Księgarnia PWN: Barbara Kochan, Leon Zaręba, Idiomy polsko-francuskie WSTE P

Transkrypt

1 Księgarnia PWN: Barbara Kochan, Leon Zaręba, Idiomy polsko-francuskie WSTE P Celem niniejszej pracy jest ukazanie frazeologii języka polskiego i francuskiego od strony identyczności i podobieństw. Jest to zatem kontynuacja serii wydawnictw, które ukazały się już na rynku staraniem PWN-u w poprzednich latach, wydawnictw dotyczących kolejno języków: niemieckiego, rumuńskiego i włoskiego 1. Wielowiekowe kontakty francusko-polskie, a w szczególności duży wpływ kultury francuskiej na naszą sprawiły, że identycznych i podobnych idiomówznajdujemy wobu językach sporo. Zebrano ich tu około Identyczność i podobieństwo związków wyrazowych w różnych językach tłumaczy się zresztą nie tylko kontaktami kulturalno-historycznymi, ale wspólnotą logiczno- -metaforycznych procesówmyślenia wogóle 2. Jak pojmować będziemy ekwiwalencję frazeologiczną między językiem polskim a francuskim? Wiadomo, że istnieją między tymi kodami podstawowe różnice typologiczne, wynikające z faktu, że język polski jest językiem syntetycznym, fleksyjnym, a francuski językiem analitycznym. Polski ma bardzo rozwiniętą fleksję, rozbudowany i bardzo skomplikowany system przypadkówdeklinacyjnych i odmian czasownikowych. Syntetycznym formom polskiego rzeczownika, przymiotnika, zaimka czy czasownika odpowiada we francuskim rozbudowany system przyimków, wśród których poczesne miejsce zajmują À i DE spełniające rozmaite funkcje. Olbrzymią rolę odgrywa również w e francuskim rodzajnik, występujący wróżnych postaciach, którego język polski nie posiada. Mimo wspomnianych różnic systemowych można jednak mówić o frazeologizmach identycznych, a nie tylko podobnych wobu porównywanych językach 3. Za podstawę identyczności idiomówpolskich i francuskich będziemy uważać przede wszystkim identyczność ich znaczenia oraz obrazu. W dalszej dopiero kolejności uwzględniać będziemy tożsamość składu leksykalnego oraz struktur. Za identyczne wobu językach uznamy więc, na przykład, takie związki, jak: mieć zwia zane ręce avoir les mains liées (całkowita identyczność znaczenia i obrazu; ta sama liczba leksemów, jeśli uznamy rodzajnik za inherentną część rzeczownika; różnica strukturalna polega na odmiennym miejscu przymiotnika), znać kogoś/coś jak własna kieszeń connaître qqn/qqch. comme sa poche (całkowita identyczność znaczenia, obrazu i struktury; jedyna drobna różnica: polskiemu przymiotnikowi własny odpowiada we francuskim zaimek dzierżawczy (adjectif possessif) sa, 1 Wójtowicz J., Wójcicki M., Polnische und deutsche Redewendungen, PWN, Warszawa 1980 (wyd. I); Deboveanu-Terpu E., Wójtowicz J., Zbiór polsko-rumuńskich idiomów, Wyd. UW, Warszawa 1983 (wyd. I); Mazanek A., Wójtowicz J., Idiomy polsko-włoskie Fraseologia idiomatica polacco-italiana, PWN, Warszawa 1986 (wyd. 1). 2 Basaj M., Z problematyki europeizmów frazeologicznych /in:/ Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. II. Ossolineum PAN 1985, s Zaręba L., Polskie i francuskie frazeologizmy w ujęciu leksykograficznym, Wyd. UJ, 1988, ss

