dawniej Tom

Transkrypt

1 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie Costs related to the extra-production functions of forest in the Regional Directorate of State-Owned Forests (RDLP) in Szczecin Abstract. This article presents the variety of costs borne in allocating selected extra-production forest functions in the forest divisions of the Regional Directorate Of State-Owned Forests in Szczecin. Extra-production activities have been divided into 5 groups: environmental protection, protection of water resources, fire protection, tourism and recreation plus forest education. For each group, direct costs have been identified borne by forest divisions in Later on they were analysed with respect to time and space. On the basis of the analysis, a regular cost-growing trend has been identified for each of the functions under discussion. Key words: extra-production forest functions, environmental protection, protection of water resources, tourism, recreation, fire protection, forest education Wstęp W świadomości społecznej lasy stanowią cenne dobro publiczne. Wiadomo, że produkcja drewna to tylko jedna z funkcji lasu, a o pozostałe (pozaprodukcyjne funkcje) musi leśnik troszczyć się z równym zaangażowaniem, pomimo że nie są dochodowe [Giertych 2002]. Wycena funkcji produkcyjnych jest stosukowo prosta do przeprowadzenia. Znane i stosowane są metody wyceny, a dane niezbędne do wyceny gromadzone są od wielu lat w zasobach Lasów Państwowych. Las oprócz funkcji produkcyjnych pełni szeroko rozumiane funkcje pozaprodukcyjne, społeczne. Każda funkcja lasu stanowi dla społeczeństwa określoną wartość. W tym przypadku jednak trudniejszą do oszacowania bądź obliczenia. Do najważniejszych funkcji pozaprodukcyjnych należy zaliczyć funkcje ochronne (ochrona wody, gleby, klimatu, różnorodności biologicznej) oraz funkcje społeczne (ochrona zdrowia ludzi, wzbogacenie rynku pracy, wzmocnienie obronności kraju, funkcja edukacyjna, rekreacja, turystyka i inne) [Gołos, Referowska-Chodak 2011]. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe ponosi określone koszty na realizację tych funkcji w zarządzanych lasach. Sposób ewidencjonowania poniesionych kosztów pozwala uzyskać informację o ich wysokości i rozkładzie przestrzennym.

2 88 W miarę wzrostu zamożności społeczeństwa oraz podnoszenia się poziomu świadomości ekologicznej zauważalna jest również rosnąca presja ludności na dominację funkcji ochronnych nad gospodarczymi. Dotyczy to przede wszystkim drzewostanów wielofunkcyjnych z przeważającą funkcją gospodarczą, zwłaszcza wokół dużych ośrodków miejskich. Problemem jest zjawisko ograniczoności dóbr, czyli konkurencji między pożądanymi funkcjami lasu, w skrajnych przypadkach produkcją drewna, a ochroną przyrody leśnej w postaci rezerwatu ścisłego, a to z kolei rodzi potrzebę dokonywania wyborów [Klocek 2004]. Wyzwaniem dla leśników jest godzenie różnych funkcji w celu spełnienia oczekiwań społecznych. Obydwie grupy funkcji lasu mogą być i są realizowanie przez każdą powierzchnię leśną. Dostarczanie przez las jednego rodzaju korzyści wymaga przeważnie kompromisu w wypełnianiu innych jego funkcji [Płotkowski 2008]. W świadomości większej części naszego społeczeństwa lasów w Polsce ubywa. Można się o tym przekonać, zadając to pytanie dzieciom, młodzieży i też osobom dorosłym podczas pierwszych kontaktów z leśnikami [Chrzanowski 2004]. Fakt ten potwierdzają również obserwacje własne oraz dostępne badania ankietowe. W związku z tym ważne zadanie spoczywa na pracownikach Lasów Państwowych, polegające na przekazywaniu elementarnych wiadomości, nie tylko z zakresu wiedzy przyrodniczej, ekologicznej, ale również celów, zadań i znaczenia wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Założone cele osiągane są poprzez prowadzenie edukacji, zarówno przyrodniczej, ekologicznej, jak też w zakresie przybliżania celów, zadań i znaczenia gospodarki leśnej. Działania skierowane są przede wszystkim do dzieci i młodzieży ale nie pomija się też osób dorosłych. Tak szeroki zakres przekazywanej wiedzy pozwala społeczeństwu lepiej zrozumieć ideę prowadzenia gospodarki wielofunkcyjnej i rolę w tej gospodarce pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Metodyka badań Celem badań było przedstawienie wielkości kosztów ponoszonych na wypełnianie wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu na przykładzie nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie. Badania przeprowadzono na podstawie danych z Systemu Informatycznego Lasów Państwowych ewidencjonowanych w podległych jednostkach. W niniejszej pracy działalność pozaprodukcyjną realizowaną na terenie RDLP w Szczecinie podzielono na 5 grup: ochrona przyrody, ochrona zasobów wodnych, ochrona przeciwpożarowa, turystyka i rekreacja oraz edukacja leśna. Dla każdej z grup określono koszty bezpośrednie (wynagrodzenia bezpośrednie i narzuty na wynagrodzenia, zużycie materiałów, amortyzacja, usługi obce) według miejsca powstawania kosztów (MPK), poniesione przez nadleśnictwa w latach , które następnie poddano analizie czasowej i przestrzennej. Nazwa MPK oznacza fragment działalności, na której koszty powstały lub na rzecz której zostały poniesione. W badaniach uwzględniono również koszty związane z ochroną przeciwpożarową, pomimo iż ewidencyjnie koszty ponoszone na tę działalność nie są bezpośrednio zwią-

