PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY STRZEGOM

Transkrypt

1 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY STRZEGOM STRZEGOM, 2004 R.

2 1 WAMECO S.C. Ryszard Szpadt, Szczepaniak Włodzimierz Leibniz-Lubieniecki Wydawnictwo Prawnicze Opracował zespół w składzie: dr hab. inż. Włodzimierz SZCZEPANIAK dr inż. Maciej CZEMARMAZOWICZ dr inż. Ryszard SZPADT mgr Wiktor LUBIENIECKI mgr inż. Wojciech GÓRNIKOWSKI mgr inż. Kornelia KACPERCZYK mgr inż. Daniel KONOPACKI mgr inż. Artur KUBICZEK mgr inż. Małgorzata MIKUŁA mgr inż. Piotr STEFAŃCZYK mgr inż. Agnieszka WOJCIECHOWSKA-ŚWIERGOŃ mgr Kornelia WOLDAN mgr inż. Monika ŻURAŃSKA

3 2 SPIS TREŚCI: 1 WSTĘP Cel opracowania programu Zakres opracowania Metodyka opracowania 6 2 UWARUNKOWANIA PRAWNE Wstęp Obowiązki gmin i powiatów w zakresie ochrony środowiska i gospodarki odpadami Zapewnienie przestrzegania Prawa ochrony środowiska Ochrona powietrza Ochrona wód Gospodarowanie odpadami Ochrona powierzchni ziemi Ochrona przed hałasem i wibracjami Ochrona przed polami elektromagnetycznymi Ochrona kopalin Ochrona zwierząt i roślin Ochrona zwierząt Ochrona roślin Właściwość oraganów powiatu i organów gmin, w zakresie stanowienia i stosowania prawa ochrony środowiska 32 3 MIASTO I GMINA STRZEGOM [3 6] Położenie Charakterystyka strzegomia i okolic podział administracyjny Rolnictwo Przemysł Infrastruktura techniczna Komunikacja Telekomunikacja Zaopatrzenie w energię elektryczną [7] System ciepłowniczy miasta i gminy [4,7] System gazowniczy miasta i gminy [7] Wodociągi i kanalizacja [4] Gospodarowanie odpadami Infrastruktura społeczna Najważniejsze zabytki [4] Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska [6] 52 4 CHARAKTERYSTYKA I OCENA AKTUALNEGO STANU ŚRODOWISKA [1,4,6,8] Budowa geologiczna i bogactwa naturalne Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych Gleby Charakterystyka gleb Środowisko przyrodnicze Lasy Łowiectwo Obszary chronione Gospodarka wodno-ściekowa i zasoby wód Wstęp Regulacje prawne Gospodarka wodno-ściekowa Zaopatrzenie w wodę Odprowadzanie ścieków Gospodarka wodno-ściekowa gminy Strzegom Oczyszczalnie ścieków Wody powierzchniowe Wody powierzchniowe w gminie Strzegom Wody opadowe Zbiorniki retencyjne Ochrona przeciwpowodziowa Mała retencja Podsumowanie Wody podziemne Monitoring jakości wód podziemnych Wody podziemne w powiecie świdnickim Podsumowanie Wnioski Powietrze Stan czystości powietrza na terenie powiatu świdnickiego Dwutlenek siarki Dwutlenek azotu Pył zawieszony PM Tlenek węgla Ołów Podsumowanie 82

4 Struktura emisji zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego w gminie Strzegom Energetyczne spalanie paliw i emisja zanieczyszczeń podstawowych Procesy przemysłowe (emisja związków organicznych) Transport drogowy Inne źródła Podsumowanie Hałas Wstęp Klimat akustyczny Uwarunkowania prawne Dopuszczalny poziom hałasu Pomiary hałasu Hałas komunikacyjny Wprowadzenie Opis stanu istniejącego Hałas kolejowy Hałas lotniczy Jednostki pływające Hałas przemysłowy Wnioski Gospodarka odpadami Pola elektromagnetyczne 95 5 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY STRZEGOM - PERSPEKTYWY KRÓTKO- I DŁUGOTERMINOWE Wstęp [9] Program ochrony powierzchni ziemi, gleb i kopalin Ochrona gleb Ochrona zasobów kopalin Ochrona przyrody i krajobrazu Ochrona wód powierzchniowych i podziemnych Ochrona wód oraz poprawa ich jakości Program ochrony wód powierzchniowych podziemnych dla gminy strzegom Ochrona powietrza atmosferycznego Ograniczanie emisji zanieczyszczeń z niskich źródeł emisji Ograniczanie emisji zanieczyszczeń z zakładów przemysłowych Ograniczanie emisji zanieczyszczeń ze źródeł komunikacyjnych Ograniczanie emisji niezorganizowanej Cele krótko i długoterminowe Program ochrony środowiska przed hałasem Ograniczenie emisji hałasu do środowiska Hałas przemysłowy Hałas drogowy Hałas kolejowy Program dla gminy strzegom Monitoring środowiska Edukacja ekologiczna Strategia realizacji Zgodność z dokumentami Wykaz limitów krajowych ujętych w ii polityce ekologicznej państwa Kierunku strategii rozwoju gminy strzegom [10] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy strzegom [11] Kierunki ochrony i odnowy zasobów środowiska przyrodniczego Kierunki rozwoju i modernizacji systemu komunikacji i infrastruktury techncznej ŚRODKI NIEZBĘDNE DO OSIĄGNIĘCIA CELÓW, W TYM MECHANIZMY PRAWNO EKONOMICZNE I ŚRODKI FINANSOWE Źródła finansowania zadań z uwzględnieniem mechanizmów prawno ekonomicznych Środki publiczne Środki niepubliczne (prywatne) Kredyty Kredyty komercyjne (denominowane w walutach obcych) Kredyty komercyjne i preferencyjne udzielane w walucie polskiej Pożyczki Obligacje Leasing Środki publiczno - prywatne Pozyskiwanie środków finansowych Środki publiczne Środki własne gminy i powiatu Dotacje Środki niepubliczne (w tym środki pozabudżetowych instytucji publicznych) Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Banki Towarzystwa i inne instytucje leasingowe Fundacje, agencje i programy pomocowe Fundusze akcesyjne, strukturalne, programy ramowe i operacyjne Środki w dyspozycji gmin Środki finansowe w dyspozycji gminy Strzegom 140

5 4 SPIS TABEL: Tabela 1. Struktura demograficzna ludności gminy Stzregom (2003 r.) 42 Tabela 2. Struktura gospodarstw rolnych 43 Tabela 3. Struktura użytków rolnych 43 Tabela 4. Struktura zatrudnienia w gminie Strzegom 46 Tabela 5. Ilość podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w KRUPSN REGON w gminie Strzegom 46 Tabela 6. Ilość podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w KRUPSN REGON w rozbiciu na sekcje gospodarki narodowej w gminie Strzegom 46 Tabela 7. Pomniki przyrody w gminie Strzegom 59 Tabela 8. Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych lub do ziemi z terenu województwa dolnośląskiego (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) 63 Tabela 9. Zużycie wody w gminie Strzegom 66 Tabela 10. Oczyszczalnie komunalne na terenie powiatu świdnickiego wg danych GUS za 2002 rok 68 Tabela 11. Ilość oczyszczanych ścieków w oczyszczalniach ścieków 70 Tabela 12. Ocena stanu czystości wód Strzegomki, ujścia Czyżynki i ujścia Pełcznicy 72 Tabela 13. Wykaz rzek i potoków przepływających przez teren miasta i gminy Strzegom 73 Tabela 14. Zatwierdzone zasoby wód podziemnych województwa dolnośląskiego (stan na dzień r.) 77 Tabela 15. Jakość wód podziemnych w sieci krajowej w latach Tabela 16. Jakość wód podziemnych w sieci wojewódzkiej w 2002 roku 78 Tabela 17. Klasyfikacja wód podziemnych w 2002 roku sieć krajowa, powiat świdnicki 78 Tabela 18. Klasyfikacja wód podziemnych w 2002 roku sieć wojewódzka, powiat świdnicki 79 Tabela 19. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku siarki w stałych stacjach pomiarowych na terenie powiatu świdnickiego (µg/m 3 ) 80 Tabela 20. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku siarki na terenie powiatu świdnickiego pomiary pasywne (µg/m 3 ) 80 Tabela 21. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku azotu w stałych stacjach pomiarowych na terenie powiatu świdnickiego 81 Tabela 22. Wyniki pomiarów stężeń dwutlenku azotu w stałych stacjach pomiarowych na terenie powiatu świdnickiego pomiary pasywne µg/m 3 81 Tabela 23. Stężenia pyłu zawieszonego PM10 w powietrzu oznaczonego metodą BS mierzone na terenie powiatu świdnickiego [µg/m 3 ] 82 Tabela 24. Emisja podstawowych zanieczyszczeń z terenu gminy Strzegom na tle województwa i powiatu 83 Tabela 25. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez linie elektroenergetyczne oraz starty, lądowania i przeloty statków powietrznych 88 Tabela 26. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego przez linie elektroenergetyczne oraz starty, lądowania i przeloty statków powietrznych 88 Tabela 27. Wartości progowe poziomów hałasu w środowisku 89 Tabela 28. Wartość progowa poziomu hałasu dla startów, lądowań i przelotów statków powietrznych 89 Tabela 29. Poziom hałasu generowany przez przejeżdżający pojazd 91 Tabela 30. Natężenie ruchu na drogach krajowych i wojewódzkich powiatu świdnickiego 92 Tabela 31. Poziom hałasu generowany przez ruch samochodowy 93 Tabela 32. Towarzystwa i inne instytucje leasingowe 133 SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1. Ilości wody pobieranej przez przemysł i zakłady wodociągowe na terenie województwa dolnośląskiego w latach (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) 62 Rysunek 2. Zmiany ilości ścieków komunalnych i przemysłowych na terenie województwa dolnośląskie w okresie (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) 63 Rysunek 3. Procent ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków na terenie poszczególnych powiatów województwa dolnośląskiego 67 Rysunek 4. Ilość oczyszczalni komunalnych i przemysłowych na terenie województwa dolnośląskiego w latach (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) 68 Rysunek 5. Zasoby wód podziemnych na terenie województwa dolnośląskiego 77 Rysunek 6. Narażenie mieszkańców Polski na hałas z różnych źródeł według Centrum Badania Opinii Społecznej z sierpnia 1999 r. 87

