PRAWO HANDLOWE DLA EKONOMISTÓW. redakcja naukowa Bogusława Gnela

Transkrypt

1

2

3 PRAWO HANDLOWE DLA EKONOMISTÓW redakcja naukowa Bogusława Gnela Warszawa 2012

4 Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Firma TEKSTY Łamanie Wolters Kluwer Polska Autorstwo poszczególnych rozdziałów: Paweł Dąbek rozdział XV Bogusława Gnela rozdziały: I, III, IV, V, VI, XII, XIV (współautorka) Aneta Kaźmierczyk rozdział XIV (współautorka) Jan Lic rozdziały: XIII, XVI, XVIII Jolanta Loranc-Borkowska rozdział II Monika Szaraniec rozdziały IX i X Ryszard Szostak rozdziały: VII, VIII, XI, XVII Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów Wprowadzenie Rozdział I Zagadnienia ogólne Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego Pojęcie prawa handlowego i jego źródła Pojęcie działalności gospodarczej Pojęcie przedsiębiorstwa Pojęcie przedsiębiorcy, firmy i prokury Pojęcie konsumenta Problem przydatności pojęcia czynności handlowej Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia Zasada wolności gospodarczej Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej oraz rejestr przedsiębiorców Wybrane ograniczenia swobody działalności gospodarczej Rozdział II Przedsiębiorcy Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorców Osoba fizyczna Spółki handlowe osobowe Spółka jawna Spółka partnerska Spółka komandytowa Spółka komandytowo-akcyjna Spółki handlowe kapitałowe Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka akcyjna Transformacja spółek handlowych Pojęcie transformacji spółek Łączenie się spółek Podział spółek

6 Spis treści Przekształcanie spółek Europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych Spółka europejska Spółdzielnie i spółdzielnia europejska Przedsiębiorstwa państwowe Ogólna charakterystyka przedsiębiorstwa państwowego Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych Inni przedsiębiorcy Przedsiębiorcy zagraniczni, ich przedstawicielstwa i oddziały Przedsiębiorstwa zagraniczne Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych Główne oddziały zagranicznego zakładu ubezpieczeń Przedsiębiorcy not for profit Pojęcie przedsiębiorcy not for profit Fundacje Stowarzyszenia zarejestrowane Rola Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego w prowadzeniu działalności gospodarczej wzmianka Postępowanie naprawcze i upadłościowe wobec przedsiębiorców Postępowanie naprawcze Postępowanie upadłościowe Rozdział III Ogólne zagadnienia umów handlowych Pojęcie umowy handlowej oraz jej rodzaje Zasady dotyczące umów handlowych Specyfika zawierania umów handlowych Czynności przygotowawcze Zawarcie umowy Zawarcie umowy z zastosowaniem wzorca umownego Przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami Inne sposoby zawierania umów handlowych Specyfika wykonywania i odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umów handlowych Rozdział IV Umowy handlowe o przeniesienie praw Umowa sprzedaży handlowej Szczególne rodzaje sprzedaży Umowa dostawy jako umowa handlowa

7 Spis treści 4.4. Umowa kontraktacji Umowa pożyczki Rozdział V Umowy handlowe o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw Przesłanki uznania najmu i dzierżawy za umowy handlowe Umowa najmu a umowa dzierżawy Umowa leasingu Umowa licencji wzmianka Rozdział VI Umowy handlowe o (niektóre) usługi Przesłanki uznania umów o dzieło, zlecenia i przechowania za umowy handlowe Umowa o dzieło Umowa zlecenia Umowa agencji Umowa komisu Umowa brokerska a umowa maklerska wzmianka Umowa składu a umowa przechowania Rozdział VII Umowy transportowe Uwagi wstępne Umowa przewozu Umowa przewozu osób Umowa przewozu rzeczy Umowa spedycji Rozdział VIII Umowy w zakresie inwestycji budowlanych Uwagi wstępne Umowy inwestycyjne Umowa o prace geologiczne Umowa o prace geodezyjno-kartograficzne Umowa o prace projektowe Umowa o roboty budowlane Umowa o nadzór inwestorski Rozdział IX Umowy w zakresie czynności bankowych Pojęcie instytucji kredytowej i banku Czynności bankowe Umowa rachunku bankowego Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych i zleceń płatniczych Polecenie przelewu Polecenie zapłaty

8 Spis treści Rozliczenia z użyciem kart płatniczych Czek gotówkowy i czek rozrachunkowy Umowa kredytu bankowego Umowa pożyczki bankowej Gwarancja bankowa Akredytywa Poręczenie bankowe Rozdział X Umowy i pośrednictwo zawodowe w ubezpieczeniach Uwagi wstępne Pojęcie ubezpieczeń gospodarczych oraz ich klasyfikacja Umowa ubezpieczenia Agent ubezpieczeniowy Broker ubezpieczeniowy. Umowa brokerska Rozdział XI Umowy o usługi turystyczne Uwagi wstępne Umowa o podróż Umowa o usługi hotelowe Umowy o pośrednictwo w turystyce Rozdział XII Umowy zawierane przez przedsiębiorcę z konsumentem Specyfika umów konsumenckich Niedozwolone postanowienia umowne Umowy konsumenckie ze względu na sposób ich zawierania Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa Umowy zawierane na odległość Szczególne regulacje umów konsumenckich Umowa sprzedaży konsumenckiej Umowa kredytu konsumenckiego Timeshare Rozdział XIII Pozostałe umowy związane z działalnością gospodarczą Umowy o współdziałanie gospodarcze Umowy koordynacyjne i kooperacyjne Umowa spółki cywilnej Umowa spółki cichej Niektóre nienazwane i mieszane umowy gospodarcze Umowa franchisingu Umowa dystrybucyjna (dealerska) Umowa offsetowa (kompensacyjna) Umowa faktoringu

9 Spis treści Umowa forfaitingu Umowa deweloperska Umowa sponsoringu Umowa merchandisingu Umowa menedżerska Rozdział XIV Prawo papierów wartościowych Uwagi wstępne Definicja papieru wartościowego Powstanie papieru wartościowego Rodzaje papierów wartościowych Funkcje papierów wartościowych Znaki legitymacyjne Umarzanie papierów wartościowych Weksle Czek Obligacje Bankowe papiery wartościowe Listy zastawne Certyfikaty inwestycyjne Akcje Konosamenty Dowody składowe Inne papiery wartościowe wzmianka Rozdział XV Sposoby rozstrzygania spraw dotyczących obrotu gospodarczego Sądownictwo powszechne w sprawach gospodarczych Postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów Postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji energetyki Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone Sądownictwo polubowne w sprawach gospodarczych Postępowanie mediacyjne Rozdział XVI Ochrona własności przemysłowej. Nieuczciwa konkurencja Pojęcie własności przemysłowej i zasady jej ochrony prawnej Wynalazki Wzory użytkowe