3 Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie 89 zane z udostępnianiem lasu. Istnieje jednak ścisły związek pomiędzy liczbą osób odwiedzających las, a liczbą powstających pożarów (aglomeracje miejskie, szlaki komunikacyjne). Do prezentowanych wyżej grup zakwalifikowano następujące pozycje kosztów: 1. Ochrony przyrody: ochrona rezerwatów i innych obszarów objętych ochroną prawną, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, pozostałe prace w zakresie ochrony przyrody, w tym ochrona różnorodności biologicznej. 2. Ochrona zasobów wodnych: renaturyzacja obszarów wodno-błotnych, odbudowa systemów nawadniających oraz przebudowa systemów melioracji odwadniających, budowa oraz odbudowa obiektów retencjonowania wody, budowa i utrzymanie obiektów inżynierii wodnej. 3. Turystyka i rekreacja: utrzymanie parkingów, utrzymanie obiektów rekreacyjnych, utrzymanie obiektów turystycznych. 4. Ochrona przeciwpożarowa: amortyzacja lądowiska, utrzymanie sieci i sprzętu przeciwpożarowego, zabiegi ratownicze, dogaszanie i dozorowanie pożarzysk, pozostałe koszty (utrzymanie punktów alarmowo-dyspozycyjnych, zakładanie pasów przeciwpożarowych, utrzymanie pasów, patrole, tablice ostrzegawcze), zabezpieczanie obszarów leśnych przed pożarem (utrzymanie lądowisk i patrole lotnicze). 5. Edukacji leśna: utrzymanie bazy edukacyjnej (nie liczymy czasu pracowników nieetatowych, poza LKP), tworzenie i utrzymanie obiektów edukacyjnych, konkursy i prelekcje edukacyjne, wyposażenie w środki i pomoce edukacyjne, tworzenie i utrzymanie ścieżek przyrodniczo-leśnych, wydawnictwa edukacyjne. Wyniki badań Ochrona przyrody Ochrona przyrody, pomimo iż winna być zgodnie z Art. 54 Ustawy o lasach (Dz.U. z 2011 r. nr 12 poz. 59 z późn. zmianami) finansowana z budżetu państwa, w znacznej

4 90 części finansowana jest z własnych środków Lasów Państwowych. Dotyczy to przede wszystkim następujących przypadków: 1. Wkład własny w projektach związanych z ochroną przyrody finansowanych z zewnętrznych źródeł finansowania (WFOŚ, LIFE+, Infrastruktura i środowisko). 2. Prace z czynnej ochrony gatunków lub siedlisk w przypadku, gdy niewykonanie tych prac mogło by spowodować nieodwracalne niekorzystne zmiany. 3. Wykonanie w rezerwatach prac zapisanych w planach ochrony lub zadaniach ochronnych, jeśli wykonanie tych prac zostanie zrównoważone przez osiągnięte przychody. Przeciętne koszty bezpośrednie ponoszone przez nadleśnictwo zmieniały się od 24,13 tys. zł w 2010 r. do 27,52 tys. zł w 2012 r. i wykazywały stałą tendencję wzrostową (ryc. 1). Rzeczywiste koszty ponoszone przez poszczególne jednostki wykazywały Ryc. 1. Koszty poniesione na ochronę przyrody w RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 1. Costs borne to protect the environment at RDLP Szczecin in [Pln] Ryc. 2. Koszty poniesione na ochronę przyrody przez nadleśnictwa RDLP Szczecin w latach [zł]. Fig. 2. Costs borne by the RDLP Szczecin forest divisions to protect the environment in [Pln].