6 5 1 WSTĘP Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zmianami) postanowieniami Art. 17 i 18 wprowadziła obowiązek sporządzania gminnych programów ochrony środowiska przez organ wykonawczy gminy, który następnie jest uchwalony przez radę gminy. Programy te, sporządzane podobnie jak polityka ekologiczna państwa, co 4 lata, powinny określać cele i priorytety ekologiczne, rodzaj i harmonogram działań proekologicznych oraz środki niezbędne do osiągnięcia celów, w tym mechanizmy prawno-ekonomiczne i środki finansowe. Z wykonania programu organ wykonawczy gminy sporządza co 2 lata raporty, które przedstawia się radzie gminy. Opracowując program ochrony środowiska nie można zapominać komu ma on służyć. Należy podkreślić, że jest on budowany dla najważniejszego elementu środowiska, którym jest człowiek z całym bagażem swoich różnorodnych oczekiwań. Wiadomym jest, że inne priorytety stawiają ludzie w zależności od swojego statusu społecznego, materialnego, wykształcenia czy wreszcie miejsca zamieszkania. Dlatego tak ważne jest, zaraz po zdefiniowaniu problemów do rozwiązania, ustalenie rankingu w oparciu o kryteria największego efektu ekologicznego dla jak największej liczby mieszkańców za jak najniższą cenę, czy raczej jak najniższy wkład własny. Odpowiedzialność za realizację programu ochrony środowiska spoczywa na burmistrzu. Jest on wyposażony w odpowiednie instrumenty, które pozwolą na skuteczne działanie m.in. coraz bardziej doskonałe prawo, cytowane wielokrotnie w programie, a w tym prawo do wkroczenia na teren zakładu przemysłowego i ustalenie rzeczywistej uciążliwości dla środowiska. W rękach burmistrza są też instrumenty finansowe pochodzące z różnych instytucji: od skromnego Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska przez Fundusz Wojewódzki i Narodowy aż po szereg Funduszy Unijnych w tym EFRR (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego), który swoje dotacyjne środki kieruje wprost do samorządów na realizację projektów proekologicznych, najlepiej o infrastrukturalnym charakterze. Starosta koordynuje aktywność podległych sobie gmin również w wymiarze przedsięwzięć proekologicznych. Realizacja programów o charakterze strategicznym, jakim jest bez wątpienia program ochrony środowiska wymaga działania wielowątkowego. Tym większa będzie skuteczność działań im więcej instytucji będzie weń świadomie zaangażowanych w sposób ustawiczny lub wspomagający. Urzędy na straży prawa, Stacje Sanepid i WIOŚ kontrolnie, Policja, Służby Leśne i Straż Miejska represyjnie, szkoły i organizacje pozarządowe edukacyjnie. I wreszcie wątek ekonomiczny. Wdrożenie programu może i powinno pobudzić lokalną koniunkturę. Wzrost zapotrzebowania na biopaliwa wywoła potrzebę ich produkcji w postaci drewnianych peletów czy po prostu zrolowanej słomy. Zamówienia na budowę sieci kanalizacyjnych, konserwację zieleni, budowę ekranów akustycznych, czy selektywna zbiórka odpadów trafią na miejscowy rynek. Powinni na tym skorzystać miejscowi przedsiębiorcy, którzy stworzą dodatkowe miejsca pracy. 1.1 CEL OPRACOWANIA PROGRAMU Ochrona środowiska w którym żyjemy, w ostatnich latach, stała się tematem często podnoszonym zarówno podczas prywatnych rozmów jak i na szczeblu administracji państwowej. Zanieczyszczone powietrze i wody, piętrzące się góry odpadów czy dziura ozonowa to problemy, z którymi przyszło nam się uporać dzisiaj, a powstałe wskutek niezauważania problemów środowiska w przeszłości. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nakłada obowiązek ochrony środowiska na władze publiczne, które poprzez posiadane narzędzia (polityka, prawo) kierując się zasadą

7 6 zrównoważonego rozwoju, mają zapewnić czyste środowisko wszystkim obywatelom, zarówno żyjącym współcześnie jak przyszłym pokoleniom. Narzędziem do osiągnięcia celu stała się opracowana Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , określająca główne cele i zadania skierowane na szeroko rozumianą ochronę i poprawę środowiska naturalnego człowieka. Aby ocenić efektywność działań zmierzających do poprawy stanu środowiska musimy: zidentyfikować problem, określić kryterium oceny, dokonać oceny wykonanych działań wg określonych kryteriów. Zgodnie z Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z późn. zmianami), w celu realizacji polityki ekologicznej państwa, obowiązek sporządzenia Programu ochrony środowiska, włącznie z Planem gospodarki odpadami został nałożony na samorządy wszystkich szczebli, rozciągając tym samym na ogół społeczeństwa obowiązek funkcjonowania w zgodzie i harmonii z otaczającym środowiskiem. 1.2 ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie sporządzono z podziałem na następujące elementy: aktualny stan prawny zawierający analizę obowiązujących w Polsce przepisów prawnych, dotyczących ochrony środowiska naturalnego, opis ogólny rejonu zawierający podstawowe dane o gminie, jej strukturze, ludności, dominujących gałęziach przemysłu, stanowiący pierwszy etap do identyfikacji potencjalnie najistotniejszych problemów dla środowiska naturalnego, charakterystykę i ocenę aktualnego stanu środowiska zawierającą, dającą się sporządzić, ocenę poszczególnych komponentów środowiska z określeniem miejsc dla których zostały przekroczone obowiązujące normy bądź istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, że zostaną one przekroczone w niedalekiej przyszłości, program ochrony środowiska zawierający zadania konieczne do zrealizowania w celu poprawy stanu środowiska do stanu zgodnego z obowiązującymi przepisami, bądź zapobieżenia degradacji tam, gdzie stwierdzono niebezpieczeństwo przekroczenia norm. Całości programu dopełnia część ekonomiczno-finansowa, w której wskazuje się mechanizmy i instytucje wspomagające działania proekologiczne wraz z analizą potencjalnych możliwości wykorzystania ich dla rozwiązania problemów wskazanych w niniejszej pracy. 1.3 METODYKA OPRACOWANIA Program ochrony środowiska gminy Strzegom opracowano zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zmianami), a w szczególności Art. 14, 17 i 18 ustawy: Art Polityka ekologiczna państwa, na podstawie aktualnego stanu środowiska, określa w szczególności: 1) cele ekologiczne, 2) priorytety ekologiczne, 3) rodzaj i harmonogram działań proekologicznych, 4) środki niezbędne do osiągnięcia celów, w tym mechanizmy prawno-ekonomiczne i środki finansowe.

8 7 2. Politykę ekologiczną państwa przyjmuje się na 4 lata z tym, że przewidziane w niej działania w perspektywie obejmują kolejne 4 lata. Art Organ wykonawczy województwa, powiatu i gminy, w celu realizacji polityki ekologicznej państwa, sporządza odpowiednio wojewódzkie, powiatowe i gminne programy ochrony środowiska, uwzględniając wymagania, o których mowa w art Projekty programów ochrony środowiska podlegają zaopiniowaniu przez: 1) ministra właściwego do spraw środowiska w przypadku projektów wojewódzkich programów ochrony środowiska, 2) organ wykonawczy województwa w przypadku projektów powiatowych programów ochrony środowiska, 3) organ wykonawczy powiatu w przypadku projektów gminnych programów ochrony środowiska. Art Programy, o których mowa w art. 17 ust. 1, uchwala odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu albo rada gminy. 2. Z wykonania programów organ wykonawczy województwa, powiatu i gminy sporządza co 2 lata raporty, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie Gminy. Ponadto program uwzględnia zapisy następujących dokumentów: - Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , - Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolnośląskiego, - Strategia w zakresie ochrony środowiska powiatu świdnickiego, - Program ochrony środowiska powiatu świdnickiego, - Kierunki strategii rozwoju gminy Strzegom, - Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Strzegom. Opracowując niniejszy dokument oparto się na dokumentach udostępnionych przez samorządy powiatu świdnickiego oraz gminy Strzegom, informacje przekazane podczas spotkań z władzami samorządowymi, pracownikami jednostek organizacyjnych, zakładów i instytucji działających na rzecz społeczeństwa. Wśród pracowników urzędów gminy i starostwa powiatowego przeprowadzono ankiety, a uzyskane tą drogą informacje stanowiły uzupełnienie danych zawartych w udostępnionych opracowaniach, czasami sporządzanych przed kilkoma laty. Ponadto na terenie gminy przeprowadzono wizje lokalne, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc o znaczącym oddziaływaniu na środowisko. Uzupełnieniem wiedzy o gminie Strzegom, ze szczególnym uwzględnieniem stanu środowiska były badania stanu środowiska prowadzone przez instytucje państwowe (np. WIOŚ), materiały konferencyjne, literatura specjalistyczna oraz wiedza i doświadczenia autorów opracowania.

9 8 2 UWARUNKOWANIA PRAWNE 2.1 WSTĘP Zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów określone są przepisami ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami). Ustawa wprowadza zasadę powszechności korzystania ze środowiska dla zaspokajania potrzeb: - osobistych, gospodarstwa domowego, wypoczynku, uprawiania sportu. Zakres powszechnego prawa do korzystania ze środowiska obejmuje wprowadzanie do środowiska substancji i energii, oraz inne niż powszechne formy korzystanie z wód, z wyłączeniem takich, co do których ustawa wprowadza obowiązek uzyskania pozwolenia. Korzystanie ze środowiska, w zakresie wykraczającym poza ramy korzystania powszechnego, może być w drodze ustawy ograniczone poprzez obowiązek uzyskiwania pozwolenia. Pozwolenie takie ustala w szczególności zakres i warunki korzystania ze środowiska, a jest wydawane przez właściwy rzeczowo i miejscowo organ ochrony środowiska. Poza dychotomicznym podziałem, na to co powszechnie dozwolone i na to co ustawowo ograniczone, ustawa formułuje szereg zasad korzystania ze środowiska. Są to zasady w znaczeniu dyrektywalnym, pełniące w stosunku do pozostałych norm tego kompleksowego działu prawa rolę nadrzędną. Na podstawie norm-zasad organy stosujące prawo, bądź podmioty wykonujące swoje prawa podmiotowe, według przyjętych w polskiej kulturze prawnej reguł inferencyjnych 1 (reguł wnioskowania o wynikaniu norm z norm), wyprowadzają normy-konsekwencje. Normy-zasady, gdy chodzi o dokonywanie wykładni (w tym wypadku systemowej), przeciwstawione są niejako normom szczególnym, specjalnym, stanowiącym wyjątek od zasad. W teorii prawa, pomijając w tym miejscu reguły interpretacyjne (egzegezy) tekstów prawnych, ich rodzaje i fazy stosowania, wskazuje się na dwa podstawowe typy wykładni: rozszerzającą i zwężającą. Ten podział jest adekwatny do podziału na normy-zasady i wspomniane wyżej wyjątki. Obowiązują tu dwie fundamentalne reguły interpretacyjne: dozwalające (albo nakazujące) dokonywać wykładni rozszerzającej zasad prawnych, zakazujące wykładni rozszerzającej przepisów, które są wyłączeniem, wyjątkiem, przepisem szczególnym w stosunku do zasad. Najważniejsze zasady prawa ochrony środowiska to: 1. Zasada kompleksowości ochrony środowiska, nakazująca aby ochrona jednego lub kilku elementów przyrodniczych była realizowana z uwzględnieniem pozostałych elementów. 2. Zasada zapobiegania, nakazująca każdemu kto podejmuje działalność mogącą negatywnie oddziaływać na środowisko, zapobieganie temu oddziaływaniu. 1 W doktrynie obowiązują w zasadzie dwie nie budzące sporów reguły inferencyjne: - reguła instrumentalnego nakazu : - jeśli norma nakazuje wskazanej kategorii podmiotów spowodowanie określonego stanu rzeczy, to podmioty te obowiązane są czynić wszystko, co jest przyczynowo konieczne do osiągnięcia tego stanu. Na przykład: ustawa Prawo ochrony środowiska w art. 7 nakazuje każdemu, kto podejmuje działalność mogącą negatywnie oddziaływać na środowisko, zapobiegać temu oddziaływaniu. Z tej normy-zasady, zgodnie z regułą instrumentalnego nakazu wynika, że taki podmiot jest obowiązany do podjęcia działań zapobiegawczych nie tylko takich, które są jasno określone w ustawie, rozporządzeniu, czy decyzji, ale również wszystkich innych, które mogłyby przyczynić się do zapobieżeniu negatywnym oddziaływaniom. - reguła instrumentalnego zakazu : jeśli norma nakazuje wskazanej kategorii podmiotów spowodowanie określonego stanu rzeczy, to należy uznać, że obowiązuje również norma zakazująca tej kategorii podmiotów czynienia czegokolwiek, co mogłoby zniweczyć zaistnienie nakazanego stanu rzeczy. Jeśli ustawa Prawo ochrony środowiska w art. 7 nakazuje każdemu, kto powoduje zanieczyszczenie środowiska, ponosić koszty usunięcia skutków tego zanieczyszczenia, to należy uznać, że obowiązuje norma zakazująca tej kategorii podmiotów czynienia czegokolwiek, co spowodowałoby uniknięcie ponoszenia kosztów.

