w kolejnych latach zobowiązania dopuszczalne jest zwiększanie lub zmniejszanie powierzchni objętej zobowiązaniem w odniesieniu do wielkości powierzchni objętej zobowiązaniem w pierwszym roku, przy zachowaniu limitu 5 ha dla danego gatunku rośliny/odmiany. Jednocześnie, uprawa może być prowadzona na różnych gruntach w kolejnych latach zobowiązania. Jednostkami odpowiedzialnymi za genetyczne zasoby roślin są: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Państwowy Instytut Badawczy w Radzikowie, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach. Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet ma na celu ochronę szczególnie cennych ras wybranych gatunków zwierząt gospodarskich (bydła, koni, owiec, świń i kóz), w przypadku których niska lub malejąca liczebność zwierząt hodowlanych stwarza zagrożenie ich wyginięcia. Upoważnionym do realizacji lub koordynacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych jest Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy, który określa kryteria i progi liczebności, przy których dana rasa staje się zagrożona, tworzy program ochrony, którego realizacja ma zapewnić ochronę poszczególnych zagrożonych ras, nadzoruje realizację i koordynuje programy ochrony zasobów genetycznych. Płatność przyznawana jest do samic następujących ras: bydło- polskie czerwone, białogrzbiete, polskie czerwono-białe, polskie czarno-białe; konie - koniki polskie, huculskie, małopolskie, śląskie, wielkopolskie, sokólskie, sztumskie; owce wrzosówka, świniarka, olkuska, polska owca górska odmiany barwnej, merynos odmiany barwnej, uhruska, wielkopolska, żelaźnieńska, korideil, kamieniecka, pomorska, cakiel podhalański, merynos polski w starym typie, czarnogłówka, owca pogórza; świnie puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra; kozy koza karpacka. Beneficjent, który dobrowolnie przyjmie na siebie zobowiązanie rolno-środowiskowoklimatyczne w zakresie danego pakietu lub wariantu otrzyma płatność, która przyznawana jest corocznie przez okres 5-letniego zobowiązania. Płatność w całości lub w części rekompensuje utracony dochód i dodatkowo poniesione koszty. Płatność jest ryczałtowa, przyznawana w zależności od realizowanego pakietu do gruntów ornych/trwałych użytków zielonych/obszarów przyrodniczych lub do zwierząt (samic danej rasy).

98 W ramach Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego obecnie płatności podlegają degresywności w zależności od powierzchni deklarowanej do płatności: 100% stawki podstawowej za powierzchnię od 0,10 ha do 50 ha; 75% stawki podstawowej za powierzchnię powyżej 50 ha do 100 ha; 60% stawki podstawowej za powierzchnię powyżej 100 ha. Wyjątkiem od tej reguły są powierzchnie zgłaszane do płatności w ramach Pakietu 3. Zachowanie sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych (gdzie nie ma ograniczenia powierzchni) oraz Pakietu 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie (gdzie jest wprowadzony limit powierzchni do 5 ha dla poszczególnych gatunków/odmian roślin uprawnych). Powyższej dywersyfikacji nie stosuje się również dla powierzchni zadeklarowanych w Pakiecie 4. Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000 położonych w granicach Parków Narodowych. W przypadku Pakietu 2. Ochrona gleb i wód, wariant 2.1 Międzyplony, realizowanego na gruntach rolnych położonych na obszarach zagrożonych erozją wodną, płatność rolno-środowiskowoklimatyczna w części przysługującej za realizację tego pakietu na tych gruntach jest przyznawana do powierzchni nie większej niż 70% powierzchni tych gruntów. Natomiast w zakresie Pakietu 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie płatność przysługuje do maksymalnej liczby zwierząt w jednym stadzie tj.: krów: 100 sztuk; loch tej samej rasy: 70 loch stada podstawowego świń rasy puławskiej; 100 loch stada podstawowego świń rasy złotnickiej białej; 100 loch stada podstawowego świń rasy złotnickiej pstrej. Realizujący zobowiązanie rolno-środowiskowo-klimatyczne jest zobowiązany do przestrzegania niżej wymienionych wymogów: posiada plan działalności rolnośrodowiskowej, który sporządza się przed upływem 25 dni od dnia, w którym upływa termin składania wniosków o przyznanie płatności bezpośredniej w rozumieniu przepisów o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego, przy udziale doradcy rolnośrodowiskowego lub eksperta przyrodniczego, na formularzu udostępnionym przez ARiMR, nie może przekształcać występujących w gospodarstwie rolnym trwałych użytków zielonych, zachowuje elementy krajobrazu rolniczego nieużytkowane rolniczo, tworzące ostoje przyrody, określone w planie działalności rolnośrodowiskowej, prowadzi na formularzu udostępnionym przez ARiMR, rejestr działalności rolno środowiskowej zawierający wykaz: działań agrotechnicznych, w tym zastosowania nawozów i wykonania

99 zabiegów przy użyciu środków ochrony roślin, wypasów zwierząt w przypadku prowadzenia wypasu, przestrzega innych wymogów określonych dla danego pakietu lub wariantu. Głównym zadaniem dotychczas realizowanych programów rolnośrodowiskowych jest redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko i maksymalizacja jego pozytywnego oddziaływania na różnorodność biologiczną i krajobraz obszarów wiejskich. Literatura Alexandrowicz Z., Geoochrona w ujęciu narodowym europejskim i światowym. Biuletyn PIG 425, Allendorf F. W., Genetic drift and the loss of alleles versus heterozygosity Zoo Biol. 5: Andrzejewski R., Weigle A., Różnorodność biologiczna Polski. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, Warszawa. CBD ONZ (Convention on Biological Diversity) Konwencja o różnorodności biologicznej sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz. U. z 2002 r. N184 poz. 1532) Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W., Perzanowska J., Król W., Baran P., Zięcik A Monitoring gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych w latach Biuletyn Monitoringu Przyrody, GIOŚ, Warszawa 2012/2 (10). Claridge M.F., Dawah H., A., WilsonM.R Species: The Units of Biodiversity.Chapman i Hall, London. Dawling R., Newsome D., Geotourism, Elsevier, 260 pp. Dimas S., Gabriel S Ekonomia ekosystemów i bioróżnorodności. Raport wstępny. A Banson Production, Cambridge, Wielka Brytania Dyrektyw Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 30 listopada 2009 roku w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Evans A., 2009.The feeding of the nine billion. global food security for the 21st, Century, Chatham House, London Falińska K., Ekologia Roślin, PWN, Warszawa. FAO, The State of the World s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy. FAO, W: The second report on the state of the world s plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy.

100 FAO, W: The second report on the state of the world s plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy. FerrettiM., Bussotti F., Campetella G., Canullo R., Chiarucci A., Fabbio G., Petrccione B., Biodiversity its assessment and importance in the Italia programme for the intensiva monitoring of forest ecosystems CONECOFOR. Annali C.R.A. Istituto spermentale per la selvicoltura. Vol. 30 Suppl. 2. Forman R.T.T.,1995. Land Mosaics: The Ecology of Landscapes and Regions,Cambridge Uniwersity Press, Cambridge, New York. Glowka L., A Guide to the Convention on Biological Diversity. Environmental Policy and Law Paper No. 30 IUCN Gland and Cambridge,161. Gonera M., Zabytki przyrody nieożywionej, czyli dobro nie powszechnego użytku. Przegląd Geologiczny 53(3), Gray M., Geodiversity. Valuing and Conserving Abiotic Nature. John Wiley and Sons, Chichester. Harper J.L., Hawksworth D.L., Biodiversity: measuremet and estimation. Phil.Trans. R. Soc. Land. B 345, Interpretation Manual of European habitats, Eur 25, European Commission, DG Environment Nature and Biodiversity, Knapik i in., 2007 Kozłowski S., Migaszewski M.Z., Gałuszka A., Geodiversity conservation-conserving our geological heritage. Polish Geological Institute Special Papers13, Krupiński J., Wiadomości Zootechniczne 1,1. Kwiatkowska A.J., Symonides E., 1985.Statistical analisis of the phytocoenose homogeneity. Part. I dystribution of the Total species diversity and evenness indices as homogeneity measure. Acta Soc. Bot. Pol. 54 (4), Litwińczuk Z., Chabuz W., Stanek P., Jankowski P., Wstępne wyniki badań nad odrębnością genetyczną bydła białogrzbietego, Annales UMCS sec.. EE, Vol. XX, 1, Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J Monitoring gatunków zwierząt i roślin w Polsce w latach Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 71 (6): Migoń P., Geoturystyka. PWN Warszawa. Otęska Budzin J., Ochrona dziedzictwa geologicznego idée fixe przyrodników czy wymóg chwili, Geologia, 33,1,

101 Paiva S., Mcmanus C., Blackburn H.D., Conservation of Animal Genetic Resources (AnGR): the next decade. Symposium Proceedings. World Congress of Genetics Applied to Livestock Production, Vancouver, Canada, August Roo-Zielińska E Fitoindykacja jako narzędzie ochrony środowiska fizycznogeograficznego Podstawy teoretyczne i analiza stosowanych metod, Prace Geograficzne, IG ipz PAN, Warszawa, 199. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 marca 2015 w sprawie szczegółowych warunków i trybów przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Działanie rolno-środowiskowe-klimatyczne objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Dz. U. poz. 415 z póź. zm. Sienkiewicz J Koncepcje bioróżnorodności ich wymiary i miary w świetle literatury. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 45, Silversides F. G., Purdy P. H., Blackburn H. D., Comparative costs of programmes to conserve chicken genetic variation based on maintaining living populations or storing cryopreserved material. Br. Poult. Sci. ;53: Słomka i in. 2006, Słomka T., Kicińska-Świderska A., Geoturystyka - podstawowe pojęcia, Geoturystyka, 1, 5-7. Strien van A.J., Duuren van L., Foppen P.B., SoldaatL.L, Atypology of indicators of biodiversity change as a tool to make better inducators, Ecological Indicators. Wimbledon W. A.P., GEOSITES - inicjatywa Międzynarodowej Unii Nauk Gcologicznych na rzecz ochrony dziedzictwa geologicznego. Polish Geological Institute Special Papers, 2, 5-8. Wimbledon W. A.P National site selction, a stop on the road to a European Geositc list. Geol. Balcan., 26, Zubel R., Statystyczno- przestrzenna analiza danych florystyczno ekologicznych jako próba wieloaspektowego opisu lokalnej bioróżnorodności. Zapobieganie Zanieczyszczeniu, Przekształcaniu i Degradacji Środowiska XIV, Zwoliński Z., Geodiversity, W: A.S. Goudie (red.) Encyclopedia of Geomorphology, Vol. 1, Routledge,

102 Rozdział 7 Zwierzęta w ochronie przyrody Leszek Drozd, Katarzyna Tajchman, Krzysztof Patkowski, Monika Greguła Kania, Grzegorz Grzywaczewski, Szymon Chmielewski, Mariusz Kulik, Marianna Warda 7.1. Wolno żyjące Chroniąc zwierzęta musimy chronić środowisko ich występowania a więc wodę, glebę, powietrze. Zwierzęta dzikie są doskonałym wskaźnikiem zmian w środowisku. Stały monitoring stanu populacji gatunków pomoże nam na wczesne wykrywanie zagrożeń. Powinnyśmy pamiętać o słowach przypisywanych wodzowi Seattle Czymże jest człowiek bez zwierząt? Gdyby odeszły wszystkie zwierzęta, odszedłby człowiek z wielkiej samotności ducha. Co przydarza się zwierzętom wkrótce przydarzy się też ludziom Ochrona gatunkowa zwierząt odnosi się do rodzimych gatunków dziko żyjących, zwłaszcza rzadkich, endemicznych i zagrożonych wyginięciem. Jest elementem ochrony przyrody tym bardziej skuteczna im w większym stopniu obejmuje środowisko życia zwierzęcia i jest konsekwentnie egzekwowana. Służą temu krajowe regulacje prawne oraz współpraca międzynarodowa, obejmująca zwłaszcza Konwencję Waszyngtońską (CITES), Konwencję Berneńską, Konwencję Bońską, Konwencję Ramsarską oraz Konwencję o Różnorodności Biologicznej z Rio de Janeiro. W Polsce ochroną gatunkową objęte jest 799 gatunków zwierząt wolno żyjących. Ustawa określa gatunki zwierząt objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej, objętych ochroną częściową, objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania, wymagające ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania (Ustawa, 2004). Zwierząt dziko żyjących, należących do gatunków objętych ochroną ścisłą lub częściową, nie można umyślnie zabijać, okaleczać lub chwytać, niszczyć ich jaj lub form rozwojowych, transportować. Zabronione jest również chowanie tych zwierząt, zbieranie, pozyskiwanie, przetrzymywanie lub posiadania okazów gatunków, niszczenia siedlisk lub ostoi, będących ich obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania, niszczenia, usuwania lub uszkadzania gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk lub innych schronień, umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień, zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany lub darowizny okazów gatunków, wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków, umyślnego

103 przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca oraz umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014). Pierwotnym założeniem ochrony gatunkowej było zagwarantowanie gatunkowi ochrony biernej in situ. Dla wielu gatunków jest zupełnie wystarczająca, a poza tym nie wszystkie gatunki zwierząt poddają się ochronie aktywnej. Jednakże znaczna część gatunków zagrożonych, często działalnością człowieka (antropopresja) nie jest w stanie samodzielnie odbudować swego stanu populacyjnego. Wówczas wymagana jest ochrona czynna obejmująca takie działania jak: hodowla restytucyjna (np. odbudowa populacji bobra) i wprowadzanie odchowanych osobników do wolnej przyrody tam gdzie gatunek niegdyś już występował (reintrodukcja), zasilanie naturalnej populacji osobnikami w części odchowanymi w sztucznych warunkach, przenoszenie osobników zagrożonych w siedliska zastępcze (translokacja) i bezpieczniejsze, sterowanie siedliskami, np. stosunkami wodnymi i sukcesją dla stworzeni optimum ekologicznego dla danej populacji, zakładanie sztucznych gniazd, wzbogacanie bazy pokarmowej (np. domieszki biocenotyczne). Fot. 1. Bóbr (Castor fiber) (fot. K. Olszak)

104 Fot. 2. Żółw błotny (Emys orbicularis) (fot. K. Olszak) Odrębną grupę stanowią w Polsce gatunki łowne. Są to gatunki dzikich ssaków i ptaków żyjących w środowisku naturalnym, będących zgodnie z obowiązującym prawem przedmiotem pozyskiwania w drodze polowania lub odłowów dokonywanych przez człowieka. Pozyskiwanie zwierząt łownych jest jednym z elementów gospodarki łowieckiej. Zwierzęta łowne, zgodnie z art. 2. Prawa łowieckiego, jako dobro ogólnonarodowe stanowią własność Skarbu Państwa. Gatunki znajdujące się na liście gatunków łownych objęte są gospodarką łowiecką, która jest elementem ochrony środowiska przyrodniczego i w rozumieniu ustawy oznacza ochronę zwierząt łownych (zwierzyny) i gospodarowanie ich zasobami zgodnie z zasadami ekologii i zasadami racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej (Ustawa Prawo łowieckie, 2016). Zadaniem gospodarki łowieckiej jest zachowanie różnorodności i gospodarowanie populacjami zwierząt łownych, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego na rzecz poprawy bytowania zwierzyny. Odzwierciedleniem stanu środowiska przyrodniczego w Polsce może być, między innymi, liczebność ptaków i ssaków znajdujących się na liście gatunków łownych na przestrzeni minionych dziesięcioleci. Początkowo (lata 50-te) na liście zwierząt łownych znajdowało się ponad 60 gatunków, w tym 7 gatunków zwierzyny grubej: (łoś (Alces alces), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), daniel (Dama dama), sarna (Capreolus capreolus), dzik (Sus scrofa), muflon (Ovis aries musimon) i ryś (Lynx lynx); oraz ponad 50 gatunków zwierzyny drobnej w tym

105 wszystkie gatunki kaczek i gęsi: lis (Vulpes vulpes), jenot (Nyctereutes procyonoides), borsuk (Meles meles), kuna leśna (Martes martes), tchorz zwyczajny (Mustela putorius), piżmak (Ondatra zibethicus), wydra (Lutra lutra), wiewiórka (Sciurus vulgaris), zając szarak (Lepus europaeus), dziki krolik (Oryctolagus cuniculus), drop (Otis tarda), głuszec (Tetrao urogallus), cietrzew (Lyrurus tetrix), jarzabek (Tetrastes bonasia), bażant (Phasianus ssp.), kuropatwa (Perdix perdix), przepiórka (Coturnix coturnix), czapla siwa (Ardea cinerea), słonka (Scolopax rusticola), dubelt (Gallinago media), krzyk (Gallinago Gallinaro), bekasik (Lymnocryptes minimus), derkacz (Crex crex), batalion (Calidris pugnax), łyska (Fulica atra), dzikie gęsi, dzikie kaczki, gołąb grzywacz (Columba palumbus), kwiczoł (Turdus pilaris) i paszkot (Turdus viscivorus) (Ustawa, 1959). Fot. 3. łoś (Alces alces) klępa z łoszakiem (fot. K. Olszak) W 1975 zniesiono nagrody za zabicie wilka i wpisano go do wykazu zwierząt łownych, na którego można było polować od 1. sierpnia do 31. marca, a na terenach województw: krośnieńskiego, nowosądeckiego i przemyskiego cały rok. W tym też roku na listę zwierząt łownych, poza wilkiem dopisano piżmaka (Ondatra zibethicus) na którego również można było polować cały rok. Jednocześnie rozporządzeniem tym wydry, wiewiórki, dropie, przepiórki i derkacze objęte zostały całoroczną ochroną (Rozporządzenie, 1975).

106 Fot. 4. Wilk (Canis lupus) (fot. K. Olszak) Intensywny okres polowań na wilki i piżmaki oraz coraz większa presja organizacji pozarządowych spowodowało, że wilki i piżmaki uznano za zwierzęta prawnie chronione (Rozporządzenie, 1984). Obecnie zakazane są jakiekolwiek polowania na wilki. Wilk został wykreślony z listy gatunków łownych. Dopuszczalne są jedynie odstrzały osobników niebezpiecznych lub atakujących stada, w oparciu o zgodę Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (na wniosek Konserwatora Przyrody). Za szkody poczynione przez wilki odpowiada Skarb Państwa (Rozporządzenie, 2001). Zachodzące duże zmiany w środowisku, intensyfikacja rolnictwa, coraz większa mechanizacja prac polowych oraz zanikanie siedlisk wilgotnych powoduje zmiany w wielkościach populacji wielu gatunków, w tym gatunków łownych. Powoduje to, że w kolejnych latach dość drastycznie ograniczono liczbę gatunków, na które można było polować. W 1995 roku do listy gatunków łownych dopisano kunę domową (Martes foina), norkę amerykańską (Neovison vison) oraz tchórz zwyczajny (Mustela putorius). Na piżmaki można było polować tylko na terenie stawów rybnych. Rozporządzenie to ze spisu zwierząt łownych wyłącza: rysia (Lynx lynx), tchórza stepowego (Mustela eversmanii), wydrę (Lutra lutra), wiewióręa (Sciurus vulgaris), dropia (Otis tarda), głuszeca (Tetrao urogallus), cietrzewia (Lyrurus tetrix), dubelty (Gallinago media), krzyki (Gallinago Gallinaro), bekasiki (Lymnocryptes minimus), derkacze (Crex crex), bataliony (Calidris pugnax), z dzikich gęsi wszystkie gatunki z wyjątkiem gęgawy, zbożowej i biało czelnej, dzikie kaczki z wyjątkiem krzyżowki (Anas platyrhynchos), cyraneczki (Anas crecca), głowienki (Aythya ferina), i czernicy (Aythya fuligula), kwiczoły (Turdus pilaris) i paszkoty (Turdus viscivorus) (Rozporządzenie, 1995).