5 Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie 91 zróżnicowanie w latach badanego okresu oraz różniły się w poszczególnych jednostkach (ryc. 2). Największe koszty poniosły nadleśnictwa: Kliniska, Karwin, Międzychód, Kłodawa, Skwierzyna, a najniższe: Choszczno, Dobrzany, Międzyzdroje. Rozkład przestrzenny kosztów uzależniony był od wielu czynników. Do najważniejszych należy zaliczyć: liczbę obiektów chronionych, położenie nadleśnictwa (pobliże ośrodków miejskich), powierzchnię jednostki. Ochrona zasobów wodnych Zasoby wodne odgrywają ważną rolę w kształtowaniu i ochronie środowiska przyrodniczego. Poprawiając stosunki wodne, w istotny sposób wpływa się na wzrost bioróżnorodności, atrakcyjności krajobrazowej i przyrodniczej (miejsca gniazdowania i bytowania ptactwa wodnego, rozwój roślinności wodnej, mikroklimat). Tworzenie zbiorników retencyjnych ma również istotne znaczenie w zabezpieczeniu przeciwpożarowym na obszarach, gdzie występuje deficyt wody. Retencjonowanie wody przyczynia się również do zmniejszenia zagrożenia powodziowego poprzez ograniczenie spływu wód opadowych. Przeciętne koszty bezpośrednie ponoszone przez nadleśnictwo kształtowały się w przedziale od 29,29 tys. zł w 2010 r. do 94,58 tys. zł w 2012 r. i wykazywały stałą tendencję wzrostową (ryc. 3). Średni koszt bezpośredni jednostki w latach wyniósł 160,55 tys. zł., co dało średni koszt roczny z trzech badanych lat 53,52 tys. zł przypadający na jednostkę. Najwyższe koszty zrealizowały nadleśnictwa: Nowogard, Dębno, Dobrzany, zaś najniższe wykazały: Międzychód, Skwierzyna, Drawno oraz Barlinek (ryc. 4). Przedsięwzięcia z zakresu ochrony zasobów wodnych są zadaniami fakultatywnymi, a ich realizacja w poszczególnych jednostkach nie rozkłada się proporcjonalnie w czasie. Jednostki RDLP w Szczecinie uczestniczyły w programach związanych z retencjonowaniem wody, w tym w Programie dla Odry czy Małej Retencji Nizinnej. W ramach prowadzonych działań budowane były małe zbiorniki retencyjne, zastawki, progi, rowy. Przywracane były meandry rzek. Ryc. 3. Koszty poniesione na ochronę zasobów wodnych w RDLP Szczecin w latach [zł]. Fig. 3. Costs borne to protect water resources at RDLP Szczecin in [Pln].