10 9 3. Zasada przezorności, nakazująca każdemu kto podejmuje działalność, której negatywne oddziaływanie na środowisko nie jest jeszcze w pełni rozpoznane, aby kierując się przezornością podejmował wszelkie możliwe środki zapobiegawcze. 4. Zasada odpowiedzialności, która nakazuje obciążać kosztami usunięcia skutków zanieczyszczenia środowiska tego, kto zanieczyszczenie spowodował; zaś kosztami zabiegania zanieczyszczaniu środowiska tego, kto zanieczyszczenie środowiska może spowodować. 5. Zasada ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, nakazująca uwzględniać w politykach, strategiach, planach i programach wymogi i zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. 6. Zasada jawności informacji o środowisku, uprawniająca każdego, na warunkach określonych ustawą, do uzyskania informacji o środowisku i jego ochronie. 7. Zasada udziału społeczeństwa w postępowaniach dotyczących środowiska, uprawniająca każdego, na warunkach określonych ustawą, do udziału w postępowaniach administracyjnych prowadzonych z udziałem społeczeństwa, oraz do czynnego udziału w przygotowaniu lub przyjęciu polityk, strategii, planów lub programów rozwoju oraz projektu studium i planu zagospodarowania przestrzennego. 8. Zasada sankcji nieważności, nakazująca traktowanie wszelkich decyzji wydanych z naruszeniem przepisów ochrony środowiska, jako dotkniętych kwalifikowaną wadą: nieważności z mocy prawa. 9. Zasada standaryzacji wymagań przepisów ochrony środowiska, nakazująca aby podmioty korzystające ze środowiska i organy ochrony środowiska badały parametry jakościowe elementów środowiska, a także parametry substancji i energii wprowadzanych do środowiska za pomocą metodyk referencyjnych określonych na podstawie ustawy (jeśli takie metodyki zostały ustanowione). Prawidłowe odczytanie funkcji, jakie wyżej wymienione (ale też inne) zasady pełnią w systemie norm prawa ochrony środowiska, ułatwi rozumienie, stosowanie i wykonywanie prawa przez wszystkie podmioty. Ochrona zasobów środowiska regulowana jest w sposób ogólny przepisami Tytułu II ustawy Prawo ochrony środowiska. Przepisy tej części ustawy, odsyłają do szczegółowych zasad, dotyczących ochrony poszczególnych elementów środowiska określonych ustawami, które są przepisami szczególnymi w stosunku do Prawa ochrony środowiska. Prawidłowe stosowanie lub wykonywanie prawa przez organy ochrony środowiska i inne podmioty, wymaga przypomnienia innych reguł egzegezy, obok wspomnianej zasady dotyczącej wykładni zasad i wyjątków. Trzy podstawowe reguły, to normy kolizyjne, które w wypadku kolizji norm prawnych służą do ustalenia, która norma w danej sytuacji faktycznej obowiązuje: 1. przepis wyższej rangi uchyla przepis niższej rangi (lex superior derogat legi inferiori), np. w wypadku kolizji przepisu ustawy z przepisem rozporządzenia wykonawczego obowiązuje przepis ustawy, 2. przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specjalis derogat legi generali), np. w wypadku kolizji przepisu ustawy Prawo ochrony środowiska z przepisem ustawy Prawo wodne, obowiązuje przepis szczególny Prawa wodnego, 3. przepis późniejszy uchyla przepisy wcześniejsze (lex posterior derogat legi priori), np. w wypadku kolizji przepisu ustawy z 1997 r. o gospodarce nieruchomościami z przepisem ustawy z r Prawo ochrony środowiska obowiązuje przepis później ustanowiony Prawo ochrony środowiska.

11 10 W wypadku występowania złożonych kolizji, między regułami kolizyjnymi (krzyżowanie norm kolizyjnych), moc derogacyjna (moc uchylania innych aktów) określona jest hierarchią cech : 1. Ranga przepisu (np. ustawa - rozporządzenie), 2. Rodzaj przepisu (ogólny-szczególny), 3. Czas wejścia aktu prawnego w życie (wcześniejszy-późniejszy). Omówione wyżej zasady dotyczące przepisów prawa materialnego z zakresu ochrony środowiska, oraz inne reguły egzegezy stanowiące dorobek doktryny z zakresu teorii prawa (a także walidacyjne), niewątpliwie są niezbędne w poprawnym dokonywaniu wykładni tekstów prawnych. Jest jednak jeszcze jedna kwestia wymagająca omówienia. Co do zasady, w systemie prawa można wyróżnić trzy kategorie prawne: prawo materialne, na podstawie którego określane lub potwierdzane są obowiązki; nakazy; zakazy; kary, grzywny; uprawnienia i inne prawa podmiotowe, itp. prawo procesowe, określające w jakim trybie i kto przyznaje uprawnienia i określa obowiązki o charakterze indywidualnym (podejmuje decyzje stosowania prawa), orzeka o istnieniu, nabyciu, pozbawieniu prawa; uwzględnienia bądź oddaleniu roszczenia; orzeka o winie i karze, prawo ustrojowe, określające ustrój i kompetencje organów w stanowieniu i stosowaniu prawa. W polskim systemie prawnym obowiązuje wiele ustaw, których przepisy nie sposób jednoznacznie zaliczyć do określonej kategorii jak np. przepisy kodeksu karnego do prawa materialnego; kodeksu postępowania karnego do prawa procesowego; - prawa o ustroju sądów powszechnych do prawa ustrojowego. Przykładem takiej skomplikowanej ustawy jest Prawo ochrony środowiska. Ustawa zawiera normy prawa materialnego, ale zawiera też przepisy procesowe i ustrojowe. Na przykład Dział VI Postępowanie W Sprawie Oceny Oddziaływania Na Środowisko, zawiera przepisy materialne i procesowe, zaś Tytuł VII, Dział I Organy Administracji Do Spraw Ochrony Środowiska - przepisy ustrojowe. Normy procesowe zawarte w ustawie Prawo ochrony środowiska, stanowią lex specialis w stosunku do przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. W przypadku kolizji norm, przepisy Kpa nie obowiązują. Podobne zasady ustalania obowiązywania norm dotyczą też pozostałych kategorii przepisów. Jest niezwykle trudne i bardzo istotne, aby poprawnie kwalifikować przepisy do jednej z trzech wymienionych kategorii. Łatwo jest pomylić normę ustrojową o zakresie działania organu, z normą materialnoprawną, to znaczy normę kompetencyjną potraktować jako materialnoprawny nakaz przyznania uprawnienia. Przyznanie uprawnienia, czy nałożenie obowiązku następuje na podstawie przepisu prawa materialnego. Przyznanie takiego uprawnienia, czy nałożenia obowiązku na podstawie normy ustrojowej, czy procesowej jest działaniem bez podstawy prawnej, skutkującym nieważnością aktu administracyjnego. Z powodu zamieszczenia w jednej ustawie wszystkich trzech kategorii norm, bardzo trudne jest określenie kompetencji szczególnej organów, uprawnień stron postępowań administracyjnych i prawie w ogóle nie jest możliwe rozgraniczenie i określenie pojęć interesu społecznego i słusznego interesu stron. Powyższe uwagi uzasadniają tezę, że warunkiem dokonywania trafnej wykładni przepisów z zakresu ochrony środowiska jest poznanie zasad tej kompleksowej gałęzi prawa. 2.2 OBOWIĄZKI GMIN I POWIATÓW W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI ODPADAMI Ustawy ustrojowe, statuujące gminne i powiatowe jednostki samorządu terytorialnego, określają te zadania w sposób podwójnie zróżnicowany. Po pierwsze, zadania są zróżnicowane co do ich zakresu. Gmina wykonuje zadania określone w obszernym katalogu zamieszczonym w art. 7 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t. jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz z późn. zmianami), katalogu otwartym, który uzupełniany jest całym szeregiem obowiązków określonych w przepisach szczególnych.

12 11 Ponadto, w zakresie zaspokajania potrzeb zbiorowych mieszkańców, obowiązuje domniemanie właściwości gminy. Odmiennie określony jest zakres działania powiatu. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t. jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz z późn. zmianami), określa zadania dotyczące ochrony środowiska i przyrody w sposób bardziej ogólny, ograniczając ich zakres do zadań publicznych o charakterze ponadgminnym. Po drugie, zadania gminne i powiatowe zróżnicowane są co do ich charakteru. Zadania gmin, to przede wszystkim obowiązki o charakterze gospodarczym: odbioru i oczyszczania ścieków, zaopatrzenia w wodę, dostarczania ciepła, zbiórki, segregacji, unieszkodliwiania, w tym składowania odpadów e.t.c. Zadania powiatu, to przede wszystkim cały zakres właściwości starosty, jako organu ochrony środowiska, a wiec zadania związane ze stosowaniem prawa ochrony środowiska. Wracając do wyżej sformułowanych uwag o wykładni przepisów, można powiedzieć iż przepisy prawa ochrony środowiska wskazują na gminę, jako podmiot odpowiedzialny za wykonywania zadań gospodarczych, a na powiat - tylko wyjątkowo. Jest jednak naturalne, że powiat, jako podmiot prowadzący np. szkoły ponadgimnazjalne, wykonuje zadania służące ochronie środowiska na swoich obiektach (modernizuje kotłownie, instaluje urządzenia odpylające, czy odsiarczające itp.). Omawiając wszystkie zagadnienia będące przedmiotem opracowania, należy poprawnie odczytywać w każdych okolicznościach faktycznych, sytuację prawną powiatu, czy gminy. Może to być sytuacja prawna starosty, czy wójta jako organu administracji publicznej stosującego prawo (podmiotu administrującego). W takiej sytuacji gmina, czy powiat nie jest stroną postępowania, nie uczestniczy też w postępowaniu na prawach strony. Kiedy indziej pozycja prawna powiatu albo gminy, będzie pozycją strony, której prawa lub obowiązki zostają skonkretyzowane w decyzji stosowania prawa. Bywają też złożone sytuacje prawne, kiedy np. stroną postępowania jest powiatowa jednostka organizacyjna (np. starostwo), a organem przed którym toczy się postępowanie starosta (np. wydanie pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzenie wód opadowych z budowanego parkingu starostwa). Zasygnalizowane wyżej zagadnienia, mogą wystąpić w sposób konkretny przy omawianiu ochrony poszczególnych komponentów środowiska i przyrody. Dlatego sytuacje prawne organów i podmiotów w zakresie ochrony środowiska zostaną omówione odrębnie dla poszczególnych komponentów środowiska. 2.3 ZAPEWNIENIE PRZESTRZEGANIA PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA Ustawodawca sankcjonuje naruszanie przepisów Prawa ochrony środowiska przez osoby fizyczne lub prawne, w trzech niekonkurencyjnych trybach postępowania: - cywilnym, karnym i administracyjnym. 1. W postępowaniu cywilnym, czynna legitymacja procesowa przysługuje nie tylko temu, komu w wyniku bezprawnego oddziaływania na środowisko wyrządzona została szkoda, ale też Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub organizacja ekologiczna, o ile naruszenie dotyczyło środowiska, jako dobra wspólnego. Przedmiotem postępowania w tym wypadku jest powództwo o świadczenie, a więc o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i podjęcie środków zapobiegawczych, o odszkodowanie lub zadośćuczynienie. W zakresie odpowiedzialności cywilnej zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego, uzupełnione szczególnymi regulacjami art ustawy Prawo ochrony środowiska. 2. Podstawowy katalog czynów zabronionych przeciwko środowisku, skodyfikowany jest w rozdziale XXII Kodeksu Karnego (art ). Normy te sankcjonowane są karami lub środkami karnymi od kary grzywny począwszy, aż do kary pozbawienia wolności do lat 5. W wypadkach, gdy wynikiem zanieczyszczenia środowiska jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, kara pozbawienia wolności może sięgnąć 12 lat. Uzupełniający katalog, pozakodeksowych przepisów karnych z