10 Spis treści Wzory przemysłowe Topografie układów scalonych Projekty racjonalizatorskie Wiedza nieujawniona (know-how) Znaki towarowe Oznaczenia geograficzne Bazy danych (tzw. nietwórcze) Zwalczanie nieuczciwej konkurencji Konkurencja i czyny nieuczciwej konkurencji Prywatnoprawne środki ochrony prawnej Publicznoprawne środki zwalczania nieuczciwej konkurencji Ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi Rozdział XVII Elementy prawa autorskiego Pojęcie praw autorskich Przedmiot ochrony Podmioty praw autorskich Autorskie prawa osobiste i ich ochrona Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona Prawa pokrewne i ich ochrona Rozdział XVIII Umowy dotyczące własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych Pojęcie własności intelektualnej, oznaczeń i baz danych Umowy o przejście praw majątkowych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych Zagadnienia wspólne Umowy o przeniesienie praw majątkowych do utworu Umowy licencyjne dotyczące utworów Umowy o przejście praw majątkowych do rozwiązań Zagadnienia wspólne Umowy o przeniesienie prawa do uzyskania praw ochronnych i prawa pierwszeństwa Umowy o przeniesienie praw ochronnych Umowy licencyjne dotyczące projektów wynalazczych Umowa licencyjna dotycząca wiedzy nieujawnionej (know-how) Umowy o przejście praw majątkowych do oznaczeń Zagadnienia wspólne Umowy o przeniesienie praw majątkowych do znaku towarowego Umowa licencji na znak towarowy Umowy o przejście praw majątkowych do baz danych Wykaz aktów prawnych

11 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AC autocasco BFG Bankowy Fundusz Gwarancyjny BIP Biuletyn Informacji Publicznej CEIDG Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej CTM Znak Towarowy Wspólnoty (Community Trade Mark) EDG Ewidencja Działalności Gospodarczej EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) EOG Europejski Obszar Gospodarczy EUP Europejski Urząd Patentowy EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza EZIG europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych j.b.r. jednostka badawczo-rozwojowa (od 1 października 2010 r. instytut badawczy) j.g.u. jednostka gospodarki uspołecznionej j.g.n.u. jednostka gospodarki nieuspołecznionej k.c. kodeks cywilny KNF Komisja Nadzoru Finansowego k.p.c. kodeks postępowania cywilnego KRS Krajowy Rejestr Sądowy KRUS Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego k.s.h. kodeks spółek handlowych MSiG Monitor Sądowy i Gospodarczy NASK Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa NBP Narodowy Bank Polski NIP numer identyfikacji podatkowej NNW następstwa nieszczęśliwych wypadków OC odpowiedzialność cywilna OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development) OHIM Urząd ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (Office for Harmonization Internal Market) OWU ogólne warunki ubezpieczeń PDO Protected Designation of Origin (ochrona nazwy pochodzenia) PGI Protected Geographical Indication (ochrona oznaczenia geograficznego) 11

12 Wykaz ważniejszych skrótów p.p. przedsiębiorstwo państwowe RDR rejestr działalności regulowanej REGON krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej ROR rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy RPO Rzecznik Praw Obywatelskich SA spółka akcyjna SCE spółdzielnia europejska (łac. societas cooperativa europea) SE spółka europejska (łac. societas europea, ang. european company) SKA spółka komandytowo-akcyjna SOKiK sąd ochrony konkurencji i konsumentów SP Skarb Państwa sp.k. spółka komandytowa sp.p. spółka partnerska sp. z o.o. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TK Trybunał Konstytucyjny TSG Traditional Speciality Guaranteed (gwarantowana tradycyjna specjalność) TUE Traktat o Unii Europejskiej TUW towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych UE Unia Europejska UKE Urząd Komunikacji Elektronicznej UOKiK Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów URE Urząd Regulacji Energetyki UTK Urząd Transportu Kolejowego VAT podatek od towarów i usług (Value Added Tax) WE Wspólnota Europejska WIPO Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization) WTO Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization) ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych 12

13 WPROWADZENIE Podręcznik Prawo handlowe dla ekonomistów obejmuje kwestie zaliczane do dyscypliny naukowej i dydaktycznej zwanej prawem handlowym oraz zagadnienia z zakresu ochrony własności intelektualnej. Oryginalny układ podręcznika podyktowany jest przede wszystkim faktem, że w zreformowanych programach nauczania na kierunkach ekonomicznych, a także innych, zaliczanych do obszaru nauk społecznych, na I i II stopniu studiów muszą być realizowane efekty w zakresie prawa oraz ochrony własności intelektualnej. W programach studiów przedmiot prawo handlowe obejmuje zatem także prawo własności intelektualnej. Bez względu na tę techniczną przyczynę warto podkreślić, że wiele kwestii z zakresu ochrony własności intelektualnej wiąże się ściśle lub krzyżuje z problematyką prawa handlowego, dlatego ich połączenie w podręczniku dla ekonomistów jest uzasadnione. Podręcznik obejmuje nie tylko zagadnienia prawa handlowego w wąskim znaczeniu, czyli problematykę dotyczącą przedsiębiorców i relacji prawnych między nimi, ale także kwestie związane z relacjami przedsiębiorca konsument, które zaliczane są do prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Przyszłemu ekonomiście przydatna jest wiedza na temat całościowej regulacji dotyczącej przedsiębiorcy. Ten kwalifikowany podmiot ma odmienne obowiązki w zależności od tego, czy łączy go stosunek prawny z innym przedsiębiorcą, konsumentem albo podmiotem niekwalifikowanym i te właśnie okoliczności przemawiają za omówieniem w podręczniku prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Podręcznik w zasadzie obejmuje zagadnienia prawa prywatnego, a kwestie publicznoprawne dotyczące przedsiębiorcy i działalności gospodarczej są w nim poruszone tylko w zakresie niezbędnym dla ilustracji rozwiązań prawa handlowego (prawo publiczne ogranicza nie tylko swobodę działalności gospodarczej, ale także np. swobodę zobowiązaniowych umów handlowych). W treści podręcznika uwzględniono okoliczność, że na kierunkach ekonomicznych wykład z prawa handlowego poprzedza wykład z podstaw prawa. Podręcznik składa się z 18 rozdziałów. W rozdziale I wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia prawa handlowego oraz ograniczenia swobody działalności gospodarczej. Rozdział II poświęcony jest omówieniu form organizacyjno-prawnych przedsiębiorców, ich transformacji oraz postępowania naprawczego i upadłościowego wobec tych podmiotów. W rozdziale III dokonano prezentacji ogólnych zagadnień dotyczących umów handlowych, które wyjaśniają kryteria kwalifikacji tych umów omówionych w rozdziałach od IV do XIII włącznie. Rozdział XIV poświęcony jest problematyce papierów wartościowych mających duże znaczenie w działalności gospodarczej. W rozdziale XV przedstawione zostały elementarne zagadnienia rozstrzygania spraw gospodarczych. 13