2 mieć (dobre) ucho avoir de l oreille (identyczność znaczenia i obrazu; różnica typologiczna: rodzajnik cząstkowy de l ; wpolskim element fakultatywny dobre), postawić krzyżyk na czymś/kimś faire une croix sur qqch./qqn (znaczenie i obraz identyczne; zdrobnienie krzyżyk wjęzyku polskim; struktura taka sama; różnica między czasownikami: postawić//zrobić, dolewać oliwy do ognia verser!mettre, jeter de l huile sur le feu (całkowita ekwiwalencja znaczenia i obrazu; różnica typologiczna de l huile ; czasownik verser może komutować z mettre i jeter ), wzia ć byka za rogi prendre le taureau par les cornes (całkowita ekwiwalencja znaczenia, obrazu, struktury, liczby leksemów). Warto dodać, że wniektórych związkach francuskich nie występują rodzajniki, a wtedy zachodzi całkowita identyczność strukturalna i występuje zjawisko lustrzanego odbicia 4. A oto kilka przykładów: przynosić szczęście porter bonheur ; być bez serca être sans cœur ; robić dobra minę do złej gry faire bonne mine à mauvais jeu ; czarno na białym noir sur blanc ; biały jak śnieg blanc comme neige, itd. O ekwiwalencji jednostek frazeologicznych mówimy także wtedy, kiedy istnieją drobne różnice leksykalne, morfologiczne lub składniowe. Warunkiem ekwiwalencji jak już powiedziano jest przede wszystkim identycznosć semantyczna i identyczność (lub podobieństwo) obrazu. Za ekwiwalentne uznamy więc poniższe związki: być na wszystkich u s t a c h être sur toutes les l è v r e s. Mamy tu identyczne znaczenie i ten sam obraz z drobną różnicą leksykalną usta: wargi; taka sama struktura związku; uważać sięza pępek świata se prendre pour le nombril du monde. Drobna różnica leksykalna: uważać się: se prendre. Niewielką różnicę strukturalną widzimy w następującym przykładzie: słuchać jednym uchem n écouter que d une oreille. W odpowiedniku francuskim polskiego zwrotu żyć jak pies z kotem vivre comme chien et chat, różnica sprowadza się jedynie do odmienności połączenia obu rzeczowników: w polskim mamy przyimek z, a we francuskim spójnik comme. Różnica między ekwiwalentnym idiomem polskim a francuskim polega niekiedy na odmienności liczby lub innej kolejności elementów, czyli na innym szyku wyrazów. Porównajmy: wyrzucać pienia dze za o k n o jeter l argent par l e s f e n ê t r e s ; mieć wolna rękę avoir l e s m a i n s libres ; rozcinać w ł o s na czworo couper l e s c h e v e u x en quatre ; wpaść w czyjeś łapy tomber sous la p a t t e de qqn ; wzia ć kogoś pod swoje s k r z y d ł a prendre qqn sous son a i l e ; męk i Tantala le supplice detantale. Odmienność szyku wyrazówzauważyć można wnastępujących przykładach: być między młotem a kowadłem être entre l enclume et le marteau ; walka na śmierć iżycie la lutte à la vie à la mort. Widzimy czasem różnicę w rekcji lub w budowie składniowej polskich i francuskich ekwiwalentów frazeologicznych: l) Różnice wrekcji: bić sięw piersi se frapper la poitrine ; ugryźć sięwjęzyk se mordre la langue ; skóra kogoś swędzi la peau démange à qqn ; 2) różnice wskładni: odejść z pustymi rękami s en aller!partir les mains vides ; siedzieć zzałożonymi rękami rester les bras croisés. Za ekwiwalentne uznano również zw iązki, których obraz nie jest identyczny, lecz podobny, analogiczny; zachodzi tu często stosunek metonimiczny. Spójrzmy na kilka przykładów: spać jak suseł dormir comme une marmotte (suseł: świstak: oba zwierzęta są drobnymi gryzoniami); wisieć na włosku ne tenir qu à un fil znaczenie identyczne, obraz zbliżony: włosek: nitka, różnica struktury, czasowniki są analogiczne, nie identyczne; podziurawiony jak sito troué comme une écumoire (sito: durszlak: podobieństwo obu przedmiotówi ich funkcji); To jasne jak słońce. 4 Basaj M., Ekwiwalencja tłumaczeń frazeologizmów (na przykładzie języka czeskiego i polskiego) /in:/ j.w., t. I., 1982, s