13 12 zakresu ochrony środowiska zawarty jest Tytule VI, Dział III ustawy Prawo ochrony środowiska (art ). Istotne jest, że ustawa sankcjonuje karnie: naruszanie norm nakazujących gromadzenie danych do prowadzenia państwowego monitoringu środowiska; zaniechanie dokonywania nakazanych pomiarów, zaniechanie wykonywania nakazanych rekultywacji; inne naruszenia z zakresu dopuszczalnych na podstawie decyzji emisji i.t.p. Przepisy te są dolegliwym, a przez to skutecznym środkiem prawnym, służącym ochronie zasobów środowiska. Katalog kar i środków karnych, sankcjonujących przepisy karne dotyczące wykroczeń przeciwko ochronie przyrody, zawiera też Rozdział 8 ustawy o ochronie przyrody 3. Materialnoprawną podstawą działania administracyjnych organów ochrony środowiska są dane o środowisku, ściślej o jego zanieczyszczeniu, degradacji. Dane takie zbierane są w ramach państwowego monitoringu środowiska. Sposób gromadzenia i udostępniania tych danych określają przepisy Tytułu I, Dział IV, Rozdziału 2 ustawy Prawo ochrony środowiska (art ). Kluczowym, dla skuteczności działań administracyjnych jest art. 29 ustawy, który nakłada obowiązek udzielania informacji o środowisku przez wszystkie organy administracji publicznej. Przetwarzanie i udostępnianie danych o środowisku, może stać się podstawą podejmowania działań przez organy ochrony środowiska. W zakresie objętym swoją właściwością marszałek województwa, starosta i burmistrz sprawują kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska. Powyższe organy mogą upoważnić podległym im pracowników do wykonywania funkcji kontrolnych. Mają oni prawo wstępu wraz ze sprzętem i rzeczoznawcami, i to przez całą dobę na teren nieruchomości, gdzie prowadzona jest działalność gospodarcza, a w godz na teren pozostałych nieruchomości. Na terenie nieruchomości mają prawo: przeprowadzania badań i innych czynności kontrolnych, żądania pisemnych i ustnych wyjaśnień, oraz przesłuchiwania osób w celu ustalania stanu faktycznego, żądania okazania dokumentów i danych związanych z przedmiotem kontroli. Marszałek, starosta, wójt, w razie stwierdzenia naruszenia prawa zwracają się o podjecie lub przejęcie prowadzonej sprawy do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Materiały z kontroli przeprowadzonej przez wskazane organy ochrony środowiska mogą być podstawą do wszczęcia postępowań administracyjnych, karnych czy też wystąpienia z powództwem cywilnym. W postępowaniach dotyczących spraw o wykroczenia, organy te upoważnione są do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego. Szczególnie dolegliwym i skutecznym, administracyjnym instrumentem ochrony, jest katalog kar administracyjnych, określonych w art. 47 ustawy o ochronie przyrody. Jak wcześniej wspomniano, stanowi on dopełnienie instrumentów ochrony przyrody. Omówione wyżej trzy tryby postępowań, w ramach których podejmowane być mogą środki prawne w celu ochrony środowiska i jego zasobów, zapewniają tę ochronę w istotny sposób, ale niezupełny. Katalog działań prawnych rozszerza nowy instrument prawny: przeglądy ekologiczne uregulowany w ustawie Prawo ochrony środowiska (art ). Wskazane w pkt. 3 czynności materialno techniczne organów ochrony środowiska, podejmowane w celach kontrolnych, oraz informacje uzyskiwane w ramach państwowego monitoringu środowiska, mogą być podstawą wszczęcia postępowań administracyjnych, ale nie jedyną. Istotną podstawą wszczynania postępowań, są informacje o środowisku, uzyskane dzięki sporządzeniu przeglądu ekologicznego. Jego istota polega na przerzuceniu w trybie administracyjnym obowiązku kontrolnego (samokontrola) na podmiot korzystający ze środowiska. Przesłanką nałożenia na podmiot obowiązku sporządzenia i przedłożenia przeglądu ekologicznego jest stwierdzenie okoliczności, wskazujących na możliwość negatywnego oddziaływania instalacji na środowisko. Ustawa reguluje zakres przedmiotowy przeglądu tylko w odniesieniu do instalacji mogących znacząco oddziaływać na środowisko

14 13 (art. 51 ust. 1). W przypadku wykonywania przeglądów na podstawie obowiązku nałożonego decyzją, właściwy organ ochrony środowiska może ograniczyć ustawowy zakres przeglądu, ale także wskazać metody badań i studiów. Choć ustawodawca nie nakłada wymagań podmiotowych dotyczących audytora wykonującego przegląd ekologiczny, to jednak z ostrożności należy przyjąć pogląd, że minimalne wymogi dotyczą niezależności i przygotowania zawodowego audytora. Przepisy dotyczące przeglądów ekologicznych związanych z eksploatacją instalacji, stosuje się odpowiednio do innych możliwości negatywnego oddziaływania na środowisko. Korzystanie przez organy ochrony środowiska z tego instrumentu prawnego, może niewątpliwie przyczynić się, obok podstawowych celów jakim służy przegląd ekologiczny, do pogłębiania świadomości ekologicznej wśród podmiotów korzystających ze środowiska. Organem właściwym do nakładania obowiązku sporządzenia i przedstawienia przeglądu jest starosta, a w sprawach instalacji mogących znacząco oddziaływać na środowisko wojewoda. Gmina lub jednostka organizacyjna gminy będzie więc występować w postępowaniach dotyczących przeglądów jako podmiot korzystający ze środowiska. Jednak pośrednio wójt może być inicjatorem takiego postępowania. Przekazane przez wójta, w ramach państwowego monitoringu środowiska informacje, mogą być przesłanką na do nałożenia przez starostę lub wojewodę obowiązku sporządzenia przeglądu. 2.4 OCHRONA POWIETRZA Termin ochrona powietrza zdefiniowany jest w art. 85 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zmianami). Ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jakości, w szczególności przez: - utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach, - zmniejszenie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymywane. Ochrona powietrza realizowana jest w różny sposób. Są to działania legislacyjne i inne działania prawotwórcze organów publicznych, działania planistyczno-programowe, działania inwestycyjno-modernizacyjne a także działania administracyjne. Są one podejmowane przez naczelne i centralne organy państwa oraz administrację terenową, zarówno rządową jak i samorządową. Krótka charakterystyka tych działań zostanie usystematyzowana wg. kryterium podmiotowego: Minister Środowiska określa w drodze rozporządzenia: 1) dopuszczalny poziom poszczególnych substancji w powietrzu (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji, Dz.U. Nr 87, poz. 796), 2) alarmowe poziomy niektórych substancji w powietrzu, których nawet krótkotrwałe przekroczenie może spowodować zagrożenie dla zdrowia ludzi, 3) warunki, w jakich ustala się poziom substancji, takie jak temperatura i ciśnienie, 4) oznaczenie numeryczne substancji, pozwalające na jednoznaczną jej identyfikację, 5) okresy, dla których uśrednia się wyniki pomiarów odrębnie dla dopuszczalnych poziomów substancji i odrębnie dla alarmowych poziomów substancji w powietrzu, 6) zróżnicowane, dopuszczalne poziomy substancji w powietrzu dla: terenu kraju z wyłączeniem parków narodowych i uzdrowisk, obszarów parków narodowych, obszarów ochrony uzdrowiskowej. 7) marginesy tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, 8) sposoby, metody i zakres dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu, górne i dolne progi oszacowania dla substancji o ustalonych poziomach dopuszczalnych oraz metodyki referencyjne modelowania jakości powietrza

15 14 (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu Dz.U. Nr 87, poz. 798), 9) szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza Dz.U. Nr 115, poz. 1003), 10) zakres i sposób przekazywania informacji Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska oraz Ministrowi Środowiska (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 listopada 2002 r. w sprawie zakresu i sposobu przekazywania informacji dotyczących zanieczyszczenia powietrza, Dz.U. Nr 204, poz. 1727). W ramach państwowego monitoringu środowiska dokonuje się oceny jakości powietrza i obserwacji zmian. Na potrzeby ustalenia odpowiedniego sposobu oceny jakości powietrza w poszczególnych strefach, wojewódzki inspektor ochrony środowiska dokonuje przynajmniej co pięć lat klasyfikacji stref, odrębnie, pod kątem poziomu każdej z substancji, wg kryteriów określonych w art. 88 ustawy Prawo ochrony środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska dokonuje co roku oceny poziomu substancji w powietrzu w danej strefie. Ocena dokonywana jest na podstawie pomiarów w aglomeracjach powyżej 250 tys. mieszkańców oraz w strefach, gdzie poziom substancji przekracza próg oszacowania bądź dopuszczalny poziom. Wojewoda po zasięgnięciu opinii właściwych starostów, określa w drodze rozporządzenia program ochrony powietrza, mający na celu osiągnięcie dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu. W przypadku wystąpienia w danej strefie ryzyka przekroczenia dopuszczalnych lub alarmowych poziomów substancji, wojewoda, po zasięgnięciu opinii starosty określa w drodze rozporządzenia plan działań krótkoterminowych oraz zawiadamia w sposób zwyczajowo przyjęty społeczeństwo i podmioty na danym terenie o ryzyku wystąpienia przekroczeń. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska przekazuje Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska wyniki klasyfikacji stref, pomiarów i ocen poziomów substancji w powietrzu oraz informacje o stwierdzonych przekroczeniach, natomiast informację o programach ochrony powietrza Ministrowi Środowiska. Wojewoda jest organem właściwym dla określenia w stosunku do podmiotu prowadzącego działalność mogącą znacząco oddziaływać na środowisko, powodującą wprowadzanie substancji do powietrza, obowiązku prowadzenia pomiarów poziomu substancji w powietrzu. Wojewoda posiada też kompetencję prawotwórczą, do określenia w drodze rozporządzenia, ze względu na konieczność zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na środowisko lub dobra kultury, rodzajów lub jakości paliw dopuszczonych do stosowania. Wojewoda może też określić sposób realizacji i kontroli tego obowiązku. Jak widać z tej pobieżnej analizy, znaczna część kompetencji administracyjnych (zarówno prawotwórczych, jak i decyzyjnych) w zakresie ochrony powietrza należy do organów administracji państwowej. Starosta, w tym zakresie kompetencji, uzgadnia projekt aktu prawa miejscowego, jakim jest programu ochrony powietrza. Program ochrony powietrza zawiera ustalenia szczegółowo określone w art. 84 ustawy Prawo ochrony środowiska, z których dwa odnoszą się bezpośrednio do jednostek samorządu terytorialnego: - jako podmiotów do których mogą być skierowane obowiązki ustalone w programie (art.84 ust. 2 pkt 5 ustawy Prawo ochrony środowiska), - oraz ze względu na obowiązki organów administracji (wójta, starosty) w zakresie przekazywania wojewodzie informacji o wydawanych decyzjach, mających wpływ na realizację programu. Tak więc, wyróżniając sytuacje prawne gmin i powiatów, oraz wójtów i starostów daje się zauważyć dominacja podstawowej modalności obowiązku: Obowiązki: 1. rada powiatu uchwala powiatowy, zaś rada gminy gminny program ochrony środowiska, w których określa cele, priorytety, rodzaje i harmonogramy działań dotyczących ochrony powietrza, określa też środki niezbędne do ich realizacji (w tym