14 Wprowadzenie Rozdział XVI wyjaśnia kwestie należące do prawa handlowego i prawa ochrony własności intelektualnej, tj. zagadnienia prawa własności przemysłowej, zwalczania nieuczciwej konkurencji oraz przeciwdziałania nieuczciwym praktykom rynkowym. Podręcznik zamykają rozdziały o elementarnych zagadnieniach prawa autorskiego (rozdział XVII) oraz o umowach dotyczących własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych (rozdział XVIII). Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów kierunków ekonomicznych, ale może być też przydatny dla studentów innych kierunków należących do obszaru nauk społecznych, w tym administracji, a nawet prawa. Może być także lekturą wskazaną dla przedsiębiorców. W podręczniku uwzględniono stan prawny na dzień 15 lipca 2012 r. Redaktor naukowy Bogusława Gnela 14

15 Rozdział I ZAGADNIENIA OGÓLNE 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego Pojęcie prawa handlowego i jego źródła W polskim systemie prawnym prawo handlowe nie jest odrębną gałęzią prawa. Ze względu na obowiązującą w tym systemie zasadę jedności prawa cywilnego, prawo handlowe można uznać tylko za szczególny dział prawa cywilnego lub przynajmniej za szczególną dyscyplinę prawniczą. W prawie handlowym występuje zatem cywilistyczna metoda regulacji stosunków prawnych: równorzędny względem siebie status prawny stron tych stosunków (brak nadrzędności i uprawnienia do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a więc ingerowania w jego sferę prawną wbrew jego woli) oraz sądowa ochrona uprawnień. Prawo handlowe w szerokim znaczeniu to zespół norm należących do prawa cywilnego, które regulują status prawny przedsiębiorców (ich ustrój, organizację, powstanie, firmę, prokurę, transformacje, ustanie) oraz czynności prawne, w których co najmniej jedną stroną jest przedsiębiorca, a także inne instytucje związane z przedsiębiorcą, np. prawa rzeczowe przedsiębiorców (służebność przesyłu) oraz czyny niedozwolone przedsiębiorców (odpowiedzialność za szkody spowodowane przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, odpowiedzialność za produkt, czyny nieuczciwej konkurencji). Prawo handlowe w znaczeniu wąskim obejmuje natomiast przepisy cywilnoprawne (normy prawne) dotyczące statusu prawnego przedsiębiorców i zachodzących między nimi stosunków prywatnoprawnych wynikających w szczególności z umów obustronnie profesjonalnych. Prawo gospodarcze stanowią przepisy prawa publicznego i prywatnego dotyczące działalności gospodarczej. Prawo gospodarcze publiczne to zbiór przepisów publicznoprawnych dotyczących tej działalności, a prawo gospodarcze prywatne to zbiór przepisów prywatnoprawnych odnoszących się do działalności gospodarczej, tradycyjnie określanych prawem handlowym. Prawo handlowe było kiedyś prawem stanu kupieckiego (lex mercatoria), na które składały się normy prawa zwyczajowego. Znaczące kodyfikacje prawa handlowego miały miejsce w XVIII XIX wieku. Na przykład w prawach francuskim i niemieckim nadal obowiązują kodeksy handlowe, a prawo handlowe jest w nich odrębną gałęzią prawa. 15

16 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Polski kodeks handlowy z 1934 r. był wzorowany na niemieckim kodeksie handlowym i stanowił fundament prawa handlowego będącego wówczas odrębną gałęzią prawa. W okresie PRL z przyczyn politycznych prawo to nie stanowiło nawet przedmiotu rozważań naukowych. Jego przepisy zostały w zasadzie uchylone, nieliczne pozostały w mocy albo w zmodyfikowanej postaci zostały przeniesione do aktów normatywnych ówczesnego ustroju socjalistycznego. W ustroju tym obowiązywało tzw. prawo obrotu uspołecznionego, które obsługiwało gospodarkę nakazowo-rozdzielczą, a kodeks cywilny z 1964 r. (k.c.) wprowadził zasadę jedności prawa cywilnego. Kolejna zmiana ustroju spowodowała odrodzenie się nielicznych utrzymanych w mocy przepisów prawa handlowego, uchylenie tych dotyczących obrotu uspołecznionego oraz uchwalanie nowych przepisów charakterystycznych dla gospodarki rynkowej. Prawo handlowe nie stało się jednak odrębną gałęzią prawa, zagadnienia obrotu profesjonalnego nadal reguluje prawo cywilne (podobnie jak np. w prawie szwajcarskim, holenderskim czy włoskim), ale fakt ten nie przekreśla istnienia w nim szczególnej regulacji, specyficznej w stosunku do unormowań tzw. powszechnego prawa cywilnego (tj. odnoszących się do wszystkich podmiotów tego prawa). O specyfice prawa handlowego przesądza właśnie ta regulacja, tworząca pewną całość, z której wynikają szczególne normy prawne dotyczące obrotu profesjonalnego. Obrót handlowy charakteryzują kryteria np. szybkości, bezpieczeństwa, kredytu, sposobu rozliczania się, trwałości relacji, szablonowości postępowania oraz podwyższonego poziomu wymagań wobec przedsiębiorców. Zasady prawa handlowego (gospodarczego prywatnego) modyfikują zasady prawa cywilnego, przez co istnieją podstawy do funkcjonowania wyodrębnionej przedmiotowo dziedziny (szczególnego działu prawa cywilnego) zwanej prawem handlowym. Nazwa prawo handlowe występuje w większości systemów prawnych o tradycjach romańskich, w innych używa się określeń np.: prawo gospodarcze, prawo gospodarcze prywatne, prawo obrotu gospodarczego, prawo przedsiębiorstw oraz prawo przedsiębiorstwa. W definicjach prawa handlowego uwzględnia się z reguły dwa zagadnienia, tj. ustrój przedsiębiorców oraz stosunki (czynności) prywatnoprawne z ich udziałem. W zakresie drugiego elementu tej definicji bierze się pod uwagę tylko stosunki między przedsiębiorcami (ujęcie wąskie) albo także ich stosunki z podmiotami niebędącymi przedsiębiorcami (ujęcie szerokie). Źródłami prawa handlowego są powszechnie obowiązujące źródła prawa stanowionego w rozumieniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., czyli: Konstytucja RP, konwencje międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia wykonawcze i akty prawa miejscowego. Źródłami prawa handlowego są także źródła prawa unijnego oraz prawo zwyczajowe. Konstytucja RP reguluje między innymi fundamentalne zasady ustroju gospodarczego (zob. pkt 1.2.1), ale największe znaczenie dla prawa handlowego materialnego ma kodeks cywilny, zgodnie ze wspomnianą już zasadą jedności prawa cywilnego. Ta zasada wyraża pewną ideę, w praktyce zaś występuje zjawisko dekodyfikacji prawa cywilnego, które powoduje, że wiele kwestii z zakresu tego prawa, a więc także prawa handlowego, uregulowanych jest poza kodeksem cywilnym. Niektóre z tych kwestii regulują także ustawy o charakterze kodyfikacji, tj. kodeks spółek handlowych oraz kodeks morski, a pozostałe ujęte są w licznych aktach rangi ustawowej, spośród których wymienić można np. ustawy: prawo spółdzielcze, prawo bankowe, o działalności ubezpieczeniowej oraz 16

