Joanna urawska. Badania potrzeb pracodawców w kontekœcie oferty systemu edukacji na poziomie œrednim i wy szym

Transkrypt

1 Joanna urawska Badania potrzeb pracodawców w kontekœcie oferty systemu edukacji na poziomie œrednim i wy szym

2 Wy sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Opolu Joanna urawska Badania potrzeb pracodawców w kontekœcie oferty systemu edukacji na poziomie œrednim i wy szym redakcja naukowa projektu Wojciech Duczmal Opole 2009

3 Anna Krasnodêbska Recenzent dr Witold Potwora Redakcja Ma³gorzata Polzer-Rudy Korekta Maria Szwed Redakcja techniczna Janina Drozdowska Opracowanie w zakresie projektu Wy szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Opolu Usuwamy bariery. Badania potrzeb edukacyjnych pracodawców i pracobiorców w województwie opolskim nr POKL /08. Projekt realizowany w ramach Priorytetu IX Rozwój wykszta³cenia i kompetencji w regionach, Poddzia³anie 9.3. Upowszechnienie formalnego kszta³cenia ustawicznego, wspó³finansowany ze œrodków Europejskiego Funduszu Spo³ecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki i bud etu pañstwa ISBN ISBN WYDAWNICTWA WY SZEJ SZKO Y ZARZ DZANIA I ADMINISTRACJI W OPOLU WYDAWNICTWO INSTYTUT ŒL SKI Sp.zo.o. Opole, ul. Piastowska 17, tel , wydawnictwo@is.opole.pl Nak³ad 500 egz. Objêtoœæ 10,80 ark. wyd.,10,25 ark. druk.

4 Spis treści 1. Wstęp 7 2. Metodologia badań Uzasadnienie potrzeby realizacji badań Cele badań Problem badawczy i pytania szczegółowe Etapy realizacji procesu badawczego Metody badań i techniki badawcze Opis narzędzi badawczych Badana zbiorowość i rekrutacja Przebieg i sposób realizacji badań Realizator badań Krótka charakterystyka sektorów przedsiębiorczości, edukacji i rynku pracy w województwie opolskim w ujęciu statystycznym Podmioty gospodarcze Edukacja i kapitał ludzki Rynek pracy Definicje Wyniki badań Charakterystyka dyskutantów Wyniki dyskusji Przygotowanie przyszłych pracowników w systemie szkolnictwa średniego i wyższego Szkolnictwo na poziomie średnim i wyższym a potrzeby pracodawców Sektor szkolnictwa i instytucji rynku pracy a potrzeby gospodarki Rola szkoły a potrzeby rynku pracy Dlaczego oferta szkolnictwa nie do końca zbiega się z potrzebami pracodawców? 77

5 Przygotowanie absolwentów a potrzeby rynku pracy Jakie propozycje na przyszłość? Dalsze propozycje ewentualnej modyfikacji lub rozszerzenia oferty edukacyjnej, by lepiej odpowiadała potrzebom gospodarki i rynku pracy Jakie kompetencje zawodowe pracowników są potrzebne w gospodarce i na rynku pracy? Idealny absolwent, kim jest w oczach pracodawców? A jak portret idealnego absolwenta rysują ci, którzy go kształtują? Jaki wizerunek absolwenta i pracownika wyłania się w wyniku konfrontacji opinii pracodawców i przedstawicieli szkolnictwa? Kształcenie ustawiczne i realizacja tej idei w praktyce Potrzeby i oczekiwania pracodawców związane z kształceniem ustawicznym Współpraca między szkolnictwem a gospodarką Bariery systemu edukacji na poziomie średnim i wyższym. analiza SWOT Co jeszcze jest istotne, gdy mówimy o kształceniu z punktu widzenia potrzeb rynku pracy? Wyniki badań audytoryjnych Charakterystyka rynku pracy Bariery rynku pracy Kwalifikacje i umiejętności zgodne z wymaganiami gospodarki i rynku pracy Potrzeby gospodarki i rynku pracy a kompetencje zawodowe pracowników Kształcenie a potrzeby gospodarki i rynku pracy Braki w szkolnictwie na poziomie ponadgimnazjalnym (średnim) z punktu widzenia potrzeb gospodarki i rynku pracy Braki szkolnictwa na poziomie wyższym z punktu widzenia potrzeb gospodarki i rynku pracy Podsumowanie i wnioski Aneks Literatura 162

6 Wstęp 7 1. Wstęp Naszym najważniejszym zadaniem jest pokój. Zadaniem drugim jest to, aby nikt nie był głodny. Zadanie trzecie to w miarę pełne zatrudnienia. Naszym zadaniem czwartym jest oczywiście edukacja Karl Popper Opracowanie stanowi podsumowanie wyników badań zrealizowanych w ramach projektu Usuwamy bariery. Badania potrzeb edukacyjnych pracodawców i pracobiorców w województwie opolskim (nr POKL /08), współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i budżetu państwa. Kategoria wsparcia mieści się w Priorytecie IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Poddziałanie 9.3. Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego. Badania wykonano w Opolskim Centrum Badań Regionalnych przy Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu. Celem badań była ocena regionalnej oferty edukacyjnej na poziomie średnim i wyższym w kontekście potrzeb gospodarki i rynku pracy. Edukacja jest tą dziedziną działalności człowieka, która umożliwia rozwój jednostki, przygotowanie jej do pracy zawodowej i różnorodnej aktywności społecznej. Jednym z priorytetowych celów edukacji jest przygotowanie ucznia do życia w społeczeństwie informacyjnym. Wykształcenie i kompetencje poszczególnych osób stają się podstawowymi wartościami współczesnej cywilizacji informacyjnej oraz społeczeństw opartych na wiedzy. Zdolność człowieka dotarcia do informacji i jej przetwarzania będzie warunkiem włączenia się do świata pracy, środowiska społecznego i kulturalnego 1. Znaczenie edukacji jest ogromne. Jednak jest ono tym większe, im ona sama jest bardziej funkcjonalna w splocie całego zespołu uwarunkowań i procesów gospodarczych, technicznych, kulturalnych i społecznych, w przeciwnym razie może być zgoła małe 2. 1 K. B o r a w s k a - K a l b a r c z y k, Wyzwolenie czy wykluczenie? Edukacyjne konteksty przemian współczesnego świata. W: Szkoła w świecie współczesnym, red. B. Muchacka, M. Szymański, Impuls, Kraków 2008, s D. J a n k o w s k i, Edukacja wobec zmiany, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 45.