107 Fot. 5. Kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos) kaczor i kaczka (fot. K. Olszak) Współczesne łowiectwo opiera się na wykładni przedstawionej w Europejskiej Karcie na temat Łowiectwa i Bioróżnorodności (European Charter on Hunting and Biodiversity), ogłoszonej przez Radę Europy w Strasburgu w dniach listopada 2007 r. Karta, zgodnie z założeniami Konwencji o Ochronie Europejskiej Fauny i Jej Naturalnego Środowiska (Berno, 1979), jest skierowana do europejskich myśliwych uprawiających myślistwo konsumpcyjne i rekreacyjne, i stosujących zasady trwałego użytkowania i gospodarowania łownymi gatunkami ssaków i ptaków (Dzięciołowski, 2011). Z gatunków łownych (zwierzyny grubej) specjalny status prawny ma łoś. Jest on gatunkiem łownym lecz w Polsce od 2001 roku obowiązuje moratorium (zawieszenie polowań i całoroczny okres ochronny). Obecnie opracowywana jest dla tego gatunki Strategii ochrony i gospodarowania populacją łosia w Polsce. Nadrzędnym celem strategii jest zapewnienie trwałości populacji łosia oraz zachowanie procesów ewolucyjnych zachodzących w populacjach tego gatunku. Poza tym strategia określa zasady i mechanizmy pozwalające prowadzić rzetelną inwentaryzację i monitorowanie liczebności łosia oraz zaproponować działania, które pomogą złagodzić problem szkód od łosia w lasach i znacząco zmniejszyć ryzyko kolizji komunikacyjnych z udziałem łosi (Ratkiewicz, 2011). Obecnie ze zwierzyny drobnej na liście zwierząt łownych mamy 24 gatunki w tym 11 gatunków ssaków: lis (Vulpes vulpes), jenot (Nyctereutes procyonoides), borsuk (Meles meles), kuna leśna (Martes martes), kuna domowa (Martes foina), tchorz zwyczajny (Mustela putorius), norka amerykańska (Neovison vison), piżmak (Ondatra zibethicus), zając szarak

108 (Lepus europaeus), dziki krolik (Oryctolagus cuniculus),szop pracz (Procyon lotor) oraz 13 gatunków ptaków: jarzabek (Tetrastes bonasia), bażant (Phasianus ssp.), kuropatwa (Perdix perdix), słonka (Scolopax rusticola), łyska (Fulica atra), gęś gęgawa (Anser anser), gęś zbożowa (Anser fabalis), gęś biało czelna (Anser albifrons), kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), cyraneczka (Anas crecca), głowienka (Aythya ferina), czernica (Aythya fuligula), gołąb grzywacz (Columba palumbus). Fot. 6. Lis (Vulpes vulpes) (fot. K. Olszak) Zgodnie z obowiązującą aktualnie Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody celem ochrony przyrody w Polsce jest: utrzymanie stabilności ekosystemów i trwałości procesów ekologicznych, zachowanie różnorodności biologicznej, w tym zapewnienie ciągłości istnienia wszystkich gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami ochrona walorów krajobrazowych, zadrzewień oraz zieleni w miastach i wsiach utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody poprzez działalność edukacyjną, informacyjną i promocyjną.

109 Wypełnienie tych celów jest niewątpliwie obowiązkiem każdego komu nie jest obojętne w jakim otoczeniu żyje i jakie chce pozostawić następnemu pokoleniu Gospodarskie Jednym z najważniejszych zadań ochrony przyrody w Polsce jest otoczenie szczególną troską unikatowych siedlisk przyrodniczo cennych, ochrony ich struktury ekologicznej i różnorodności biologicznej. Ochrona czynna polega na przywróceniu przyrodzie stanu naturalnego poprzez stosowanie odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnohodowlanych i ochronnych oraz zachowanie w określonym stanie niektórych elementów przyrody. Siedliska objęte ochroną przyrody są często wyłączane z użytkowania, co jest m.in. przyczyną sukcesji wtórnej, która polega na wzroście udziału krzewów i drzew oraz zubożeniu różnorodności biologicznej. Aby zapobiec takim zjawiskom wprowadza się zwierzęta gospodarskie w celu ochrony przyrody [Mirek 2004, Rogalski in. 2001]. Fot. 7. Ekstensywny wypas bydła (fot. P. Jankowski) Wypas zwierząt ma ogromny wpływ na kształtowanie krajobrazu, gdyż wiele biotopów łąkowo-pastwiskowych zawdzięcza mu swoje istnienie. Zwierzęta gospodarskie takie jak: owce, kozy, bydło i konie wydają się być szczególnie atrakcyjne dla turystów, gdyż widok pasących się zwierząt w terenie zwiększa malowniczość krajobrazu [Drożdż, 2002].

110 Należy podkreślić, że pasterstwo od stuleci było praktykowane na terenach górskich i pozytywnie przyczyniało się do występowania specyficznej roślinności. Zaniechanie wypasu spowodowało nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym gór i pogórza. Obecność owiec w górach była czymś tak oczywistym, że nie zdawano sobie sprawy z ich wpływu na kształtowanie krajobrazu, niewymiernego w aspekcie gospodarczym a znaczącego z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, zachowującego bioróżnorodność flory i fauny [Drożdż 2002, Węglarzy i in. 2011]. Fot. 8. Wypas owiec w Roztoczańskim Parku Narodowym (fot. K. Patkowski) Jednym z pozytywnych przykładów promujących wprowadzanie owiec na obszary, w których niegdyś bytowały jest realizacja Programu Owca Plus. W roku 2007 Samorząd Województwa Śląskiego przystąpił do realizacji w/w programu. Jego celem była ochrona środowiska przyrodniczego i zachowanie bioróżnorodności poprzez przywrócenie i utrzymanie wypasu owiec na halach i polanach górskich oraz na obszarze Jury Krakowsko- Częstochowskiej. Zauważono, że regres w hodowli owiec spowodował zachwianie równowagi ekologicznej wymienionych terenów. Zarastanie hal i polan górskich przyczynia się bowiem do ginięcia wielu cennych gatunków roślin i zwierząt oraz powoduje

111 nieodwracalne zmiany w krajobrazie [Mirek 2004]. Zdaniem autorów opracowań związanych tematycznie z tym obszarem badawczym - przyrost wysokich traw może być powstrzymany jedynie przez regularny wypas zwierząt. Pasterstwo praktykowane na terenach górskich od stuleci było głównym czynnikiem występowania specyficznej roślinności. Poprzez przyjęcie kolejnego zadania pt. Program aktywizacji gospodarczej oraz zachowania dziedzictwa kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej - Owca Plus na lata " przedłużono realizację programu do 2014 roku. Podjęto ochronę najcenniejszych przyrodniczo hal i polan górskich Beskidu Śląskiego i Żywieckiego oraz muraw kserotermicznych Jury Krakowsko-Częstochowskiej poprzez powstrzymanie sukcesji lasu w oparciu o gospodarkę pasterską [Węglarzy 2011]. Na przykładzie obszarów Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN) możemy obserwować wyraźny wpływ prowadzenia działalności pasterskiej na bioróżnorodność. Niezmiernie ważnym elementem w zachowaniu równowagi biologicznej jest wielkość populacji w danym środowisku. W historii Parku były okresy, w których wypasano nadmierną ilość zwierząt, takie działanie doprowadzało do ogromnego zniszczenia szaty roślinnej. W latach zdecydowano o wycofaniu pasterstwa z hal, co z kolei powodowało niekorzystne zarastanie śródleśnych polan. Zaprzestanie całkowicie wypasu zwierząt na tych terenach jak się później okazało, było decyzją chybioną, bowiem zauważono niekorzystne zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym Tatr. W czasach, gdy zniesiono koszenie oraz wypas owiec, naturalna sukcesja ekologiczna spowodowała zarastanie terenów malinami, borówczyskami, a ostatecznie lasem. Jest to bardzo niekorzystny proces, ponieważ powoduje znaczne zmniejszenie różnorodności biologicznej. W związku z tym w 1981 roku w Tatrach powrócono do wypasu owiec w celu odtwarzania najcenniejszych polan i hal. Badania prowadzone na tych terenach wskazują jednoznacznie, że powstałe dzięki działalności człowieka hale i polany tatrzańskie mogą istnieć, gdy są użytkowane [Drożdż 2002, Lechowska i in. 2009, Rogalski i in. 2001]. Obecnie w celu zachowania różnorodności biologicznej TPN podejmuje aktywne formy przeciwdziałania zarastaniu obszarów nieleśnych obejmujących m. in. tereny dawnych hal, polan, łąk i pól uprawnych. Łącznie ok. 350 ha znajduje się w strefie ochrony czynnej parku. Podejmowane są takie zabiegi, jak: usuwanie pojawiających się zadrzewień, koszenie i wypas oraz nawożenie organiczne poprzez koszarowanie owiec. Mający wielowiekową tradycję wypas owiec i krów uznany został za najbardziej skuteczną i przyjazną środowisku formę ochrony polan, równocześnie umożliwia kontynuację tradycji pasterskich regionu. Według danych TPN z 2008 r. w ostatnich latach wypasane jest w Tatrach łącznie

112 owiec i krów na obszarze ponad 150 ha. Gdyby nie owce, w Tatrach znacznie trudniej byłoby chronić ekosystemy nieleśne, ponadto niewątpliwie pozytywnym aspektem wypasu owiec jest zachowanie w żywej formie kultury i tradycji pasterskiej, która na Podhalu sięga czasów średniowiecza [Szewczyk 2006]. Obserwując zmiany podejścia do sposobu ochrony środowiska naturalnego nasuwa się refleksja, że kiedyś owce były przeszkodą w skutecznej ochronie Tatr dzisiaj są niezwykle cennym orężem w walce o utrzymanie naturalnego środowiska przyrodniczego. Kolejnym przykładem wykorzystania zwierząt gospodarskich w czynnej ochronie przyrody jest zapoczątkowana w latach 80-tych rezerwatowa i stajenna hodowla koników polskich na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego (RPN). Fot. 9. Koniki Polskie w Roztoczańskim Parku Narodowym (fot. K. Patkowski) Obecność koników w Parku przyczynia się do pielęgnacji polan śródleśnych i grobli na stawach Echo. Ponadto po pozytywnym zaopiniowaniu przez Radę Naukową Parku w 2010 roku wprowadzono stado polskich owiec nizinnych odmiany uhruskiej na teren RPN. Wprowadzenie wypasu owiec na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego ma na celu ochronę cennych i rzadkich gatunków roślin. Ekstensywny wypas pozwala również na

113 utrzymania charakterystycznych cech dziedzictwa krajobrazowego regionu i promuje stabilność składu botanicznego zbiorowisk roślinnych. Wybór polskich owiec nizinnych odmiany uhruskiej do ochrony łąk i polan śródleśnych był nieprzypadkowy, bowiem są to zwierzęta rodzime, których chów i hodowla wpisują się w tradycje tych terenów. Wprowadzenia ekstensywnego wypasu owiec objętych Programem ochrony zasobów genetycznych na teren RPN to niewątpliwie czynna efektywna ochrona cennych siedlisk, łącząca ochronę agrobioróżnorodności z szeroko rozumianą ochroną przyrody [Gruszecki i in. 2011]. W celu zwiększenia różnorodności wypasanych zwierząt na terenie RPN w ostatnich latach wprowadzono również stado bydła białogrzbietego [Gruszecki i in. 2013]. Wypas zwierząt na murawach kserotermicznych to kolejny przykład wykorzystania zwierząt gospodarskich w czynnej ochronie przyrody [Barańska i in. 2009, Warda i in.2011]. Murawy kserotermiczne są zbiorowiskami roślinnymi półnaturalnymi co oznacza, że nie utrzymują się samoistnie, tylko przy współudziale człowieka. Większość muraw w całej Europie środkowej utrzymuje swój otwarty charakter dzięki ekstensywnej gospodarce, głównie wypasowi, a rzadziej koszeniu, wypalaniu a nawet sporadycznemu przeorywaniu. Fot. 10. Owce na wrzosowiskach (fot. K. Patkowski)

114 Jeszcze kilkadziesiąt lat temu każdy rodzaj gospodarowania człowieka na murawach, w ochronie przyrody uważano za czynnik negatywny. To właśnie wtedy zamknięto w rezerwatach wiele cennych muraw kserotermicznych, jednocześnie zakazując na nich jakichkolwiek działań związanych z wcześniejszym użytkowaniem wypasem, koszeniem. Spowodowało to uruchomienie sukcesji wtórnej, która dość szybko doprowadziła do przekształcenia dawnych, otwartych zbiorowisk murawowych w ciepłolubne zarośla i lasy. Skutkiem takiej działalności jest drastyczny spadek liczby rzadkich gatunków kserotermicznych, dla których powołano rezerwat. Polski Klub Przyrodników we współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Lublinie realizując na terenie północnozachodniej i południowo-wschodniej Polski program Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka prowadził specyficzne metody gospodarowania na murawach kserotermicznych, związane z ekstensywną gospodarką pasterską. Często stosowaną praktyką było wypasanie mieszanego stada owiec, kóz, pojedynczych sztuk bydła i koni. Przeważnie na tak ekstremalne siedliska, ze słabej jakości bazą pokarmową nadawały się najbardziej pierwotne, stare odmiany zwierząt gospodarczych (owce wrzosówki, świniarki, koniki polskie, kozy różnych ras) [Barańska i in. 2009, Barańska i Jermaczek 2009]. Fot. 11. Stado kóz na wypasie (fot. M. Szymanowski)

115 W ochronie muraw napiaskowych w Parku Krajobrazowym Podlaski Przełom Bugu wykorzystano owce do czynnej ochrony przyrody. Podlaski Przełom Bugu to obszar charakteryzujący się wysokim stopniem naturalności. Nieuregulowane na tym odcinku koryto rzeki oraz różnorodność siedlisk i ekosystemów są czynnikami, które sprawiają, że dolina jest ostoją dla wielu rzadkich i zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Ekstensywny styl gospodarowania na terenach zalewowych rzeki spowodował wykształcenie się specyficznych środowisk o unikatowych w skali kraju i kontynentu walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Niestety zaniechanie pierwotnych metod gospodarowania (wypas i użytkowanie kośne) doprowadziło do narażenia na sukcesję wtórną najcenniejszych obszarów Parku. Eksperymentalne wprowadzenie w 2008 roku stada owiec rasy świniarka na teren rezerwatu przyrody Kózki, z zadaniem zapobiegania sukcesji wtórnej na murawach napiaskowych zakończyło się sukcesem [Chmielewski 2001, Chmielewski i Chmielewski 2006, Warda i in. 2011]. Fot. 12. Owce świniarki na murawach kserotermicznych (fot. J. Oreszczuk)

116 Literatura Barańska K., Chmielewski P., Cwener A., Pluciński P Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Barańska K., Jermaczek A Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 murawy kserotermiczne. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Chmielewski Sz., Chmielewski T. J Zmiany struktury ekologicznej krajobrazu poleskiego odcinka doliny rzeki Bug w latach [w]: Wojciechowska W. red. Jeziora rzeczne doliny środkowego Bugu: różnorodność biologiczna i krajobrazowa. Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; Lublin: Chmielewski T. J Pojezierze Łęczyńsko Włodawskie: przekształcenia struktury ekologicznej krajobrazu i uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol. 4, Lublin Chmielewski T. J., Chmielewski Sz The influence of changes In landscape ecological structure on biodiversity (The West Polesie Biosphere Reserve) (In: Kędziora A. ed. Papers on Global Change). IGBP Warszawa, vol. 15: Drożdż A Rola pasterstwa w kształtowaniu i utrzymaniu krajobrazu górskiego. Biul. Inf. IŻ Dzięciołowski R.: Idea zrównoważonego łowiectwa w świecie. W: Zrównoważone łowiectwo jako narzędzie gospodarowania populacjami zwierząt. Wyd. konferencyjne SGGW Wydział Nauk o Zwierzętach, Zarząd Główny PZŁ, Dyrekcja Generalna LP, Warszawa. Gruszecki T.M., Litwińczuk Z., Patkowski K., Chabuz W., Sawicka-Zugaj W., Słomiany J Owca uhruska i bydło białogrzbiete [w:] Reszel R., Grądziel T. (red.), Roztoczański Park Narodowy przyroda i człowiek. Wyd. RPN, Zwierzyniec: Gruszecki T.M., Strupieniuk Z., Patkowski K., Słomiany J Wykorzystanie owiec do czynnej ochrony przyrody w Roztoczańskim Parku Narodowym. Przegląd Hodowlany 12, Lechowska J., Augustyńska-Prejsnar A., Ormian M., 2009 Wykorzystanie owiec w ochronie krajobrazu górskiego. Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej 11, Mirek Z Problemy różnorodności biologicznej obszarów pasterskich Polski w kontekście rozwoju zrównoważonego. Miejsce wypasu i Gospodarki owczarskiej w koncepcji rozwoju zrównoważonego. Mat. VI Owczarskiej Szkoły Zimowej

117 Mroczkowski S Pielęgnowanie krajobrazu za pomocą owiec. Miejsce wypasu i Gospodarki owczarskiej w koncepcji rozwoju zrównoważonego. Mat. VI Owczarskiej Szkoły Zimowej Ratkiewicz M. 2011: Strategia ochrony i gospodarowania populacją łosia w Polsce. Białystok). Rogalski M., Wieczorek A., Kardyńska S., Płatek K Wpływ pasących się zwierząt na bioróżnorodność florystyczną runi. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 478, Rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz.U. z 2004, nr 220, poz. 2237). Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 17 listopada 1975 r. w sprawie okresów polowań na zwierzęta łowne. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 27 marca 1984 r. w sprawie uznania wilka i piżmaka za zwierzęta łowne. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 30 stycznia 1995 r. w sprawie uznania niektórych gatunków dzikich zwierząt za łowne oraz wyłączenia niektórych gatunków ze spisu dzikich zwierząt łownych. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. z 2001 r. Nr 130, poz Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Szewczyk W Racjonalne nawożenie łąk i pastwisk. Program Aktywizacji Gospodarczej i Ochrony Dziedzictwa Małopolskich Karpat Owca Plus Mat. szkol. Kraków, Ustawa z dnia 17. czerwca 1959 roku o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim. Ustawa z dnia 22 czerwca 2016 r. Prawo łowieckie Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004, nr 92, poz. 880). Warda M., Kulik M.A., Gruszecki T Charakterystyka wybranych zbiorowisk trawiastych w rezerwacie przyrody "Kózki" oraz próba ich czynnej ochrony przez wypas owiec rasy świniarka. Annales UMCS, LXVI(4), E, 1-7. Węglarzy K., Skrzyżala I., Pellar A Program Owca Plus w kultywowaniu tradycji owczarskich na Ziemi Cieszyńskiej. Wiad. Zoot. R. XLIX, 3,