17 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W zakresie prawa formalnego (procedury) podstawowe znaczenie ma kodeks postępowania cywilnego (zob. rozdz. XV) oraz prawo przepisy proceduralne ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. Prawo unijne (zwane dawniej wspólnotowym) ma duże znaczenie szczególnie w zakresie prawa handlowego, w tym prawa spółek (np. spółka europejska, europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych) i stosunków jednostronnie profesjonalnych (przedsiębiorca konsument, zob. rozdz. XII). W zagadnieniach tych początkowo występowała konieczność dostosowania prawa polskiego do dyrektyw unijnych, ale pojawiła się tendencja do wydawania rozporządzeń unijnych, które obowiązują bezpośrednio i mają pierwszeństwo w stosowaniu przed polskimi, ściśle wewnętrznymi przepisami. W prawie unijnym tkwią także przyczyny wielu innych regulacji zaliczanych do prawa handlowego, np. umów między przedsiębiorcami inwestycyjnymi a ich klientami albo terminów zapłaty w transakcjach handlowych. Wzorce umowne nie są źródłami prawa w ścisłym znaczeniu, ale są faktami prawotwórczymi (wynikają z nich pewne prawa, podobnie jak z faktu zawarcia umowy) mającymi bardzo duże znaczenie w obrocie obustronnie i jednostronnie profesjonalnym (zob. pkt ). Rodzą one pozytywne skutki (np. standaryzacja umów, obniżenie kosztów ich zawarcia) oraz negatywne (problem tzw. niedozwolonych postanowień umownych, zob. pkt 12.2). Zwyczaj nie jest źródłem prawa handlowego, ale ma wpływ na jego stosowanie, ponieważ do zwyczaju odsyłają przepisy prawa cywilnego dotyczące także lub wyłącznie obrotu profesjonalnego np. przepisy kodeksu cywilnego, kodeksu morskiego lub ustawy prawo przewozowe. Zwyczaj to praktyka postępowania w określony sposób, powszechna w danym czasie, środowisku i stosunkach społecznych, do której odsyłają przepisy prawne. Natomiast prawo zwyczajowe jest źródłem prawa handlowego i jego normy mają zastosowanie wówczas, gdy danych kwestii nie reguluje prawo stanowione, a jest w tych kwestiach pewna praktyka postępowania uznana za obowiązującą i sankcjonowana przez państwo. Wobec dominacji prawa stanowionego handlowe prawo zwyczajowe (lex mercatoria) ma mniejsze znaczenie, a znajduje zastosowanie przede wszystkim w międzynarodowych stosunkach zobowiązaniowych (np. wynikających z umów przewozu morskiego), natomiast w relacjach wewnętrznych dotyczy głównie umów nienazwanych (zob. pkt 13.2). Prawo zwyczajowe jest niekiedy spisane w prywatnych kodyfikacjach (np. w tzw. przewodnikach). Uwaga: ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie jest bezpośrednim źródłem prawa handlowego, gdyż reguluje publicznoprawne kwestie podejmowania, wykonywania, zawieszenia i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów w tym zakresie, ale ze względu na jej znaczenie potocznie nazywana jest konstytucją gospodarczą i oddziaływanie na prawo handlowe zostanie w podręczniku omówiona w niezbędnym zakresie. W okresie międzywojennym taki charakter miało rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem, uchylone w 1972 r. (w okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej). Jego następczynią była ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, którą zastąpiła ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. prawo działalności gospodarczej, a tę z kolei ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. 17