7 8 Joanna Żurawska Termin edukacja jest w Polsce znany od stuleci. Posłużyli się nim reformatorzy chylącego się ku upadkowi państwa, powołując w 1773 r. Komisję Edukacji Narodowej, będącą centralną władzą oświatową w Rzeczypospolitej. Termin ten stał się wyjątkowo modny. Mówi się zatem o edukacji: przedszkolnej, wczesnoszkolnej, ustawicznej, nauczycielskiej, ekologicznej, regionalnej, globalnej, ekonomicznej, polonistycznej, międzykulturowej, matematycznej, środowiskowej, otwartej. Pedagogika oznacza teorię kształcenia i wychowania, natomiast edukacja to samo dzieło, czyli proces, a więc praktyczna część pedagogiki 3. Rynek pracy i edukacja to wbrew pozorom obszary bardzo sobie bliskie. Rodzaj i poziom kwalifikacji zawodowych wyznaczany jest przez rynek pracy. Jednak kapitał ludzki dostarczany jest rynkowi pracy przez edukację, występuje więc koherencja między rynkiem pracy a edukacją 4. Dysfunkcjonalność edukacji, luki w kształceniu i wychowaniu oraz braki w wykształceniu upośledzają człowieka. Przyczynia się to do znacznego zmniejszenia szans uzyskania dobrej pracy i godziwej egzystencji w społeczeństwie. W związku z tym szkoła, jako ważna instytucja edukacyjna, zyskuje miano rozdzielni szans 5. Edukacja młodzieży na poziomie średnim nie może służyć tylko rozwojowi osobowości młodych jednostek, musi uwzględniać również cele utylitarne. Zwłaszcza szkolnictwo zawodowe jest i nadal pozostawać będzie pod silną presją rynku pracy, stawiającego wszystkim, a zwłaszcza młodym pracownikom coraz silniejsze i coraz bardziej wysublimowane wymagania 6. Istniejąca sytuacja szkolnictwa wyższego w naszym kraju nie odpowiada zachodzącym zmianom. Szkoły wyższe stają przed poważnym dylematem, jak pogodzić tradycje akademickie, misje uniwersyteckie z wymaganiami współczesności 7. W prezentowanych badaniach zastosowano metodę jakościową, a w jej ramach technikę zogniskowanego wywiadu grupowego (Focus Group Interview FGI), a w uzupełnieniu metodę projekcyjną, z wykorzystaniem narzędzia audytoryjnego w trzech grupach dyskutantów, liczących w sumie 19 osób, wyłonionych w sposób celowy. Spotkania zorganizowano w Opolskim Centrum Rekreacji Szara Willa w Opolu dnia 5 czerwca 2009 r. (dwa spotkania) 3 W. P u ś l e c k i, U podstaw edukacji otwartej. W: Edukacja alternatywna. Nowe teorie, modele badań i reformy, red. J. Piekarski, B. Śliwerski, Impuls, Kraków 2000, s E. G a w e ł - L u t y, Edukacja permanentna wobec potrzeb rynku pracy. W: Edukacja ustawiczna. Wymiar teoretyczny i praktyczny, red. nauk. S.M. Kwiatkowski, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu, Warszawa Radom 2008, s K. B o r a w s k a - K a l b a r c z y k, Wyzwolenie czy wykluczenie? Edukacyjne konteksty przemian, s M.J. S z y m a ń s k i, Funkcje edukacji szkolnej w zmieniającym się społeczeństwie. W: Szkoła w świecie współczesnym, red. B. Muchacka, M. Szymański, Impuls, Kraków 2008, s W. W r ó b l e w s k a, Zmiany w kształceniu akademickim. W: Dylematy dydaktyki szkoły wyższej w dialogu i perspektywie, red. A. Karpińska, W. Wróblewska, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2008, s. 14.

8 Wstęp 9 i 22 lipca 2009 r. Zogniskowany wywiad grupowy jest techniką stosowaną w badaniach jakościowych, a więc takich, w których na podstawie informacji o niewielkiej zbiorowości (od kilku do kilkudziesięciu osób) można uzyskać pogłębioną wiedzę o danym zjawisku społecznym, o postawach wobec różnych spraw, ukrytych motywach postępowania 8. Zauważono, że w momencie, gdy ludzie znajdują się w grupie, zaczynają się pojawiać u nich reakcje i emocje inne, niż gdyby każda z osób była osobno. Jest to tzw. dynamika grupy, niemożliwa do osiągnięcia w przypadku eksploracji indywidualnej. To właśnie wartość dodana mechanizmu leżącego u podstaw zogniskowanych wywiadów grupowych 9. Wydaje się, że problematyka skomplikowanych relacji między systemami edukacji i rynku pracy a gospodarką uzasadnia wykorzystanie jakościowej metody eksploracji i techniki dyskusji grupowej oraz badań audytoryjnych. Wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób pomogli w realizacji niniejszego badań, a zwłaszcza dyskutantom, aktywnie uczestniczącym w spotkaniach w ramach procesu badawczego, bez których osiągnięcie celów badań nie byłoby możliwe autorka składa serdeczne podziękowania. 8 L. S o ł o m a, Metody i techniki badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s D. M a i s o n, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 14.

9 10 Joanna Żurawska 2. Metodologia badań 2.1. Uzasadnienie potrzeby realizacji badań Badania dotyczyły tematu Badanie potrzeb pracodawców w zakresie oczekiwanych umiejętności i kwalifikacji pracowników w celu rozszerzenia lub dostosowania oferty edukacyjnej do potrzeb regionalnego i lokalnego rynku pracy, określonego w dokumentacji konkursowej dla Poddziałania 9.3. Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego w Priorytecie IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. By wiedzieć w jakim kierunku kształcić, trzeba dysponować diagnozą potrzeb edukacyjnych, tak dawców, jak i biorców pracy. Sytuacja absolwentów, w tym absolwentów szkół wyższych należy do trudnych, występuje wyraźna dysharmonia między popytem na pracę a podażą absolwentów, ponadto pracodawcy oczekują innych umiejętności, wiedzy, innych specjalistów, formułują dodatkowe wymagania w stosunku do predyspozycji osobowościowych i zawodowych kandydatów do pracy. Wyraźnie struktura poszukiwanych pracowników z wyższym wykształceniem różni się od struktury kształcenia. Istnieje konieczność dostosowania oferty szkół, a zwłaszcza szkół wyższych do potrzeb rynku pracy. Konieczna jest zmiana procesu kształcenia zmierzająca w kierunku kształtowania systemu kompetencji. Zachodzi potrzeba orientowania się przez szkoły wyższe w potrzebach rynku pracy w Polsce i krajach Unii Europejskiej 10. Wiedza dotycząca kierunków kształcenia daje możliwość dostosowania lub rozszerzenia oferty edukacyjnej do potrzeb gospodarki oraz regionalnego i lokalnego rynku pracy. Badania są odpowiedzią na bieżące i nadal rosnące potrzeby w zakresie stałego monitoringu regionalnej gospodarki pod kątem wymogów kwalifikacyjnych i umiejętności, jakie spełniać muszą pracownicy najemni, by zgodnie z wymogami funkcjonować na regionalnym i lokalnych rynkach pracy Cele badań Celem badań była identyfikacja potrzeb pracodawców w zakresie kwalifikacji i umiejętności kadr pracowniczych oraz ocena, na ile realizacja tych po- 10 W. Ł o z o w i e c k a, Osobliwości kształcenia zawodowego we współczesnych warunkach społeczno-ekonomicznych. W: Dylematy dydaktyki szkoły wyższej w dialogu i perspektywie, red. A. Karpińska, W. Wróblewska, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2008, s. 241.