16 15 finansowe); program zawiera m. in. propozycje działań, w tym działań inwestycyjnych i modernizacyjnych, mających poprawić standardy czystości powietrza, 2. w działaniach prawotwórczych rady gminy (planach zagospodarowania przestrzennego) i decyzyjnych wójta (decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu) uwzględnia się obowiązkowo ograniczenia wynikające z obowiązku utrzymania równowagi przyrodniczej, przez uwzględnienie potrzeb w zakresie ochrony powietrza i warunków klimatycznych. Kompetencje: 1. starosta jest organem właściwym do wydania pozwolenia na wprowadzanie do powietrza, pochodzących z instalacji gazów lub pyłów jeżeli jest wymagane (wyjątkiem są przedsięwzięcia mogące znacząco wpływać na środowisko, dla których pozwolenie wydaje wojewoda), a także właściwym do przyjmowania wyników pomiarów lub nakładania obowiązków prowadzenia pomiarów określonych w art. 149 ust.1 i 150 ustawy Prawo ochrony środowiska, oraz nakładania w drodze decyzji wymagań dotyczących instalacji, z których emisja nie wymaga uzyskiwania zezwolenia, o których mowa w art. 154 ust. 1 ustawy, 2. w zwykłym zakresie korzystania ze środowiska przez osoby fizyczne, wójt jest organem właściwym do: - nakładania (w drodze decyzji) na prowadzącego instalację obowiązków pomiaru wielkości emisji, wykraczających poza obowiązki, o których mowa w art. 147 ust. 1,2 i 4; lub określone w trybie art. 56 ust. 1 pkt. 1, jeśli z przeprowadzonej kontroli wynika, że zostały przekroczone standardy emisyjne, - przyjmowania wyników pomiarów, o których mowa w art. 149 i 150 ustawy, - przyjmowania zgłoszeń instalacji, z której emisja nie wymaga zezwolenia, mogącej negatywnie oddziaływać na środowisko (art.152 ust. 1). Prawnymi instrumentami ochrony powietrza są akty generalne stanowione przez sejm, ministra, wojewodów, rady gmin oraz indywidualno-konkretne akty administracyjne (decyzje), wydawane przez organy ochrony środowiska. Natomiast opłaty za korzystanie ze środowiska, podwyższone opłaty i kary za przekroczenia dozwolonych emisji nakładane przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, należy zaliczyć do instrumentów prawno-finansowych ochrony środowiska. Szczególnie efektywnym instrumentem prawnym, stymulującym podejmowanie działań w ochronie środowiska, w tym powietrza, jest instytucja odroczenia płatności kary, w wypadku realizowania przez ukaranego przedsięwzięć proekologicznych. 2.5 OCHRONA WÓD Według definicji zawartej w art. 97 ustawy Prawo ochrony środowiska, ochrona wód polega na zapewnieniu ich jak najlepszej jakości, w tym utrzymywaniu ilości wody na poziomie zapewniającym ochronę równowagi biologicznej, w szczególności przez: 1. utrzymywanie jakości wód powyżej albo co najmniej na poziomie wymaganym w przepisach, 2. doprowadzenie jakości wód co najmniej do wymaganego przepisami poziomu, gdy nie jest on osiągnięty. Poziom jakości wód jest określany z uwzględnieniem ilości substancji i energii w wodach oraz stopnia zdolności funkcjonowania ekosystemów wodnych. Przepisy ustawy Prawo ochrony środowiska, odsyłając do szczegółowych uregulowań ustawy z dnia 18 lipca 2001 Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz z późn. zm.), określają jedynie zręby zasad ochrony wód i zaliczają do nich: 1. szczególną ochronę wód podziemnych i obszarów ich zasilania, poprzez zmniejszenie ryzyka zanieczyszczenia tych wód przez ograniczenie oddziaływania na obszary ich zasilania i utrzymywanie równowagi zasobów tych wód, 2. tworzenie obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych,

17 16 3. przeznaczenie (z zastrzeżeniem przepisów szczególnych) wód podziemnych na zaspokojenie potrzeb bytowych ludzi. Ustawa wprowadza też zasadę planowania i realizacji działań ochronnych odnośnie do wód, z uwzględnieniem obszarów zlewni hydrograficznych, a także zasadę ograniczenia naruszania stosunków wodnych do niezbędnego zakresu i tylko na ograniczony czas. Te zasady są rozwinięte i uzupełnione przez przepisy ustawy Prawo wodne. Ochrona wód i środowiska związanego z jej zasobami, realizowana jest w ramach zarządzania zasobami wód. Do istotnych elementów zarządzania zasobami wodnymi trzeba zaliczyć wymienione w ustawie Prawo wodne: 1. zapewnienie odpowiedniej jakości i ilości wody dla ludności, 2. ochronę zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem, oraz niewłaściwą, lub nadmierna eksploatacją, 3. utrzymywaniu lub poprawę ekosystemów wodnych i od wody zależnych, 4. ochronę przed powodzią oraz suszą. Do instrumentów zarządzania zasobami wodnymi ustawodawca zalicza: 1. plany gospodarki wodnej, 2. pozwolenia wodnoprawne, 3. opłaty i należności w gospodarce wodnej, 4. kataster wodny i 5. kontrolę gospodarowania wodami. Ochrona wód, jako istotnego komponentu środowiska, realizowana jest m. in. przez ustalenie ogólnych zasad wymogów, zarówno przedmiotowych jak i podmiotowych, dotyczących gospodarki wodnej. Oto najważniejsze zasady wyprowadzone z przepisów ogólnych ustawy Prawo wodne: 1. wymóg posiadania stwierdzonych odpowiednim świadectwem kwalifikacji, odnośnie do osób wykonujących dokumentacje hydrologiczne: stanowiące podstawę projektowania i planowania w budownictwie wodnym; ochrony przed powodzią i zapobiegania skutkom suszy oraz zarządzania zasobami śródlądowych wód powierzchniowych, w tym wydawania decyzji administracyjnych, 2. wyłączenie z obrotu cywilnoprawnego publicznych (stanowiących własność skarbu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego) wód płynących, 3. wyodrębnienie w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną, istotnych dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej i regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, 4. przyznanie własności wód stojących oraz wód płynących w rowach właścicielowi nieruchomości, 5. nałożenie obowiązku utrzymania wód na ich właściciela, 6. zakazie grodzenia nieruchomości przyległych do wód publicznych w odległości mniejszej niż 1,5 mb od linii brzegu, 7. nakazie udostępniania dostępu do wód przez właścicieli nieruchomości w celu wykonania robót związanych z utrzymaniem wód, 8. zakazie zmieniania stanów wód na gruncie ze szkodą dla gruntów sąsiednich, 9. zakazie odprowadzania wód oraz ścieków na grunty sąsiednie, 10. wprowadzenie ograniczeń na inne niż zwykłe korzystanie z wód, poprzez wprowadzenie obowiązku uzyskiwania pozwolenia wodnoprawnego. Ustawa Prawo wodne wprowadza też szczególne zasady ochrony wód, sformułowane w przepisach działu III, Rozdziału 1: art. 38 do 50. Wśród nich trzeba zwrócić szczególną uwagę na te, które odnoszą się do zakresu działania albo właściwości samorządów gminnych, powiatowych i ich organów. Ustawa wprowadza następujące zasady i formy ochrony wód oraz zakazy, nakazy i obowiązki, których celem jest ochrona wód: 1. zasadę ochrony wód, bez względu na to, czyją stanowią własność,

18 17 2. zakaz wprowadzania ścieków bezpośrednio do poziomów wodonośnych wód podziemnych, 3. zakaz wprowadzania ścieków do wód powierzchniowych i ziemi, jeśli byłoby to sprzeczne z warunkami wynikającymi z utworzenia obszarów chronionych na podstawie art. 58 i 60 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. Dz. U. Nr 92 z 2004 r. poz. 880); w pasie technicznym umocnień brzegowych i zabudowy ochronnej wybrzeża morskiego, 4. zakaz wprowadzania ścieków do wód stojących; do jezior i ich dopływów, jeśli czas dopływu do jeziora byłby krótszy niż jedna doba; do ziemi, jeżeli stopień oczyszczenia ścieków lub miąższość warstwy gruntu nad zwierciadłem wód podziemnych nie stanowi zabezpieczenia tych wód przed zanieczyszczeniem, 5. zakaz wprowadzania do wód odpadów stałych oraz gnojowicy, spławiania do wód zanieczyszczonego śniegu, lokalizacji na obszarach zalewowych inwestycji szczególnie oddziaływujących na środowisko, gromadzenia na terenach zalewowych odpadów i środków chemicznych, mycia w wodach powierzchniowych i nad ich brzegami pojazdów, pobierania bezpośrednio z wód powierzchniowych wody do opryskiwaczy oraz ich mycia w tych wodach, używania do konserwacji konstrukcji wodnych farb zawierających TBT, 6. zakaz wprowadzania z oczyszczonymi ściekami określonych odpadów lub zanieczyszczeń, powodujących określone zmiany w wodach (art. 41 ust. 1 pkt 1 i 2), 7. zakaz rozcieńczania ścieków wodą, w celu uzyskania ich składu i stanu zgodnego z przepisami, 8. nakaz budowy urządzeń służących ochronie wód, do których wprowadzane są ścieki, 9. obowiązek jednoczesnego rozwiązywania zagadnień zaopatrzenia w wodę z zagadnieniami odbioru i unieszkodliwiania ścieków, 10. obowiązek wyposażania aglomeracji powyżej 2 tysięcy mieszkańców w system kanalizacyjny i oczyszczalnię ścieków, 11. obowiązek dokonywania pomiarów ilości i jakości wody i ścieków przez zakłady, które zarządzają ujęciami lub oczyszczalnią, 12. obowiązek prowadzenia produkcji rolniczej z ograniczeniem zanieczyszczania wód związkami azotu, 13. nakaz zrzucania ścieków ze statków do urządzeń na lądzie, 14. obowiązek dokonywania przez państwową inspekcję ochrony środowiska oceny jakości wód powierzchniowych i podziemnych, Standardy jakościowe dla wód powierzchniowych i podziemnych zostały określone poprzez dokonanie klasyfikacji wód. Na podstawie upoważnienia ustawowego z art. 49 ustawy Prawo wodne, klasyfikacji dokonał Minister Środowiska Rozporządzeniem z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284). Dla wód powierzchniowych i podziemnych wprowadzono klasyfikację obejmującą pięć klas jakościowych wód. Dla wód powierzchniowych wprowadzono dodatkowo kategorie jakościowe A1, A2 i A3, określające wymagania, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia.