18 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Pojęcie działalności gospodarczej Definicja działalności gospodarczej jest zawarta w wielu ustawach, między innymi w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej zaliczanej do prawa gospodarczego publicznego, a zatem definicja ta ma również charakter publicznoprawny. Kodeks cywilny jest aktem prawa prywatnego, posługuje się pojęciem tej działalności (np. w określeniu przedsiębiorcy z art k.c.), ale jej nie definiuje, dlatego postuluje się, aby rozumieć tę działalność tak jak w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. W myśl ustawy o swobodzie działalności gospodarczej działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa wykonywania w sposób zorganizowany i ciągły. Użyte w przytoczonej definicji słowo zarobkowa przesądza, że działalność gospodarcza musi być nastawiona na zysk. Wymóg motywu osiągania zysku oznacza, że działalność gospodarcza nie traci swego charakteru, nawet gdy faktycznie przynosi straty. Brak motywu osiągania zysku w danej działalności (np. w charytatywnej) powoduje, że nie jest ona działalnością gospodarczą. Wykonywanie działalności gospodarczej musi mieć charakter zorganizowany, tzn. odbywać się w ramach określonej formy organizacyjno-prawnej, po dokonaniu wpisu w odpowiednim rejestrze lub ewidencji, uzyskaniu wymaganych ewentualnie koncesji lub zezwoleń oraz powinna realizować się w ramach zorganizowanych kontaktów z klientami. Jednym z przejawów organizacji działalności gospodarczej jest prowadzenie przedsiębiorstwa w sensie przedmiotowym (zob. dalej). Prowadzenie działalności w sposób ciągły oznacza wymóg stałego zamiaru prowadzenia działalności gospodarczej, który eliminuje z jej pojęcia przedsięwzięcia zarobkowe o charakterze jednorazowym, przypadkowym, a pozwala na objęcie zakresem tej działalności zachowań powtarzalnych, podejmowanych celem osiągnięcia zysku (i we własnym imieniu, ale ten jej element konstrukcyjny wynika z definicji przedsiębiorcy, zob. pkt 1.1.4). Tego rodzaju działalność nie musi być wykonywana w sposób ustawiczny, może mieć także charakter np. sezonowy. Do działalności gospodarczej została zaliczona działalność zawodowa, którą jest wykonywanie wolnych zawodów (np. adwokata, radcy prawnego, biegłego rewidenta lub doradcy podatkowego). Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych w pobytem turystów (tzw. agroturystyka) oraz wyrobu wina przez niektórych producentów będących rolnikami. Tego rodzaju działalność jest jednak działalnością gospodarczą w rozumieniu innych ustaw, w tym regulujących zagadnienia zaliczane do prawa handlowego. Szczególną definicję działalności gospodarczej zawiera np. ustawa o rzemiośle (odrębna regulacja rzemiosła jest odejściem od tradycji prawa przemysłowego z 1927 r.) oraz ustawa ordynacja podatkowa. Układ europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami (z 1991 r.) za działalność gospodarczą uznaje działalność o charakterze przemysłowym, 18

19 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego rzemieślniczym, handlowym oraz wykonywanie wolnych zawodów. Tak również należy rozumieć tę działalność w polskim prawie. Publicznoprawne pojęcie działalności gospodarczej odpowiada raczej prowadzeniu przemysłu w rozumieniu prawa przemysłowego z 1927 r. niż dokonywaniu czynności handlowych przez kupca w rozumieniu dawniej obowiązującego kodeksu handlowego z 1934 r. Kodeks cywilny nie definiuje czynności handlowych (zob. pkt 1.1.6), a uzasadnieniem szczególnych przepisów dotyczących obrotu handlowego (profesjonalnego) są właśnie: działalność gospodarcza (o publicznoprawnej genezie), status przedsiębiorcy, bądź przejęte z kodeksu handlowego do pierwotnej wersji kodeksu cywilnego z 1964 r. działanie w zakresie przedsiębiorstwa lub prowadzenie przedsiębiorstwa. Konsumenckie prawo unijne posługuje się między innymi pojęciem działalności gospodarczej, a niekiedy wymienia ją obok np. działalności zawodowej. Dostosowywanie treści kodeksu cywilnego do tego prawa spowodowało, że w kodeksowych definicjach konsumenta i przedsiębiorcy obok działalności gospodarczej wymieniona jest działalność zawodowa (zob. pkt i 1.1.5), co wprowadza niepewność w stosowaniu kodeksowych i pozakodeksowych przepisów, które odwołują się tylko do jednej z tych działalności. Aby uniknąć wątpliwości interpretacyjnych, należy przyjąć, że działalność zawodowa jest także działalnością gospodarczą Pojęcie przedsiębiorstwa Pojęcie przedsiębiorstwo może być rozumiane podmiotowo, przedmiotowo i funkcjonalnie. W znaczeniu podmiotowym określa podmiot prawa (np. przedsiębiorstwo państwowe) i w takim znaczeniu występuje na gruncie prawa handlowego wyjątkowo w przeciwieństwie do nauk ekonomicznych. W naukach tych przedsiębiorstwo jest upodmiotowione (np. finanse przedsiębiorstw, zarządzanie przedsiębiorstwem), a jego odpowiednikiem na gruncie prawa jest przedsiębiorca. Tytułem przykładu: małe i średnie przedsiębiorstwa w języku ekonomicznym oznaczają małych i średnich przedsiębiorców w języku prawnym i prawniczym. W znaczeniu przedmiotowym przedsiębiorstwo oznacza przedmiot prawa, którego dotyczą określone zachowania podmiotów np. umowa zbycia przedsiębiorstwa lub dzierżawa przedsiębiorstwa albo ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego w postaci zastawu lub użytkowania przedsiębiorstwa (przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu). W znaczeniu funkcjonalnym oznacza zorganizowaną całość zdolną do samodzielnego funkcjonowania w celach gospodarczych w fizycznym oderwaniu od przedsiębiorcy jako podmiotu (jeżeli np. Kowalski jako przedsiębiorca będący osobą fizyczną jest właścicielem hoteli, zatrudnia pracowników i prowadzi działalność hotelarską, to działalność ta nie wymaga osobistego zaangażowania Kowalskiego hotele funkcjonują nawet gdy przedsiębiorca jest obłożnie chory albo miesiącami przebywa za granicą). Przedsiębiorca może działać w zakresie przedsiębiorstwa albo poza jego zakresem, a przedsiębiorstwo może funkcjonować bez względu na to, kto staje się jego kolejnym właścicielem. 19