10 Metodologia badań 11 trzeb jest możliwa, biorąc pod uwagę ofertę edukacyjną na poziomie ponadgimnazjalnym 11 i wyższym w województwie opolskim. Istotne było jednak nie tyle sporządzenie listy czy wypunktowanie potrzeb uczestników badań gdyż nie miały one charakteru ilościowego co raczej poznanie uwarunkowań i mechanizmów gospodarki i współczesnego rynku pracy generujących zapotrzebowanie na takie, a nie inne kwalifikacje i umiejętności. Założono, że pracodawcy, artykułując swoje oczekiwania wobec kwalifikacji i umiejętności pracowników, wypowiedzą się jednocześnie na temat przyczyn ich ewentualnej nieadekwatności do bieżących potrzeb w kontekście systemu i oferty edukacyjnej na poziomie średnim i wyższych oraz kształcenia ustawicznego. Wskażą braki pracowników widoczne w procesie pracy, przyczyny tych braków oraz ewentualne możliwości ich zniwelowania, w konfrontacji z własnymi potrzebami. Celem badań było więc także ustalenie, jakie zmiany należałoby koniecznie uwzględnić w procesie edukacyjnym w szkolnictwie, by kształcąc przyszłych pracowników bardziej odpowiadało ono potrzebom pracodawców. W tym celu pracodawcy nakreślili dwa portrety: idealnego absolwenta i pracownika, wskazując jakie ich zdaniem kwalifikacje i umiejętności oraz cechy w środowisku pracy powinni posiadać, by sprostać wymaganiom pracodawców. Zakładano, że mogą to być wyraźne wskazania do uwzględnienia w procesie dydaktycznym na poziomie średnim i wyższym oraz uzupełniającym, realizowanym np. w formie kształcenia ustawicznego. Z drugiej strony w badaniach starano się uchwycić najpilniejsze potrzeby sektora edukacyjnego, by kształcenie na poziomie średnim i wyższym zgodne z potrzebami gospodarki i rynku pracy było możliwe. Badania miały mieć formę dyskusji, ważnym było więc poznanie znaczeń poszczególnych pojęć, jakie nadawali im dyskutanci, wypowiadając się na ich temat w trakcie spotkania. Istotnym było m.in. poznanie jak dyskutanci rozumieją i czym są dla nich kwalifikacje i umiejętności, zgodnie z potrzebami gospodarki i rynku pracy, zanim wyartykułowali i przedyskutowali w trakcie spotkania ich atrybuty. Ważnym było też ustalenie, czy pracodawcy lub ich przedstawiciele, charakteryzując swoje potrzeby i oczekiwania wynikające z procesu pracy, mają na myśli globalny, krajowy, czy może regionalny albo nawet lokalny rynek pracy oraz czy w ogólne widzą jakieś różnice przestrzenne, oceniając uwarunkowania współczesnego rynku. Celowi temu służył kwestionariusz z pytaniami otwartymi, mający formę testu niedokończonych zdań, zrealizowany w postaci audytoryjnej. Zamiarem było także dokonanie porównania zebranych opinii pracodawców z opiniami oferentów usług edukacyjnej w regionie, a więc dyrektorami szkół średnich i prorektorami 11 Badania odnosiły się do średniego poziomu edukacji, a więc w założeniach nie dotyczyły zasadniczych szkół zawodowych, jednakże wielu dyskutantów, dokonując oceny jakości kształcenia na poziomie średnim, odnosiło swoje wypowiedzi do kształcenia zawodowego w tychże placówkach.

11 12 Joanna Żurawska szkół wyższych, którzy są odpowiedzialni za sprawy dydaktyki i nauki oraz przedstawicielami instytucji statutowo zajmującymi się rozwojem edukacji i rynkiem pracy w regionie. Chodziło o ocenę kwalifikacji i umiejętności podstawowych klientów szkół, a więc uczniów i studentów jako przyszłych kadr gospodarki i rynku pracy kształconych na różnych poziomach edukacji z punktu widzenia uwarunkowań i wymogów procesu dydaktycznego oraz systemu edukacji, ale także, a może przede wszystkim, potrzeb i oczekiwań pracodawców. Istotnym było ustalenie czy potrzeby pracodawców są znane i uwzględniane w procesie edukacji, czy istnieje jakakolwiek współpraca obu sektorów, tj. gospodarki i edukacji w procesie przygotowania przyszłych kadr rynku pracy oraz jakie są ewentualne różnice w ocenie kwalifikacji i umiejętności pożądanych z punktu widzenia potrzeb rynku pracy. Dodatkowo, celem badań w grupie oferentów było sporządzenie analizy SWOT sektora, tj. identyfikacja ewentualnych braków, barier oraz mocnych stron oferty edukacyjnej w kontekście kwalifikacji i umiejętności oczekiwanych przez pracodawców, a także szans i zagrożeń Problem badawczy i pytania szczegółowe Uwzględniając fakt, że z definicji problem badawczy (naukowy) może być sformułowany jako pytanie, na które nie ma jeszcze w nauce odpowiedzi, oraz mając na względzie kryteria kwalifikujące daną kwestię jako problem 12, założono, iż zagadnieniem badawczym projektu jest identyfikacja potrzeb pracodawców w zakresie kwalifikacji i umiejętności zasobów pracy oraz ocena oferty edukacyjnej z punktu widzenia tych potrzeb. Potrzebom gospodarki i rynku pracy w kontekście pożądanych kwalifikacji i umiejętności przyjrzano się z punktu widzenia aktywnych aktorów tego segmentu, czyli przedstawicieli sektora przedsiębiorstw i otoczenia biznesu oraz z punktu widzenia kreatorów rynku edukacyjnego, czyli przedstawicieli podmiotów kształcących przyszłe kadry oraz odpowiedzialnych za kształcenie i dystrybucję podaży zasobów pracy na rynku. Założono ponadto, że badania powinny dostarczyć odpowiedzi m.in. na następujące pytania szczegółowe: 1. Jakich kwalifikacji zasobów pracy oczekują pracodawcy? Kogo, o jakich kwalifikacjach i dlaczego? Z czego wynikają potrzeby? 2. Jakich umiejętności oczekują przedsiębiorcy? Kto, o jakich umiejętnościach jest potrzeby i dlaczego? 12 Problem można utożsamiać z pytaniem, ale nie każde pytanie jest problemem naukowym. Wprowadza się trzy kryteria wyróżniania problemów badawczych: badanie musi dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy, pytanie powinno być wyrażone w języku naukowym oraz musi być sformułowane w taki sposób, aby było wiadomo jakie czynności należy podjąć, by móc sensownie poszukiwać na nie odpowiedzi.