118 Rozdział 8 Znaczenie gospodarcze i kulturowe zwierząt Andrzej Junkuszew, Paulina Dudko, Leszek Drozd, Katarzyna Tajchman, Tomasz M. Gruszecki, Elżbieta Bielińska,Mariusz Florek, Krzysztof Tomczuk, Klaudiusz Szczepaniak Wizja rozwoju obszarów wiejskich prezentowana w ostatnim czasie przez Unię Europejską zakłada zwiększenie nacisku na tzw. tożsamość regionalną, co jest ściśle powiązane z promowanym zrównoważonym rozwojem tych terenów. Jednym z elementów pomagających w utrzymaniu tożsamości regionalnej są zwyczaje i tradycje związane z kulturą rolną na danym obszarze. Dobrym przykładem tego mogą być obszary górskie zarówno w naszym kraju jak i Europie. Tradycje oraz zwyczaje ludowe związane szczególnie z kulturą pasterską pozwalają kultywować dziedzictwo kulturowe regionu. Należy tutaj podkreślić, że pielęgnowanie specyficznych dla rejonów górskich tradycji ma znaczenie nie tylko sentymentalne ale powinno stanowić i stanowi istotny czynnik napędowy lokalnej gospodarki. Doskonałym przykładem może być wykorzystywanie ich w promocji turystyki, co także jest dużą szansą na zwiększenie udziału w gospodarce sektora usług oraz małych przedsiębiorstw. Jednak jak wspomniano powyżej rozwój ten jest w dużej mierze zależny od zachowania lokalnych i specyficznych dla danego regionu tradycji. Właśnie aspekt społeczno-kulturowy chowu i hodowli zwierząt, szczególnie ras rodzimych, jest istotnym czynnikiem pozwalającym na realizację zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich zarówno w naszym kraju jak i innych krajach Europy czy też świata [Dudko i wsp. 2016, 2016a, Junkuszew i wsp. 2016]. Dobrym przykładem takich działań jest wykorzystanie tradycji i zwyczajów pasterskich. W porównaniu do innych grup zawodowych rolników pasterstwo od zawsze wymagało większego kontaktu pasterzy z naturą. Specyfika pasterstwa wymagała ciągłego poszukiwania nowych terenów dla utrzymywanych zwierząt, przez co wymuszała na pasterzach czasową izolację od wykonujących stacjonarne zawody ludzi. Przebywanie przez większość roku w wąskim gronie osób z dala od domu było jedną z przyczyn wytworzenia odrębności i specyfiki zwyczajów i tradycji pasterskich. Należy tutaj podkreślić, że ciągłe wędrówki pasterzy pozwalały także wpływać na obyczaje ludności, z którą mieli styczność podczas swoich wędrówek. Między innymi przykładem takich oddziaływań mogą być przenikające się elementy kultury różnych rejonów Karpat, wynikające właśnie z wędrówek ludów pasterskich [Sobala 2014]. Należy zwrócić uwagę, że kultura pasterska stanowi ciągle przenikające się elementy związane zarówno z przyrodą, tradycjami czy też gospodarką

119 danego regionu. W chwili obecnej wykorzystywane to jest, jak już wcześniej wspomniano, do promocji regionu. Przykładem może być odbywające się corocznie w połowie sierpnia w Ustroniu Święto baraniny, które jak podaje Marek Rembierz w swoich rozważaniach dotyczących m.in. odkrywania sensu kultury i jej współtworzenia w kontekście świata Fot. 1 Uroczysty przepęd owiec w Nydku (fot. A. Junkuszew) przyrody, jest wydarzeniem mającym różne aspekty wydarzenia kulturalnego. Ponadto nawiązuje do dopełniających się elementów tradycji kulturowej i gospodarczej. Ma to także ogromy związek z obszarami górskimi, gdzie od pokoleń pielęgnowane są tradycje hodowli owiec Hodowla zwierząt w tych rejonach wiąże się z przekazywaniem umiejętności, obyczajów, obrzędów a także roli bacy jako opiekuna stada oraz wielu innych elementów stanowiących kulturę pasterską [Rembierz 2012]. Analizując rolę kulturową zwierząt gospodarskich warto zwrócić uwagę na symbolikę związaną z nimi. Czasem o człowieku powiada się, że jest homo symbolicus, o czym świadczy rola wszelakiej symboliki w życiu ludzi. Dzięki funkcjonowaniu symboli kulturowych w życiu człowieka jest możliwa lepsza interpretacja przez niego doświadczeń egzystencjalnych. Warto zauważyć, że w otaczającej nas symbolice istnieje dużo odwołań związanych z kulturą pasterską. W książce dotyczącej symboliki chrześcijańskiej możemy znaleźć słowa baranek czy też pasterz [Forstner 1990] Wykorzystywanie symboliki pasterskiej tłumaczy się tym, że owcę obrano za symbol

120 pobożnej duszy, bo postrzegano ją jako zwierzę pełne prostoty i cierpliwości. W Księdze Psalmów ukazuje się obraz Boga jako troskliwego pasterza: Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego... [Ps 23,1-4]. Niestety w obecnych czasach coraz częściej przestaje być zrozumiała symbolika pasterska ze względu na zmniejszenie roli wypasu we współczesnych Fot. 2 Pokazy tradycyjnego strzyżenia owiec (fot. A. Junkuszew) społeczeństwach. Należy podkreślić, że niegdyś terminologia związana z pasterstwem wiązała się z codziennym doświadczaniem świata. O bliskości tradycji pasterskich i ich powiązaniu z życiem codziennym ludzi w dawnych czasach świadczą choćby słowa tak popularnych w naszym kręgu kulturowych kolęd oraz pastorałek. Warto zauważyć, że słowo pastorałka pochodzi od łacińskiego słowa pastoralis czyli pasterski. Kolejnym przykładem może być symbolizująca władzę biskupią laska nazywana pastorałem. Jest to charakterystyczny atrybut pasterza wykorzystywany do dnia dzisiejszego podczas wypasania owiec. Jednak nie tylko terminologia związana z pasterstwem odcisnęła swoje piętno w kulturze duchowej. O dużym znaczeniu wypasu zwierząt świadczą m.in. nazewnictwo wielu rzeczy ale chyba przede wszystkim istniejące do dnia dzisiejszego nazwy miejscowości. Dobrym przykładem są nazwy miast i wsi np. Poronin którego nazwa pochodzi od tego, że właśnie do tej miejscowości przyjeżdżano po runo czyli wełnę owczą.

121 W obecnych czasach rola pasterstwa wyraźnie się obniżyła. Dzieje się tak zarówno w naszym kraju jak i na świecie. Spowodowane to jest koncentracją produkcji, która staje się koniecznością ze względu na ciągłą walkę o zmniejszenie kosztów. Niestety, jest to kierunek niekorzystny z wielu względów, począwszy od pogarszania się jakości produkowanej żywności, degradacji niewypasanych terenów otwartych a skończywszy na negatywnych skutkach społeczno-kulturowych. W związku z tym istotnym wyzwaniem dla współczesnego społeczeństwa jest zachowanie a także restytucja pasterstwa. Doskonałym przykładem, jaki w rozwoju lokalnej społeczności oraz gospodarki regionu odgrywa kultywowanie tradycji pasterskich, są m.in. rejony górskie naszego kraju. Na tych terenach do dnia dzisiejszego widać olbrzymią rolę tradycyjnego wypasu w kształtowaniu stosunków społecznych na polskiej wsi. Potwierdzeniem jest nie tylko poważanie, jakim cieszą się bacowie, którzy w wielu przypadkach są niekwestionowanymi autorytetami dla lokalnych społeczności, ale Fot. 3 Występy zespołów ludowych podczas Mistrzostw Górali w strzyżeniu owiec (fot. P. Dudko) także kultywowane z dużym powodzeniem tradycje, zwyczaje czy obrzędy związane z pasterstwem. Tradycyjny sezon wypasu owiec rozpoczyna się obrzędem związanym z połączeniem owiec pochodzących od poszczególnych gospodarzy w jedno stado udające się na wypas. Zwyczaj ten zwany jest mieszaniem owiec. Ma on uroczysty charakter co podkreśla jego znaczenie dla lokalnej społeczności, bowiem jest to nie tylko symboliczne przekazanie pod opiekę bacy owiec na okres całego sezonu pastwiskowego ale także wyraz

122 potrzeby wspólnych działań. Omawiając obrzędy związane z mieszaniem warto wspomnieć m.in. o okadzaniu owiec tlącą się mieszanką ziół, - Ma to znaczenie symboliczne, bowiem od zawsze dym był wykorzystywany do odpędzania złych mocy, ale także i praktyczne ponieważ służy nadaniu jednakowego zapachu zwierzętom w stadzie. Jest to istotne, ze względu na to, Fot. 4 Pokazy rękodzieła ludowego (fot. A. Junkuszew) że owce na wypas są zbierane od wielu gazdów. Kolejną rolą okadzania owiec dymem pochodzącym z tlących się różnego rodzaju ziół jest próba zwalczenia występujących na zwierzętach pasożytów zewnętrznych. Istnieje wiele zwyczajów i tradycji pasterskich jednak Ograniczenia związane z niniejszą publikacją nie pozwalają na opisanie wszystkich. Warto jednak pamiętać, że tradycyjny sezon pasterski kończący się na św. Michała Archanioła niemniej uroczystym spędzaniem owiec z hal zwanym rozchodem. Wszystkie uroczystości związane czy to z wypędzeniem czy z zejściem owiec z wypasu mają bardzo uroczystą oprawę podkreślającą wagę tego wydarzenia dla lokalnej społeczności. Z reguły rozpoczynają się uroczystą mszą, a kończą występami zespołów ludowych. Warto podkreślić, że jest to ważny moment umożliwiający przekazanie oraz poznanie zwyczajów, tradycji, informacji o ginących zawodach czy też specyficznej gwary i muzyki młodemu pokoleniu. Jest to niezwykle ważne, ponieważ pozwala zachować ciągłość kulturową na tych terenach. Właśnie

123 popularyzacja i walka o zachowanie ginących zawodów były jednym z powodów organizacji Mistrzostw Górali w strzeżeniu owiec. W ramach tych zawodów zarówno turyści jak i lokalna społeczność może poznać sposoby strzyżenia owiec w dawnych czasach. Jest to także doskonała okazja to pokazania, jakim piętnem odcisnęła się hodowla owiec na życiu tamtejszej społeczności. Przykładem mogą być stroje ludowe wykonane z regionalnej wełny czy też instrumenty zrobione z rogów i skór wypasanych na tych terenach owiec. Wszystkie wymienione zwyczaje i tradycje odgrywają istotną rolę w rozwoju turystycznym regionów górskich. Obserwując rynek turystyki można zauważyć coraz większe zainteresowanie ludzi tego typu imprezami folklorystycznymi. Stanowi to istotną szansę na uzyskania dodatkowego dochodu dla gospodarstw w rejonach górskich. Fot. 5 Nauka rękodzieła ludowego podczas międzynarodowych warsztatów organizowanych przez wspólnie przez Katedrę Hodowli Małych Przeżuwaczy UP Lublin, Instytut Produkcji Zwierzęcej w Pradze oraz Stowarzyszenie Hodowców Owiec i Kóz Beskidu Śląskiego i Żywieckiego (fot. A. Junkuszew) Oczywiście nie tylko w Polsce pasterstwo ma istotne znaczenie dla kultywowania tradycji i rozwoju lokalnych społeczności. Przykładowo, we francuskiej Prowansji tradycyjne zawody związane z pasterstwem podlegają ochronie i rządowemu wsparciu ze względu na to, że uznawane są za dziedzictwo narodowe [Sobala 2012]. W podejmowanych działaniach zmierzających do utrzymania tradycji związanych z wypasem zwierząt istotny element

124 tworzy odtwarzanie tradycyjnych budowli pasterskich czy też tworzenia szlaków turystycznokrajoznawczych. Podejmowanie takich działań zarówno w Polsce jak i zagranicą z pewnością wpływa na stymulację rozwoju rzemiosła i turystyki [Myga-Piątek, 2012]. Jak wynika z przedstawionego powyżej opisu znaczenie tradycji pasterskich dla lokalnej społeczności jest niezwykle istotne. Zaprzestanie wypasu owiec niewątpliwie zachwiałoby relacje społeczne, doprowadziłoby też do zaniku wyróżniającego te regiony folkloru. Wpłynęłoby to niekorzystnie na wymiar ekonomiczny, który jest niezwykle istotnym czynnikiem w strategii zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Szczególnie, że w najbliższym czasie planuje się zwiększenie udziału wyrobów regionalnych w rynku żywności w całej Europie. Istotną Fot.6 Tradycyjne stroje oraz instrumenty wykonane z surowców uzyskanych od owiec (fot. A. Junkuszew) rolą w jej wytwarzaniu odgrywają rasy lokalne zwierząt, które są źródłem surowców do produkcji żywności tradycyjnej [Dudko i wsp. 2016, Dudko i wsp. 2016, Gruszecki i wsp. 2009, Grzybek 2009, Junkuszew i wsp. 2010, Junkuszew i Bojar 2012, Junkuszew i wsp, 2016, Szulc, 2011]. Przyczyną zwiększenia zapotrzebowania na tego rodzaju żywność jest poszukiwanie przez konsumentów wyrobów o dobrej jakości oraz coraz częstsze zwracanie uwagi na bezpieczeństwo produkowanej żywności.

125 Połączenie wypasu kulturowego zwierząt wraz z prowadzonymi jednocześnie działaniami mającymi ma celu promowanie unikalnej tradycji regionu ma szczególne znaczenie w rejonach, gdzie warunki terenowe nie pozwalają na prowadzenie intensywnej produkcji rolniczej. Jak wspomniano już wcześniej takimi obszarami na terenie Polski są rejony górskie. Wykorzystanie szans, jakie przynosi wypas zwierząt, powinno być ważnym aspektem społeczno-kulturowym wpływającym na rozwój regionu. Pozwala to na kultywowanie tradycji regionalnych, pomaga łączyć lokalną społeczność, oraz otrzymywać wysokiej jakości surowce niezbędne do produkcji wysokiej jakości żywności tradycyjnej. Powszechnie znane są produkty regionalne od wieków związane z terenami górskimi, takie jak m. in.: oscypek, redykołka, bundz, żentyca czy bryndza. Fot. 7 Występy zespołów folklorystycznych cieszą się olbrzymią popularnością wśród turystów (fot. K. Nazar) W rozdziale skoncentrowano się głównie na omówieniu znaczenia społeczno - kulturowego zwierząt gospodarskich w rejonach górskich, jednak warto zauważyć, że produkcja zwierzęca oparta o rasy lokalne nie dotyczy tylko terenów górskich, ale także innych regionów Polski. Przykładem może być tutaj Lubelszczyzna. Utrzymywanie ras lokalnych- świnia puławska, owca uhruska, krowa białogrzbieta, pozwala na kontynuowanie tradycji związanych z chowem i hodowlą zwierząt. Stanowią one także doskonałe źródło surowca o wybitnych walorach zarówno smakowych jak i zdrowotnych [Babicz i wsp. 2009, Babicz i wsp. 2013,

126 Dudko i wsp. 2016, Dudko i wsp. 2016a, Florek i wsp. 2016, Florek i wsp. 2016a, Gruszecki i wsp. 2013, Gruszecki i wsp. 2013a, Junkuszew i wsp. 2016, Król i wsp. 2010, Król i wsp. 2015, Kudełka 2014, Litwińczuk i wsp. 2015, Milewski 2006]. Podsumowując znaczenie ras regionalnych jako źródła surowca do produkcji wyrobów regionalnych należy podkreślić, że konsekwencją dobrego przystosowania zwierząt do warunków klimatycznych panujących na tych obszarach jest lepsza zdrowotność zwierząt, co w wielu przypadkach oznacza stosowanie mniejszej ilości preparatów leczniczych, których pozostałości w mięśniach czy mleku, pogarszając jakość produktów i mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie ludzi [Williams, 2006; Dorne i wsp., 2013]. Omawiając znaczenie gospodarcze wypasu zwierząt nie można nie wspomnieć o roli, jaką odgrywa ona w ochronie terenów przyrodniczo cennych. Z jednej strony jest to chyba jeden z najtańszych sposobów zapobiegania degradacji tych obszarów, natomiast nie możemy też zapominać, że tereny chronione ze względu na bogaty i zróżnicowany skład gatunkowy runi są doskonałym miejscem do produkcji wysokojakościowej żywności. Może ona doskonale przyczynić się do podniesienia dochodów lokalnych społeczności. Warto podkreślić, że większość terenów przyrodniczo cennych znajduje się na obszarach, gdzie poziom życia ludności wiejskiej jest stosunkowo niski. Wsparcie pasterstwa na tych terenach pozwoliłoby na rozwój gospodarczy regionu i choćby z tego względu działania takie powinny stanowić priorytet dla decydentów w podejmowaniu zadań mających na celu rozwój regionów szczególnie typowo rolniczych. Znaczenie gospodarcze i kulturowe łowiectwa w Polsce Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody [Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody]. Ustawowym celem ochrony przyrody jest, między innymi, utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków, utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację oraz informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Cele te w pełni pokrywają się z celami jakie wyznacza sobie polskie łowiectwo. Dodatkowo łowiectwo obejmuje wiele zagadnień w tym gospodarkę łowiecką (zespół planowanych