6 92 Ryc. 4. Koszty poniesione na ochronę zasobów wodnych przez nadleśnictwa RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 4. Costs borne by the RDLP Szczecin forest divisions to protect water resources in [Pln] Turystyka i rekreacja Lasy ze względu na swoją specyfikę stanowią obszar do uprawiania różnych form turystyki, np. wypoczynkowej, edukacyjnej, kwalifikowanej. Przystosowanie i udostępnienie lasów do uprawiania poszczególnych form turystki wymaga odpowiedniego przygotowania, głównie wyposażenia w infrastrukturę oraz jej utrzymanie w należytym stanie, zapewniającym bezpieczne korzystanie. Przeciętne koszty bezpośrednie poniesione przez nadleśnictwo zawierały się w przedziale od 41,45 tys. zł w 2010 r. do 48,52 tys. zł w 2011 r. i wykazywały tendencję wzrostową (ryc. 5). W okresie badawczym średni koszt przypadający na nadleśnictwo w latach wyniósł 135,10 tys. zł., a średni koszt z trzech badanych lat kształtował się na poziomie 45,03 tys. zł na rok na jednostkę. Najwyższe koszty zrealizowały nadleśnictwa: Nowogard, Trzebież, Kliniska, Dębno, zaś najniższe wykazały: Choszczno, Myślibórz, Smolarz oraz Drawno (ryc. 6). Około 90% kosztów poniesionych na zagospodarowanie turystyczne lasu stanowiły koszty utrzymanie obiektów turystycznych. Lasy stanowią znaczącą przestrzeń wykorzystywaną do ruchu turystycznego i rekreacji (około 70% powierzchni lasów RDLP w Szczecinie jest udostępniona dla turystyki, co stanowi ponad 450 tys. ha). W 2012 r. do dyspozycji turystów było blisko 900 obiektów turystycznych różnych kategorii. Na obszarze zarządzanym przez RDLP w Szczecinie znajdują się duże kompleksy leśne, w tym Puszcza Goleniowska i Wkrzańska, Puszcza Bukowa wokół Szczecina, Puszcza Gorzowsko-Barlinecka, Puszcza Rzepińska oraz jeden z większych kompleksów leśnych w Polsce Puszcza Notecka. Te obszary były

7 Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie 93 Ryc. 5. Koszty poniesione na turystykę i rekreację w RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 5. Costs borne on tourism and recreation at RDLP Szczecin in [Pln] Ryc. 6. Koszty poniesione na turystykę i rekreację przez nadleśnictwa RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 6. Costs borne by the RDLP Szczecin forest divisions on tourism and recreation in [Pln] w szczególny sposób wykorzystywane do ruchu turystyczno-rekreacyjnego, co ma odzwierciedlenie w poniesionych kosztach. Ochrona przeciwpożarowa Zabezpieczenie przeciwpożarowe, jak i bezpośrednie zwalczanie pożarów nierozerwalnie związane są z obecnością człowieka w lesie. Należy podkreślić, iż w latach pożarów, tj. 85% pożarów lasu powstałych na terenie RDLP w Szczecinie, wywoływanych było przez człowieka. Średnie roczne koszty bezpośrednie poniesione przez nadleśnictwo wyniosły od 170,67 tys. zł w 2010 r. do 191,19 tys. zł w 2012 r. i wykazywały stały trend wzrostowy (ryc. 7). Średni koszt bezpośredni nadleśnictwa w latach wynosił 542,23 tys. zł., co dało średni koszt roczny z trzech badanych lat 180,74 tys. zł na rok na jednostkę. Najwyższe koszty zrealizowały nadleśnictwa: Rzepin, Trzebież, Chojna, zaś najniższe:

8 94 Ryc. 7. Koszty poniesione na ochronę przeciwpożarową w RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 7. Costs borne on fire protection at RDLP Szczecin in [Pln] Ryc. 8. Koszty poniesione na ochronę przeciwpożarową przez nadleśnictwa RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 8. Costs borne by the RDLP Szczecin forest divisions on fire protection in [Pln] Choszczno, Różańsko i Głusko (ryc. 8). Koszty zabezpieczenia pożarowego stanowią istotny składnik kosztów nadleśnictw, szczególnie na terenach pokrytych drzewostanami iglastymi, chętnie odwiedzanymi przez turystów i miejscową ludność. Związane jest to z koniecznością prowadzenia stałego monitoringu, jak i z bezpośrednim zwalczaniem pożarów. Przeciętny koszt jednostkowy związany z zabezpieczeniem przeciwpożarowym lasów w nadleśnictwach wynosił 9,64 zł/ha. Edukacja leśna W realizację zadań z zakresu edukacji leśnej we wszystkich nadleśnictwach zaangażowanych (tylko w 2012 r.) było 616 pracowników, w tym 375 leśniczych i podleśniczych. Łącznie z różnych form edukacji skorzystało w 2012 r. blisko 270 tys. osób, co daje średnio na nadleśnictwo około 7,7 tys. uczestników.