12 Metodologia badań Czy i jakie inne cechy pracowników, przydatne w środowisku pracy, są najbardziej pożądane z punktu widzenia potrzeb gospodarki i rynku pracy? 4. Jaka jest charakterystyka rynku pracy w ujęciu globalnym, krajowym i regionalnym/lokalnym? 5. Czym charakteryzują się kwalifikacje i umiejętności adekwatne do potrzeb rynku pracy? A czym system kształcenia czy oferta edukacyjna adekwatna do potrzeb rynku pracy? 6. Jaka jest ogólna ocena regionalnej oferty edukacyjnej na poziomie ponagimnazjalnym (średnim) i wyższym z punktu widzenia potrzeb i oczekiwań pracodawców? 7. Jakie kwalifikacje i umiejętności powinien mieć absolwent szkoły i kompetentny pracownik dobrze przygotowani do pracy z punktu widzenia potrzeb i oczekiwań pracodawców? 8. Jakie są mocne strony szkolnictwa i oferty edukacyjnej w regionie, a jakie słabe, biorąc pod uwagę potrzeby i oczekiwania pracodawców, związane z kwalifikacjami zasobów pracy i pożądanymi z punktu widzenia rynku pracy umiejętnościami? Jakie są szanse, a jakie zagrożenia? 9. Czy są i jakie najważniejsze bariery systemu edukacji na poziomie średnim i wyższym? 10. Jakie są najpilniejsze potrzeby szkolnictwa na poziomie średnim i wyższym w kontekście oczekiwań gospodarki i rynku pracy? 11. Jak ofertę edukacyjną rozszerzyć lub zmodyfikować, by lepiej odpowiadała potrzebom i oczekiwaniom pracodawców? 12. Czy oferujący znają potrzeby swoich odbiorców? Jak te potrzeby są identyfikowane/badane? 13. Czy i jaki jest wkład i udział pracodawców w kształtowaniu przedmiotu oferty edukacyjnej na poziomie ponadgimnazjalnym i wyższym? 14. Czy pracodawcom bliska jest idea kształcenia ustawicznego i czy oraz jak realizują ją w praktyce? 15. Czy pracodawcy mają potrzeby i jakie one są oraz oczekiwania w związku z koncepcją kształcenia ustawicznego? 2.4. Etapy realizacji procesu badawczego Każdy proces badawczy składa się z następujących po sobie etapów, do których należą: sformułowanie problemu (wybór tematu badania, weryfikacja istniejącego stanu wiedzy oraz konceptualizacja), eksplikacja problematyki badawczej (określenie przedmiotu badań, postawienie pytań szczegółowych oraz określenie celu i zakresu wniosków), operacjonalizacja pojęć i dobór wskaźników, w ramach której dokonuje się również wyboru badanej zbiorowości oraz metody badawczej i technik, bazy źródłowej, a także sposo-

13 14 Joanna Żurawska bu analizy wyników, a ponadto: budowa narzędzi badawczych, dobór próby, realizacja badań pilotażowych, jeśli są potrzebne, a następnie badań empirycznych, weryfikacja zebranego materiału i grupowanie surowych danych, analiza materiału empirycznego, testowanie hipotez i uogólnianie wyników badań, a na koniec sporządzenie raportu i popularyzacja wyników badań. W zależności od problematyki badań, zastosowanej metody i techniki, a także ze względu na dobór próby niektóre czynności wśród wymienionych etapów nie zawsze się wykonuje, np. zwiad badawczy, czy też wspomniane już badania pilotażowe. W badaniach, których wyniki są przedmiotem niniejszego raportu, ze względu na jego specyfikę i przebieg, a także zastosowaną metodologię w sposób odpowiedni do potrzeb ujęto prawie wszystkie opisane wyżej etapy. Przedmiotem badań były cechy jakościowe; różnica między cechami ilościowymi i jakościowymi jest umowna i nieostra. W pierwszym przypadku miarą cechy są: wielkość, stopień, liczba np. 25 lat, silna motywacja pracy, wysoki stopień integracji, w drugim: sposób, typ, rodzaj, np. demokratyczny styl kierowania, wolny zawód. Cechy jakościowe można także wyrazić liczbowo. Taką cechę jakościową jak postawa można np. redukować do stopnia pozytywnego lub negatywnego nastawienia względem jakiegoś obiektu, zawody z kolei można porządkować według stopnia ich prestiżu społecznego. Często także, aby przedstawić wielowymiarową cechę ilościową wystarczy dokonać analitycznego podziału cechy jakościowej na poszczególne wymiary cząstkowe. Taką pozornie czystą jakościowo cechę jak zawód można rozłożyć na czynniki ilościowe: stopień zależności versus samodzielności w wykonywaniu zawodu, wymagany poziom wykształcenia, udział czynności manualnych versus mentalnych 13. Pojęcia oznaczające zmienne mogą być pojęciami ilościowymi większość pojęć z dziedziny fizyki należy do tej kategorii. Mogą mieć też charakter zmiennych jakościowych, jak w odniesieniu do prezentowanych badań, tj. takich, że pytanie o intensywność danej cechy w różnych przypadkach jej występowania nie jest sensowne. Pojęcie gatunku biologicznego czy pierwiastka chemicznego to przykłady cech zmiennych o charakterze jakościowym. Gusty artystyczne, upodobania literackie to przykłady cech zmiennych o charakterze jakościowym w naukach o kulturze. Struktura społeczna czy typ władzy to przykłady innych terminów nauk społecznych, oznaczających zmienne o charakterze jakościowym 14. Kompetencje zawodowe, kwalifikacje zawodowe i umiejętności to cechy przydatne w środowisku pracy, zawód, poziom kształcenia, wykształcenie to przykłady zmiennych o charakterze jakościowym, zastosowanych w niniejszych badaniach. 13 R. M a y n t z, K. H o l m, P. H ü b n e r, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s S. N o w a k, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 153.

14 Metodologia badań 15 Zmienne i ich wyróżnione wartości tworzą lub mogą tworzyć schemat klasyfikacyjny, za pomocą którego przedmioty przez nie charakteryzowane możemy podzielić na klasy. Poprawny schemat klasyfikacyjny powinien być wyczerpujący, tj. każdy z przedmiotów podlegających klasyfikacji musi należeć do jednej z wyróżnionych klas, i rozłączny, tj. żaden przedmiot nie może należeć do więcej niż jednej klasy. Innym podejściem są typologie. Pojęcie oznaczające pewien typ to pojęcie oznaczające zjawisko, własność lub konfigurację zjawisk czy własności rozważanych przedmiotów, zdarzeń czy procesów, z takich czy innych względów uznawane za na tyle doniosłe, że warte są specjalnej uwagi i wyodrębnienia w aparaturze pojęciowej. Typ to uznana za bardziej istotną od innych wartości specjalna wartość zmiennej jedno- czy wielowymiarowej. Może być nim również konfiguracja określonych wartości wielu zmiennych uwzględnionych w schemacie klasyfikacyjnym 15. W badaniach empirycznych nie wystarczy dokładne zdefiniowanie głównych pojęć, trzeba sprecyzować operacje badawcze, które pozwolą orzec, czy zjawisko określane przez pojęcie występuje czy nie, względnie jaką wielkość przybiera w danym przypadku cecha reprezentującą określony wymiar. Czynności te to inaczej operacjonalizacja, czyli empiryczny ekwiwalent pojęcia 16. Badania jakościowe w naukach społecznych opierają się na założeniu, że do rozważań dotyczących niektórych problemów lepiej nadają się pogłębione analizy mniejszej liczby przypadków, niż powierzchowne dużej. Ponadto zakładają one, że wiele spraw lepiej bada się przez dogłębne zrozumienie rzeczywistości w oczach aktorów społecznych danej zbiorowości, niż przez wykorzystanie wcześniej przygotowanego modelu teoretycznego, jak w modelach ilościowych 17. Obserwując jakieś zagadnienie nie należy przypisywać mu żadnej wartości, uznając jedne z nich za ważniejsze od innych. Skąd mamy wiedzieć, czy jakiś problem jest ważny dla danej osoby lub miliona osób. Możemy tylko stwierdzić, że dana kwestia istnieje 18. W analizie jakościowej wyróżniamy następujące etapy: dokładne określenie rodzaju badanych materiałów, przegląd materiałów w celu stwierdzenia, czy i w jakim stopniu odpowiadają one planom badawczym, opracowanie systemu kategorii jako podstawy do zamierzonej analizy, sformułowanie wniosków i ewentualnych hipotez wynikających z analizy, sprawdzenie zasadności oraz ważności wniosków i hipotez oraz podsumowanie wyników analizy Ibidem, s R. M a y n t z, K. H o l m, P. H ü b n e r, Wprowadzenie do metod socjologii, s R.A. P o d g ó r e c k i, Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy socjologicznej dla studentów, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz Olsztyn 2007, s R.J. K a d e n, Badania marketingowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s J. S z t u m s k i, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. 6, Śląsk, Katowice 2005, s

