Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii w świetle wstępnych wyników spisu powszechnego 2001

Transkrypt

1 Sławomir Kurek Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii w świetle wstępnych wyników spisu powszechnego 2001 Powszechny spis ludności w Indiach wykazał, że w dniu 1 marca 2001 roku zamieszkiwało ten kraj osób, w tym mężczyzn i kobiet. Tak więc Indie są drugim po Chinach krajem na świecie, w którym liczba ludności przekroczyła miliard. Zajmując 2,4% powierzchni lądów na Ziemi, ludność Indii stanowi 16,7% populacji świata. Szacuje się, że przy obecnym tempie wzrostu ludności, liczba ludności Indii przekroczy liczebność populacji Chin około roku 2050, i osiągnie wówczas 17,2% światowego zaludnienia. Opublikowane wstępne wyniki spisu na pierwszy rzut oka przedstawiają pozytywne przemiany społeczno demograficzne, jakie się dokonały w ostatnim dziesięcioleciu w tym kraju. Tempo przyrostu ludności uległo spowolnieniu, zwiększył się współczynnik feminizacji, zmniejszeniu uległa stopa analfabetyzmu i zmniejszył się udział dzieci w wieku 0 6 lat. Jednak przestrzenne zróżnicowanie wymienionych wskaźników pokazuje nadal istniejące wewnętrzne dysproporcje w układzie stanów i terytoriów. Dlatego celem opracowania jest przedstawienie terytorialnego zróżnicowania zaludnienia, struktury płci i wieku oraz struktury wykształcenia w Indiach na podstawie wyników spisu w 2001 roku oraz ukazanie zmian w ostatnim dziesięcioleciu. W przypadku zaludnienia wzięto pod uwagę liczbę ludności, jej przyrost w okresie i tempo przyrostu w latach i oraz gęstość zaludnienia. Omawiając struktury ludności wykorzystano współczynnik feminizacji, udział dzieci w wieku 0 6 lat oraz wskaźnik analfabetyzmu mężczyzn i kobiet. W ostatnim okresie międzyspisowym ludność Indii wzrosła o 180,6 mln, to jest o 21,3%. Tempo przyrostu ludności wykazało spadek w porównaniu z poprzednim dziesięcioleciem ( ), gdy wynosiło 23,9%, mimo iż bezwzględny przyrost liczby ludności był mniejszy, i wynosił 163,1 mln. Najbardziej zaludnionym stanem jest Uttar Pradesz, liczący 166,1 mln mieszkańców (16,2% ludności Indii). Prawie połowa mieszkańców Indii żyje w 5 najbardziej zaludnionych stanach: Uttar Pradesz, Maharasztra, Bihar, Bengal Zachodni i Andhra Pradesz. Procentowy przyrost ludności w okresie wahał się od 9,4% w Kerali do 64,4% w Nagalandzie (ryc. 1). Wysoki przyrost ludności zanotowano również w obszarach zurbanizowanych, o dużym

2 376 Sławomir Kurek Ryc. 1. Przyrost rzeczywisty ludności w okresie (w %) napływie migracyjnym: w stołecznym okręgu Delhi (46,3%), Chandigarh (40,3) oraz w terytoriach Dadra i Nagar Haveli (55,6), a także Damman i Diu (59,2). Generalnie wysoki przyrost rzeczywisty ludności wystąpił w stanach północnych. Oprócz Kerali najmniejszy przyrost ludności zanotowały inne stany południowe: Tamil Nadu (11,2%), Andhra Pradesz (13,9). W porównaniu z poprzednim dziesięcioleciem 9 stanów i terytoriów zanotowało zwiększenie tempa przyrostu ludności: Haryana, Uttar Pradesz, Bihar, Sikkim, Nagaland, Manipur, Gudżarat, Daman i Diu oraz Dadar i Nagra Haveli. Stanowią one prawie 1/3 ogółu ludności Indii. Największy spadek tempa przyrostu ludności zanotowały terytoria wyspiarskie: Andamany i Nikobary (21,8 pkt. %), Lakszadiwy (11,3), ponadto Pondicherry (13,1) oraz stany położone na indyjskim Dalekim Wschodzie : Tripura (18,6), Arunaczal Pradesz (10,6) i Mizoram (10,5).

3 Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii Jednym z ważnych mierników rozmieszczenia ludności na danym obszarze jest wskaźnik gęstości zaludnienia. W 2001 roku w Indiach na 1 km 2 przypadały 324 osoby, o 57 więcej niż w roku Wysoki wzrost gęstości zaludnienia powoduje zwiększenie presji na środowisko naturalne, a także może wpływać na pogorszenie jakości życia. Zróżnicowanie warunków klimatycznych, zasobów naturalnych, ukształtowania powierzchni, a także czynników społeczno ekonomicznych wpływają na dużą rozpiętość tego wskaźnika w poszczególnych stanach i terytoriach (ryc. 2). Największe wartości zanotowano w najbardziej zurbanizowanych terytoriach Delhi (9294 osób/km 2 ), Chandigarh (7903), Pondicherry (2029), Lakszadiwy (1894) oraz Daman i Diu (1411). Jeśli chodzi o stany, to najgęściej zaludnionymi były położone na Nizinie Hindustańskiej, gdzie istnieją korzystne warunki do uprawy roślin (Bengal Zachodni 904 osoby na Ryc. 2. Gęstość zaludnienia w 2001 r.