127 czynności mających na celu racjonalne gospodarowanie zwierzyną), ochronę środowiska naturalnego, a także strzelectwo myśliwskie, kynologię, trofeistykę, kulturę łowiecką (w tym etykę, tradycje, kult patronów), kolekcjonerstwo, wystawiennictwo łowieckie i wiele innych zagadnień. Bardzo ważną dziedziną łowiectwa jest gospodarka obejmująca m.in. regulację liczebności zwierzyny i selekcję poprzez polowania oparte na ścisłym planowaniu łowieckim (także w drodze odłowów zwierząt łownych (zwierzyny). Dziedzina ta sprawia, że na polskie stoły rocznie dostarczane jest ponad 15 tysięcy ton doskonałej jakości dziczyzny spełniającej wszystkie warunki stawiane produktom w pełni ekologicznych. Łowiectwo jest szczególną dziedziną życia społecznego, która łączy harmonijnie ochronę przyrody ojczystej z polowaniem, posiada walory kulturotwórcze, wychowawcze, rekreacyjne oraz gospodarcze. Zadania z zakresu łowiectwa realizują myśliwi zrzeszeni w Polskim Związku Łowieckim, zgodnie z obowiązującym prawem, z poszanowaniem tradycji i etyki łowieckiej. W historii Polski łowiectwo zajmuje znaczące miejsce, wnosząc wymierny wkład do materialnej i duchowej kultury narodu, co znalazło odzwierciedlenie w sztuce, w tym w literaturze, malarstwie i muzyce, formując trwałe wartości etyczne oraz zwyczaje łowieckie. Współcześni myśliwi wartości te kultywują i wzbogacają. Współczesne łowiectwo to duży dział gospodarki narodowej. W Polsce łowiectwem i gospodarką łowiecką zajmuje się około 120 tysięcy członków Polskiego Związku Łowieckiego oraz duża rzesza leśników wypełniając swoje cele zawodowe. Współczesna działalność myśliwych czerpie ze zdobyczy naukowych, służy zachowaniu bioróżnorodności i ochronie przyrody. Polscy myśliwi mają udział w wielu ważnych przedsięwzięciach związanych z ochroną przyrody i środowiska naturalnego, w tym restytucji zagrożonych gatunków zwierząt takich jak: żubr, łoś, bóbr i sokół wędrowny. Do bardzo ważnych elementów łowiectwa należy krzewienie kultury, w tym pielęgnowanie tradycji, zwyczajów, propagowanie zasad etyki wśród myśliwych oraz kultu patronów myśliwych. Łowiectwo w życiu współczesnych myśliwych, obok funkcji gospodarczych, pełni ważną rolę w spełnianiu potrzeb społecznych w zakresie uprawiania myślistwa. Współczesne łowiectwo nawiązuje do staropolskich tradycji, zwyczajów, języka i dawnych wzorów moralno-etycznych. Literatura Babicz M., Kamyk P., Stasiak A., Pastwa M Opportunities to use Puławska pigs for heavy fattener production. Ann. Anim. Sci., 9, 3:

128 Babicz M., Kropiwiec K., Kasprzak K., Skrzypczak E., Hałabis M Analysis of the quality pork obtained from carcasses fatteners of Polish Landrace and Pulawska breed. Ann. UMC-S, Lublin-Polonia, sec. EE, XXXI (4): 1 7. Dorne J.L.C.M., M.L. Fernández-Cruz, U. Bertelsen, D.W. Renshaw, K. Peltonen, A. Anadon, A. Feil, P. Sanders, P. Wester, J. Fink-Gremmels Risk assessment of coccidostatics during feed cross-contamination: Animal and human health aspects. Toxicol Appl Pharm., 270, Dudko P., Junkuszew A., Barłowska J., Florek M., Gruszecki T.M., Litwińczuk Z. (2016 a) - Jakość surowców pozyskiwanych od zwierząt ras lokalnych.. - Wytwarzanie produktów regionalnych jako szansa aktywizacji gospodarstw utrzymujących lokalne rasy zwierząt i promocji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / red. nauk. Joanna Barłowska - [Lublin] : Joanna Dejko Studium Doskonalenia Zdolności Poznawczych ISBN Dudko P., Junkuszew A., Gruszecki T.M. (2016) Jakość produktów regionalnych. - Wytwarzanie produktów regionalnych jako szansa aktywizacji gospodarstw utrzymujących lokalne rasy zwierząt i promocji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / red. nauk. Joanna Barłowska - [Lublin] : Joanna Dejko Studium Doskonalenia Zdolności Poznawczych ISBN Florek M., Junkuszew A., Bojar W., Skałecki P. Greguła-Kania M., Litwińczuk A.,Gruszecki T.M., (2016a) Effect of vacuum ageing on instrumental and sensory textural properties of meat from uhruska lambs Ann. Anim. Sci., Vol. 16, No Florek M., Junkuszew A., Greguła-Kania M., Bojar W., Kaliniak A., Bracik K., Krupa P., Gruszecki T.M. (2016) Effect of sex, muscle, and processing temperature on heme iron content in lamb meat Animal Science Papers and Reports vol. 34 no. 3, Forstner D. Świat symboliki chrześcijańskiej. Instytut Wydawniczy PAX Warszawa 1990 Gruszecki T.M., Junkuszew A., Bojar W Ekologiczna produkcja zwierzęca szansą dla Lubelszczyzny. Ekolubelszczyzna XXI wieku. Podnoszenie świadomości o żywności ekologicznej mieszkańców regionu Monografia pod redakcją E. Bojar i K. Pylak TNOiK Toruń str Gruszecki T.M., Bojar W., Junkuszew A., Szymanowski M., Ciesielczuk M. (2013) Wartość rzeźna jagniąt rodzimej rasy utrzymywanych w warunkach chowu wolnego na terenach przyrodniczo Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2013 T. 15 z. 5, 94-96

129 Gruszecki T.M., Pięta M., Lipecka Cz., Szymanowska A., Junkuszew A., Greguła-Kania M., Patkowski K., Szymanowski M., Bojar W. (2013a) Owca uhruska i syntetyczne linie bcp i scp na Lubelszczyźnie wyd. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Grzybek M Preferencje konsumentów z podkarpacia dotyczące popytu na produkty regionalne. Journal of Agribusiness and Rural Development, 1(11), Junkuszew A, Bojar W Livestock breeding as a Chance for sustainable development of the region monografia pt. Biodiversity and regional development pod redakcją Bojar W., Diniz F., Junkuszew A. Wydawnictwo TNOiK Toruń str Junkuszew A., Bojar W., Gruszecki T.M., Barłowska J, Kuchtik J, Kolejko M., Cieślar R Jarosińska A Is ecological animal production the future of nutritional economy of the Lublin region? Lublin region ecological region of the XXI century Monografia pod redakcją Bojar W. TNOiK Toruń str Junkuszew A., Dudko P., Gruszecki T.M. (2016) Znaczenie ras lokalnych w zrównowazonym rozwoju obszarów wiejskich.. - Wytwarzanie produktów regionalnych jako szansa aktywizacji gospodarstw utrzymujących lokalne rasy zwierząt i promocji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich / red. nauk. Joanna Barłowska - [Lublin] : Joanna Dejko Studium Doskonalenia Zdolności Poznawczych ISBN Król J., Litwińczuk Z., Brodziak A., Sawicka-Zugaj W Bioactive protein content in milk from local breeds of cows included in the genetic resources conservation programme. Ann. Anim. Sci., 10(3), Król J., Litwińczuk Z., Matwijczuk A Profil kwasów tłuszczowych i zawartość cholesterolu w mleku krów użytkowanych w systemie niskonakładowym z uwzględnieniem sezonu produkcji. Rocz. Nauk. PTZ, 11(2), Kudełka W Próba oceny autentyczności produktów tradycyjnych z mleka owczego Zesz. Nauk. UEK, 3 (927), Litwińczuk Z., Matwijczuk A., Brodziak A Wartość energetyczna, właściwości fizyczne i przydatność technologiczna mleka krów rasy polskiej czerwonej, białogrzbietej i simentalskiej utrzymywanych w systemie niskonakładowym. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 6(103), Milewski S Walory prozdrowotne produktów owczych. Medycyna Wet., 5, Myga-Piątek U., 2011: Koncepcja zrównoważonego rozwoju w turystyce. Problemy Ekorozwoju, vol. 6, nr 1:

130 Rembierz M O kulturowym wymiarze wypasania owiec i symbolice pasterskiej oraz o kunszcie kucharskim i dobrym smaku Sobala M. (2014) Krajobrazy pasterskie w Polsce i Europie wybrane typy, przykłady i formy ich ochrony Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego NR 25/2014: Szulc K. Ochrona zasobów zwierząt gospodarskich w kontekście zrównoważonego rozwoju Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development 2011, vol. 6, no 2, Williams R.B Tracing the emergence of drug-resistance in coccidia (Eimeria spp.) of commercial broiler flocks medicated with decoquinate for the first time in the United Kingdom. Vet Parasitol., 135(1), 1 14.

131 Rozdział 9 Wypas jako forma ochrony środowiska przyrodniczego Anna Szymanowska, Tomasz M. Gruszecki, Leszek Drozd, Klaudiusz Szczepaniak, Katarzyna Tajchman, Krzysztof Tomczuk, Monika Greguła Kania, Grzegorz Grzywaczewski, Krzysztof Patkowski 9.1 Rodzaje wypasu W strategii utrzymania przeżuwaczy, pastwisko pełni ważną rolę i zawsze było doceniane przez właścicieli zwierząt. Trudno sobie wyobrazić racjonalnie prowadzony chów bez udziału pastwiska. Pasza pochodząca z trwałych użytków zielonych jest ławo dostępnym źródłem ważnych składników pokarmowych. Zaletą obecności zwierząt na pastwisku są również niższe koszty związane ze zbiorem czy konserwacją zielonej masy. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że pastwisko obok jadłodajni może pełnić rolę sali gimnastycznej dla przebywających na nim zwierząt. Wypas zwierząt posiada dwa aspekty - produkcyjny i ochrony środowiska, które traktowane są równoznacznie. Szczególnie jest to uwidocznione w przypadku wypasu na górskich halach. Tereny te są dobrymi pastwiskami, ale stanowią element atrakcyjności krajobrazu gdzie uprawiany jest sport (trasy narciarskie) i rekreacja, realizowana jest agroturystyka. Ponadto są to obszary gdzie znajdują się specyficzne zbiorowiska roślinne. Zwierzęta trawożerne korzystając z runi zapobiegają niekontrolowanemu wzrostowi niepożądanej roślinności. Pastwiska trwałe zaliczane są do użytków zielonych które nie są objęte płodozmianem i nie jest wykonywana uprawa płużna, ale wymagają systematycznego nawożenia racjonalnego wykorzystywania i pielęgnacji. W przypadku zaplanowanej odnowy pastwiska, można wykonać uprawę płużną, po czym ponownie doprowadzić do zadarnienia stosując wzbogaconą mieszankę traw. Pastwiska trwałe w Polsce zajmują ha co stanowi 3% ogółu użytków rolnych [GUS, 2016]. Charakterystyczną cechą pastwisk trwałych jest zdolność do stałego plonowania w okresie wegetacyjnym, jednak ich wydajność i wartość odżywcza jest zmienna i zależy m.in. od: warunków klimatyczno-glebowych, typu roślinności, sposoby użytkowania. Jednym z warunków właściwego plonowania i użytkowania pastwiska jest odpowiedni poziom wód gruntowych, który powinien wynosić od 70 do 120 cm i nie powinien być wyższy niż 40 cm, bowiem utrzymujący się wysoki poziom wód sprzyja rozwojowi

132 niepożądanych gatunków roślin, ponadto powoduje niszczenie struktury powierzchni użytku poprzez rozdeptywanie oraz sprzyja rozwojowi chorób pasożytniczych pasących się zwierząt. Cechą dobrego pastwiska jest właściwa ruń składająca się z roślin o dużej wartości żywieniowej, smakowitości oraz dobrej odporności na udeptywanie i przygryzanie. Pastwiska dla zwierząt trawożernych wymagają stałej pielęgnacji, zaniedbane ulęgają degradacji. Nawożenie z wykorzystaniem nawozów naturalnych (obornik, gnojowica, gnojówka) lub mineralnych nie może być przeprowadzane w sezonie pastwiskowym na spasane kwatery lub części pastwiska. Pożądane efekty tego zabiegu uzyskuje się stosując nawozy mineralne uwzględniając jakość gleb i skład runi. Szczególną uwagę należy zwrócić na azot w stosowanych nawozach, bowiem przedawkowanie tego składnika może prowadzić do zmian w składzie botanicznym runi poprzez eliminacje roślin bobowatych i ziół a dominację np. kupkówki jako trawy azotolubnej. Istnieje również zagrożenie kumulacji azotu w roślinach co może oddziaływać niekorzystnie na organizm pasących się zwierząt. Wypas owiec należy przeprowadzać z ostrożnością, bowiem zwierzęta te jako typowo pastwiskowe poprzez równomierne przydeptywanie (często porównywane do wałowania jako jednego z uprawowych zabiegów agrotechnicznych) i bardzo niskie przygryzanie runi, może przynieść ujemne skutki. Uwzględniając cztery obszary związane z chowem przeżuwaczy z wykorzystaniem pastwiska można stwierdzić, że taki rodzaj paszy jest najlepszy pod względem: 1. wartości paszowej ruń pastwiskowa jest źródłem cennej, pełnowartościowej pasz 2. ekonomicznym jednostkowy koszt wyprodukowania paszy zielonej jest zdecydowanie niższy w porównaniu do kosztu jednostki pokarmowej pochodzącej ze zbóż czy okopowych. 3. organizacyjnym żywienie z wykorzystaniem pastwiska prowadzi do zmniejszenia nakładów pracy na wszelkie czynności związane z produkcją. 4. zdrowia zwierząt przebywanie na pastwisku zmusza zwierzęta do ciągłego ruchu na świeżym powietrzu, co niewątpliwie korzystnie oddziałuje na ich kondycje i zdrowie. Z użytkowaniem pastwisk wiążą się dwa pojęcia: system użytkowania i system wypasania pastwisk. System użytkowania określa się jako sposób gospodarczego wykorzystania roślinności pastwiskowej, natomiast wypasanie to różne metody kontrolowanej obecności zwierząt na pastwisku. Użytkowanie runi pastwiskowej może być: wyłącznie pastwiskowe, pastwiskowe z dodatkowym zbiorem siana i kośno-pastwiskowe. Podczas użytkowania wyłącznie

133 pastwiskowego spasanie całej runi odbywa się w systemie wolnym, ruń jest ciągle przygryzana, zatem zbiór siana lub zielonki nie jest możliwy. Niekontrolowany wypas może doprowadzić do naruszenia zdolności regeneracyjnych runi, eliminowania cenniejszych gatunków roślin. Konsekwencją tak użytkowanego pastwiska może być obniżona jakość i plonowanie obszaru. Na jednostronne użytkowanie pastwiskowe można przeznaczać tereny nierówne, zakrzaczone lub zadrzewione, położone na skłonach. Użytkowanie pastwiskowe z dodatkowym zbiorem siana może odbywać się na pastwiskach kwaterowych. System ten może być wykorzystany do jednogatunkowego wypasu bydła lub owiec albo mieszanego wypasu (bydło i owce). Wiosną, przy szybkim tempie przyrostu runi jedną z kwater można przeznaczyć do wykoszenia. Kwaterowa technologia wypasu wymusza dodatkową praktykę w postaci zbioru zielonki lub siana, przy czy należy dodać zadbać o terminowość wykonywanych prac z uwagi na niebezpieczeństwo dezorganizacji całego wypasy. Przy planowaniu liczby kwater uwzględnia się czas spoczynku konieczny do zapewnienia prawidłowego odrostu runi. W warunkach polskich uwarunkowań klimatycznych średni okres spoczynku pastwiska wynosi około 3-4 tygodnie. W praktycznej ocenie użytkowanie pastwiskowe z dodatkowym zbiorem siana jest praktyką godną polecenia. Wymaga ona jednak precyzyjnego określenia liczby kwater, czasu przebywania zwierząt na określonym poletku uwzględniając równocześnie wolniejsze tempo przyrostu runi w miarę upływy czasu trwania sezonu pastwiskowego. Istotą przemiennego użytkowania pastwiskowo-kośne jest odstąpienie od tradycyjnego podziału użytków zielonych na łąki i pastwiska, a każda kwatera może być wykoszona lub wypasiona. Zaletą użytkowania kośno-pastwiskowego są większe od 30% do 35% plony zielonej masy ponadto obserwuje się rozwój traw niskich i wysokich oraz koniczyny. Dzięki temu na użytkach kośno-pastwiskowych wyrasta ruń wysoka dobrze zagęszczona i lepiej plonująca. Ważna kwestią która wymaga szczególnej uwagi jest to że, omawiane użytkowanie sprzyja utrzymaniu higieny pastwiska. Stosowanie przerw pomiędzy kolejnymi wypasami zmniejsza ryzyko zakażenia pasożytami. Obok niewątpliwych korzyści płynących z przyjętego kośno-pastwiskowego systemu użytkowania pastwiska, wadą są zwiększone nakłady inwestycyjne na ogrodzenia i koszty ich konserwacji. Wymagają one również sprawnej organizacji pracy i dużego zaangażowania ze strony rolnika. Zależnie od plonowania poznanie dziennego pobrania zielonki przez zwierzęta oraz wydajność pastwiska pozwala ustalić prawidłową obsadę Obsadę pastwiska rozumie się jako liczbę zwierząt (lub ich łączną masę ciała), która może być wypasana na powierzchni 1 ha użytku w okresie pełnego sezony pastwiskowego, przy

134 zapewnieniu odpowiedniej masy zielonki. W związku z powyższym obsadę pastwiska można przedstawić w sztukach rzeczywistych, w sztukach dużych i w kilogramach podając łączną masę przewidzianych do wypasu zwierząt. W Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24 września 2002 r. Dz.U. z 2002 r., Nr 179, poz zamieszczony jest Załącznik 1 w którym zestawiono współczynniki przeliczeniowe sztuk zwierząt gospodarskich na duże jednostki przeliczeniowe. Tabela 1. Współczynniki przeliczeniowe sztuk zwierząt na duże jednostki przeliczeniowe inwentarza [Dz.U. z 2002r., Nr 179, poz. 1490] Rodzaj zwierząt Współczynnik przeliczania sztuk rzeczywistych na DPJ Rodzaj zwierząt Współczynnik przeliczania sztuk rzeczywistych na DPJ Ogiery 1,2 Tuczniki 0,25 Klacze, wałachy 1,2 Bekony 0,2 Źrebaki pow. 2 lat 1 Tryki pow. 1,5 roku 0,12 Źrebaki pow. 1 roku 0,8 Matki pow. 1,5 roku 0,1 Źrebaki od ½ do 1 roku 0,5 Jagnięta do 3,5 mies. 0,05 Źrebięta do ½ roku 0,3 Jarlaki tryczki 0,08 Buhaje 1,4 Jarlaki maciorki 0,1 Krowy 1 Lisy, jenoty 0,04 Jałówki cielne 1 Norki, tchórze 0,025 Jałówki pow. 1 roku 0,8 Kury, kaczki 0,004 Jałówki od ½ do 1 roku 0,3 Gęsi 0,008 Cielęta do ½ roku 0,15 Indyki 0,024 Knury 0,3 Gołębie 0,002 Maciory 0,3 Psy 0,05 Warchlaki 2-4 mies. 0,1 Króliki 0,007 Prosięta do 2 mies. 0,02 Inne zwierzęta o łącznej masie 500 kg z wył. ryb DJP - duża jednostka przeliczeniowa, zwierzę o masie 500 kg. 1 Obsada pastwiska winna być dostosowana do jego jakości. W sezonie pastwiskowym trwającym około dni na powierzchni 1 ha dobrego użytku można utrzymać 3-5 krów i około 20 owiec [ Załuska, Załuska,1978]. W runi pastwiskowej dla przeżuwaczy powinny dominować trawy (60-80%). Właściwym uzupełnieniem są rośliny bobowate (10-30%) oraz zioła (10%), które charakteryzują się dużą wartość smakową, dietetyczną i chętnie pobierane przez zwierzęta podczas wypasu. Najwartościowszymi gatunkami traw zalecanymi do stosowania w mieszankach pastwiskowych dla bydła są: życica trwała, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa i tymotka łąkowa. Często stosuje się także dodatek,