15 16 Joanna Żurawska 2.5. Metody badań i techniki badawcze Wyboru metod i technik badawczych dokonywano mając na względzie konieczność realizacji głównych założeń badań, którym najogólniej rzecz ujmując było zbadanie potrzeb pracodawców w zakresie oczekiwanych umiejętności i kwalifikacji pracowników w celu rozszerzenia lub dostosowania oferty edukacyjnej do potrzeb regionalnego i lokalnych rynków pracy oraz uzupełniający charakter eksploracji w tymże temacie w stosunku do trzech innych bardzo szczegółowych badań, zaplanowanych do realizacji w ramach projektu. Takie założenia pozwoliły na osiągnięcie jeszcze jednego rezultatu niniejszych badań, stricte związanego w wyborem metody jakościowej jako sposobu realizacji czynności w temacie badawczym. Chodzi mianowicie o jego eksploracyjny, wstępny charakter, który ma wymiar zwiadu badawczego, będącego podstawą realizacji badań ilościowych w przyszłości. Wynika to przede wszystkim z zastosowanych technik badawczych, szczególnie wywiadu grupowego. Po zakończeniu badania metodą wywiadu grupowego powinniśmy więcej wiedzieć o naszym problemie 20. Metoda to inaczej podejście badawcze oznaczające w najogólniejszym zarysie określony sposób zdobywania wiedzy, zaś technika badawcza to zespół dyrektyw dotyczących zasad posługiwania się narzędziami badawczymi. Metodą nazywamy podstawowe sposoby myślenia czy rozumowania, stawiania problemu w poszczególnych dyscyplinach naukowych, gromadzenia czy sporządzania materiału naukowego, jego analizy i interpretacji otrzymanych wyników 21. Technika badawcza jest pochodną metody naukowej. To szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, sposób gromadzenia materiałów, technika jest więc elementem metody. Narzędzia są ściśle związane ze sposobem zbierania informacji, danych, w oparciu o które weryfikuje się hipotezy robocze i operacyjne oraz problem badawczy 22. Do podstawowych narzędzi badawczych zaliczamy różnego rodzaju kwestionariusze (wywiadu, ankiety, obserwacji), schematy i klucze kategoryzacyjne (w analizie treści), scenariusze (w grupach dyskusyjnych) oraz instrukcje i schematy umożliwiające gromadzenie informacji, testy, a także urządzenia techniczne. W niniejszych badaniach przewidziano wykorzystanie metody jakościowej. Badania jakościowe są prowadzone za pomocą technik bezpośredniego oddziaływania na badanego, takich jak: zogniskowane wywiady grupowe (FGI) i dyskusje grupowe, indywidualne wywiady swobodne i pogłębione (Individual in-depth Interview IDI), obserwacja uczestnicząca, testy projekcyjne oraz analiza danych wtórnych R.J. K a d e n, Badania marketingowe, s R.A. P o d g ó r e c k i, Metodologia badań socjologicznych, s Ibidem, s Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowań, red. K. Mazurek-Łopacińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 96.

16 Metodologia badań 17 W klasycznych ujęciach kategorie ilość i jakość określa się następująco: jakość to całokształt cech, które wskazują na to, czym dana rzecz jest, ponadto jakość jest zbiorem cech istotnych, czyli koniecznych i nie daje się wyrazić za pomocą liczby jednostki odpowiedniego układu miar; ilość zaś to całokształt cech, wskazujących na jej rozmiary, ale nieistotnych, tzn. przypadkowych, możliwych do wyrażenia w postaci liczbowej. Określenia «ilość» i «jakość» w ostatecznym rozrachunku sugerują zasadność absolutnie rozumianego, dychotomicznego podziału cech na mierzalne i niemierzalne 24. O analizie jakościowej materiałów badawczych można mówić co najmniej w dwóch znaczeniach: 1) jako o dopełnieniu analizy ilościowej w znaczeniu, że każdej ilości odpowiada zawsze określona jakość; 2) jako o względnie niezależnej od stanów ilościowych analizie materiałów, które nie nadają się do analizy ilościowej, a mogą być źródłem interesujących informacji o rozmaitych faktach społecznych. Różnica między badaniami wykorzystującymi metody ilościowe a badaniami realizowanymi metodami jakościowymi dotyczy wielorakich obszarów, poczynając od wykorzystywanych narzędzi badawczych, a kończąc na sposobie interpretacji i wyciągania wniosków na podstawie wyników (tab. 1). T a b e l a 1 Różnice w podejściu jakościowym i ilościowym Metody ilościowe narzędzie pomiaru kwestionariusz (pytania o stałej, ustalonej formie, przewaga pytań zamkniętych) koncentracja na pytaniach rozstrzygających dobór próby: losowy, niektóre rodzaje nielosowych (kwotowy) większe próby ( osób) mniejszy wpływ osoby prowadzącej badanie (badacza, ankietera) na przebieg badania możliwość ilościowej generalizacji wyników na szerszą populację metoda interpretacji: z wykorzystaniem analiz statystycznych bardziej obiektywna Metody jakościowe odpowiada na pytania co, jak i dlaczego swobodny sposób pozyskiwania informacji (scenariusz i pytania jako zarys wywiadu, pytania otwarte) koncentracja na pytaniach eksploracyjnych dobór próby: celowy mniejsze próby (20 50 osób) większy wpływ osoby prowadzącej (moderatora) na przebieg badania brak możliwości ilościowej generalizacji wyników na szerszą populację metoda interpretacji: bez wykorzystania analiz statystycznych bardziej swobodna i subiektywna Ź r ó d ł o: D. M a i s o n, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15. Badania jakościowe zwane motywacyjnymi są skoncentrowane na pojedynczych osobach lub małych grupach celowo dobranych osób. Polegają na rozmo- 24 J. S z t u m s k i, Wstęp do metod i technik, s