19 18 Klasa/ kategoria Klasa I Kategoria A1 Klasa II Kategoria A2 Klasa III Kategoria A2 Klasa IV Kategoria A3 Klasa V Stan wód powierzchniowych Klasa Stan wód podziemnych Wody o bardzo dobrej jakości zdatne do spożycia w przypadku uzdatnienia sposobem właściwym dla kat. A1 / wskaźniki jakości nie wskazują na żadne oddziaływania atropogeniczne Wody dobrej jakości zdatne do spożycia w przypadku uzdatnienia sposobem właściwym dla kat.a2 / biologiczne wskaźniki jakości wykazują niewielki wpływ oddziaływań antropogenicznych Wody zadowalającej jakości zdatne do spożycia w przypadku uzdatnienia sposobem właściwym dla kat. A2 / biologiczne wskaźniki jakości wykazują umiarkowany wpływ oddziaływań antropogenicznych Wody niezadowalającej jakości zdatne do spożycia w przypadku uzdatnienia sposobem właściwym dla kat. A3 / biologiczne wskaźniki jakości wykazują, na skutek oddziaływań antropogenicznych, zmiany ilościowe i jakościowe w populacjach biologicznych Wody złej jakości nie spełniają wymagań dla wód powierzchniowych, są niezdatne do spożycia/ biologiczne wskaźniki jakości, na skutek oddziaływań antopogenicznych, wykazują zmiany polegające na zaniku występowania znacznej części populacji biologicznych Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa V Wody o bardzo dobrej jakości wskaźniki jakości kształtowane wyłącznie wskutek naturalnych procesów zachodzących w warstwie wodonośnej / żaden wskaźnik nie przekracza wartości dopuszczalnych dla wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi Wody dobrej jakości wskaźniki jakości nie wskazują na oddziaływanie antropogeniczne / wskaźniki jakości, z wyjątkiem żelaza i manganu nie przekraczają wartości dopuszczalnych dla jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi Wody zadowalającej jakości wskaźniki jakości są podwyższone w wyniku naturalnych procesów lub słabej antropopresji / mniejsza część wskaźników dotyczących przydatności wody do spożycia przez ludzi jest przekroczona Wody niezadowalającej jakości wskaźniki jakości są podwyższone w wyniku naturalnych procesów lub słabej antropopresji / większość wskaźników przekracza wartości dopuszczalne dla jakości wody przydatnej do spożycia przez ludzi Wody złej jakości wartości wskaźników jakości potwierdzają oddziaływanie antropogeniczne / woda nie spełnia wymagań określonych dla wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Cytowane wyżej Rozporządzenie, poza klasyfikacją wód reguluje: sposób prowadzenia monitoringu stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposób interpretacji wyników i prezentacji stanu wód powierzchniowych i podziemnych. Ustawa Prawo wodne wprowadza obszarowe formy ochrony wód: a)strefy ochronne ujęć wody, gdzie obowiązują określone nakazy, zakazy i ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów i korzystania z wody, z podziałem na: -teren ochrony bezpośredniej, gdzie teren nie może być użytkowany na inne cele niż eksploatacja ujęcia; wody deszczowe nie mogą przedostawać się do urządzeń poboru wody; teren musi być zagospodarowany zielenią; ścieki z urządzeń sanitarnych, służących obsłudze muszą być odprowadzane poza strefę; obsługa urządzeń zaopatrzenia w wodę powinna być ograniczona do minimum; teren strefy musi być ogrodzony, oznaczony widocznymi znakami stojącymi lub pływającymi, które mają zawierać informację o zakazie wstępu osób nieupoważnionych i - teren ochrony pośredniej, na której terenie może być zabronione lub ograniczone wykonywanie robót i innych czynności powodujących zmniejszenie przydatności ujmowanej wody lub wydajności ujęcia, w szczególności: zakaz wprowadzania ścieków do ziemi i wód oraz rolniczego ich wykorzystania; przechowywania lub

20 19 składowania odpadów promieniotwórczych; stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, a także innych zakaz ów i ograniczeń wymienionych w art. 54 ustawy Prawo wodne. b)obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych, gdzie obowiązują zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wody w celu ochrony ich zasobów przed degradacją. Ustawa wyposaża ministra środowiska w liczne delegacje do określenia standardów, posiadających istotne znaczenie dla ochrony wód. Minister określił w drodze rozporządzeń następujące standardy: 1. Wymagania, jakim powinny odpowiadać morskie wody wewnętrzne i wody przybrzeżne będące środowiskiem życia skorupiaków i mięczaków rozporządzeniem z dnia 4 października 2002 r. (Dz. U. Nr 176, poz. 1454), 2. Wymagania, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych rozporządzeniem z dnia 4 października 2002 r. (Dz. U. Nr 176, poz. 1455). 3. Metodyki referencyjne badania stopnia biodegradacji substancji powierzchniowoczynnych zawartych w produktach, których stosowanie może mieć wpływ na jakość wód rozporządzeniem z dnia 16 listopada 2002 r. (Dz. U. Nr 196, poz. 1658). 4. Warunki, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego rozporządzeniem z dnia29 listopada 2002 r. (Dz. U. Nr 212, poz. 1799). 5. Kryteria wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych rozporządzeniem z dnia 23 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 241, poz. 2093). 6. Szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych rozporządzeniem z dnia 23 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 4 z roku 2003, poz. 44). Prawo z zakresu ochrony środowiska stosują organy ochrony środowiska. Poza organami administracji ogólnej w zakresie ochrony środowiska, które są właściwe w sprawach z zakresu gospodarki wodnej, między innymi wójtem i starostą, działają też organy administracji rządowej niezespolonej - dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Ustawa Prawo wodne zawiera m. in. przepisy karne, podobnie jak inne ustawy regulujące zagadnienia ochrony środowiska. Tak więc organami właściwymi w sprawach z zakresu ochrony wód, będą też sądy powszechne. Zakres zadań gminnych dotyczących ochrony wód, jest tożsamy z podstawowymi zadaniami własnymi gminy, kompetencje administracyjne wójta ograniczają się zaś do orzecznictwa administracyjnego w zakresie zwykłego korzystania z wody. Zakres działania powiatu obejmuje zadania o charakterze ponadgminnym, w tym zadania z zakresu rybactwa śródlądowego. Gdy jednak chodzi o starostę, to za wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla dyrektora RZGW i wojewody (inwestycje szczególnie oddziałujące na środowisko) jest on organem właściwym we wszystkich sprawach z zakresu gospodarki wodnej. 2.6 GOSPODAROWANIE ODPADAMI Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. Nr 62, poz. 628 z późn. zmianami) określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Ustawa określa w szczególności: zasady gospodarowania odpadami, zasady opracowywania planów gospodarki odpadami, obowiązki wytwórców i posiadaczy odpadów,

21 20 zasady szczególne postępowania z niektórymi rodzajami odpadów (zawierających PCB, oleje odpadowe, pochodzących z procesów wytwarzania dwutlenku tytanu, zużyte baterie i akumulatory, odpady medyczne i weterynaryjne komunalne osady ściekowe), sposób prowadzenia termicznego przekształcania odpadów, wymagania dotyczące składowania i magazynowania odpadów, zasady międzynarodowego obrotu odpadami, przepisy karne, którym podlegają nieprzestrzegający przepisów ustawy. Art. 14 ustawy określa obowiązek opracowywania planów gospodarki odpadami, które powinny być opracowywane na szczeblu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Projekty planów podlegają zaopiniowaniu; projekt planu gminnego przez zarząd województwa oraz zarząd powiatu. Organ wykonawczy gminy składa, co 2 lata, radzie gminy sprawozdania z realizacji planu gospodarki odpadami. Plany podlegają aktualizacji nie rzadziej niż co 4 lata. Z punktu widzenia władz gminnych ważnym zapisem jest zapis Art. 16 ustawy mówiący o tym, że przedsięwzięcia związane z unieszkodliwianiem odpadów mogą być realizowane z udziałem środków z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, o ile przedsięwzięcia te zostały ujęte w planie gospodarki odpadami. Ustawa o odpadach, w Art. 15, ust. 8, udziela Ministrowi Środowiska delegacji do wydana rozporządzenia, określającego zakres, sposób i formę sporządzania wojewódzkiego, powiatowego i gminnego planu gospodarki odpadami. Takie rozporządzenie, z dnia 9 kwietnia 2003 r. w sprawie sporządzania planów gospodarki odpadami, zostało ogłoszone w Dz.U. Nr 66, poz Szczegółowy zakres, sposób oraz formę sporządzania gminnego planu gospodarki odpadami określa 4 i 6 ww. rozporządzenia. W przeciwieństwie do ustawy o odpadach ustawa Prawo ochrony środowiska nie udziela delegacji do określenia zakresu, sposobu i formy sporządzania gminnych planów ochrony środowiska. Istotnym i ważnym, z punktu widzenia gmin, aktem prawnym odnoszącym się do zagadnienia szczegółowego jakim jest gospodarowanie odpadami a także ogólnego, jakim jest ochrona powierzchni ziemi, wód oraz przyrody, jest ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. Nr 132, poz. 622 z późn. zmianami). Ustawa określa zadania gminy oraz obowiązki właścicieli nieruchomości dotyczące utrzymania czystości i porządku. Zadania gmin określone są w Art. 3 i 4: Art Utrzymanie czystości i porządku w gminach należy do obowiązkowych zadań własnych gminy. 2. Gminy zapewniają czystość i porządek na swoim terenie i tworzą warunki niezbędne do ich utrzymywania, a w szczególności: 1) tworzą warunki do wykonywania prac związanych z utrzymaniem czystości i porządku na terenie gminy lub zapewniają wykonanie tych prac przez tworzenie odpowiednich jednostek organizacyjnych, 2) zapewniają budowę, utrzymanie i eksploatację własnych lub wspólnych z innymi gminami: a) instalacji i urządzeń do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych, b) stacji zlewnych, w przypadku gdy podłączenie wszystkich nieruchomości do sieci kanalizacyjnej jest niemożliwe lub powoduje nadmierne koszty, c) instalacji i urządzeń do zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok zwierzęcych lub ich części, d) szaletów publicznych, 3) zapobiegają zanieczyszczaniu ulic, placów i terenów otwartych, w szczególności przez: zbierane i pozbywanie się, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 4, błota, śniegu, lodu oraz innych zanieczyszczeń uprzątniętych z chodników przez właścicieli nieruchomości oraz odpadów zgromadzonych w przeznaczonych do tego celu urządzeniach ustawionych na chodniku.