3 C est clair comme le jour. (słońce: dzień); nie żałować ręki ne pas y aller de main morte (ten sam obraz wyrażony trochę inaczej wobu językach). Różnica między dwoma frazeologizmami tkwi często wczasowniku. Na przykład Polak mówi: być jedna noga w grobie, a Francuz a v o i r un pied dans la tombe. Porównajmy też pod tym względem: działać n a kogoś jak zimny prysznic ê t r e une douche froide pour qqn ; siedzieć z założonymi rękami r e s t e r les bras croisés. Wspomnijmy tu jeszcze o sytuacji, gdy wjednym z językówistnieje element naddany. Na przykład zwrot polski mówi: osłodzić komuś gorzka pigułkę, podczas gdy wzwiązku francuskim brak przymiotnika: dorer la pilule. Odwrotnie, zwrotowi polskiemu wodzić kogoś za nos odpowiada we francuskim zwrot z elementem naddanym mener qqn par le bout du nez. W opracowaniu uwzględniono również ważnezpunktu widzenia praktycznego a n a l i t y z m y, awięc werbalne konstrukcje peryfrastyczne typu: wprawiać kogoś w zakłopotanie mettre qqn dans l embarras ; przystępować doataku passer à l attaque ; służyć zawymówkę servir d excuse ; popadać w niełaskę tomber en disgrâce ; zapadać w sen sombrer dans le sommeil. W pracy znalazły także miejsce następujące typy związków :1)frazeologizmy nega- t y wn e, takie jak: nie widzieć dalej jak!niż koniec własnego nosa ne voir plus loin que le bout de son nez ; palcem nie kiwna ć ne pas remuer le petit doigt ; 2) u t r wa l o n e związki porówn a wc z e, np. chodzić jak w zegarku marcher comme une horloge ; być głodnym jak wilk avoir une faim de loup ; jakby kij połkna ł comme s il avait avalé sa canne ; dumny jak paw fier comme unpaon ; 3)formuły stylu potocznego, związki zdaniopodobne typu Wcia ż ta sama piosenka/śpiewka! C est toujours la même chanson! ; Choćbyś mnie zabił! Tu me tuerais...; Même si tu me tuais...; 4) identyczne lub podobne p r z y s ł o wi a, maksymy, sentencje itp.,tworzące autosemantyczne zbiory frazemów. Opracowanie składa się z dw óch zasadniczych części. W pierwszej przedstawiono analizę strukturalną ekwiwalentnych związkówfrazeologicznych, druga jest słownikiem idiomów. Punktem wyjścia wobu częściach jest język polski. Przeprowadzona analiza pozwoliła na klasyfikację związkówi ukazanie różnych ich typóworaz ich odpowiednikówstrukturalnych wjęzyku francuskim. Czytelnik może tu zauważyć ciekawe zjawiska morfosyntaktyczne oraz leksykalne. Porównajmy, na przykład, pięć polskich związków wyrazowych z przyimkiem W,którym wjęzyku francuskim odpowiada każdorazowo inny przyimek: być wniebezpieczeństwie être en danger być wpotrzebie être dans le besoin być wręku Boga être entre les mains de Dieu być wmodzie être à la mode być wdobrym tonie être de bon ton Zanotujmy inny przykład: wychodzić na ulicę (o manifestujących robotnikach) descendre dans la rue, ALE być!znaleźć się na ulicy (o bezrobotnych) to: être!se trouver à la rue. Weźmy