17 18 Joanna Żurawska wie badającego z osobą lub z osobami w celu wyjaśnienia lub zrozumienia motywów postępowania, poznania przyczyn zachowania, ukrytych przekonań, emocji. Badania jakościowe udzielają odpowiedzi na pytania: jak? dlaczego? Wyniki badań są zawężone do badanej grupy, nie można ich uogólniać na całą populację. Wyniki badań jakościowych nie przesądzają o opiniach szerzej pojętych zbiorowości. Nie można ich przenosić na podstawy ogółu istniejących lub potencjalnych klientów. Wyniki badań jakościowych są najprzydatniejsze wówczas, gdy chce się jasno określić cele działania, uzyskać tło informacyjne, zainicjować namysł, sformułować hipotezy 25. Badanie zrealizowano głównie za pomocą zogniskowanych wywiadów grupowych. Podstawową techniką badawczą był więc wywiad grupowy, przeprowadzony w oparciu o scenariusz wywiadu, który należy do narzędzi stosowanych w jakościowych metodach badań. Kiedy prowadzimy wywiad więcej niż z jedną osobą, wtedy mamy do czynienia z wywiadem zbiorowym. Zalet tego sposobu prowadzenia badań jest wiele. Wywiad zbiorowy umożliwia w krótszym czasie zbadanie większej liczby osób i stwarza okazję do tego, aby uzyskać bardziej wiarygodne dane, ponieważ uczestnicy korygują i uzupełniają wzajemnie swoje wypowiedzi 26. Poszczególni uczestnicy tego wywiadu mogą jednak czuć się skrępowani obecnością innych osób, wówczas gdy ich pozycje społeczne są zróżnicowane i gdy występują między nimi różne zależności, stąd technika ta wymaga dużego doświadczenia badawczego oraz odpowiedniego wyposażenia technicznego, co wynika z konieczności jednoczesnego kierowania dyskusją i rejestracji treści wypowiedzi. Wywiady grupowe są narzędziem badania jakościowego, a więc obserwacyjnego. Obserwacja w tym przypadku oznacza: poznanie schematów myślowych respondentów, poznanie wyobrażeń i percepcji, poznanie zakresu upodobań i niechęci, wysłuchanie uwag i pomysłów, wysłuchanie argumentów za i przeciw, poznanie pozytywnych i negatywnych przykładów z doświadczeń respondentów, odkrycie pozytywnych i negatywnych skojarzeń 27. Wywiady grupowe należy prowadzić wówczas, gdy chcemy: wyznaczyć kontekst dalszych badań, gdyż wywiad grupowy jest pierwszym krokiem, przedsięwzięciem z natury eksploracyjnym, a jego jedynym celem jest dostrzeżenie rozmaitych możliwości związanych z jakimś problemem oraz wychwycenie czynników być może ważnych i zrozumienie sposobu myślenia istniejących i potencjalnych klientów; 25 R.J. K a d e n, Badania marketingowe, s J. S z t u m s k i, Wstęp do metod i technik, s R.J. K a d e n, Badania marketingowe, s. 93.

18 Metodologia badań 19 wyjaśnić problem i ustalić cele, gdyż wywiady grupowe pozwalają lepiej przemyśleć problem, a dzięki temu wyznaczyć szczegółowe cele badania oraz ustalić, czego nie wiemy, a powinniśmy się dowiedzieć; ustalić odpowiednie pytania wywiady grupowe pozwalają ustalić, o co i w jaki sposób należy pytać w dalszych badaniach (tab. 2). Wartość wywiadu grupowego polega na tym, że odkrywa przed nami, co się dzieje, nie mówiąc jednak, czy powinniśmy coś z tym zrobić 28. T a b e l a 2 Wywiad grupowy jako technika badawcza Charakterystyka zazwyczaj planowane jako dwugodzinne prowadzi je moderator, z udziałem 8 10 respondentów grupy na ogół jednorodne jako reprezentacja pewnego docelowego kręgu istniejących lub potencjalnych osób, których sytuacja dotyczy, i klientów Zalety interakcje i dynamika wzajemnej wymiany możliwość omówienia wielu tematów i wypytania o nie atmosfera ciągłego uczenia się pojawiają się nowe teorie i pomysły, które można szybko zbadać, udoskonalić i zarzucić znakomity sposób na pozyskanie informacji ogólnych, pozwalających rzucić okiem na interesujące tematy możliwość szybkiego przeprowadzenia i zakończenia badań, zwykle szybciej niż w ciągu miesiąca na ogół tańsze od badania typu ankietowego Wady mogą skłaniać do pochopnego przechodzenia do konkluzji nie przekładają się na cały obszar badawczy, wskazana jest powściągliwość w wyciąganiu wniosków i podejmowaniu decyzji możliwe zniekształcenie typu myślenia grupowego, niektórzy ulegają opiniom innych ryzyko zdominowania dyskusji przez respondentów nazbyt zadufanych w sobie i gadatliwych Ź r ó d ł o: R.J. K a d e n, Badania marketingowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 41. Wywiad grupowy (zbiorowy) w warstwie metodycznej przyczynia się do: bardziej precyzyjnego zdefiniowania problemów, generowania alternatywnych rozwiązań (działań), rozwijania konkretnego poglądu na dany temat, uzyskania informacji pomocnych przy tworzeniu kwestionariusza (wykorzystywanego później w badaniach ilościowych), generowania hipotez, które mogą być testowane metodami ilościowymi, interpretowania wcześniej uzyskanych wyników badań ilościowych Ibidem, s. 94, 29 Na podstawie: Badania rynku, metody zastosowania, red. Z. Kędzior, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 96.

19 20 Joanna Żurawska Zogniskowany wywiad grupowy odróżnia się od pozostałych wywiadów grupowych bardzo wysokim stopniem koncentracji uwagi respondentów na ustalonym problemie badawczym. Uwagę respondentów skupia się cały czas na wąsko zakreślonym zagadnieniu badawczym, dzięki czemu można wyeliminować dane mało ważne i niejasne, a bardziej wyeksponować i skonkretyzować informacje istotne 30. Zogniskowane wywiady grupowe FGI, podobnie jak pogłębione wywiady indywidualne IDI, mają wiele zalet (tab. 3). T a b e l a 3 Porównanie pogłębionych wywiadów indywidualnych i zogniskowanych wywiadów grupowych Pogłębione wywiady indywidualne (IDI) jeden prowadzący i jeden uczestnik czas trwania: 45 minut do 1 godziny mniej informacji w określonym czasie, dłuższa realizacja więcej informacji od jednego uczestnika (informacje bardziej pogłębione) brak kontaktu między uczestnikami badania Przesłanki do zastosowania metody trudna rekrutacja (trudno dostępni uczestnicy) potrzeba uzyskania bardziej pogłębionych informacji od jednej osoby obawa, że obecność innych może blokować (hamować) lub wpływać na wypowiedzi badanych Zogniskowane wywiady grupowe (FGI) jeden prowadzący, kilku uczestników czas trwania 1,5 2 godziny więcej informacji w krótkim czasie krótsza realizacja mniej informacji od jednego uczestnika (informacje bardziej powierzchowne) dyskusja między uczestnikami badania (interakcja) wzajemnie stymulowanie do wypowiadania się Przesłanki do zastosowania metody łatwa rekrutacja (łatwo dostępni uczestnicy) potrzeba konfrontacji opinii poszczególnych uczestników przypuszczenie, że obecność innych może stymulować pozostałe osoby do wypowiadanie się Ź r ó d ł o: D. M a i s o n, Jakościowe metody badań marketingowych. W: D. M a i s o n, A. N o g a - B o g o m i l s k i, Badanie marketingowe. Od teorii do praktyki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 7. Zogniskowane wywiady grupowe to technika, która w ostatnich latach wywarła silny wpływ na sposób myślenie o metodach zbierania i analizowania danych. Historia zogniskowanych wywiadów grupowych sięga lat trzydziestych XX w., kiedy to badacze społeczni zaczęli intensywnie interesować się wywiadami niestandaryzowanymi. Wtedy w środowisku uczonych amerykańskich po raz pierwszy zwrócono uwagę na ograniczenia wynikające z bezpośredniego, indywidualnego kontaktu ankietera z osobą badaną, która poddana jest mniej lub bardziej uświadomionemu wpływowi ze strony ankietera. Podczas drugiej wojny światowej, w Ośrodku Badań Radiowych Uniwersytetu Columbia, Paul Lazarfeld wspólnie z Robertem Mertonem przeprowadzili, w oparciu o tę technikę, badania nad oceną audycji radiowych. W następstwie R. Merton 30 Badania marketingowe. Podstawowe metody, s. 152.