135 mietlicy olbrzymiej i rozłogowej kostrzewy czerwonej. Z roślin bobowatych drobnonasiennych najważniejszym gatunkiem jest koniczyna biała. Należy dodać, że wartość pokarmowa zielonki pastwiskowej zjadanej przez krowy mleczne w ciągu dnia może sprawić, że ich dobowa produkcja będzie wynosiła około kg mleka [Krzywiecki, 2002, Rybak 1988, Wasilewski, 2011]. Owce bardzo chętnie wykorzystują: kostrzewę łąkową, kupkówkę pospolitą, tymotkę łąkową. Z roślin bobowatych bardzo chętnie zjadają białą koniczynę, która intensywnie porastana miejscach koszarzonych i nawożonych obornikiem. Dużą smakowitością dla owiec charakteryzują się zioła, zwłaszcza babka lancetowata, brodawnik zwyczajny, krwawnik pospolity, mniszek pospolity i przywrotniki. Kozy podczas wypasu w pierwszej kolejności pobierają bobowate, następnie trawy: życice, kupkówkę i kostrzewy. Chętnie wyjadają chwasty, takie jak: łopian, mniszek lekarski, piołun, cykoria, liście chrzanu, babka, szczaw i pokrzywa. Jako przysmak kozi traktowana jest kora drzew oraz liście, pędy i gałęzie różnych drzew liściastych i krzewów Istotnym czynnikiem decydującym o jakości pastwiska jest intensywność jego użytkowania, która określana jest dwoma parametrami: obsada (wcześniej zdefiniowana) i obciążenie pastwiska. Tabela 2. Wskaźnik obsady i obciążenia pastwisk w Polsce [Jamroz i wsp. 2001]. Wskaźnik oceny Liczba DPJ na 1ha pastwiska bardzo dobre >40 Obciążenie pastwiska dobre średnie słabe bardzo dobra 3-4 Obsada pastwiska dobra i średnia 2-2,75 słaba 1-1,75 zła (nieużytki) <1 DJP - duża jednostka przeliczeniowa, zwierzę o masie 500 kg. Obciążenia jako informacja charakteryzująca gospodarkę pastwiskową i wyraża się sumą masy ciała zwierząt lub ich liczby przebywających w danym momencie równocześnie na 1 ha pastwiska. Dla pastwisk bardzo dobrych przeznaczonych dla bydła wynosi on ponad 40 SD/ha, a dla słabych SD/ha. W przypadku wypasu owiec jako orientacyjne obciążenie

136 przyjmuje się szt. owiec dorosłych na 1 ha [Załuska, Załuska, 1978]. Przekroczenie tych parametrów może spowodować dewastację pastwiska, a co za tym idzie obniżenie jego wydajności i jakości. W warunkach pastwisk górskich zarówno obsada jak i obciążenie są zmienne wynikające z różnych terminów rozpoczęcia wiosennej wegetacji, co można zauważyć nawet na obszarze jednego pastwiska. W gospodarstwach utrzymujących bydło lub owce posiadanie trwałych użytków zielonych w postaci pastwiska daje możliwość zmniejszenia nakładów pracy związanych z racjonalnym żywieniem. Do najczęściej stosowanych systemów wypasu zalicza się: wolny, kwaterowy i dawkowany. Wymienione systemy różnią się między sobą tym, że pasącym się zwierzętom udostępnia się cały obszar pastwiska (wolny) bądź tylko jego część (kwaterowy, dawkowany). W opinii badaczy każdy z wymienionych systemów ma zarówno wady jak i zalety [Stachowicz, 2010]. Tabela 3. Orientacyjna powierzchnia pastwiska i obsada zwierząt w zależności od wielkości plonu przy założeniu równomiernej podaży paszy w sezonie [Wasilewski, 2004] Plon zielonej masy (t. z ha.) Sezon pastwiskowy (dni) Zapotrzebowanie zielonej masy dla 1DJP dziennie (kg.) i w sezonie Powierzchnia pastwiska dla 1 DJP (ha.) Dopuszczalna obsada DJPxha ok.13 0,65 1, ok.13 0,43 2, ok.13 0,32 3,1 Wolny system wypasu zaliczany jest do najbardziej ekstensywnej metody użytkowania runi pastwiskowej, jest on najczęściej stosowany w gospodarstwach ekologicznych [Wasilewski, 2004]. Zwierzęta pasą się w sposób nieograniczony na całej powierzchni przez pełny okres wegetacji (od wiosny do jesieni). System te prowadzi do dużych strat i degradacji runi. Nie jest możliwe racjonalne wykorzystanie i pielęgnowanie pastwiska. Zwierzęta często wygryzają najbardziej smakowite rośliny, a pozostałe wdeptują. W konsekwencji stosunkowo szybkim czasie ubożeje skład botaniczny pastwiska i zmniejsza się jego wydajność. Przy swobodnym poruszaniu się zwierząt niemożliwym staje się zastosowanie nawożenia, to prowadzi do zmniejszenia wydajności pastwiska i braku zielonej masy w pełni sezonu żywienia letniego. Jednakże nieodłącznym elementem takiego systemu

137 wypasu jest pasterz, a w przypadku wypasu owiec pasterz i jego pies. Obecność pasterza z jednej strony jest pożądana z uwagi na bezpieczeństwo pasących się zwierząt, z drugiej zaś częsta ingerencja pasterza i jego psa zakłóca spokój zwierząt i burzy naturalny sposób zachowania w warunkach wolnego wypasu. Alternatywą godną polecenia posiadaczom trwałych użytków zielonych, prowadzących gospodarstwa inwentarzowe ze zwierzętami przeżuwającymi lub końmi jest kwaterowy sposób wypasu. Wydaje się, że taki sposób jest najbardziej rozpowszechniony i najefektywniejszy. Istotnym zadaniem przed podjęciem decyzji o kwaterowym systemie wypasy jest ustalenie liczby i wielkości kwater w taki sposób, aby zapewnić wszystkim zwierzętom nieprzerwany dostęp do paszy w okresie pełnego sezonu pastwiskowego. Dzięki ogrodzeniom wypas taki nie wymaga dozorowania stada, zatem stwarza możliwości łatwiejszej organizacji pracy w gospodarstwie. Wypas kwaterowy ma szereg zalet, najważniejsze z nich to: 1. zapewnia zwierzętom potrzebną ilość paszy o właściwej wartości pokarmowej 2. pozwala na zwiększenie wydajności pracy rolnika 3. daje możliwość efektywnego nawożenia 4. daje możliwość wykonywania różnych terminowych zabiegów 5. stwarza lepsze warunki zoohigieniczne na pastwisku 6. jest spójny z wymaganiami nowoczesnej gospodarki 7. stwarza warunki do intensywnego odrastania runi Obciążeniem dla budżetu gospodarstwa w którym planowany jest wypas kwaterowy, są niewątpliwie koszty związane z grodzeniem obszaru przewidzianego na pastwiska. Jednakże biorąc pod uwagę korzyści płynące z zastosowanego systemu, podjęta inwestycja w stosunkowo krótkim czasie zamortyzuje się. Do ogrodzenia terenu przewidzianego na wypas kwaterowy wykorzystuje się różne materiały: żerdzie, drut gładki lub przenośne ogrodzenie elektryczne tzw. pastuch elektryczny. Wydaje się jednak, że najbardziej godnym polecenia są łatwe w stosowaniu ogrodzenia elektryczne stałe lub przenośne. Przy sytuowaniu pastwisk i ich grodzeniu można wykorzystać rosnące drzewa i potraktować je jako miejsca pod którymi w upalne dni będą odpoczywały zwierzęta. O rozpoczęciu wypasu na nowej kwaterze decyduje jej gotowość przejawiająca się fazą dojrzałości pastwiskowej trawy. Zwierzęta mogą wchodzić na nową kwaterę wówczas gdy wysokość runi wynosi 15 cm i to gwarantuje dobrą wartość pokarmową i odpowiednią ilość paszy wystarczająca dla zwierząt zależnie od gatunku na okres 1-4 dni [Stachowicz,

138 2010]. Wcześnie rozpoczęty wypas na wiosnę daje możliwość racjonalnego wypasania w następnych rotacjach. Wzrost roślinności pastwiskowej jest najbardziej intensywny wiosną niż w pozostałych okresach (lato, jesień). Właściwa eksploatacja kwatery powinna przebiegać z przerwami tak długimi, by okres spoczynku pozwolił na ponowny odrost roślin. Tabela 4. Orientacyjna długość okresów spoczynku pastwisk trwałych [Tołkanowicz, 1978] Miesiąc Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Spoczynek (dni) Przewidując zmiany w tempie odrostu runi oraz zmniejszającą się wydajność z kwatery, należy dobrać taki obszar użytku by zapewnić zwierzętom potrzebną ilość zielonej masy przynajmniej do połowy lata. Wraz z dobiegającym końca sezonem pastwiskowym zwierzętom należy skrócić czas przebywania na runi, a dzienną dawkę uzupełniać zielonką z upraw polowych. Przy planowaniu organizacji sezonu pastwiskowego i wypasu systemem kwaterowym dobrym rozwiązaniem jest organizowanie kwatery rezerwowej na którą, wpuszcza się zwierzęta i w ten sposób przedłuża się okres odrostu runi na pozostałych kwaterach. Po każdym wypasieniu kwatery, należy przeprowadzić podstawowe zabiegi pielęgnacyjne do których zalicza się: wykoszenie niewyjadów, rozrzucanie kretowisk i nawożenie zaplanowaną ilością nawozów. W kwaterowym chowie owiec w Anglii często stosuje się tzw. creep-granzing czyli przełazy które umożliwiają jagniętom przejścia na sąsiednią kwaterę, na której nie pasły się jeszcze ich matki. Dzięki temu jagnięta mają dostępną zielonkę bogatszą w białko i w mniejszym stopniu narażone są na inwazję pasożytów. Wadą jest jednak to, że jagnięta kiedy urosną stale szukają tych przejść i wykazują skłonności do wyłamywania się ze stada [Haring, 1980]. Analizując różne rodzaje wypasów wydaje się, że bardziej wyrównane pod względem ilości i jakości pobranej zielonej masy można uzyskać przy zastosowaniu wypasu dawkowanego. Polega on na wydzieleniu (dawkowaniu) każdego dnia lub kilka razy dziennie powierzchni pastwiska z którego ruń zostanie pobrana całkowicie przez zwierzęta. Dawkowanie może być przeprowadzane w różny sposób, najczęściej wykorzystywane jest do tego celu przenośne ogrodzenie elektryczne. Pastwisko na którym prowadzono wypas dawkowany jest podobny do pastwiska kwaterowego, podzielonego stałymi ogrodzeniami na

139 większą ilość małych kwater na których zwierzęta przebywają co najwyżej 1 dzień. Wielkość dziełek do tego wypasu można przygotować w analogiczny sposób jak do kwaterowego, jednak należy zwrócić uwagę, że zagęszczenie zwierząt na małej powierzchni może wywoływać u nich rozdrażnienie i niepokój wynikający z ograniczenia swobody poruszania się. Wypas dawkowany zmierza do jak najlepszego wykorzystania runi pastwiskowej. Ciągłe przesuwanie ogrodzenia drewnianego czy elektrycznego jest pracochłonne i dość uciążliwe dla gospodarstwa. Stosowanie wypasu dawkowanego zmusza zwierzęta do pobierania zielonki, jaka jest dostępna. W ten sposób ogranicza się im możliwość wyboru roślin co powoduje, że żywienie takie traci charakter żywienia pastwiskowego, a zbliżone staje się do alkierzowego Behawior Współczesny człowiek dążąc do maksymalnego zwiększenia produkcyjności zwierząt gospodarskich, zmienia naturalne środowisko bytowania, co w konsekwencji może prowadzić do zaburzenia ich stabilności wewnętrznej. Wdrożenie każdej nowej technologii w chowie zwierząt gospodarskich powinno być poprzedzone szeregiem badań i obserwacji zwierząt. W śledzeniu różnych zachowań zwierząt należy pamiętać, że każdy gatunek wykazuje się specyfiką swoich przodków od których pochodzi [Kaleta, 2003]. Problem zachowanie zwierząt gospodarskich budzi duże zainteresowanie w wielu kręgach badaczy, co może mieć związek z szeregiem pytań jakie kierują producenci w kontekście wydajności i zdrowotności utrzymywanych zwierząt. Proponowane systemy chowu wyznaczają głównie czynniki ekonomiczne i organizacyjne. Należy jednak zwrócić uwagę na dużą zależność pomiędzy komfortem życia zwierząt a wynikami produkcyjnymi [Neja, Bogucki, 2005]. Różne aspekty interakcji organizmu z otoczeniem można obserwować na wszystkich poziomach biologicznej organizacji, a zwłaszcza podczas prowadzenia selekcji przez kilka pokoleń w zmienionych środowiskach. Stąd ważne jest tworzenie zwierzętom takich warunków, w których będą mogły w najwyższym stopniu ujawnić się ich potencjalne możliwości uwarunkowane genetycznie Zachowanie zwierząt na pastwisku które obejmuje: pasienie się, przeżuwanie, pobieranie wody, wydalanie kału i moczu, odpoczynek, wędrowanie (chodzenie) jest uwarunkowane m.in. metodą użytkowania pastwiska, składem botanicznym i gęstością runi, obciążeniem pastwiska, stanem fizjologicznym zwierzęcia. W intensywnym chowie zwierząt,

140 pastwisko nie odgrywa tak znaczącej roli. W Polsce są rejony gdzie krowy w większości utrzymuje się w oborach uwięziowych i ich obecność na pastwiskach jest ograniczona, a żywienie alkierzowe odbywa się w oparciu o zbilansowaną dawkę pokarmową [Przysucha, Drożdż, 2000]. Głębsza analiza nowopowstających obiektów inwentarskich, wskazuje na wzrost liczby obór wolnostanowiskowych [Grodzki i wsp., 2002]. Taki model utrzymywania zwierząt stwarza lepsze możliwości wykorzystania pastwiska jako miejsca pobierania paszy. Obecność zwierząt pasących się na pastwisku a więc w warunkach naturalnych, umożliwia poznanie ich potrzeb i zachowań. Zdaniem niektórych badaczy, naturalnym środowiskiem odpowiednim dla roślinożernych zwierząt gospodarskich mogą być tereny parków krajobrazowych, Parków Narodowych czy bio-parków [Chudoba i wsp., 2002, Dobicki i wsp., 2004]. Zwierzęta zaczynają pobierać paszę na skutek pobudzenia ośrodka łaknienia. Aktywność tego ośrodka jest pobudzana i wzrasta na skutek m.in. obniżenia poziomu cukru i niektórych aminokwasów we krwi, opróżnienia jelit, niskiej temperatury środowiska oraz czynników psychicznych które uaktywniają się w chwili widoku pokarmu. Moment zaprzestania pobierania paszy również regulowany jest szeregiem zmian w układzie neurohormonalnym, dzięki czemu zwierzę przestaje się paść lub pobierać paszę z koryta. Podczas wypasu zwierzęta pobierają paszę w sposób selektywny. Krowy, owce i konie najczęściej pobierają trawy i motylkowe, natomiast kozy chętniej wygryzają krzewinki, młode pędy drzew i liście natomiast trawy i zioła w dalszej kolejności. Poniższa tabela prezentuje preferencje zwierząt gospodarskich w pobieraniu różnych roślin podczas wolnego wypasu. Tabela 5. Preferencje pokarmowe zwierząt roślinożernych na pastwisku (%) [Chodkiewicz A., Stypiński P., 2011, Kowalski, 1997] Pobierane rośliny podczas wypasu Gatunek zwierząt Konie Bydło Owce Kozy Trawy Motylkowe i zioła Inne (krzewy, kora, gałęzie) Badania naukowe dotyczące zdolności owiec do wybierania pewnych roślin a innych pomijania wykazały, że owce nie odróżniają barw, zatem wzrok nie odgrywa roli przy

141 wyborze roślin, natomiast w odmienny sposób receptory odbierają sygnały, które dalej przesyłane do mózgu powodują odpowiednią reakcję zwierzęcia. Preferowany przez owce porost zwykle charakteryzuje się większą zawartością liści niż łodyg, jest fizjologicznie młodszy, zawiera więcej roślin dwuliściennych. Umiejętność wybierania najwartościowszych części z roślin jaką posiadają kozy sprawia, że pobierana przez nie pasza zwłaszcza w przypadku wolnego wypasu, ma najczęściej wyższą wartość pokarmową niż ta sama zielonka zjadana przez krowy czy owce [Kowalski, 1997]. Przeprowadzone analizy chemiczne pobieranych roślin dowodzą, że zawierają one więcej białka i energii a mniej włókna. Specyficzne upodobania kóz i ich zwyczaje żywieniowe są czasem wykorzystywane do porządkowania pastwisk które mogą być przeznaczone dla bydła czy owiec. Przykładem takiej praktyki może być wykorzystanie kóz do usunięcia z pastwiska rośliny sit rozpierzchły (Juncus effusus) który często występuje na pastwiskach w Wielkiej Brytanii. Kozy bardzo chętnie wygryzają tę roślinę, mimo że mają do dyspozycji inne znacznie wartościowsze. Podobnie postępują hodowcy w Australii i Nowej Zelandii, wykorzystując kozy do czyszczenia pastwisk dla owiec [Merchant, ; Wilkinson, Stark cyt. za Kowalski, 1997]. Obserwacje zwierząt w naturalnych warunkach pozwalają na poznanie ich zachowań i potrzeb. Elementem wyposażenia pastwiska powinna być wiata, która zapewniłaby zwierzętom schronienie podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych. Konie, krowy i owce źle znoszą silne wiatry, burze wykazują niepokój, gromadzą się w grupę i właśnie wtedy poszukują schronienia. W badaniach Ruttera [cyt za Nowicki, Zwolińska- Bartczak 1983] wykazano, że zwierzęta wyczuwają zbliżający się świt i reagują na zmiany kierunku wiatru zajmując pozycję zadem do wiatru. Obserwacje bydła na pastwisku wykazały, że w czasie upałów krowy skupiają się gromadę, natomiast w dni chłodniejsze pasą się w luźnej grupie. Obserwowana aktywność ruchowa bydła na pastwisku wynosiła od 94,5m/godz. do 404m/godz. Jest ona ściśle związana z jakością pastwiska. Na słabszych terenach zwierzęta w poszukiwaniu lepszego porostu przemieszczają się zdecydowanie częściej w przeciwieństwie do bardzo dobrego pastwiska [Nowakowski i wsp. 2005]. Pastwisko jest również obszarem na którym można obserwować więzi rodzinne pomiędzy matkami a potomstwem. Krowy pasące się z cielętami utrzymują bliskie relacje przez okres pierwszych pięciu miesięcy życia cielęcia, przy czym czas ten związany jest z płcią potomstwa i jego masą ciała w grupie. Wykazano bowiem, że cieliczki i cielęta o niższej masie ciała dłużej zachowują bliski kontakt z matką w porównaniu z rówieśnikami buhajkami czy cielętami cięższymi [Nowakowski i wsp. 2005].