20 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Definicja pojęcia przedsiębiorstwo została wprowadzona do kodeksu cywilnego w 1990 r. i zmieniona w 2003 r. (specyficzna definicja przedsiębiorstwa była zawarta także w kodeksie handlowym z 1934 r.). W myśl art k.c. przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej, a obejmuje ono w szczególności: oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa), własność oraz inne prawa rzeczowe na nieruchomościach lub rzeczach ruchomych, prawa obligacyjne do korzystania z rzeczy, wierzytelności, prawa z papierów wartościowych, środki pieniężne, prawa własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie (lub prawa pokrewne), tajemnice przedsiębiorstwa, a także księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Umiejscowienie art k.c. pośród przepisów dotyczących mienia (księga pierwsza, tytuł III k.c.) oraz jego treść (przykładowe składniki) przemawiają za przedmiotowym rozumieniem przedsiębiorstwa. Z kolei zawarty w tym przepisie zwrot o przeznaczeniu przedsiębiorstwa do prowadzenia działalności gospodarczej uzasadnia przedmiotowo-funkcjonalne rozumienie przedsiębiorstwa. W istocie przepis ten stanowi jedynie wskazówkę interpretacyjną, jak rozumieć przedsiębiorstwo służące do prowadzenia działalności gospodarczej, ale nie przesądza o jego kwalifikacji prawnej. Twierdzi się, że jest ono np. zespołem odrębnych składników, rzeczą zbiorową, dobrem niematerialnym lub dobrem jednostkowym poddanym odrębnemu reżimowi prawnemu. Trafny jest pogląd, że przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu jest dobrem sui generis wymagającym uregulowania odbiegającego od reguł powszechnego prawa cywilnego. Czynności dotyczące przedsiębiorstwa należy zaliczyć do prawa handlowego, choćby nie dokonywał ich przedsiębiorca, lecz np. spadkobierca przedsiębiorcy albo syndyk. Przepisy, które regulują status podmiotu ze względu na fakt jego działania w zakresie przedsiębiorstwa lub w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wyrażają relację wzajemną pomiędzy przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym a prowadzącym je podmiotem. Relacja ta ma charakter funkcjonalny, a chodzi w niej nie o każdego przedsiębiorcę, lecz o przedsiębiorcę prowadzącego przedsiębiorstwo. Przekonujący jest bowiem pogląd, że każdy prowadzący przedsiębiorstwo jest przedsiębiorą w rozumieniu kodeksu cywilnego, ale nie każdy przedsiębiorca w rozumieniu tego kodeksu prowadzi przedsiębiorstwo (np. tzw. samozatrudnienie nie oznacza prowadzenia przedsiębiorstwa, ponieważ wykonywanie działalności gospodarczej sprowadza się do wykonywania przez przedsiębiorcę pracy osobiście, a nie jest efektem samodzielnego funkcjonowania przedsiębiorstwa) Pojęcie przedsiębiorcy, firmy i prokury Kodeks handlowy z 1934 r. stanowił: Kupcem jest, kto we własnym imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe. Gospodarstwo rolne nie było uznawane za przedsiębiorstwo zarobkowe, podobnie wykonywanie wolnego zawodu samo przez się nie było takim przedsiębiorstwem. O statusie kupca decydowało faktyczne prowadzenie przedsiębiorstwa. Kupiec, który prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze, 20

21 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego a także spółka handlowa, byli kupcami rejestrowymi obowiązanymi do wpisania się do rejestru handlowego. Kodeks cywilny dla określenia podmiotu profesjonalnego używał w wersji pierwotnej pojęć jednostki gospodarki uspołecznionej (j.g.u.) lub nieuspołecznionej (j.g.n.u.) z przyczyn ideologicznych, kodeks uchwalono w 1964 r. oraz zwrotu analogicznego do kupca, tj. osoby działającej w zakresie przedsiębiorstwa (tzw. pierwsza komercjalizacja kodeksu cywilnego). Ten zwrot występuje nadal w kodeksie cywilnym (pojęcia j.g.u. i j.g.n.u. zostały uchylone) obok pojęcia przedsiębiorca wprowadzonego do tekstu tego kodeksu w trakcie jego tzw. drugiej komercjalizacji, która od czasu rozpoczęcia reform trwa nadal. Skoro pojęciem przedsiębiorcy (obok określenia przemysłowiec ) posługiwało się prawo przemysłowe z 1927 r. i przejęła je po swoich poprzedniczkach (zob. wyżej) publicznoprawna ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, oznacza to, że ma ono także publicznoprawną genezę. W obowiązującym prawie jest wiele definicji przedsiębiorcy, ale najważniejsze znaczenie mają te umieszczone w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz w kodeksie cywilnym. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Tego rodzaju działanie we własnym imieniu oznacza ponoszenie przez przedsiębiorcę całkowitego ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej (np. ponoszenie odpowiedzialności osobistej za zobowiązania powstałe w związku z tą działalnością). Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej (ponieważ spółka ta nie ma osobowości ani zdolności prawnej) w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (za zobowiązania powstałe w związku z tą działalnością we wspólnym imieniu wspólnicy ponoszą odpowiedzialność solidarną). Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej definiuje także przedsiębiorcę zagranicznego (zob. pkt ) oraz pojęcia mikro, małego i średniego przedsiębiorcy, zależne od spełnienia łącznie przez każdego z nich określonych w ustawie wymogów średniorocznego zatrudnienia oraz rocznego obrotu netto (lub określonej sumy aktywów bilansu). Pojęcia te mają znaczenie wyłącznie na gruncie prawa publicznego. Według kodeksu cywilnego przedsiębiorcą może być osoba fizyczna, osoba prawna lub niemająca osobowości prawnej jednostka posiadająca zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (art k.c.). W definicji tej, wprowadzonej do kodeksu dopiero w 2003 r., nie nawiązano zatem do osoby działającej w zakresie przedsiębiorstwa, o której mowa w innych przepisach tego kodeksu (od momentu jego uchwalenia), lecz do pojęcia przedsiębiorcy funkcjonującego w prawie publicznym oraz w konsumenckim prawie unijnym. W rzeczywistości definicja ta jest zbyt wąska dla określenia przedsiębiorcy pozostającego w relacji z konsumentem (w tej relacji prawo unijne za przedsiębiorców uznaje coraz częściej także osoby działające w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy), a zbyt szeroka dla relacji między przedsiębiorcami. W stosunkach między przedsiębiorcami na szczególną (odmienną) regulację zasługują w rzeczywistości tylko te spośród nich, w których stronami są przedsiębiorcy prowadzący przedsiębiorstwo, i to w większym rozmiarze. Stwierdzenie to jest tylko postulatem odmiennego rozumienia przedsiębiorcy na potrzeby prawa handlowego 21