20 Metodologia badań 21 wykorzystał tę technikę do badania morale żołnierzy amerykańskich i odtąd weszła ona na stałe do kanonu technik zbierania danych jakościowych, przede wszystkim na polu badań marketingowych. Na Zachodzie wywiady grupowe są szeroko stosowane w badaniach społecznych niezwiązanych z marketingiem, w Polsce technika ta staje się również coraz bardziej popularna, także w środowiskach akademickich 31. Podłoże teoretyczne tej techniki stanowią dwa główne obszary wiedzy: metodologia badań jakościowych (indywidualne wywiady pogłębione, obserwacja, techniki projekcyjne) oraz psychologia społeczna, przede wszystkim wiedza na temat małych grup, dynamiki grup i procesów grupowych. Do niedawna nie tylko w Polsce, ale również na świecie, panowało przekonanie, że metoda zogniskowanych wywiadów grupowych nie jest naukową metodą badań, dlatego stosunkowo rzadko była wykorzystywana do badań akademickich i wprowadzana do systemu nauczania na wyższych uczelniach. Przekonanie to, zwłaszcza w krajach zachodnich, zmienia się i obecnie wywiady grupowe zaczynają być coraz częściej akceptowane jako jakościowa metoda badań, równoprawna z pogłębionymi wywiadami indywidualnymi. Większość publikacji poświęconych metodologii badań jakościowych wspomina o zogniskowanych wywiadach grupowych. Fokusy mogą poprzedzać procedury ilościowe, wtedy stosowane są w celu identyfikacji podstawowych kwestii związanych z problemami stanowiącymi przedmiot badania, tj. na przykład zebrania informacji o głównych wzorach myślenia reprezentowanych przez daną grupę ludzi, a także używanym przez nich słownictwie. Mogą również stanowić podstawę do budowy narzędzia ilościowego, np. kwestionariusza wywiadu lub ankiety, albo pozwalają na weryfikacje przyjętych założeń. Zogniskowane wywiady grupowe są również stosowane jako samodzielna metoda, niezależna od procedur ilościowych. Są one bowiem pomocne tam, gdzie zawodzą metody ilościowe ślizgające się często po powierzchni zjawisk. Zogniskowany wywiad grupowy to dyskusja prowadzona przez tzw. moderatora, w której uczestniczy jednocześnie kilka osób, zazwyczaj od 7 do 9. W wyjątkowych przypadkach dopuszcza się grupy liczniejsze, złożone z kilkunastu osób. Zadaniem moderatora jest odpowiednie ukierunkowanie (zogniskowanie) wywiadu, tak aby dowiedzieć się jak najwięcej na temat będący przedmiotem badania. Specyfikę metody oddają po trosze używane w języku angielskim nazwy: focus group interview, group discussion, grup depth interview. Każde z tych określeń uwydatnia inną specyficzną cechę techniki, która jest: realizowana w grupie (kilku uczestników), zogniskowana (skoncentrowana) wokół jakiegoś tematu, 31 A. D u k a c z e w s k a - N a ł ę c z, Zogniskowane wywiady grupowe jakościowa technika badawcza. W: Spojrzenie na metodę. Studia z metodologii badań socjologicznych, red. H. Domański, K. Lutyńska, A.W. Rostocki, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999, s

21 22 Joanna Żurawska rozmowa jest pogłębiona (a nie powierzchowna), jest to dyskusja, a nie odpowiedzi na zadawane pytania. Podstawowe etapy badania fokusowego są zbliżone do tych, jakie przechodzi się przy realizacji badań z zastosowaniem innych metod. Są to: definicja problemu, planowanie (określenie uczestników badania, liczba grup, lokalizacja, wybór moderatora itd.), przygotowanie (rekrutacja, przygotowanie scenariusza i innych materiałów wykorzystywanych w trakcie badania), realizacja właściwa (moderowanie), analiza i interpretacja wyników, opracowanie raportu końcowego. Zogniskowane wywiady grupowe mogą więc być z powodzeniem wykorzystywane w analizach typowo socjologicznych problemów. Ich pomijanie w jakościowych badaniach społecznych zubaża warsztat metodologiczny empirycznej socjologii. Wywiady typu FGI stanowić mogą szczególnie cenną technikę badawczą tych socjologów, którzy koncentrują się na problematyce związanej z percepcją problemów szczególnie kontrowersyjnych i angażujących społeczne emocje 32. Do takich niewątpliwie należą kwestie edukacji i dostosowania jej przedmiotu do potrzeb gospodarki rynku pracy. Jako uzupełnienie wykorzystano także technikę badań audytoryjnych, posługując się kwestionariuszem do samodzielnego wypełnienia w postaci testu niedokończonych zdań, bazującego na metodach projekcyjnych. Metody projekcyjne zalicza się do metod badań jakościowych. Kategoria projekcyjny oznacza pośredniość pytań lub bodźców. Respondent oceniając postawy, motywy, zachowania innych przypisuje im nieświadomie niektóre swoje cechy, czyli dokonuje podświadomej projekcji, tj. przeniesienia własnych cech na oceniane osoby lub rzeczy. Nieświadoma projekcie powoduje, że wypowiedzi są w miarę obiektywne. Badacze stawiają niekiedy osoby badane w roli interpretatorów. Celowo przedstawiają osobom badanym materiał niejednoznaczny, aby uzyskać jego interpretację, w której badaczom bynajmniej nie zależy na poznaniu właściwości interpretowanego materiału, ale na poznaniu ujawniających się właściwości osób badanych. Metody, w których właściwości osób badanych poznaje się poprzez dokonywane przez te osoby interpretacje niejednoznacznego materiału, nazywane są metodami projekcyjnymi. W metodach projekcyjnych materiał przedstawiany osobom badanym do interpretacji jest na ogół ujednolicony, ale badacze nie dają do wyboru osobom badanym ujednoliconych reakcji (gotowych odpowiedzi na pytania) 33. Wyróżnia się cztery grupy metod: skojarzeń, uzupełnień, konstrukcji i wyobrażeń. Metoda uzupełnień polega na zaprezentowaniu w testach niekompletnych zdań, które respondent ma uzupełnić. Wyróżnia się dwa rodzaje sposobów uzupełnień: zdań i krótkich opowiadań. W badaniach wstępnych żąda się odpowiedzi ogólnych, o dużej dyspersji, dzięki czemu jest możliwe 32 Ibidem, s J. K a r p i ń s k i, Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006, s. 198.