9 Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie 95 Ryc. 9. Koszty poniesione na edukację w RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 9. Costs borne on forest education at RDLP Szczecin in [Pln] Ryc. 10. Koszty poniesione na edukację leśną przez nadleśnictwa RDLP Szczecin w latach [zł] Fig. 10. Costs borne by the RDLP Szczecin forest divisions on forest education in [Pln] Przeciętne koszty bezpośrednie poniesione przez nadleśnictwo zawierały się w przedziale od 44,93 tys. zł w 2010 r. do 55,05 tys. zł w 2011 r. i wykazywały tendencję wzrostową (ryc. 9). Średni koszt bezpośredni jednostki w latach wynosił 148,98 tys. zł., co daje średni koszt roczny z trzech badanych lat 49,66 tys. zł na jednostkę. Najwyższe koszty zrealizowały nadleśnictwa: Kliniska, Gryfino, Trzebież, Międzychód Rzepin i Międzyrzecz, zaś najniższe wykazały: Gryfice, Trzciel oraz Różańsko (ryc. 10). Na terenie RDLP w Szczecinie funkcjonują 2 Leśne Kompleksy Promocyjne Puszcze Szczecińskie i Puszcza Notecka (3 RDLP, 7 nadleśnictw). Koszty związane z działaniami edukacyjnymi w tych jednostkach kształtowały się powyżej średniej dla RDLP. Najwyższe koszty działalności edukacyjnej wystąpiły w jednostkach, na terenie których istnieją Leśne Kompleksy Promocyjne oraz w pobliżu dużych ośrodków miejskich. Szczególnie wysokie koszty poniesiono w Nadleśnictwie Kliniska, które odwiedza rocznie ok. 140 tys. osób. Wynika to z położenia nadleśnictwa w pobliżu Szczecina. W przypadku Nadleśnictwa Rzepin zwiększone koszty związane były z lokalizacją w zasięgu działania nadleśnictwa Technikum Leśnego w Starościnie.

10 96 Podsumowanie Ważnym sposobem ochrony ekosystemów jest ochrona bierna, polegająca na zaniechaniu określonych działań gospodarczych w drzewostanach wielofunkcyjnych z przeważającą funkcją gospodarczą. Zaniechanie bądź ograniczenie prowadzenia gospodarki leśnej, będące następstwem podjętych decyzji w celu wypełniania funkcji pozaprodukcyjnych, powoduje utratę spodziewanych korzyści. Koszt utraconych korzyści (koszt alternatywny) podjętych działań (decyzji), to potencjalne utracone możliwości będące następstwem tej decyzji [Begg D. i inni 1997], czyli koszt ten stanowi wartość najwyżej przez nas wycenianej możliwości, niewybranej w związku z podjęciem innej decyzji. Przykładem jest pozostawianie martwego drewna, pozostawianie drzew do naturalnej śmierci w ramach kształtowania ekotonów, grup drzew ekologicznych czy też działania ograniczające przychody z powodu odmiennego sposobu postępowania w drzewostanach cennych przyrodniczo. Do szeregu działań ekologicznych Lasów Państwowych należy również zaliczyć specjalne (z wieloma ograniczeniami) postępowanie na obszarach Natura 2000 oraz obwarowania w zakresie prowadzenia gospodarki leśnej z tytułu wypełniania wymogów certyfikacji FSC i PEFC. Tego rodzaju działanie wpływa na pogorszenie wyniku finansowego Lasów Państwowych. Obecnie nie szacuje się potencjalnych strat związanych z takimi ograniczeniami. Nieosiągnięte potencjalne przychody należy traktować jednak jako wkład Lasów Państwowych w zaspokajanie potrzeb i oczekiwań społecznych. Nie wszystkie koszty związane z wypełnianiem pozaprodukcyjnych funkcji lasu były ewidencjonowane przez jednostki Lasów Państwowych. Dotyczyło to między innymi kosztów przystosowania drzewostanów do pełnienia funkcji z zakresu turystyki i rekreacji (stosowanie odpowiednich rodzajów rębni), często zwiększających koszty wykonania zabiegów, takich jak wprowadzanie podszytów, czy budowanie struktury wielopiętrowej. Większy nacisk należy płożyć na docieranie do społeczeństwa z informacjami o lesie, w tym szczególnie w zakresie prowadzonej gospodarki leśnej. Edukacja ekologiczna jest ważna, lecz w kontaktach ze społeczeństwem nie powinno pomijać się tematów związanych z promocją drewna jako naturalnego surowca ekologicznego i wszystkich elementów związanych z jego wytwarzaniem. Według Pieńkosa [2004], przy pogarszającej się sytuacji finansowej Lasów Państwowych nie będzie możliwe ponoszenie nakładów na zadania związane z turystyką i rekreacją. W celu zdobycia środków finansowych pilną potrzebą okazać się może konieczność wprowadzenia opłat za korzystanie z lasów przystosowanych do potrzeb turystyki lub stworzenie podstaw legislacyjnych dla zewnętrznych źródeł finansowania, takich jak Narodowy lub Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Pomimo okresowych wahań w przychodach, nie stwierdzono w badanym okresie ograniczenia finansowania funkcji społecznych. Istotnym zagadnieniem wydaje się jednak odpowiedź na pytanie, czy istnieje granica możliwości finansowania pozaprodukcyjnych funkcji lasu w przypadku nieosiągania dodatniego wyniku finansowego. Znając koszty i korzyści wynikające z utrzymania pozaprodukcyjnych funkcji lasów, zasadne wydaje się ustalenie, w jakim zakresie Lasy Państwowe powinny angażować