142 W innych badaniach zwrócono uwagę na dużą więź pomiędzy matką a córką która jest w wieku powyżej 12 m-cy. Zdaniem badaczy zakres aktywności matki i jałówki są bardziej zbliżone niż aktywność matki i cielęcia [Veissier i wsp.1990]. Podobne relacje daje się zauważyć podczas wypasu owiec z jagniętami. Jagnięta przy swoich matkach uczą się pobierania porostu, przy czym początkowo traktują to jako zabawę, ale w późniejszym okresie potrafią dobrze wykorzystywać pastwisko. Jagnięta które wcześniej nie pasły się z matkami i nie miały możliwości przejęcia od nich doświadczenia, po wypuszczeniu na pastwisko, biegają bez celu zanim przyzwyczają się do nowej sytuacji. Ważnym elementem, behawioru macierzyńskiego jest głos i wzajemne rozpoznawanie głosu matczynego. Jeżeli słychać beczenie drżące o słabym natężeniu i głowa matki jest pochylna oznacza to, że potomstwo jest w pobliżu matki, beczenie władcze oznacza potwierdzenie swojej obecności w odpowiedzi na przestraszony głos jagnięcia, które szuka matki. Beczenie dźwięczne, donośne długie jest jakby rozkazem dla jagnięcia by przyłączyło się do niej. Beczenie drżące donośne często powtarzane jest wyrazem zaniepokojenia które jest spowodowane brakiem odpowiedzi ze strony jagnięcia. U owiec co wymaga szczególnego podkreślenia w utrzymaniu i wzmocnieniu macierzyńskich reakcji niezwykle istotną rolę pełni zapach. Wykazują one dużą zdolność do rozpoznawania roślin na pastwisku. Obszar porośnięty roślinnością chętnie pobieraną przez zwierzęta, będzie częściej przygryzany. Owce w większości utrzymywanych ras na pastwisku pasą się w zwartej grupie przesuwając się do przodu. Owce fryzyjskie i mieszańce tej rasy nie wykazują stabilności i rozpraszają się po pastwisku bez względu na jego porost [Nowicki, Zwolińska-Bartczak 1983r.]. Podobnie zachowują się również owce mięsnej rasy suffolk, ta grupa gdy znajdzie się na pastwisku z innym rasami owiec, preferuje swoją odrębność [Chudoba i wsp.2000]. Zachowanie zwierząt na pastwisku podlega pewnym zmianom w okresie doby. Owce i kozy pasą się w ciągu dnia, nocą zbierają się w zwartą grupę i odpoczywają. Sen jest zjawiskiem fizjologicznie niezbędnym, u owiec ten okres ten trwa przeciętnie od 3 do 4 godzin, przy czym najmniejszy szmer powoduje przebudzenie zwierzęcia. Jednym z rozwiązań proponowanych dla poprawy efektywności zagospodarowania pastwisk jest zastosowanie wspólnotowego wypasu roślinożernych zwierząt gospodarskich. Taka propozycja sprzyjać może lepszemu wykorzystaniu pastwiska. Badania prowadzone z tego zakresu potwierdziły wyższe przyrosty masy ciała jagniąt wypasanych wspólnie z cielętami, a także lepszą jakość pastwiska po wspólnym wypasie, w porównaniu do innego na którym były obecne tylko owce [Abaye i wsp. cyt. za Chudoba i wsp. 2000]. Ciekawym

143 wynikiem prowadzonych obserwacji jest również to, że nie odnotowano rywalizacji pomiędzy pasącymi się zwierzętami ani o dostęp do paszy ani o miejsce do odpoczynku. Mimo zróżnicowania w zachowaniu zwierząt roślinożernych na pastwisku, obserwuje się pewne zasady: najintensywniej zwierzęta pasą się we wczesnych godzinach rannych i przed zachodem słońca w maju i czerwcu na pastwisku obserwuje się zwiększone natężenie pobierania runi temperatura powyżej 18 0 C, wietrzna pogoda i chłód powodują spadek intensywności pobierania runi dzień pochmurny, bezwietrzny o zwiększonej wilgotności sprzyja dłuższemu i aktywnemu przebywaniu na pastwisku zwierzęta starsze pasą się dłużej i intensywniej niż młode wyjadanie runi na nowej kwaterze zwierzęta rozpoczynają od środka i omijają skupiska traw rosnących wokół odchodów 9.3. Dobrostan W literaturze przedmiotu jest wiele definicji dobrostanu zwierząt [Herbut, Walczak 2004; Kołacz, Bodak 1999; Malak-Rawlikowska i in. 2010]. Uogólniając myśli badaczy, można stwierdzić, że jest to stan harmonii pomiędzy zwierzęciem a jego środowiskiem, który wyraża się właściwym funkcjonowaniem psychiczno-fizjologicznym, dobrą żywotnością i wysoką jakością życia [Pisula, 1999 cyt. za Gajos 2012]. Ważnym elementem dobrostanu jest prawo zwierząt do humanitarnego traktowania, które jest zgodne z ich naturą i środowiskiem przebywania. Podstawowym aktem prawnym regulującym najbardziej ogólne założenia dobrostanu jest Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997r. ( Dz.U.111, poz. 724). Innym aktem prawnym dotyczącym omawianego zagadnienia jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te dla których normy ochrony zostały określone w przepisach UE (Dz.U,Nr.116, poz. 778). Problematyka dobrostanu zwierząt w terminologii hodowlanej jest obecna od wielu lat. Szczególnie w ostatnim okresie dało się zauważyć rosnącą rolę i znaczenie tego pojęcia. Podkreślenia wymaga również to, że w nauce, dobrostan zwierząt jest postrzegany jako ważna dyscyplina badawcza. O znaczeniu tego problemu świadczą organizowane konferencje

144 naukowe które poświęcone są właśnie zagadnieniom dobrostanu zwierząt [Budzyńska, 2015]. Wielu badaczy jest zdania, że dobrostan zwierząt jest dobrem publicznym charakteryzującym się niekonkurencyjnością w konsumpcji oraz brakiem możliwości wyłączenia z konsumpcji [Samuelson 1954, Head 1962, Buchanan 1968 cyt. za. Małażewska, Gajos, 2015]. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej w swoich założeniach również dostrzegła problem dobrostanu zwierząt. Wyrazem szerokiej dyskusji było podwyższenie i zaostrzenie standardów dobrostanu zwierząt oraz sformułowanie ich w ramach wymogów tzw. wzajemnej zgodności (ang.cross-complience ), których spełnienie powiązane jest z uzyskaniem przez beneficjenta płatności bezpośrednich. Wprowadzenie dobrostanu zwierząt jako wymogu miało na celu zapewnienie zwierzętom zdrowia, komfortu bytowania a także zapobieganiu zranieniom i cierpieniu. Zalecenia i dyrektywy UE określają minimalną przestrzeń przypadającą na jedno zwierzę, a także warunki transportu, mikroklimatu, żywienia, swobody poruszania się. Innym przejawem zainteresowania tą problematyka jest Wspólnotowy Plan na rzecz Dobrostanu Zwierząt [Malak-Rawlikowska i in cyt. za Gajos 2012]. W badaniach ankietowych aż 77% mieszkańców UE uważa, że konieczne jest dalsze zaostrzenie norm dobrostanu zwierząt, ponieważ ich zadaniem jest to bardzo ważne i wymaga respektowania ze strony hodowcy zgodnie z obowiązującym prawodawstwem [Cozzi i in. 2008, cyt. za Gajos, 2010]. Chów i hodowla zwierząt jest ważną ale i trudną gałęzią gospodarki. Problem dobrostanu zwierząt nabrał szczególnego znaczenia wówczas gdy wprowadzono przemysłowe metody chowu, które miały wpłynąć na poprawę ekonomicznej efektywności produkcji [Herbut, 2005]. Zaprojektowane rozwiązania technologiczne sprzyjały człowiekowi, ale nie zawsze były zgodne z potrzebami zwierząt, modyfikowały zachowania zwierząt, oddziaływały na ich fizjologię i miały znaczący wpływ na jakość pozyskiwanych surowców [Herbut, Walczak, 2006]. Współczesny konsument coraz większą wagę przywiązuje do jakości oferowanej żywności, która postrzegana jest nie tylko jako źródło ważnych składników pokarmowych. Na podkreślenie zasługuje fakt, że na rynku poszukiwana jest żywność która posiada cechy prozdrowotne, a więc takie które w sposób pozytywny oddziaływują na zdrowie i samopoczucie człowieka. Konsumenci częściej zwracają uwagę na sposób i miejsce wytworzenia produktu, preferują te, wytworzone w zgodzie z naturą i równocześnie w warunkach przyjaznych dla środowiska. Żywienie pastwiskowe zwierząt jest jakby powrotem do naturalnych warunków życia. Ograniczona ingerencja człowieka powoduje, że zwierzęta same regulują czas pobierania

145 paszy, odpoczynku czy spaceru. Takie niewymuszone zachowania wpływają korzystnie na stan emocjonalny zwierzęcia. Badania naukowe potwierdzają korzystny wpływ obecności zwierząt na pastwisku. Zdecydowanie rzadziej w porównaniu z chowem alkierzowym obserwuje się zwierzęta apatyczne, znerwicowane ponadto odnotowano również mniejszą liczbę przypadków chorób racic [Hernandez-Mendo i in. cyt. za Radkowska 2012]. Zwierzęta przebywające na pastwisku mają zapewniony: ruch, świeże powietrze, słońce oraz możliwość pobierania roślin, które zawierają wiele witamin i substancji biologicznie czynnych. Różnorodność gatunkowa pobieranych roślin zapewnia zwierzętom dostęp do całego szeregu substancji, które mogą wpływać na przemianę materii i poprawę procesów wchłaniania. Zdaniem Kraszewskiego na pastwiskach występują zioła o działaniu pobudzającym gruczoł mleczny do wydzielania mleka i poprawiającym smakowitość produktów pochodzących od pasących się zwierząt [Kraszewski i wsp. cyt za Radkowska 2012]. ). Zapewnienie zwierzętom pastwiska jako miejsca pobierania paszy ma duże znaczenie w kontekście zapotrzebowania na witaminę D, która w znaczący sposób wpływa na homeostazę. Obecność zwierząt roślinożernych na pastwisku przynosi wiele korzyści zarówno dla hodowców jak i samych zwierząt. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż możliwe jest pojawienie się pewnych zagrożeń niezależnie od działań człowieka lub mogą być konsekwencją braku wiedzy lub doświadczenia osoby odpowiedzialnej za zwierzęta. Poważnym zagrożeniem dobrostanu jest źle zaplanowana obsada pastwiska i systemu wypasu. Takie zaniedbanie może skutkować zmniejszoną dostępnością do runi pastwiskowej a w konsekwencji do obniżenia masy ciała pasących się zwierząt i spadku ich produkcyjności (wydajności mleka, przyrostów). Istotną elementem dobrostanu jest również czas wypasu, który powinien być wystarczający by zwierzęta w sposób nie wymuszony pobrały potrzebną ilość runi. Jako dobre pastwisko można uznać takie, które będzie pielęgnowane, o właściwej infrastrukturze. Jeśli jest oddalone od budynków inwentarskich należy zapewnić zwierzętom bezpieczną drogę do codziennych przejść. Źle utrzymane drogi mogą być przyczyną obrażeń kończyn a skrajnych sytuacjach prowadzić do kalectwa. Znaczącym elementem ograniczającym dobrostan pasących się zwierząt są warunki atmosferyczne. Zatem dobrym rozwiązaniem byłby montaż przenośnych zadaszeń, które dawałyby schronienie przed silnym słońcem i wiatrem czy wyładowaniami atmosferycznym. Jest to właściwa metoda na ograniczenie czynnika stresowego jaki są niekorzystne warunki pogodowe. W badaniach dowiedziono, że zbyt niska lub wysoka temperatura, silny wiatr i deszcz mają ujemny wpływ

146 na zachowanie dobrostanu zwierząt przebywających w tym czasie na pastwisku [Tucker i wsp.., 2007, Tucker i wsp cyt. za Radkowska 2012] Istotnym elementem właściwie zorganizowanego wypasu jest zapewnienie zwierzętom stałego dostępu do wody. Najczęściej stosowanym sposobem pojenia zwierząt na pastwiskach jest woda udostępniana zwierzętom z wanny. To łatwa metoda, ale wymaga codziennego dostarczania świeżych zapasów wody. Wanny o dużych rozmiarach pozwalają na swobodny dostęp spragnionych zwierząt. Owce z reguły do wodopoju podchodzą wydeptaną ścieżką, po czym ustawiają się wokół poidła i piją. Bydło pobiera wodę w ciągu dnia od 7 do 8-razy. Dorosłe zwierzę może wypić dziennie litrów wody, natomiast owce około 5 litrów. Przedstawiony sposób pojenia pozwala na stosunkowo proste ale skuteczne utrzymanie czystości udostępnianej wody. Wydaje się, że najtańszym sposobem zaopatrzenia zwierząt w wodę jest wykorzystanie naturalnych cieków i zbiorników wodnych przylegających do pastwisk. Jednakże istnieje niebezpieczeństwo zanieczyszczenia jej odchodami zwierzęcymi. W przypadku dobrego przygotowania podejścia dla zwierząt i wykorzystywania naturalnego źródła, woda powinna spełniać normy wody pitnej. Innym polecany rozwiązaniem tego problemu jest stały dowóz wody na wypasane kwatery beczkowozem (co jest częstą praktyką w przypadku pojenia bydła) lub w wozach poidłowych. Przedstawione sposoby dostarczania wody, to niewątpliwie kosztowna inwestycja w infrastrukturę pastwiska, ale polecana ze względów higienicznych, ekologicznych oraz ochrony środowiska. Dobrostan pasących się zwierząt może być zachwiany na skutek zaburzeń związanych z układem pokarmowym bądź zakażeń pasożytami. Biegunka pastwiskowa jest zaliczana do najczęściej notowanych niedyspozycji trawiennych. Pojawia się u zwierząt, które nie były przygotowane do zmiany sposobu żywienia. Obniżona adaptacja flory bakteryjnej przy zmianie paszy powoduje objawy choroby. Działanie zapobiegawcze polega na podawaniu niewielkiej ilości zielonki przed wypuszczeniem na pastwisko, powrocie paszę suchą (siano, słoma). Zagrożeniem powodującym duże straty efektów produkcyjnych (nawet do 70%) są pasożyty [Radkowska, 2012]. Ich obecność w organizmie może wpłynąć na obniżenie odporności organizmu i zwiększenie ryzyka infekcji, co w konsekwencji doprowadza do pogorszenia wyników produkcyjnych. Zwierzęta na pastwisku narażone są na inwazję różnych pasożytów. Stała kontrola stanu zdrowia zwierząt w kierunku chorób pasożytniczych może skutecznie ograniczyć poziom ich występowania i doprowadzić do zwiększenia ich bezpieczeństwa.

147 Dobrostan zwierząt może być zaburzony na skutek choroby metabolicznej (tężyczka pastwiskowa) spowodowanej niekorzystnym stosunkiem K (potasu) do Ca i Mg (wapnia i magnezu). Stosowanie paszowych dodatków mineralnych dla zwierząt i racjonalne nawożenie pastwiska zapewni dobrostan na sezon wypasu. Dbałość o dobrostan zwierząt poprzez utrzymywanie ich w jak najlepszych warunkach jest jednym z najważniejszych czynników gwarantujących dobry wynik ekonomiczny gospodarstwa. Odpowiedzią na właściwy dobrostan zwierząt są wysokie wskaźniki produkcyjne (wyniki rozrodu, mleczność, przyrosty). Literatura Budzyńska M., Współczesne zagadnienia w badaniach i nauczaniu dobrostanu zwierząt. Wiadomości Zootechniczne, t.1 s Chodkiewicz A., Stypiński P., Preferencje pokarmowe koników polskich wypasanych w Biebrzańskim Parku Narodowym. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, t.11, z.2 (34) s , Instytut Technologii Przyrodniczej w Falentach Chudoba K., Nowakowski P., Ćwikła A., Czasoprzestrzenne aspekty wspólnotowego wypasy krów, owiec i kóz na naturalnym pastwisku górskim. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Promocja produkcji owczarskiej i koziarskiej w świetle badań naukowych, Konferencje XXX Nr. 399, Chudoba K., Dobicki A., Nowakowski P., Mordak R., Twardoń J., Bio-park as a method of protecting natural in the Sudety Mountains. Animal Science Papers and Reports. Suppl. 20, Dobicki A., Nowakowski P., Pacoń J., Kwaśnicki R., Zachwieja A., Aspekty parazytologiczne małych przeżuwaczy chowanych w ostoi typu bio-park na pastwisku górskim. Roczniki Naukowe Zootechniki Suppl.,19, Gajos E., Dobrostan bydła mlecznego implikacje ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Gajos E., Dobrostan zwierząt w polskich gospodarstwach mlecznych. Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G, t. 99 z.1, Grodzki H., Nałęcz-Tarwacka T., Slósarz J., Przysuch T., Zmiany zachodzące w pogłowiu bydła, produkcji i jakości mleka w Polsce w ostatnich latach. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego 60, GUS., Główny Urząd Statystyczny, Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2015, Warszawa

148 Haring F., Hodowla Owiec, PWRiL Warszawa Herbut E., Walczak J., Wpływ środowiska na dobrostan zwierząt. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego, 73, Herbut E., Rola dobrostanu w produkcji zwierzęcej Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego t.1,suplement 1,s Herbut E., Walczak J., Rola dobrostanu w produkcji zwierzęcej. Przegląd Hodowlany, nr. 9, 2 8 Jamroz D., Podkówka W., Chachułowa J., Żywienie zwierząt i paszoznawstwo Kaleta T.: 2003 Zachowanie się zwierząt. Zarys problematyki. Wydawnictwo SGGW Kołacz R., Bodak E., Dobrostan zwierząt i kryteria jego oceny, Medycyna Weterynaryjna, 3 s Kowalski Z.M., Wybrane zagadnienia z zakresu żywienia kóz. Aktualny stan hodowli oraz kierunki użytkowania kóz w Polsce. Zeszyty Naukowe 1/97 Zakład Hodowli Owiec i kóz SGGW, Krzywiecki S., Żywienie krów mlecznych paszami z łąk i pastwisk. W: Pasze z użytków zielonych czynnikiem jakości zdrowotnej środków żywienia zwierząt i ludzi. Praca zbiorowa, red. H. Jankowska-Huflejt, J. Zastawny. Falenty. Wydaw. IMUZ s Malak-Rawlikowska A., Gębska M., Spaltabaka E., Społeczne i prawne aspekty podwyższania norm dobrostanu bydła mlecznego w wybranych krajach europejskich i w Polsce. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t.97, z. 1, Małażewska S., Gajos E., Dobrostan zwierząt jako dobro publiczne a efekty ekonomiczne produkcji mleka. Stowarzyszenie Ekonomistów rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, t. XVII z Neja W., Bogucki M., Wpływ systemu utrzymania oborowego na wybrane cechy zachowania krów. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego t.1, suplement 1, Nowicki B., Zwolińska Bartczak I.,1983. Zachowanie się zwierząt gospodarskich PWRiL, Warszawa Nowakowski P., Dobicki A., de Rancourt L, Wypychowski K., Mobilność, rozproszenie i aktywność stada bydła mięsnego w warunkach wypasu wolnego. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, t.1, suplement 1, Przysucha T., Drożdż A., Wpływ wyposażenia technicznego obór na jakość mleka. Wieś Jutra 7, 24,