22 Metodologia badań 23 odkrycie układu odniesienia 34. Test uzupełniania zadań (sentence completion) polega na uzupełnieniu niekompletnych zdań. Jest jedną z najczęściej stosowanych technik projekcyjnych. Nie ma gotowych zasad dotyczących konstrukcji zdań. Muszą one jedynie być zgodne z celami i przedmiotem badań. Badanie umożliwia pozyskanie szczegółowych i ukierunkowanych odpowiedzi 35. W socjologii metod projekcyjnych używa się bardzo rzadko, a jeśli badacze się nimi posługują, to jedynie jako metodami wspomagającymi badania realizowane w inny sposób 36. Kończenie zdań ułożonych przez badacza, a dotyczących danej kwestii ma odkryć tok myśli, jakie kojarzą się respondentowi z poruszaną sprawą. Z uwagi na charakter prowadzenia testu ma on jeszcze jeden atrybut, należy bowiem do narzędzi audytoryjnych, czyli rozdawanych przez badacza zbiorowości stanowiącej pewne audytorium. Test więc, zgodnie z tą definicją, był wypełniany i oddany badaczowi w czasie jego obecności na spotkaniu z tym audytorium 37. Warunkiem realizacji badania tą metodą jest możliwość zebrania w określonym czasie i miejscu respondentów, którzy będą objęci pomiarem. Może się tak stać w trakcie zebrań, szkoleń, zajęć w szkole lub na uczelni. W takiej sytuacji narzędzie rozdaje się respondentom, prosząc ich o wypełnienie w ciągu kilkunastu minut. Metoda audytoryjna pozwala uniknąć trudności związanych z wysyłaniem formularzy ankietowych pocztą lub z ich bezpośrednim dostarczaniem przez ankieterów. Dzięki temu zapewnia ona dużo wyższy poziom realizacji badań Opis narzędzi badawczych Opracowanie instrukcji wywiadu jest zawsze konieczne, niezależnie od osoby moderatora, składu uczestników oraz badanego problemu. Instrukcja zawiera przede wszystkim podstawowe zagadnienia, które mają być wyjaśnione w trakcie wywiadu. Instrukcję przygotowuje najczęściej moderator na podstawie celów badania 39. Instrukcja to inaczej scenariusz wywiadu. Scenariusz (z angielskiego topic guide, interview guide) jest planem wywiadu ustalającym główne zagadnienia, które powinny być omówione, wraz z określeniem czasu, który powinien być przeznaczony na przedyskutowanie tych zagadnień 40. Kwestionariusz do samodzielnego wypełnienia w postaci testu niedokończo- 34 Na podstawie: S. K a c z m a r c z y k, Badania marketingowe. Metody i techniki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997, s Badania rynku, metody zastosowania, s L. S o ł o m a, Metody i techniki badań socjologicznych, s Ibidem, s A. N o g a - B o g o m i l s k i, Specyfika wybranych metod zbierania danych w badaniach ilościowych. W: D. M a i s o n, A. N o g a - B o g o m i l s k i, Badanie marketingowe. Od teorii do praktyki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 7, Na podstawie: S. K a c z m a r c z y k, Badania marketingowe, s D. M a i s o n, Zogniskowane wywiady grupowe, s. 81.

23 24 Joanna Żurawska nych zdań drugie narzędzie przygotowane do wykorzystania w badaniach obejmował 9 pytań, ujętych w postaci pierwszego członu zdania, które należało, opierając się na swojej wiedzy i doświadczeniu, dokończyć. Pisemne wypowiedzi uczestników miały więc charakter zupełnie otwarty, nie sugerowano żadnych propozycji odpowiedzi. Kwestionariusz z założenia był narzędziem, przy wypełnianiu którego oczekiwano samodzielnej pracy uczestników badań. Informacje uzyskane techniką projekcyjną służą uzupełnieniu dyskusji, mogą też być kontrolą spójności grupy, ale pozwalają także poznać niezależne opinie każdego z uczestników z wyłączeniem ewentualnego wpływu na te opinie 41. Przed opracowaniem ostatecznego scenariusza wywiadu oraz kwestionariusza do samodzielnego wypełnienia w postaci testu niedokończonych zdań, w oparciu o które zamierzano przeprowadzić badania, sporządzono szeroki zakres zagadnień w postaci pytań pomocniczych do ewentualnego wykorzystania, tj. przede wszystkim przedyskutowania w ramach wszystkich wyodrębnionych grup. Propozycja (w wersji maksymalnej) zawierała następujące elementy: Informacja Jaka jest regionalna oferta edukacyjna? Kto ją świadczy? Gdzie? Komu? Na jakim poziomie? Czy to wystarcza? Czym charakteryzuje się współczesny rynek pracy? Jaka jest charakterystyka rynku globalnego? A jaka krajowego rynku pracy? Czym charakteryzuje się regionalny rynek pracy, a czym lokalny? Czy są różnice w postrzeganiu tych rynków? Czym są kwalifikacje i umiejętności adekwatne do potrzeb gospodarki i rynku pracy? A czym system kształcenia/oferta edukacyjna adekwatna do tych potrzeb? Wiedza Czy oferujący znają potrzeby swoich odbiorców? Kto jest odbiorcą? Na jakiej podstawie formułowana jest oferta edukacyjna? Czy znane są potrzeby pracodawców w kontekście systemu edukacji? Czego lub kogo brakuje? Jakie są potrzeby pracodawców? Jak zabezpieczyć potrzeby? Kto miałby to robić i na jakich zasadach? Czy oferta edukacyjna konfrontowana jest z zapotrzebowaniem na nową wiedzę, wymagane kwalifikacje i pożądane umiejętności? Czy w systemie szkolnictwa średniego i wyższego wiedzą, co jest potrzebne sektorowi przedsiębiorczości? Skąd czerpią wiedzę? Czy ona wystarcza? Co należałoby w tym względzie zmienić? Jakie są propozycje? Kadry dla gospodarki, tj. szkolnictwo i nauka a kwalifikacje i umiejętności kadr kwalifikowanych Jakie są kwalifikacje i umiejętności zasobów pracy w regionie? Kogo lub czego brakuje? A jakie są potrzeby? Kto mógłby je zaspokoić i jak? Czy szkoły wyposażają w potrzebne kwalifikacje i umiejętności? Jak szkoły przygotowują do potrzeb rynku pracy? Czy wystarczająco? Czego lub kogo ewentualnie brakuje? Czy oprócz kwalifikacji i umiejętności brakuje zasobom pracy jeszcze czegoś? Czego? Jakie kwalifikacje i umiejętności ma absolwent dobrze przygotowany z punktu widzenia potrzeb gospodarki i rynku pracy? A jakie kwalifikacje i umiejętności ma idealny pracownik? 41 Ibidem, s. 146.