4 378 Sławomir Kurek km 2, Bihar 880, Uttar Pradesz 689, Pendżab 482, Haryana 477). Ponadto, wysoką gęstością zaludnienia charakteryzowały się stany południowe, o dużym udziale upraw plantacyjnych (Kerala 819, Tamil Nadu 478). Najsłabiej zaludnionymi stanami były położone na obszarach wysokogórskich i trudnodostępnych: Dżammu i Kaszmir (99), Sikkim (76), Andamany i Nikobary (43), Mizoram (42) oraz Arunaczal Pradesz (13). Struktura płci ludności jest jedną z podstawowych charakterystyk demograficznych. Współczynnik feminizacji, określający liczbę kobiet przypadającą na 1000 jest miernikiem statusu kobiet w społeczeństwie. Na poziom tego współczynnika mają wpływ urodzenia, zgony i migracje. W krajach rozwijających się na wartość tego wskaźnika może mieć wpływ zaniedbywanie w rejestracji noworodków płci żeńskiej. W Indiach w 2001 roku współczynnik feminizacji wynosił 933, notując 6 punktowy wzrost w porównaniu z rokiem Jest wiele przyczyn zachwianej równowagi płci Ryc. 3. Współczynnik feminizacji w 2001 r.

5 Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii w Indiach. Do najważniejszych z nich należą: wyższa śmiertelność dziewcząt, preferencje posiadania syna w rodzinie, wysoka śmiertelność okołoporodowa matek. Rozpiętość współczynnika feminizacji w poszczególnych jednostkach administracyjnych była bardzo zróżnicowana i wahała się od 861 w Haryanie do 1058 w Kerali (ryc. 3). Najwyższe zaobserwowane współczynniki feminizacji wystąpiły także w terytorium Pondicherry (1001), w stanach Chhatisgarh (990), Tamil Nadu (986), Andhra Pradesz (978) i Manipur (978). Najniższy poziom feminizacji wystąpił w terytoriach zurbanizowanych, na co wpływ mogły mieć selektywne względem płci migracje (tam zaobserwowano największy przyrost ludności w ostatnim dziesięcioleciu), a mianowicie: w Delhi (821), Chandigarh (773), Daman i Diu (709), Dadra i Nagar Haveli (811) oraz w rolniczych stanach północnych (Haryana 861, Uttar Pradesz 898, Pendżab 874). W przedziale wartości współczynnika feminizacji poniżej 916, liczba stanów i terytoriów w okresie zmniejszyła się z 13 do 12, natomiast reprezentowany przez nie udział ludności w populacji Indii ogółem spadł z 41 do 23%. Podobnie liczba jednostek w przedziale zmieniła się w sposób marginalny (z 21 do 19), natomiast udział zamieszkującej je ludności w strukturze populacji Indii wzrósł z 29 do 47%. Wzrost współczynnika feminizacji zanotowano w 23 badanych jednostkach. Jednak, gdy weźmiemy pod uwagę współczynnik feminizacji w grupie wieku 0 6 lat, to tylko 4 jednostki zanotowały wzrost. Spadek wskaźnika feminizacji w najmłodszej grupie wieku jest obserwowany od 1961 roku, gdzie wówczas wynosił 976, po czym spadł do 927 w 2001 roku. Ta tendencja może mieć długotrwały wpływ na kształtowanie się wskaźnika feminizacji dla ludności ogółem w przyszłości. W okresie zanotowano znaczący spadek udziału dzieci do lat 6 z 17,9 do 15,4%. Zakładając, że populacja dzieci jest w małym stopniu kształtowana poprzez migracje wewnętrzne, to zmniejszenie ich udziału wskazuje na spadek rodności w badanym okresie. Największym udziałem dzieci do lat 6 charakteryzowały się stany położone w północnej części kraju (ryc. 4): Meghalaya (19,8%), Bihar (19,6), Radżastan (18,5), Uttar Pradesz (18,4) oraz Arunaczal Pradesz (18,3), charakteryzujące się wysokim poziomem urodzeń. Natomiast najmniejszy udział tej grupy ludności wystąpił w stanach południowych: Goa (10,6%), Tamil Nadu (11,0%) i Kerala (11,5%). Wskaźnik analfabetyzmu jest ważnym wyznacznikiem poziomu rozwoju społecznego w krajach rozwijających się. W Indiach od 1991 roku współczynnik analfabetyzmu oblicza się spośród ludności w wieku 7 lat i więcej. W 2001 roku liczba analfabetów w Indiach wynosiła (w tym mężczyzn i kobiet). Mimo, iż w okresie liczba ludności w wieku 7 lat i więcej wzrosła o 171,6 mln, to liczba analfabetów spadła o 31,9 mln. Po raz pierwszy od uzyskania przez Indie niepodległości, absolutna liczba analfabetów spadła w ciągu dekady. Stopa analfabetyzmu dla Indii ogółem wyniosła 34,6% i w okresie zanotowała znaczący spadek z 82,7%. W ostatnim okresie międzyspisowym stopa analfabetyzmu spadła o 13% i był to największy spadek w dekadach od uzyskania niepodległości. Współczynnik analfabetyzmu dla kobiet w 2001 r. wynosił 45,8%, a dla mężczyzn 24,1%. Należy tu zwrócić uwagę na zmniejszającą się od 1981 roku rozpiętość wskaźnika według płci (z 26,6 do 21,7%). W układzie przestrzennym wartości współczynnika analfabetyzmu (ryc. 5 i 6) najkorzystniejszą sytuację zaobserwowano