149 Radkowska I., Wpływ pastwiskowego systemu utrzymania na dobrostan krów mlecznych Wiadomości Zootechniczne, t Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 września 2002 r. Dz.U. z 2002 r., Nr 179, poz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te dla których normy ochrony zostały określone w przepisach UE (Dz.U,Nr.116, poz. 778). Rybak K., Wpływ nawożenia łąk i pastwisk na zdrowotność i wydajność mleczną krów. Opłacalność produkcji mleka w obecnych warunkach. Materiały Seminaryjne. Brwinów. COOPwR. Stachowicz T., Racjonalne wykorzystanie użytków zielonych w gospodarstwie ekologicznym. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, O-dział w Radomiu ISBN : 32 ss. Tołkanowicz J., Chów owiec w gospodarstwie specjalistycznym. WRiL Warszawa Veissier I., Lamy D., Le Neindre P., Social behaviour in domestic cattle when yearling calves are left with the cows for the next calving. Applid Animal Behaviour Science 27, 3, Wasilewski Z., Organizacja wypasu zwierząt gospodarstwach ekologicznych. Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Obszarów Wiejskich w Radomiu, 32 ss. Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia1997 r. (Dz.U.Nr.111, poz.724) Wasilewski Z., Efektywność wypasu krów mlecznych w wielkoobszarowym gospodarstwie rolnym. Woda-środowisko-Obszary wiejskie, t.11, z.2 (34), s Załuska J., Załuska K., Żywienie owiec PWRiL Warszawa

150 Rozdział 10 Wpływ wypasu na środowisko przyrodnicze Monika Greguła-Kania, Paulina Dudko, Mariusz Kulik, Marianna Warda, Grzegorz Grzywaczewski, Tomasz M. Gruszecki, Andrzej Junkuszew, Krzysztof Patkowski, Krzysztof Tomczuk 10.1 Wpływ wypasu na szatę roślinną muraw Zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne w Polsce przyczyniły się do zaniechania użytkowania niektórych użytków rolnych, a pasące się zwierzęta stały się rzadkim widokiem w krajobrazie rolniczym. Jednak, wdrażanie idei zrównoważonego rozwoju i koncepcji wielofunkcyjnego rolnictwa przywraca znaczenie chowu zwierząt gospodarskich, w tym dla celów pozaprodukcyjnych [Bernacka i in. 2011, Szulc 2011]. Duże szanse dla podtrzymania i rozwoju stwarza uruchamianie programów, ukierunkowanych na wykorzystanie zwierząt gospodarskich, głównie lokalnych ras przeżuwaczy, w czynnej ochronie przyrody [Czylok i in. 2010]. Prowadzenie ekstensywnego wypasu (fot. 1 i 2) staje się nie tylko sposobem na podtrzymanie różnorodności siedlisk przyrodniczych, ale służy także zachowaniu lokalnych tradycji, funkcjonowaniu lokalnej gospodarki i podnoszeniu jakości życia mieszkańców [Sobala 2014]. Fot. 1. Wypas owiec i kóz na murawach (lęgowiskach żółwia błotnego) w Poleskim Parku Narodowym (fot. M. Kulik) Murawy, łąki i wrzosowiska występujące na terenie Polski są bardzo cennymi siedliskami przyrodniczymi w kontekście bioróżnorodności, wymagającymi ochrony w

151 formie wyznaczenia obszarów Natura O ich występowaniu decydują warunki klimatyczne, glebowe i orograficzne, ale istotne znaczenie ma też prowadzenie prawidłowej gospodarki w tych siedliskach. Okresowy odbiór biomasy jest istotnym czynnikiem, decydującym o trwałości występujących tam zbiorowisk roślinnych. W wyniku zaniechania użytkowania, wszystkie te siedliska ulegają degradacji. Fot. 2. Wypas koników polskich i bydła białogrzbietego w Roztoczańskim Parku Narodowym (fot. M. Kulik) Najbardziej różnorodne florystycznie zbiorowiska występują w siedliskach muraw kserotermicznych. Jednym z cenniejszych siedlisk roślinności kserotermicznej na Lubelszczyźnie jest rezerwat przyrody Stawska Góra, utworzony w 1956 roku w celu ochrony naturalnego zbiorowiska roślinności stepowej (siedlisko kwietne murawy kserotermiczne ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati, klasa Festuco-Brometea) z rzadkimi gatunkami roślin, m.in. dziewięćsiłem popłocholistnym Carlina onopordifolia Besser ex DC. Zbiorowiska zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea występują głównie w południowej części rezerwatu, gdzie tworzą mozaikę z murawami kserotermicznymi. W przeszłości postrzegano wypas bydła lub owiec na murawach jako szkodliwe działanie [Fijałkowski 1959]. Obecnie uważa się, że największymi zagrożeniami dla muraw kserotermicznych są: brak użytkowania pastwiskowego, ewolucja biocenotyczna oraz nagromadzenie martwej materii organicznej (tab. 1), prowadzące do zmian sukcesyjnych w siedlisku przyrodniczym [Kulik i in. 2015], których efektem jest rozwój zarośli z klasy Rhamno-Prunetea oraz mniejsza różnorodność florystyczna zbiorowisk [Loster i Gawroński, 2005; Babczyńska-Sendek, 2010].

152 Tabela 1. Zagrożenia dla muraw kserotermicznych w rezerwacie przyrody Stawska Góra Ranga zagrożenia H wysoka M średnia Zagrożenie* A Zarzucenie pasterstwa, brak wypasu K.02. Ewolucja biocenotyczna, sukcesja K Zmiana składu gatunkowego (sukcesja) K02.02 Nagromadzenie materii organicznej I02. Problematyczne gatunki rodzime G Turystyka piesza A Intensyfikacja rolnictwa K04. Międzygatunkowe interakcje wśród roślin L niska K Konkurencja F04. Pozyskiwanie/usuwanie roślin lądowych - ogólnie F Plądrowanie stanowisk roślin * wg listy referencyjnej zagrożeń, presji i działań Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska Komisji Europejskiej Do grupy zagrożeń o średniej randze należą problematyczne rodzime gatunki (głównie kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv), których zwiększone występowanie jest wynikiem braku wypasu [Kulik i in. 2015]. Wskazaniem do podjęcia działań ochronnych w ramach projektu Ochrona bioróżnorodności siedlisk trawiastych wschodniej Lubelszczyzny (MF EOG nr 520/2014/Wn-03/OP-XN-02/D) były wcześniejsze wyniki badań [Krasicka-Korczyńska i Stosik, 2010; Bernacka i in. 2011; Gruszecki i in. 2011; Warda i Kulik 2012; Barańska i in. 2013; Kulik i in. 2013; Weiss i in. 2013], dotyczące ekstensywnego wypasu zwierząt gospodarskich w podobnych siedliskach. W 2015 roku, prowadzono wypas 40 sztuk owiec rasy świniarka i polska owca nizinna oraz badania fitosocjologiczne szaty roślinnej muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea na terenie trzech obszarów Natura 2000 (Stawska Góra PLH060018, Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH i Kąty PLH060010) we wschodniej Polsce. Wypas obwoźny prowadzono od maja do października łącznie na powierzchni 12,10 ha, na dwóch pierwszych obszarach w 2 rotacjach, natomiast na trzecim w 1 rotacji, ale z dwoma zbiorowiskami: murawa kserotermiczna oraz ugór jako potencjalnie odtwarzająca się murawa. Istotnie największym wykorzystaniem runi muraw

153 kserotermicznych (99%) w kontekście pierwszego odrostu charakteryzował się wypas majowy (fot. 3) [Kulik i in. 2016]. Fot. 3. Efekty wypasu na murawie kserotermicznej, rezerwat Stawska Góra 2015 (fot. M. Kulik) Podczas wypasu, owce pobierały wszystkie rośliny zielne pojawiające na murawach w maju, z wyjątkiem trującego miłka wiosennego Adonis vernalis L. oraz większość krzewów, natomiast sporadycznie były przygryzane - jałowiec pospolity Juniperus communis L. i sosna zwyczajna Pinus sylvestris L. Tabela 2. Pokrycie powierzchni, martwa materia organiczna, zwarcie krzewów i udział Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv (%), rezerwat Stawska Góra, 2015 Cecha Wypas Brak wypasu przed po Zwarcie krzewów 40 27,5 38,0 Martwa materia organiczna Pokrycie powierzchni przez roślinność Brachypodium pinnatum 12,5 2,5 12, ,6 10,5 16,6 Wiosenny wypas wpłynął na mniejsze pokrycie murawy kserotermicznej przez krzewy o wysokości do 50 cm, takie jak dereń świdwa Cornus sanguinea L., kruszyna pospolita Frangula alnus Mill., śliwa tarnina Prunus spinosa L. i kalina koralowa Viburnum

154 opulus L. oraz Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv (tab. 2). Owce przygryzały liście i gałązki wyższych krzewów do wysokości 130 cm, jednak krótkotrwały intensywny wypas nie jest w stanie znacząco zmniejszyć pokrycia przez te gatunki. Po wypasie stwierdzono też mniejszy udział martwej materii organicznej w pokryciu powierzchni oraz znaczny udział odsłoniętej gleby, co jest bardzo ważne z punktu widzenia generatywnego rozmnażania się roślin kserotermicznych, które są doskonale przystosowane do roznoszenia ich nasion przez pasące się zwierzęta gospodarskie, czyli tzw. zoochorii [Kulik i in. 2016; Warda i in. 2016]. Poprawa tego parametru oraz mniejsze pokrycie powierzchni przez krzewy mogą tworzyć dobre warunki do generatywnego rozmnażania roślin kserotermicznych, takich jak dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Besser ex DC. Fot. 4. Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Besser ex DC na powierzchni murawy po wypasie owcami, rezerwat Stawska Góra 2015 (fot. M. Kulik) Liczebność populacji C. onopordifolia również jest zagrożona sukcesją wtórną oraz brakiem miejsc do kiełkowania nasion. Mimo dużej liczby osobników w różnych fazach rozwojowych i dość stabilną populacją, należy zwrócić szczególną uwagę na ochronę tego gatunku, gdyż jest to gatunek naturowy (2249), mający w rezerwacie jedno z nielicznych znanych w Polsce stanowisk, które jest obserwowane od 1880 roku [Karo 1883]. Udział osobników Carlina onopordifolia, w różnych fazach rozwojowych nie był istotnie zróżnicowany, co świadczy o braku negatywnego wpływu pasących się owiec na ten gatunek, mimo intensywnego przygryzania. Osobniki, które zakwitły w 2015 roku a zostały przygryzione przez owce charakteryzowały się zdeformowanymi kwiatostanami oraz liśćmi krótszymi o

155 50-70% w porównaniu z osobnikami nie przygryzanymi. W runi wypasanej stwierdzono natomiast istotnie większy udział siewek Carlina onopordifolia (fot. 4), co może świadczyć o pozytywnym, pośrednim wpływie wypasu na rozwój tego gatunku [Kulik i in. 2016, Warda i in. 2016]. Owce bowiem, selektywnie pobierają gatunki roślin, co prowadzi do ograniczenia ich rozwoju, a sprzyja rozwojowi gatunków rzadkich, które zyskują wówczas więcej światła i miejsca [Bernacka i in. 2011, Sosin-Bzducha i in. 2012]. Innym typem muraw, zagrożonym również z powodu zaniechania użytkowania i postępującej sukcesji wtórnej zbiorowisk krzewistych są ciepłolubne murawy napiaskowe (Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis), które występują w bardzo ubogich siedliskach. Jednym z chronionych obszarów z cennymi płatami piaszczystych muraw napiaskowych jest rezerwat przyrody Kózki, na terenie Parku Krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu, w którym zrealizowano badania w ramach interdyscyplinarnego projektu, pt.: Czynna ochrona wybranych siedlisk Natura 2000 z wykorzystaniem rodzimej rasy owiec. Roślinność zasiedlająca luźne murawy napiaskowe była reprezentowana przez gatunki charakterystyczne dla związku Corynephorion canescentis oraz zespołu Spergulo- Corynephoretum, ze znacznym udziałem Cladina mitis. Bardziej zadarnione powierzchnie zasiedlały płaty zespołu Diantho-Armerietum elongate, ze znacznym udziałem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Pasące się owce nie pobierały gatunków typowych dla ciepłolubnych muraw napiaskowych, takich jak: szczotlicha siwa Corynephorus canescens i chrobotek łagodny Cladina mitis, ale często niszczyły je swoimi racicami podczas wędrówki w poszukiwaniu paszy. W związku z tym, istotnym elementem w planowaniu wypasu na tego typu murawach jest uwzględnienie obsady zwierząt, odpowiedniej do potencjału produkcyjnego pastwiska lub zabezpieczenie otwartych, wydmowych części muraw przed niepotrzebnymi wędrówkami owiec w poszukiwaniu paszy [Warda i Kulik 2012]. Siewki oraz podrosty krzewów i drzew do wysokości 100 cm były przygryzane i niszczone przez owce [Kulik i in. 2013]. Gatunkiem ekspansywnym, który pojawił się w runi tych muraw był trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Młode rośliny tego gatunku były dość chętnie pobierane przez owce (fot. 5). Duże zdolności konkurencyjne trzcinnika piaskowego względem niskich współkomponentów runi ograniczały zróżnicowanie florystyczne badanego zbiorowiska, ale prawdopodobnie przyczyniły się także do tego, że w runi nie odnotowano żadnych gatunków z grupy drzew i krzewów [Warda i in. 2011, Warda i Kulik 2012, Kulik i in. 2013].

156 Fot. 5. Murawa napiaskowa z dominacją Calamagrostis epigejos na powierzchni pozostawionej bez użytkowania i po wypasie, rezerwat Kózki (fot. M. Kulik) Przedstawione powyżej wyniki badań i obserwacji świadczą o tym, że ekstensywny wypas lokalnych ras owiec jest skutecznym i efektywnym sposobem ograniczania skutków sukcesji wtórnej w cennych przyrodniczo siedliskach muraw Wpływ wypasu na faunę Wypas zwierząt gospodarskich jest jednym głównych czynników zmian zagospodarowania przestrzennego, a w konsekwencji może powodować utratę różnorodności biologicznej. Z drugiej strony na wiele ekosystemów trawiastych takich jak: murawy, wrzosowiska, łąki czy pastwiska ma pozytywny wpływ gospodarka człowieka. Jednym z czynników mających istotną rolę w utrzymaniu tych ekosystemów jest wypas zwierząt gospodarskich (fot. 1, 2, 3, 4). Należy podkreślić, że jest on jednocześnie naturalną i tanią, metodą czynnej ochrony tego typu ekosystemów i utrzymania ich walorów krajobrazowych. Zjadanie przez zwierzęta krzewów i drzew w sposób istotny ogranicza ich sukcesję. Wypas sprzyja krzewieniu się traw, a także zwiększa powierzchnię absorpcji wody i zapobiega erozji gleby. Analizując wpływ wypasu na faunę, można stwierdzić że na niektóre gatunki zwierząt wypas działa pozytywnie, ale są też takie gatunki na które wypas wpływa negatywami. Prowadząc wypas tak aby sprzyjał występowaniu fauny, należy zwrócić uwagę zarówno na obsadę zwierząt ale także na wykorzystywany gatunek oraz rasę zwierząt gospodarskich. Warto podkreślić, że na szczególną uwagę zasługują tutaj rodzime rasy zwierząt ze względu na doskonałe przystosowanie do warunków środowiskowych. Wypas

157 powoduje to, że struktura roślin stwarza dobre warunki żerowiskowe dla wielu gatunków zwierząt kręgowych, a także korzystnie wpływa na skupiskowy układ bezkręgowców. Poza tym, odchody i rozdeptana gleba tworzą nowe miejsca dla żerowania wielu zwierząt. W przypadku ptaków, pasące się zwierzęta stanowią ochronę przed drapieżnikami (Lewartowski i Piotrowska 1987, Beintema i in. 1991, Belsky i in. 1999, Fuller i Gough 1999, Watkinson i Ormerod 2001, Vickery i in. 2001, Zarzycki i in. 2002, Kucharska 2003, Niżnikowski 2003, Litwińczuk i in. 2004, Mazurek 2004, Chachaj i in. 2005, Chrupek i in. 2005, Di i in. 2001, Czylok i in. 2010, Chabuz i in. 2012, Evans i in. 2015). Fot. 6. Wypas owiec na wrzosowiskach w Poleskim Parku Narodowym (fot. G. Grzywaczewski) Fot. 7. Wypas krów w okolicach Gorczańskiego Parku Narodowego (fot. G. Grzywaczewski)

158 Fot. 8. Wypas koni w Bieszczadach (fot. G. Grzywaczewski) Fot. 9. Wypas kóz w Bieszczadach (fot. G. Grzywaczewski) Wpływ wypasu na zwierzęta bezkręgowe Wypas owiec może być traktowany jako jedna z metod ochrony różnorodności krajobrazowej i biologicznej, doskonałym przykładem są działania podejmowane m.in. na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Przywracanie muraw kserotermicznych na tym terenie poprzez wypas, spowodowało ponowne pojawienie rzadkich motyli -

159 modraszków oraz szarańczaka - siodlarki stepowej Ephippiger ephipiger (Czylok i in. 2010). Podobnie korzystny wpływ wypasu odnotowano na górskich pastwiskach w okolicach Jeleniej Góry, gdzie prowadzono wypas bydła. Stwierdzono że chrząszcze z rodziny biegaczowatych Carabidae, kusakowatych Staphylinidae i żukowatych Scarabaeidae liczniej występowały na pastwiskach niż łąkach kośnych i łąkach kośno-pastwiskowych. Z kolei skoczogonki Collembola i roztocze glebowe Acari liczniej występowały na tych pastwiskach, na których prowadzony był umiarkowany wypas a ich liczebnośc była najwyzsza w kilka tygodniu po zakończeniu wypasu. Ale pająki Araneae liczniej występowały na łąkach kośnych i łąkach kośno-pastwiskowych. Podobnie kosarze Opiliones występowały w większej ilości na łąkach koszonych lub nieużytkowanych. Z kolei skoczogonki Collembola i roztocze glebowe Acari liczniej występowały na tych pastwiskach, na których prowadzony był umiarkowany wypas a ich liczebność była najwyższa w kilka tygodniu po zakończeniu wypasu (Pastuszko 2013). Odwrotny efekt uzyskano podczas badań nad roztoczami glebowymi w okolicach Bydgoszczy. Stwierdzono bowiem, że wypas owiec, bydła i koni, spowodował duże spadek zmniejszenie liczebności roztoczy w porównaniu do łąk kośnych. W porównaniu z łąkami kośnymi, na pastwiskach gdzie pasły się owce, liczebność roztoczy glebowych zmniejszyła się o 59%. Na pastwiskach gdzie wypasały się krowy, liczebność tych pajęczaków, zmniejszyła się o 46%, a podczas wypasu koni ich liczebność zmniejszyła się najmniej, bo o 23%. Najniższy spadek populacji roztoczy na pastwiskach gdzie pasły się konie, był spowodowany m.in. tym, że obornik koński jest bogaty w resztki słomy, a to z kolei poprawia warunki rozwoju roztoczy, w przypadku owiec, spadek liczebności roztoczy był spowodowany udeptywaniem gruntu przez racice owiec, co niekorzystnie wpływało zarówno na liczebność jak i liczbę występujących gatunków. Natomiast na pastwiskach wypasanych przez bydło, korzystnym miejscem do rozwoju fauny glebowej są tzw. niedojady które powstają w wyniku omijania przez krowy odchodów. Przeprowadzone badania nad roztoczami glebowymi, wskazują że na pastwiskach ubywa gatunków i zmniejsza się ich liczebność, a powodem jest ubijaniem podłoża przez zwierzęta, co z kolei wpływa na zmniejszenie pojemności powietrza, porowatości oraz wpływa na infiltrację gleby. Warto jednak zauważyć, że, obniżenie liczby gatunków i liczebności np. mechowców, może ograniczać rozprzestrzeniania się niektórych gatunków tasiemców, których rozwój jest zależny od występowania tych roztoczy (Rajski 1959, Górny 1975, Chachaj 2005). Podczas badań przeprowadzonych w Norwegii obserwowano że wraz ze wzrostem zgęszczenia owiec, zmniejszała się liczebność liściożernych bezkręgowców. Stąd też niezwykle istotne jest dobranie odpowiedniego obciążanie pastwiska, które jeżeli jest za duże może powodować