teraz zjawisko leksykalne: przynosić szczęście to porter bonheur, ALE Szczęście się do niego uśmiechnęło to La chance lui a souri. Wyraz SŁOWO ma we francuskim kilka różnych odpowiedników. Porównajmy: 1) ostatnie słowo (oskarżonego) le dernier mot ; zjadać słowa manger ses mots ; wzia ć kogoś za słowo prendre qqn au mot, ALE 2) dać komuśsłowo donner sa parole à qqn ; dotrzymać słowa tenir sa parole ; wierzyć komuś nasłowo croire qqn sur parole ; być zwia zanym słowem êtrelié par la parole. Wychodząc poza obecny słownik, można by znaleźć inne ekwiwalenty wyrazu SŁOWO, a mianowicie: odsłowadosłowa de propos en propos / un propos en amenant un autre ; innymi słowy en d autres termes ; w pełnym tego słowa znaczeniu dans toute la force du terme ; nie móc usłyszeć własnych słów ne pas s entendre parler ; dać komuś dojść dosłowa laisser parler qqn i wreszcie: A Słowo Ciałem się stało. Et le Verbe s est fait Chair. 9

4 Druga część to słownik idiomówjęzyka polskiego ułożony alfabetycznie według pierwszego składnika rozpoczynającego dany związek wyrazowy bez względu na jego przynależność formalną. Każdemu idiomowi towarzyszy jego definicja oraz przykład, ukazujący funkcjonowanie idiomu wtekście. Identyczne elementy zawiera część francuska znajdująca się obok wdrugiej kolumnie, a mianowicie: ekwiwalentny odpowiednik, definicję wjęzyku francuskim i tłumaczenie przykładu na francuski. Polskie związki werbalne ukazano w obu formach aspektowych, dając pierwszeństwo formie niedokonanej. Czasowniki dokonane umieszczono w zasadzie na drugim miejscu, poza przypadkami, kiedy forma ta jest częściej używana. Frazeologizmy werbalne funkcjonujące tylko wjednej formie zostały wtakiej właśnie postaci podane, na przykład Niech to zostanie między nami Que cela reste entre nous. W niektórych przypadkach, kiedy człon werbalny nie sprowadza się do bezokolicznika imoże występować wróżnych formach, możliwość takązasygnalizowano, np.: Brak mi słów (także: brakuje, brakowało, brakło...) Les paroles me manquent. (aussi: manquaient, m ont manqué...). W zwrotach zawierających zaimki, które mogą ulegać odmianie, podajemy wnawiasie kolejną możliwą formę zaimka wliczbie pojedynczej oraz pierwszą możliwą wliczbie mnogiej, na przykład: Choćbyś mnie (go, nas...) zabił! Tu me (le, nous...) tuerais! Czasownikowe związki analityczne ze względu na ich oczywiste znaczenie nie posiadają definicji ani przykładówi figurują tylko wczęści pierwszej. Elementy fakultatywne ujęto wnawias okrągły: (Jeszcze) tylko tego brakuje; natomiast wa r i a n t y umieszczono wnawiasach trójkątnych: Kropla, która przepełnia kielich!czarę ;Mówić!mruczeć, mamrotać, burczeć pod nosem. W przypadku związków polis e m i c z n y c h podaje się tylko tę z form, która jest identyczna semantycznie i posiada ten sam obraz, na przyklad: nie być z cukru (nie bać siędeszczu) ne pas être de sucre 5. Związki o identycznej formie wobu językach, ale mające inne znaczenie, nie zostały oczywiście uwzględnione. Są totzw. faux amis frazeologiczne, stanowiące odrębny problem. Takim faux ami jest na przykład idiom mieć kogoś w nosie, któremu nie odpowiada semantycznie formalnie identyczny zwrot francuski avoir qqn dans le nez, mający znaczenie nie cierpieć kogoś. Na zakończenie