22 21 4) określają wymagania wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe w zakresie bezpieczeństwa i czystości w miejscach publicznych, 5) organizują ochronę przed bezdomnymi zwierzętami na zasadach określonych w odrębnych przepisach, 6) organizują selektywną zbiórkę, segregację oraz magazynowanie odpadów komunalnych, w tym odpadów niebezpiecznych, przydatnych do odzysku oraz współdziałają z przedsiębiorcami podejmującymi działalność w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami, 7) skreślony, 8) zapewniają zbieranie, transport i unieszkodliwianie zwłok bezdomnych zwierząt lub ich części oraz współdziałają z przedsiębiorcami podejmującymi działalność w tym zakresie, 9) znakują obszary dotknięte lub zagrożone chorobą zakaźną zwierząt. 3. Gminy prowadzą ewidencję: 1) zbiorników bezodpływowych w celu kontroli częstotliwości ich opróżniania oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej. 2) przydomowych oczyszczalni ścieków w celu kontroli częstotliwości i sposobu pozbywania się komunalnych osadów ściekowych oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej. Art. 4. Rada gminy, po zasięgnięciu opinii państwowego terenowego inspektora sanitarnego, ustala szczegółowe zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy dotyczące: 1) wymagań w zakresie utrzymania czystości i porządku na terenie nieruchomości obejmujących: a) prowadzenie we wskazanym zakresie selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, b) uprzątanie błota, śniegu, lodu i innych zanieczyszczeń z części nieruchomości służących do użytku publicznego, c) mycie i naprawy pojazdów samochodowych poza myjniami i warsztatami naprawczymi, 2) rodzaju urządzeń przeznaczonych do zbierania odpadów komunalnych na terenie nieruchomości oraz na drogach publicznych, a także wymagań dotyczących ich rozmieszczenia oraz utrzymywania w odpowiednim stanie sanitarnym, porządkowym i technicznym, 3) częstotliwości i sposobu pozbywania się odpadów komunalnych lub nieczystości ciekłych z terenu nieruchomości oraz z terenów przeznaczonych do użytku publicznego, 4) obowiązków osób utrzymujących zwierzęta domowe, mających na celu ochronę przed zagrożeniem lub uciążliwością dla ludzi oraz przed zanieczyszczeniem terenów przeznaczonych do wspólnego użytku, 5) wymagań utrzymywania zwierząt gospodarskich na terenach wyłączonych z produkcji rolniczej, w tym także zakazu ich utrzymywania na określonych obszarach lub w poszczególnych nieruchomościach, 6) wyznaczania obszarów podlegających obowiązkowej deratyzacji i terminów jej przeprowadzania. Ustawa określa również warunki udzielania zezwoleń na świadczenie usług w zakresie: odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, opróżniania zbiorników bezodpływowych, ochrony przed bezdomnymi zwierzętami, prowadzenia schronisk dla bezdomnych zwierząt.

23 OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI Ochrona powierzchni ziemi w polskim systemie prawnym postrzegana jest w dwóch ujęciach: 1. jako ochrona gruntów rolnych i leśnych przed ich przeznaczaniem na cele nierolne i nieleśne oraz rekultywacja i poprawianie wartości użytkowej gruntów, lub 2. jako zapewnienie najlepszej jej jakości, poprzez racjonalne gospodarowanie, zachowanie wartości przyrodniczych, zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania, ograniczanie zmian naturalnego ukształtowania, utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej na poziomie wymaganych standardów albo doprowadzenie jakości gleby i ziemi co najmniej do wymaganych standardów, gdy nie są one dotrzymane, zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych dóbr kultury. Pierwsze ujęcie reprezentowane jest przez przepisy ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 z późn. zmianami). Ochrona gruntów w ujęciu pierwszym nie wchodzi do zakresu programu ochrony środowiska. Drugie, szersze, można powiedzieć kompleksowe ujecie ochrony powierzchni ziemi, reprezentowane jest przez przepisy ustawy Prawo ochrony środowiska. Ustawa ta odsyła w art. 81 ust. 4 pkt 5 do przepisów ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych jako do przepisów szczególnych. Ustawa Prawo ochrony środowiska jest ustawą późniejszą. Tak więc w wypadku kolizji norm mamy w tym wypadku do czynienia z kolizją norm kolizyjnych. Ponieważ jednak cecha jaką jest szczególność przepisu stoi wyżej w hierarchii (ma większą moc derogacyjną) niż cecha charakteryzowana przez termin wejścia w życie ustawy, przeto w wypadku kolizji norm, obowiązują przepisy ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dlatego zasady ochrony powierzchni ziemi wprowadzone tą ustawą zostaną wyliczone w pierwszej kolejności, ale tylko z powodu wspomnianego odesłania. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, rozgranicza właściwość organów w ten sposób, że w sprawach gruntów rolnych właściwym organem jest starosta, natomiast gruntów leśnych - dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Już z tego rozgraniczenia kompetencji wynika, że ochronę gruntów leśnych można omówić tylko ogólnie. Ochrona gruntów rolnych, która jest zlecona staroście, jako zadanie z zakresu administracji rządowej, polega na: 1. ograniczeniu przeznaczania ich na cele nierolnicze lub nieleśne, 2. zapobieganie procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych oraz szkodom w produkcji rolniczej, powstającym w wyniku działalności nierolniczej, 3. rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze, 4. zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych. Ochrona gruntów leśnych polega na: 1. ograniczaniu przeznaczania ich na cele nieleśne i nierolnicze, 2. zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów leśnych, oraz szkodom w drzewostanach i produkcji leśnej, powstającym wskutek działalności nieleśnej, 3. przywracaniu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter gruntów leśnych wskutek działalności nieleśnej, 4. poprawianiu ich wartości użytkowej oraz zapobieganiu obniżania ich produkcyjności. Podstawową formą ochrony gruntów jest ograniczanie ich przeznaczania na cele nierolnicze i nieleśne. Instrumentem prawnym tych ograniczeń jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, sporządzany przez wójta, a uchwalany przez radę gminy, jako akt prawa miejscowego. W planie ustala się funkcje dla danego terenu. Zmiana tych funkcji odnośnie do niektórych gruntów, skutkująca przeznaczeniem gruntów rolnych lub leśnych na cele nierolnicze lub nieleśne wymaga zgody odpowiednio ministra lub wojewody, po uzyskaniu wymaganych opinii Izby Rolniczej lub dyrektora regionalnego Lasów Państwowych lub dyrektora parku narodowego. Ograniczenia zmiany funkcji terenów rolnych

24 23 i leśnych są tym większe, im wyższa klasa bonitacyjna gruntów. Mocniej chronione są grunty wytworzone z gleb pochodzenia organicznego. W toku prac nad projektem planu zagospodarowania przestrzennego, wójt (burmistrz, prezydent) obowiązany jest uzyskać zgodę na przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych, na cele nierolne i nieleśne. Rodzaj i klasa bonitacyjna Organ wyrażający gruntów zgodę Organ opiniujący Grunty rolne, stanowiące użytki rolne klasy I III, jeżeli zwarty obszar, projektowany do Minister Rolnictwa i wyłączenia wynosi powyżej 0,5 ha, na wniosek wójta, za Rozwoju Wsi Wojewoda pośrednictwem wojewody Grunty leśne, stanowiące własność skarbu państwa, na Dyrektor regionalny Lasów Minister Środowiska, wniosek wójta, za pośrednictwem wojewody (minister Państwowych lub dla gruntów lub upoważniona może żądać przedstawienia kilku wariantów, kierunków parków narodowych Dyrektor przez niego osoba proj. rozwoju przestrzennego) Parku Grunty rolne, stanowiące użytki rolne klasy IV, jeżeli zwarty obszar przeznaczony do wyłączenia przekracza Wojewoda Izba rolnicza 1 ha, na wniosek wójta Grunty rolne, stanowiące użytki rolne klasy V i VI wytworzone z gleb pochodzenia organicznego i torfowisk, jeżeli zwarty obszar przeznaczony do Wojewoda Izba rolnicza wyłączenia przekracza 1 ha, na wniosek wójta Pozostałe grunty leśne Wojewoda Izba rolnicza Pozostałe grunty rolne rada gminy w uchwale o uchwaleniu planu zagospodarowania przestrzennego Kolejnym instrumentem ochronnym, jest instytucja wyłączenia gruntów z produkcji rolnej lub leśnej. Wyłączenie następuje na podstawie decyzji wydawanej przez starostę. Osoba, która uzyskała decyzję o wyłączeniu ponosi opłaty roczne, oraz w wypadku wyłączenia gruntów leśnych i przedwczesnego wyrębu drzewostany również jednorazowe odszkodowanie. Wyłączenie gruntów z produkcji rolnej lub leśnej na cele budownictwa mieszkaniowego, w ograniczonym zakresie wolne jest od opłat. Przeznaczenie gruntów rolnych na cele leśne nie wymaga decyzji. Ustawa nakłada na właścicieli gruntów, które są użytkami rolnymi, w tym użytkami zrekultywowanymi na cele rolne, obowiązek przeciwdziałania degradacji gleb. Starosta, bądź dyrektor regionalny Lasów Państwowych może nałożyć na właściciela, w drodze decyzji administracyjnej obowiązek dokonania zadrzewień, zalesień, zakrzewień lub założenie trwałych użytków zielonych. Jeśli chodzi o ochronę użytków przed chorobami, szkodnikami lub zachwaszczeniami, to kompetencje do nakładania na właścicieli odpowiednich obowiązków przysługują wójtowi. Dla gruntów, położonych w strefach ograniczonego użytkowania przy zakładach przemysłowych, opracowuje się (na koszt zakładów) plan gospodarowania na tych gruntach. Osoba, powodująca utratę albo ograniczenie wartości użytkowej gruntów jest obowiązana do ich rekultywacji. Rekultywacja gruntów na cele rolnicze, zdegradowanych lub zdewastowanych przez nieustalone osoby, albo w wyniku klęsk żywiołowych wykonywana jest przez starostę ze środków Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych. Ustawa ustala obowiązek rekultywacji i zagospodarowania gruntów w planowaniu, projektowaniu i realizacji na wszystkich etapach działalności przemysłowej. Ustawa Prawo ochrony środowiska, normuje zagadnienia ochrony powierzchni ziemi w sposób ogólny. Jednak odmiennie niż ustawa uprzednio omawiana, ustawa Prawo ochrony środowiska nakłada obowiązek rekultywacji nie na sprawcę niekorzystnych przekształceń lub zanieczyszczeń, ale na władającego gruntem. Można zatem mówić o domniemaniu odpowiedzialności władającego powierzchnią ziemi, za jej zanieczyszczenie lub niekorzystne przekształcenie. Jest to oryginalna konstrukcja prawna, niespotykana w obszarze kontynentalnej kultury prawnej. Władający powierzchnią ziemi, aby uwolnić się od skutków prawnych tego domniemania (obowiązek przeprowadzenia rekultywacji na własny koszt), musi wykazać istnienie nie tylko okoliczności braku winy (ekskulpacyjnych), czy braku wpływu na powstałe zanieczyszczenie (egzoneracyjnych), ale wskazać indywidualnie