160 obniżenie populacji omawianych zwierząt (Mysterud i in. 2005). Wyniki prac dotyczących pająków występujących na łąkach ekstensywnych, co prawda nie wypasanych, wykazały zwiększenie liczebności pająków w porównaniu do pól uprawnych. Można zatem wnioskować, że zastosowanie różnorodnej struktury upraw może mieć istotny wpływ na liczebność i różnorodność gatunkową pająków (Topa i in. 2014). Przeprowadzone w Australii badania wykazały, że wraz ze wyrostem ilości pasących się owiec, liczebność mrówek z rodziny Formicidae wzrastała. Z kolei większe zgęszczenie owiec wpływało negatywnie na liczebność szarańczaków z rzędu prostoskrzydłych Orthoptera, (Fleischner 1994). Z drugiej stony pojawienie się mozaikowatej struktury roślinności spowodowanej wypasem, powstawanie niedoadów, stworzyły mikrosiedliska dla bezkręgowców które są podstawowym pokarmem dla wielu ptaków wodno-błotnych co uznać należy za korzystny wpływ wypasu zwiększający bioróżnorodność siedlisk na poziomie gatunkowym Wpływ wypasu na kręgowce Wpływ wypasu na zwierzęta kręgowe funkcjonujące w środowisku jest dość szeroko opisywany i dotyczy ssaków, ptaków, gadów a nawet ryb (Fleischner 1994, Söderström i in. 2001, Laskowska, Pruszyński 2008, Czylok i in. 2010, Gruszecki i in. 2012, Chabuz i in. 2012). Przykładem tych wydawałoby się skomplikowanych powiązań są tereny w stanie Oregon w USA, wypasane przez bydło, konie i owce. Ze względu na zbyt wysokie obciążenie tych pastwisk, doszło do zagęszczenia gleby i zmniejszenia przenikania wody wskutek udeptania jej przez nadmierną liczbę zwierząt. Jednocześnie doszło do zniszczenia roślinności, a to z kolei doprowadziło do erozji gleby. Erozja doprowadziła do wypłycenia strumieni, powodując wzrost temperatury wody. Zmiana temperatury wody, doprowadziła do zamieszenia ilości ryb. Po zmniejszeniu obciążenia lub po zaprzestaniu wypasu, przeprowadzone badania ichtiofauny wykazały dwukrotne zwiększenie masy ryb przy średnim wzroście produkcji o 184% oraz pojawianie się wiekszych osobników. (Bowers i in. 1979). Z kolei obserwacje dotyczące wpływu wypasu na populację gadów wykazały, że liczebność jaszczurek była dwukrotnie, a biomasa prawie czterokrotnie większą na terenach na których nie utrzymywano zwierząt gospodarskich. Podobne spostrzeżenia odnotowano w przypadku węży z gatunku Tbamnophis elegans vagrans, których populacja była pięciokrotnie liczniejsza na powierzchniach niewypasanych (Fleischner 1994). Odwrotne rezultaty zaobserwowano podczas wypasu owiec, na Wyżynnie Krakowsko- Częstochowskiej, gdzie nastąpił wzrost populacji, węża gniewosza plamistego Coronella austriaca na terenach wypasanych (Czylok i in. 2010).

161 W przypadku drobnych ssaków, podczas badań przeprowadzonych na terenie USA, stwierdzono spadek o ponad jedna trzecią zgęszczenia, natomiast różnorodność gatunkowa zmniejszyła się praktycznie o połowę na wypasach powierzchniach. Po 8 latach od zaprzestania wypasu, liczebność drobnych ssaków, ptaków śpiewających i drapieżników wzrosła aż o 350% (Fleischner 1994). Wpływ wypasu na ptaki nie jest jednoznaczny. Przeważają opinie mówiące o negatywnym wpływie na wiele ich gatunków. I tak, dla ptaków nadrzecznych wypas spowodował spadek bogactwa i zmiany składu gatunkowego. Podobnie dla empidonki małej Empidonax traillii oraz lasówki złotawej Dendroica petechia zmniejszenie wypasu skutkowało zwiększeniem liczebności. W obserwacjach łuszczynka czarnogardłego Spiza americana, odnotowano spadek populacji o ok. 50%, na wypasanych powierzchniach, natomiast w przypadku preriowca Bartramia longicauda, obserwowano zmniejszenie zgęszczenia gniazd (Fleischner 1994). Istnieją również wyniki badań wskazujące pozytywny wpływ wypasu zwierząt na populację ptaków. Należy podkreślić, że w przypadku większości półnaturalnych łąk Europy, wypas jest istotnym elementem utrzymania tego typu siedlisk. Dlatego też, zaprzestanie wypasu może być jedną z przyczyn spadku liczebności wielu gatunków ptaków krajobrazu rolniczego (Söderström i in. 2001). Potwierdzają to wyniki badań wykonanych na terenie wschodniej Europy. W Narwiańskim Parku Narodowym, na powierzchniach gdzie wypasano bydło, struktura roślinności zmieniła się co spowodowało zwiększenie liczby gatunków ptaków (tab. 1) (Laskowska, Pruszyński 2008). Tabela 1. Porównanie liczby gatunków ptaków na powierzchniach wypasanych i niewypasanych przez krowy w Narwiańskim Parku Narodowym w 2005 roku (Laskowska, Pruszyński 2008) Typ użytkowania i liczba gatunków ptaków Obszar niewypasany Obszar wypasany Liczba gatunków - razem Liczba gatunków lęgowych 7 6 Liczba gatunków wodno-błotnych 6 12 Liczba lęgowych gatunków wodno-błotnych Liczba gatunków wykorzystujących obszar jako np. bazę pokarmową

162 Autorzy cytowanych badań wyrażają opinię że wypas spowodował zmiany struktury roślinności umożliwiając ptakom żerowanie, a dla niektórych pojawiły się korzystne warunki do rozmnażania. Fakt na który należy zwrócić szczególną uwagę, to dwukrotnie wyższa liczba gatunków ptaków wodno-błotnych na powierzchni gdzie prowadzono wypas. W przypadku kszyka Gallinago gallinago, miejsca gdzie prowadzono wypas, w okresie lęgowym i nie lęgowym, obszar wykorzystywany był przez wiele osobników. Warto podkreślić, że prowadzony wypas w Narwiańskim Parku Narodowym, był zapisanym w planie ochrony tego parku, jako element czynnej ochrony przyrody. Należy zaznaczyć, że wypas, wynikający z planu ochrony, prowadzony jest systemem tradycyjnym, z zastosowaniem lokalnych ras krów i koni a obsada nie może przekroczyć 0,2-0,3 DJP na hektar (Laskowska, Pruszyński 2008). Podobnie pozytywne efekty dla ptaków, pojawiły się w trakcie wypasu w otulinie Poleskiego Parku Narodowego. Podczas wypasu, przy obsadzie do 1 DJP/ha, w okresie od 1 maja do 15 października stwierdzono że wypas stwarza dogodne warunki dla ptaków łąkowopastwiskowych. Na wypasanej powierzchni, najliczniejszym gatunkiem lęgowym był skowronek Alauda arvensis. Poza tym stwierdzono inne lęgowe i prawdopodobnie lęgowe gatunki ptaków takie jak: cierniówka Sylvia communis, pokląskwa Saxicola rubetra, bażant Phasianus colchicus, bogatka, czajka Vanellus vanellus, derkacz Crex crex, kos Turdus merula, pliszka siwa Motacilla alba, pliszka żółta Motacilla flava, potrzeszcz Emberiza calandra, przepiórka Coturnix coturnix i trznadel Emberiza citrinella, wrona Corvus cornix. Poza gatunkami lęgowymi, wypasana powierzchnia była miejscem żerowania dla 19 innych gatunków ptaków, takich jak: dymówka Hirundo rustica, szpak Sturnus vulgaris, śmieszka Chroicocephalus ridibundus, mazurek Passer montanus, sroka Pica pica, szczygieł Carduelis carduelis, makolągwa Carduelis cannabina, grzywacz Columba palumbus, kapturka Sylvia atricapilla, kruk Corvus coraz, błotniak stawowy Circus aeruginosus, bocian biały Ciconia ciconia, gąsiorek Lanius collurio, kopciuszek Phoenicurus ochruros, oknówka Delichon urbicum, orlik krzykliwy Aquila pomarina, piecuszek Phylloscopus trochilus, sójka Garrulus glandarius, srokosz Lanius excubitor. Wyniki porównawcze opisywanych badań wskazują na 50.% zmniejszenie liczby gatunków na powierzchniach gdzie nie prowadzono wypasu, (tab. 2). Wyniki badań zrealizowanych w okolicach Poleskiego Parku Narodowego pozwoliły autorom stwierdzić, że odpowiednio prowadzony wypas rodzimych ras bydła stwarza dogodne warunki dla rozmnażania i żerowania wielu gatunków łąkowo-pastwiskowych (Chabuz i in. 2012).

163 Tabela 2. Liczebność ptaków lęgowych i nielęgowych powierzchniach próbnych przy Poleskim Parku Narodowym (Chabuz i in. 2012) L.p. Nazwa gatunkowa Powierzchnia wypasana Powierzchnia niewypasana pary lęgowe gatunki nie lęgowe - liczebność ptaków pary lęgowe żerujących 1. skowronek Alauda arvensis cierniówka Sylvia communis pokląskwa Saxicola rubetra bażant Phasianus colchicus 1 5. bogatka Parus major 1 6. czajka Vanellus vanellus 1 7. derkacz Crex crex kos Turdus merula 1 9. pliszka siwa Motacilla alba pliszka żółta Motacilla flava 1 potrzeszcz Emberiza calandra 1 gatunki nie lęgowe - liczebność ptaków żerujących przepiórka Coturnix coturnix trznadel Emberiza citrinella wrona siwa Corvus cornix dymówka Hirundo rustica szpak Sturnus vulgaris 14 2 śmieszka Chroicocephalus ridibundus mazurek Passer montanus sroka Pica pica szczygieł Carduelis carduelis 5 makolągwa Carduelis cannabina grzywacz Columba palumbus kapturka Sylvia atricapilla kruk Corvus corax 2 błotniak stawowy Circus aeruginosus 1 błotniak łąkowy Circus pygargus 27. bocian biały Ciconia ciconia gąsiorek Lanius collurio 1 1 kopciuszek Phoenicurus 29. ochruros oknówka Delichon urbicum 1 orlik krzykliwy 31. Clangapomarina piecuszek Phylloscopus trochilus 1 1

164 L.p. Nazwa gatunkowa Powierzchnia wypasana Powierzchnia niewypasana pary lęgowe gatunki nie lęgowe - liczebność ptaków żerujących pary lęgowe gatunki nie lęgowe - liczebność ptaków żerujących pierwiosnek Phylloscopus collybita 34. sójka Garrulus glandarius srokosz Lanius excubitor 1 dzięciołek Dendrocopos minor śmieszka Chroicocephalus ridibundus Liczba gatunków: Kolejnym przypadkiem korzystnych następstw wypasu jest ochrona muraw napiaskowych lokalnymi rasami owiec w dolinie rzeki Bug, w Rezerwacie Przyrody Kózki prowadzona od 2010 roku (Gruszecki in. 2012, Grzywaczewski i in. mat. niepubl.). W 2010 roku przed wprowadzeniem owiec na te tereny stwierdzono 93 gatunki ptaków, z tego 34 gatunki lęgowe i 59 gatunków nielęgowych. W sezonie lęgowym 2010 r łącznie stwierdzono 114 lęgi. W 2011 roku stwierdzono 89 gatunków ptaków, z tego 39 to gatunki lęgowe i 50 gatunków nielęgowych. Liczba par lęgowych wzrosła o prawie 30% i wyniosła 148 par lęgowych (tab. 3) co niewątpliwie spowodowane było rozpoczęciem wypasu owiec (Gruszecki i in. 2012, Grzywaczewski i in. 2012, Grzywaczewski i in. mat. niepubl.). Podobnie wypasanie krów na terenach podmokłych, stosowane w odpowiednim zakresie, sprzyja występowaniu ptaków siewkowych. W Biebrzańskim Parku Narodowym, stwierdzono że liczebność i zgęszczenie czajki, kszyka i krwawodzioba były wyższe na powierzchnia wypasanych. Żerujące zwierzęta, zmieniają co prawda wilgotne podłoże, ale jednocześnie tworzą odpowiednią strukturę gleby do rozmnażania się ptaków wodnobłotnych. Dodatkowo, naruszona wilgotna gleba, stwarza dogodne warunki do ich żerowania. Poza tym, pasące się krowy, pozostawiają odchody, które przyciągają owady, a to z kolei stwarza warunki do żerowania wielu gatunków ptaków (Tryjanowski i in. 2009). W trakcie pięcioletnich badań prowadzonych na obszarach pastwisk w Szwecji, stwierdzono niewielki stopień zmienności gatunkowej ptaków. Choć analizując pokarm ptaków i ich masę stwierdzono że obciążenie wypasem miało znaczenie dla ptaków owadożernych. Można zatem wnioskować, że utrzymywanie miejsc z wyższą trawąma istotne znacznie nie tylko dla samych ptaków ale też przede wszystkim dla owadów którymi ptaki te się odżywiają. Warto zauważyć, że ptaki owadożerne których masa ciała jest większa od 30 g, preferowały pastwiska z umiarkowanym wypasem. Natomiast małe ptaki owadożerne,

165 których masa ciała jest mniejsza niż 30 g, preferowały pastwiska z intensywnym wypasem,. nie stwierdzono natomiast różnic w przypadku gatunków odżywiających się pokarmem roślinno-zwierzęcym. (Söderström i in. 2001). Tab. 3. Struktura dominacji ptaków lęgowych w rezerwacie Kózki w latach (Grzywaczewski i in. mat. niepubl.) L.p. Nazwa polska liczebność [pary] r. dominacja [%] r. liczebność [pary] r. dominacja [%] r. 1. zięba Fringilla coelebs 19 16, ,2 2. pierwiosnek Phylloscopus collybita 9 7, trznadel Emberiza citrinella 8 7, lerka Lullula arborea 7 6,0 5 3,4 5. piecuszek Phylloscopus trochilus 6 5,2 10 6,7 6. śpiewak Turdus philomelos 4 3,5 8 5,4 7. słowik szary Luscinia luscinia 4 3, szpak Sturnus vulgaris 4 3,5 4 2,6 9. zaganiacz Hippolais icterina 4 3,5 2 1,4 10. kapturka Sylvia atricapilla 3 2,6 8 5,4 11. dzwoniec Carduelis chloris 3 2,6 7 4,7 12. cierniówka Sylvia communis 3 2, bogatka Parus major 3 2, wilga Oriolus oriolus 3 2, modraszka Parus caeruleus 3 2,6 2 1,4 16. rudzik Erithacus rubecula 2 1, kos Turdus merula 2 1,8 5 3,4 18. kwiczoł Turdus pilaris 2 1,8 5 3,4 19. makolągwa Carduelis cannabina 2 1,8 4 2,6 20. grzywacz Columba palumbus 2 1, szczygieł Carduelis carduelis 2 1, dzięcioł zielony Picus viridis 2 1,8 2 1,4 23. krzyżówka Anas platyrhynchos 2 1,8 2 1,4 24. gajówka Sylvia borin 2 1,8 1 0,7 25. piegża Sylvia curruca 2 1,8 1 0,7 26. sójka Garrulus glandarius 2 1,8 1 0,7

166 L.p. Nazwa polska liczebność [pary] r. dominacja [%] r. 27. kukułka Cuculus canorus 2 1,8 liczebność [pary] r. dominacja [%] r. 28. błotniak stawowy Circus aeruginosus 1 0,9 1 0,7 29. dudek Upupa epops 1 0,9 1 0,7 30. gąsiorek Lanius collurio 1 0,9 1 0,7 31. sroka Pica pica 1 0,9 1 0,7 32. czajka Vanellus vanellus 1 0, krętogłów Jynx torquilla 1 0, łabędź niemy Cygnus olor 1 0, jarzębatka Sylvia nisoria ,4 36. potrzos Emberiza schoeniclus ,4 37. słonka Scolopax rusticola ,7 38. strzyżyk Troglodytes troglodytes ,7 39. kokoszka Gallinula chloropus ,7 40. dzięciołek Dendrocopos minor ,7 41. pokrzywnica Prunella modularis ,7 42. sierpówka Streptopelia decaocto ,7 43. sikora uboga Parus palustris , % % Fot. 10. Żerujący bocian biały Ciconia ciconia podczas wypasu krów w dolinie Bugu (fot. G. Grzywaczewski)

167 Fot. 11. Bociany białe Ciconia ciconia żerujące z krowami dolinie Bugu (fot. G. Grzywaczewski) Fot. 12. Pliszka siwa Motacilla alba żerująca podczas wypasu krów w okolicach Gorczańskiego Parku Narodowego (fot. G. Grzywaczewski)

168 Fot. 13. Pliszka siwa Motacilla alba żerująca podczas wypasu owiec w dolinie Bugu (fot. G. Grzywaczewski) Fot. 14. Szpak żerujący Sturnus vulgaris podczas wypasu owiec na Nizinie Węgierskiej (fot. G. Grzywaczewski)

169 Fot. 15. Szpaki Sturnus vulgaris żerujące podczas wypasu owiec na Nizinie Węgierskiej (fot. G. Grzywaczewski) Fot. 16. Szpaki Sturnus vulgaris żerujące na owcach podczas ich wypasu na Nizinie Węgierskiej (fot. G. Grzywaczewski)