22 Rozdział I. Zagadnienia ogólne w wąskim znaczeniu, które rozważa się dopiero w pracach nad nowym kodeksem cywilnym. Kodeksowa definicja przedsiębiorcy ma charakter ogólny, a zatem jest wyłączana przez przepisy szczególne definiujące odmiennie pojęcie przedsiębiorcy (zob. rozdz. XII). Przedsiębiorca działa pod firmą. W języku prawnym i prawniczym firma jest oznaczeniem przedsiębiorcy, pod którym prowadzi on działalność gospodarczą i występuje w obrocie. Wyjątkowo handlowe spółki kapitałowe także działają pod firmą, choćby nie prowadziły działalności gospodarczej. Firma oznacza (identyfikuje przedsiębiorcę, a nie przedsiębiorstwo przedmiot prawa, który może, ale nie musi mieć nazwy). Należy podkreślić, że w języku ekonomicznym używa się pojęcia firma dla określenia podmiotów (np. firmy inwestycyjne), struktur (np. zarządzanie firmami) albo renomy (np. ta spółka cieszy się dobrą firmą), wobec tego oznacza coś innego niż w języku prawnym i prawniczym. Firma powinna odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców działających na tym samym rynku i nie może wprowadzać w błąd (np. co do osoby przedsiębiorcy). Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko, ale mogą być w niej także inne określenia (np. wskazujące na przedmiot działalności). Firmą osoby prawnej jest jej nazwa, która oprócz swobodnie dobranych elementów musi wskazywać formę organizacyjno-prawną tej osoby. Firma oddziału osoby prawnej, oprócz pełnej nazwy, zawiera określenie oddział ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ten ma siedzibę. Firma nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy (np. w ramach umowy franchisingu). Prawo do firmy ma charakter osobisty i podlega ochronie. Przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym, bezprawnym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie naruszenia omawianego prawa do firmy może żądać także np. usunięcia skutków naruszenia oraz naprawienia powstałej szkody na zasadach ogólnych. Przepisy kodeksu cywilnego o firmie mają charakter ogólny, zatem wyłączają je przepisy szczególne, np. zawarte w kodeksie spółek handlowych. Firma jest także chroniona przez przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (zob. pkt 16.4). Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wyjątkowo do zbycia przedsiębiorstwa albo oddania go na podstawie czynności prawnej do czasowego korzystania (np. w dzierżawę) oraz do zbywania i obciążania nieruchomości wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnej czynności (sam fakt udzielenia prokury nie wystarcza). Prokura pod rygorem nieważności powinna być udzielona na piśmie tylko osobie fizycznej mającej pełną zdolność do czynności prawnych. Może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub samodzielnie (prokura samodzielna) albo być ograniczona tylko do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa). Udzielenie (a także wygaśnięcie) prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców i określić w nim rodzaj prokury (w przypadku prokury łącznej także sposób jej wykonywania). W aktach rejestrowych powinien znajdować się wzór podpisu prokurenta (własnoręczny podpis składany przez prokurenta powinien być 22

23 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego zgodny z tym wzorem i zawierać z reguły dopisek wskazujący na prokurę). Prokury nie można przenieść, ale prokurentowi wolno ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności albo do pewnego rodzaju czynności. Prokura może w każdym czasie być odwołana, a wygasa np. w wyniku wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenia jego upadłości lub otwarcia likwidacji, a także z chwilą śmierci prokurenta Pojęcie konsumenta Ochrona słabszych jest fundamentalną zasadą współczesnych porządków prawnych cywilizacji, do której należymy, a konsument w relacji do przedsiębiorcy został uznany za podmiot posiadający ten przymiot. Zalążek idei ochrony konsumenta, jako słabszej strony umowy, pojawił się w polskim prawie pod postacią ochrony ludności jeszcze w okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej. W aktach normatywnych regulujących umowę sprzedaży tym słabszym podmiotem był kupujący w sieci detalicznej (wobec ówczesnych trudności w zdefiniowaniu pojęcia konsument ), a sprzedawcą jednostka gospodarki uspołecznionej prowadząca sprzedaż detaliczną realizowaną stale i zawodowo. W późniejszych aktach normatywnych dotyczących sprzedaży za konsumenta uznawany był każdy, kto nabywa towar dla celów niezwiązanych z działalnością gospodarczą, za sprzedawcę zaś ten, kto zawodowo prowadzi sprzedaż towarów. Konieczność dostosowania prawa polskiego do unijnego prawa konsumenckiego w związku z zamiarem przystąpienia do Unii Europejskiej spowodowała rozwój polskiego prawa konsumenckiego. W 2000 r. do kodeksu cywilnego wprowadzono definicję uznającą za konsumenta osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą. Wobec sprzeczności tej definicji z prawem unijnym, które za konsumenta uznaje tylko osobę fizyczną, w 2003 r. do kodeksu cywilnego wprowadzono art k.c., zgodnie z którym za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Ogólny charakter przytoczonego przepisu powoduje, że wyłączają go przepisy szczególne odmiennie definiujące pojęcie konsumenta (np. kupującego w umowie sprzedaży konsumenckiej lub klienta w umowie o imprezę turystyczną). Ponadto kodeksowa definicja konsumenta powinna być interpretowana w duchu prawa unijnego, ponieważ ma zastosowanie do przepisów zawartych w ustawach wdrażających dyrektywy konsumenckie, a niezawierających szczególnej definicji konsumenta. Wobec tego nie należy brać pod uwagę tylko literalnego brzmienia kodeksowej definicji, ale trzeba ją rozumieć także zgodnie z prawem unijnym, które w licznych definicjach konsumenta nie posługuje się kryterium czynności prawnej. W prawie unijnym, a zatem także w dostosowanym do niego prawie polskim, konsument jest chroniony nie tylko w związku z dokonywaniem czynności prawnej łączącej go z przedsiębiorcą, ale także np. w fazie przedkontraktowej, nawet gdy nie dojdzie do zawarcia umowy (czyli dwustronnej czynności prawnej), albo gdy wobec niego kierowane są działania reklamowe przedsiębiorców bądź nieuczciwe praktyki rynkowe (zob. pkt 16.4). W istocie rozumienie przedstawionej wyżej definicji konsumenta powinno obejmować także te sytuacje. Jeżeli kodeksowa definicja konsumenta ma zastosowanie do przepisów będących efektem do- 23