11 Koszty pozaprodukcyjnych funkcji lasu realizowanych na terenie RDLP w Szczecinie 97 własne środki w te zadania. Należy uwzględnić oczekiwania, a czasami wręcz żądania ludności korzystającej z dóbr lasu w zakresie rekreacji, wypoczynku, edukacji. W przeprowadzanych badaniach ankietowych na pytanie: Czy był(a)by Pan(Pani) gotowy(wa) ponieść jakiekolwiek dodatkowe koszty, aby poprawić stan lasów w Polsce? 55% respondentów odpowiedziało tak [Czajkowski 2011]. Podsumowując przeprowadzone badania, należy stwierdzić, że: 1. Lasy znajdujące się w zarządzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie posiadają wszelkie predyspozycje do świadczenia szerokiego zakresu funkcji pozaprodukcyjnych. Szczególne znaczenie ma duże zróżnicowanie przyrodniczo-krajobrazowe, zwłaszcza jedną z największych w kraju lesistość, wynoszącą ponad 40%. 2. W badanym okresie realizacja pozaprodukcyjnych funkcji lasu zwiększyła koszty działalności RDLP w Szczecinie. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie koszty związane z wypełnianiem pozaprodukcyjnych funkcji lasu były ewidencjonowane przez jednostki RDLP Szczecin. Dotyczyło to między innymi kosztów przystosowania drzewostanów do pełnienia funkcji z zakresu turystyki i rekreacji (stosowanie odpowiednich rodzajów rębni), często zwiększających koszty wykonania zabiegów takich jak wprowadzanie podszytów czy budowanie struktury wielopiętrowej. 3. W badanym okresie zaznaczyła się stała tendencja wzrostowa kosztów ponoszonych na pozaprodukcyjne funkcje lasu. Największą dynamikę wzrostu wykazały koszty działań w zakresie ochrony zasobów wodnych, zaś najmniejszy wzrost stwierdzono dla kosztów poniesionych na turystykę i rekreację. Literatura Begg D., Fischer S., Dornbusch R. (1997): Ekonomia: Mikroekonomia, Polskie Wyd. Ekonomiczne, Warszawa. Chrzanowski T. (2004): Sukcesy i porażki edukacji przyrodniczo-leśnej. Współczesne problemy wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego. Materiały konferencyjne PTL. Czajkowski M. (2011): Wybrane zagadnienia z metodologii badań opartych na preferencjach deklarowanych. 11_03_2011.pdf Giertych M. (2002): Opoka w kraju. Gołos P., Refereowska-Chodak E.: Struktura pozaprodukcyjnych funkcji lasu i ich wpływ na sytuację ekonomiczną gospodarki leśnej. Pieńkos K. (2004): Problemy udostępniania i zagospodarowania lasów dla potrzeb turystyki i rekreacji. Współczesne problemy wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego. Materiały konferencyjne PTL. Płotkowski L. (2008): Ekonomiczne aspekty oceny funkcji lasu. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 10z. 3(19)/2008. Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. (Dz.U. z 2011 r. nr 12 poz. 59 z późn. zmianami). Adres do korespondencji Corresponding adress: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Szczecinie Szczecin, ul. Słowackiego 2