należałoby może usprawiedliwić istnienie terminu i d i o m wtytule opracowania. Wiadomo, że idiom to ustalony związek wyrazowy o globalnej wartości semantycznej, o specyficznym znaczeniu, niewyprowadzalnym ze znaczeń poszczególnych elementówzwiązku, na przyklad: dać drapaka, drzeć ze soba koty czy wypruwać z siebie żyły!flaki.większość związkówzawartych wniniejszym słowniku nie ma tego charakteru. Są to najczęściej związki łączliwe, częściowo zleksykalizowane, takie jak, na przykład, odnieść zwycięstwo, stoczyć bitwę, ponosić stratyalbo zgoła związki luźniejsze, ale stanowiące pewne stereotypy społeczne, jak, na przykład, iść po najmniejszej linii oporu, szczęśliwym zbiegiem okoliczności, To raj na ziemi; Żarty na bok!, Pożyjemy, zobaczymy; które są semantycznie przejrzyste. Otóż przytoczone związki waspekcie kontrastywnym wnaszym przypadku polsko-francuskim sąidiomami: posiadają bowiem jakieś cechy specyficzne, strukturalne lub leksykalne, albo jedne i drugie. Pojęcie tak rozumianego idiomu wynika jasno z przykładówprzytoczonych wcześniej wniniejszej przedmowie (szczęście: bonheur/chance ; słowo: mot/parole, itd.; różnice dotyczące przyimków, rodzajników, itp.). Trzeba więc wiedzieć, że dać komuś szansę to donner sa chance à qqn, być zkimśnarównej stopie être sur un pied d égalité avec qqn ; ale być zkimśna stopie wojennej to être sur le pied de guerre avec qqn ; blady jak ściana blanc comme un mur, ale blady jak śmierć to blanc comme la mort, a biały jak śnieg to blanc comme neige. To właśnie tłumaczy nazwę i d i o m wtytule książki. 5 Drugie znaczenie tego zwrotu:,,nie być słabeuszem, ułomkiem, cherlakiem. 10

5 Opracowanie, które oddajemy dzisiaj do rąk Czytelnika, ma więc podwójne znaczenie: 1) prezentuje zbiór idiomówidentycznych i podobnych wobu badanych językach jest więc fragmentem frazeologii polsko-francuskiej, którego jeszcze dotychczas nie zebrano i nie opracowano, 2) ukazuje niebezpieczeństwa i zasadzki tkwiące wtego typu frazeologizmach wich użyciu produktywnym, podczas tworzenia dyskursu. Niebezpieczeństwo tkwi właśnie wich pozornej łatwości i prostocie. Niniejsze opracowanie jest więc ważne ze względówdydaktycznych. Pracę uzupełniono indeksem francuskim, pozwalającym na korzystanie ze słownika w odwrotnym kierunku od francuskiego do polskiego oraz bibliografią. W opracowaniu definicji idiomówoparto się głównie na definicjach istniejących w poprzednich edycjach serii, zwłaszcza na wersji włoskiej 6. Przykłady są oryginalne (opracowane przez B. Kochan) lub zapożyczone z Polsko-francuskiego słownika frazeologicznego L. Zaręby 7. Pracę wykonało dwoje romanistow: Barbara KOCHAN i Leon ZARE BA. Barbara Kochan opracowała część słownikową wraz z definicjami i przykładami oraz indeks, Leon Zaręba wstęp oraz część I., czyli analizę strukturalną i klasyfikację związków. Czuwał również nad całością pracy. Autorzy pragną podziękować Panu Gaudérique Deloncle i panu Alexandre Dayet, lektorom języka francuskiego winstytucie Filologii Romańskiej UJ w Krakowie za pomoc w rozstrzyganiu wątpliwości językowych w zakresie języka francuskiego. 6 Mazanek A., Wójtowicz J. Idiomy polsko-włoskie, PWN, Warszawa L. Zaręba: Polsko-francuski słownik frazeologiczny, PWN, Warszawa 1995 (wyd. II). Leon ZARE BA