24 Rozdział I. Zagadnienia ogólne stosowania prawa polskiego do konkretnej dyrektywy unijnej (np. o kredycie konsumenckim), to powinna być rozumiana zgodnie z definicją konsumenta zawartą w tej dyrektywie (w dyrektywach harmonizacji minimalnej zgodnie z celem tej dyrektywy). W stosunkach przedumownych, w kształtowaniu treści umów konsumenckich oraz w ich wykonywaniu przedsiębiorcy są związani semiimperatywnymi lub imperatywnymi przepisami, z których wynikają obciążające ich obowiązki (w szczególności informacyjne) oraz liczne uprawnienia konsumentów. Tych przepisów nie wolno ograniczać ani wyłączać w umowie. Konsumenci są zatem chronieni nie tylko w umowach zawartych z przedsiębiorcami, ale także w innych relacjach prawnych z tymi podmiotami (np. odpowiedzialność za produkt, nieuczciwe praktyki handlowe) Problem przydatności pojęcia czynności handlowej Kodeks handlowy z 1934 r. regulował nie tylko pojęcia kupca (zob. pkt 1.1.4), ale także pojęcie czynności handlowe, którymi były czynności prawne kupca związane z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Kodeks wprowadzał wzruszalne domniemanie prawne, że każda czynność kupca jest czynnością handlową, tj. związaną z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Do ustalenia handlowego charakteru czynności wystarczyło zatem wykazanie, że dokonał jej kupiec. Jeżeli czynność miała charakter handlowy dla jednej ze stron, przepisy prawa handlowego należało stosować do obu stron, chyba że przepis szczególny stanowił inaczej. W czynności handlowej, zobowiązującej kupca do staranności, miał on obowiązek dokładania staranności sumiennego kupca. Pojęcie czynności handlowej rozumiano szeroko, mieściły się w nim jednostronne i wielostronne czynności prawne, oświadczenia wiedzy oraz czynności faktyczne (z wyłączeniem czynów niedozwolonych) kupca związane z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Do czynności handlowych zaliczane były umowy handlowe (zob. pkt 3.1). W obowiązującym prawie polskim nie ma odrębnego kodeksu handlowego, prawo handlowe nie jest odrębną gałęzią prawa, nie ma także normatywnej definicji czynności handlowej. O zastosowaniu w konkretnym stanie faktycznym kodeksowych lub pozakodeksowych przepisów szczególnych dotyczących fragmentarycznie ujętych zagadnień obrotu profesjonalnego (handlowego) decydują różne kryteria normatywne oraz ich spełnienie w tym stanie faktycznym. Niekiedy czynność powinna być dokonana w zakresie przedsiębiorstwa (w sensie funkcjonalnym), aby stosować do niej przepisy zaliczane teoretycznie do prawa handlowego (np. o sprzedaży na raty), w innych przypadkach (np. dotyczących sposobu zawierania i wykonywania umów) do zastosowania tego rodzaju przepisów wystarczy, że w czynności uczestniczy przedsiębiorca lub przedsiębiorcy albo że jest ona związana z działalnością gospodarczą. Ta różnorodność kryteriów uzasadniających zastosowanie w sprawie przepisów dotyczących obrotu handlowego (profesjonalnego) nie ułatwia stosowania prawa. Przeciwdziałać temu zjawisku mogłaby definicja czynności profesjonalnej jako dokonanej w zakresie lub w związku z przedsiębiorstwem przy założeniu legislacyjnym, że kryterium to stanowiłoby konsekwentnie przesłankę stosowania przepisów szczególnych kodeksu cywilnego oraz przepisów pozakodeksowych dotyczących obrotu obustronnie profesjonalnego. Jest to jed- 24

25 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia nak tylko propozycja, której realizacja mogłaby uczynić z kodeksu cywilnego rzeczywistą podstawę tego obrotu Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia Zasada wolności gospodarczej Według prawa konstytucyjnego obowiązującą zasadą ustrojową naszego państwa jest społeczna gospodarka rynkowa oparta między innymi na wolności działalności gospodarczej (wolność gospodarcza jest zatem w istocie elementem zasady ustrojowej) i na własności prywatnej. Konstytucja RP nie definiuje wolności gospodarczej, jej art. 22 stanowi jedynie, że ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Wolność gospodarcza jako zasada konstytucyjna wyznacza kierunek polityki gospodarczej państwa, wiąże jego organy w zakresie kształtowania porządku prawno-gospodarczego oraz w zakresie dopuszczalności ingerencji w gospodarkę. Wolność gospodarczą można rozumieć także jako konstytucyjne (publiczne) prawo wolnościowe (składa się na nie wiele praw i wolności, np. wolność osobista, własność, wolność przedsiębiorczości, wolność konkurencji, równość wobec prawa) i w tym znaczeniu państwo ma obowiązek ochrony tej wolności (np. gwarantując prawo do sądu), zapewniając jej poszanowanie przez innych, a ograniczenie tej wolności może nastąpić tylko w drodze ustawy i tylko z przyczyn określonych w Konstytucji RP (np. ze względu na ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego albo wolności i praw innych osób). Zasada wolności gospodarczej jest także zasadą prawa i w tej roli ma fundamentalne znaczenie dla interpretacji przepisów prawnych dotyczących działalności gospodarczej oraz oceny ich zgodności z Konstytucją RP. Należy podkreślić, że adresatami wolności gospodarczej nie są podmioty publiczne, gdyż ich działalność gospodarcza opiera się na własności publicznej, a decydujący wpływ na ich funkcjonowanie mają organy władzy publicznej. Wolność jest kategorią prawa publicznego i mieści się w relacji państwo jednostka. Wobec tego wolność gospodarcza oznacza możność podejmowania, prowadzenia i zakończenia działalności gospodarczej bez zgody ze strony organów władzy publicznej, a w drodze wyjątku jej ograniczenie uzasadnione ważnym interesem publicznym musi wynikać z ustawy (np. koncesje, zezwolenia na prowadzenie tej działalności). Te ustawowe ograniczenia muszą być zgodne z zasadą proporcjonalności, tj. zachowaniem właściwej proporcji między stopniem ograniczenia praw jednostki a rangą chronionego interesu publicznego (ważenie aksjologiczne który interes bardziej zasługuje na ochronę). Trybunał Konstytucyjny (TK) może orzec o sprzeczności z Konstytucją RP ustawowych ograniczeń wolności gospodarczej. W razie wątpliwości co do oceny zachowania podmiotu w publicznoprawnej sferze gospodarczej (w prawie prywatnym odpowiednikiem wolności gospodarczej jest wolna konkurencja) należy przyjąć, że jest ono dozwolone (in dubio pro libertate). Wyjątków od zasady wolności gospodarczej nie należy interpretować rozszerzająco, ale warto zwrócić uwagę, że nie tylko ważny interes państwa uzasadnia jej ograniczenie, 25