6 380 Sławomir Kurek Ryc. 4. Udział dzieci w wieku 0 6 lat w 2001 r. (zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet) w stanie Kerala (odpowiednio 5,8 i 12,1%). Ponadto niską stopą analfabetyzmu charakteryzowały się Lakszadiwy (6,8 i 18,4) i Mizoram (9,3 i 13,9). Najwyższy poziom analfabetyzmu zanotowano w stanach północnych: Bihar (39,7% mężczyźni i 66,4% kobiety), Arunaczal Pradesz (35,9 i 55,8), Dżammu i Kaszmir (34,3 i 58,2) oraz Jharkhand (32,1 i 60,6). Największe rozpiętości wskaźnika pomiędzy mężczyznami i kobietami wystąpiły w Radżastanie (32,1 pkt. %), Dadra i Nagar Haveli (30,3), Jarkhand (28,5), Uttar Pradesz (27,3), Biharze (26,8), a najmniejsze w Mizoram (4,6), Meghalaya (5,7), Kerali (6,3) oraz Chandigarh (9,0). W okresie w Indiach stopa analfabetyzmu kobiet spadła o 15%, a mężczyzn

7 Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii Ryc. 5. Poziom analfabetyzmu u mężczyzn w 2001 r. o 11,8. Wszystkie stany zanotowały spadek współczynnika analfabetyzmu zarówno wśród kobiet, jak i u mężczyzn. Wskaźnik analfabetyzmu kobiet spadał w szybszym tempie niż u mężczyzn, za wyjątkiem Dadra i Nagar Haveli. W roku 1991 liczba stanów o poziomie wskaźnika analfabetyzmu u mężczyzn poniżej 30% wynosiła 16 i do 2001 r. prawie się podwoiła osiągając 30. Wśród kobiet natomiast w 1991 r. 20 stanów i terytoriów posiadało wskaźnik analfabetyzmu powyżej 50%, stanowiąc 3/4 populacji kobiet w Indiach. W 2001 r. liczba tych jednostek spadła do 6, zmniejszając udział populacji kobiet do 1/3. Zachodzące procesy demograficzne charakteryzują się odmiennością w po-

8 382 Sławomir Kurek Ryc. 6. Poziom analfabetyzmu u kobiet w 2001 r. szczególnych regionach kraju. Stany północne, a zwłaszcza te położone na rolniczym obszarze Niziny Hindustańskiej, charakteryzują się wyższym przyrostem rzeczywistym ludności, wyższym tempem tego przyrostu w porównaniu z poprzednią dekadą oraz wyższą gęstością zaludnienia niż stany południowe. Ponadto na północy kraju występuje niski poziom feminizacji oraz wysokie udziały dzieci do lat 6, świadczące o wysokiej rodności. Przestrzenne zróżnicowanie procesów demograficznych jest odzwierciedleniem stosunków społecznych, panujących w Indiach. Stany południowe charakteryzują się wyższym statusem społecznym kobiet oraz wyższym wykształceniem zarówno mężczyzn, jak i kobiet.

9 Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii Literatura Barret H., O Hare G., 1992, This changing world. India counts its people, Geography, 77. Kurek S., 1998, Przemiany demograficzne w Indiach, Rocznik Nauk. Dydakt. WSP 198, Prace Geogr. 17. Provisional Populations Totals, Census of India 2001, Series 1, India, Paper 1. Visaria L., P. Visaria, 1995, India s population in transition, Population Bulletin, 50, 3, Population Reference Bureau. dr Sławomir Kurek Instytut Geografii Akademia Pedagogiczna Kraków

10