25 24 oznaczony podmiot, odpowiedzialny za powstałe przekształcenia czy zanieczyszczenia. Nie ma wątpliwości, że celem ustawodawcy było wzmocnienie funkcji ochronnej prawa, gdy chodzi o ochronę powierzchni ziemi. Świadczyć może o tym administracyjny tryb ustalania odpowiedzialności oraz kosztów rekultywacji, podobnie stosowanie przepisów ordynacji podatkowej do ściągania należności od zobowiązanego. Abstrahując od oceny przyjętych konstrukcji prawnych trzeba zauważyć, że ustawodawca osiągnął zakładane cele. Ogólne zasady ochrony powierzchni ziemi, określone w ustawie Prawo ochrony środowiska, dookreślają w stopniu zupełnym (inaczej niż ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych), na czym faktycznie polega rekultywacja. Polega ona na doprowadzeniu gruntów do wymaganych standardów i przywróceniu im pełnionych funkcji. W tym celu ustawa: 1. wskazuje na faktyczną funkcję pełnioną przez powierzchnię ziemi, jako wyznacznik kierunku jej rekultywacji, lub subsydiarnie na funkcję określoną w planie zagospodarowania przestrzennego; - takie rozwiązanie eliminuje potencjalne dylematy dotyczące kierunków rekultywacji, jakie mogłyby powstać przy rekultywacji gruntów całkowicie zdewastowanych i nie użytkowanych, 2. standaryzuje wymagania prac rekultywacyjnych, służy temu celowi Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359), w szczególności przez określenie: a) standardów jakości gleby albo ziemi, używanych do określonych prac ziemnych, w tym używanych do tego celu osadów pochodzących z dna zbiorników powierzchniowych wód stojących lub wód płynących, b) referencyjne metodyki wykonywania badań jakości gleby lub ziemi, c) referencyjne metodyki modelowania rozprzestrzeniania substancji w glebie i ziemi. Ustawa normuje tez pozostałe, ogólne zagadnienia związane z ochroną powierzchni ziemi, między innymi: 1. przyznaje właściwym organom kompetencje do nakładania na podmioty władające powierzchnią ziemi, prowadzenia w określonych okolicznościach pomiarów zawartości substancji w glebie lub ziemi, 2. nakłada na starostów obowiązek prowadzenia okresowych badań jakości gleby i ziemi, oraz prowadzenia rejestru informacji o terenach, na których nastąpiło przekroczenie standardów jakości ziemi lub gleby, 3. włącza oceny jakości gleby i ziemi oraz obserwacji zmian do państwowego monitoringu środowiska. Swoistą formą ochrony powierzchni ziemi, jest instytucja lasów ochronnych, wprowadzona ustawą z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U. Nr 56 z 2000 r. poz. 679). Wśród kryteriów uznania przez ministra środowiska lub wojewodę lasu za ochronny, w pierwszej kolejności ustawodawca wymienia ochronę gleby przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymanie usuwania się ziemi, obrywania skał lub lawin. Na podstawie art. 17 ustawy o lasach Minister Środowiska, rozporządzeniem z dnia 25 sierpnia 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu uznawania lasów za ochronne oraz szczególnych zasad prowadzenia w nich gospodarki leśnej (Dz. U. Nr 67, poz. 337) ustanowił zasady i ograniczenia, mające m. in. na celu ochronę gruntów leśnych. Jednocześnie rozporządzenie zawiera inne uregulowania prawne, dające ochronę komponentom środowiska, takim jak wody powierzchniowe i podziemne, zwierzęta i rośliny. 2.8 OCHRONA PRZED HAŁASEM I WIBRACJAMI Ochrona przed hałasem polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska, w szczególności przez: 1) utrzymanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub co najmniej na tym poziomie, 2) zmniejszanie poziomu hałasu co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymany.

26 25 Cele ekologiczne w zakresie ochrony przed hałasem i wibracjami, są osiągane przez następujące instrumenty prawne: 1) określenie dopuszczalnych poziomów hałasu, w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska, w tym: a) wartości progowe hałasu dla terenów zróżnicowanych ze względu na ich funkcje planistyczne, b) wartości progowe poziomów hałasu dla pory dnia oraz pory nocy, c) okresy, do których odnoszą się wartości progowe poziomów hałasu jako czas odniesienia, (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002 r. w sprawie wartości progowych poziomów hałasu, Dz. U. Nr 8, poz. 81.), 2) sporządzanie przez starostę map akustycznych terenu, a także programy działań dla terenów, gdzie poziom hałasu przekracza dopuszczalny, 3) wprowadzania na wodach żeglownych przez ministra, a przez radę powiatu na wodach używanych do celów rekreacyjnych, ograniczeń lub zakazów używania określonych jednostek pływających, jeśli jest to konieczne dla zapewnienia odpowiednich warunków akustycznych, 4) prowadzenie oceny stanu akustycznego środowiska w ramach państwowego monitoringu środowiska (obowiązkowo dla aglomeracji powyżej 100 tys. mieszk.), 5) obowiązek przekazywania przez starostę map akustycznych, niezwłocznie po ich sporządzeniu, zarządowi województwa, wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska, wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu. Zagadnienie ochrony przed hałasem choć ważne, nie plasują się na czele listy palących zagadnień z zakresu ochrony środowiska. Stąd odległe terminy ustalone przez ustawodawcę, na wypełnienie nałożonych ustawą obowiązków (np. mapy akustyczne należy sporządzić do 30 czerwca 2012 roku). 2.9 OCHRONA PRZED POLAMI ELEKTROMAGNETYCZNYMI Ochrona przed polami elektromagnetycznymi polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu środowiska poprzez: 1) utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poniżej dopuszczalnych, lub co najmniej na tych poziomach, 2) zmniejszanie poziomów pól elektromagnetycznych co najmniej do dopuszczalnych. Ochrona przed polami magnetycznymi, realizowana jest za pomocą podobnych instrumentów prawnych, jak ochrona pozostałych komponentów środowiska. Podstawową rolę ochronną pełnią tu standardy określające dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych w środowisku, oraz sposoby sprawdzania dotrzymywania tych poziomów. Minister Środowiska otrzymał kompetencję prawodawczą, do określenia w drodze rozporządzenia: 1) zróżnicowanych poziomów pól elektromagnetycznych dla terenów zabudowy mieszkalnej i miejsc dostępnych dla ludności, 2) zakresów częstotliwości, dla których określa się parametry fizyczne, charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, 3) dopuszczalnych wartości parametrów fizycznych dla poszczególnych zakresów częstotliwości, 4) metod dokonywania sprawdzeń dotrzymywania poziomów dla poszczególnych zakresów częstotliwości. Ocena poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku i obserwacja zmian została włączona do państwowego monitoringu środowiska, natomiast wojewodowie zostali zobowiązani do prowadzenia aktualizowanego rejestru informacji o terenach, na których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku. Ochrona przed polami elektromagnetycznymi jest też realizowana w ramach procesu inwestycyjnego. Wydawane przez wójta decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania

27 26 terenu oraz o pozwoleniu na budowę, dla inwestycji mogących znacząco oddziaływać na środowisko, są wydawane po przedstawieniu raportu oddziaływania na środowisko i po przeprowadzeniu postępowania w sprawie oddziaływania na środowisko (z udziałem społeczeństwa) OCHRONA KOPALIN Ochrona złóż kopalin polega na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym ich wykorzystaniu, w tym kopalin towarzyszących. Ustawa Prawo ochrony środowiska określa tylko kilka zasad związanych z ochroną kopalin, są to zasady: 1) gospodarczego uzasadnienia wydobycia, 2) stosowania środków ograniczających szkody w środowisku, 3) racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopaliny, 4) przedsiębrania środków ochrony zasobów złoża, powierzchni ziemi, wód powierzchniowych i podziemnych, 5) rekultywacji terenów poeksploatacyjnych i przywracania do właściwego stanu innych elementów przyrodniczych. W pozostałych sprawach ustawa odsyła do zasad szczególnych, określonych w ustawie prawo geologiczne i górnicze. W tej też ustawie znajdują rozwinięcie ogólne zasady Prawa ochrony środowiska. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96 z późn. zmianami) reguluje działalność geologiczną i górniczą na etapach badania, rozpoznawania, dokumentowania, uzyskiwania koncesji, eksploatacji i zakończenia eksploatacji złoża kopaliny. Ujęcie w szczegółowe ramy prawne tych wszystkich zagadnień, jest przede wszystkim środkiem ochrony kopalin. Dlatego ustawa nie określa zasad ochrony kopalin w formie odrębnej jednostki redakcyjnej tekstu prawnego. Całość uregulowań ustawy, łącznie z przepisami karnymi, to prawny instrument ochrony kopalin. Podstawowe elementy tej ochrony, to następujące zasady, ograniczenia i zakazy w działalności geologicznej i górniczej: 1) zasada własności państwowej kopalin, które nie stanowią części składowej nieruchomości, 2) ustanowienie użytkowania górniczego, jako prawnej formy korzystania ze złoża, 3) koncesjonowanie działalności, polegającej na poszukiwaniu lub rozpoznawaniu złóż kopalin, wydobywania kopalin ze złóż, bezzbiornikowego magazynowania substancji oraz składowania odpadów w górotworze, w tym podziemnych wyrobiskach górniczych, 4) poddanie robót górniczych przepisom prawa budowlanego, 5) poddanie ruchu zakładu górniczego kontroli Wyższego Urzędu Górniczego, 6) ustanowienie wymagań odnośnie nabycia szczególnych uprawnień przez osoby kierujące i nadzorujące ruchem zakładu górniczego, stwierdzanych przez Wyższy Urząd Górniczy, 7) ustanowienie obowiązku prowadzenia dokumentacji geologiczno-mierniczej przez prowadzącego zakład górniczy, 8) szczegółowe zasady ochrony kopalin w razie likwidacji zakładu górniczego, 9) ustalanie opłaty eksploatacyjnej, której część stanowi przychód Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, 10) ustanowienie, szczególnych w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego, zasad prawa sąsiedzkiego i zasad odpowiedzialności za szkody górnicze, 11) ustanowienie specjalnej administracji geologicznej, 12) i wreszcie ustanowienie przepisów karnych, których podstawowym celem jest ochrona kopalin. Poza kopalinami podstawowymi, ustawa reguluje też zagadnienia związane z kopalinami pospolitymi, dla których organem właściwym jest wojewoda, albo starosta. Organem, który rozstrzyga zagadnienia wstępne (prejudycjalne) w zakresie uzyskiwania koncesji badawczych i wydobywczych, jest właściwy miejscowo wójt.

28 OCHRONA ZWIERZĄT I ROŚLIN OCHRONA ZWIERZĄT Ochrona zwierząt, objęta jest odrębną regulacją: uchwaloną dnia 21 sierpnia 1997 r. ustawą o ochronie zwierząt (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz z późniejszymi zmianami). Ustawa wyłącza zwierzęta z kategorii prawnej, jaką są rzeczy. Prawo rzeczowe odnośnie do zwierząt ustawodawca dozwala stosować jedynie pomocniczo. Zakres normowania ustawy odnosi się do wszystkich kategorii zwierząt, w tym zwierząt dzikich, które ochronione są również przepisami ustaw: prawo łowieckie, o ochronie przyrody i rozporządzeń wydanych na ich podstawie. Ustawa wprowadza jako normatywne zasady m.in. pojęcia z zakresu etyki i humanitaryzmu : 1. zasadę humanitarnego traktowania zwierząt, 2. zakaz znęcania się nad zwierzętami (wraz z definicją i katalogiem działań zabronionych), 3. ograniczenia badań i doświadczeń na zwierzętach, 4. administracyjne pozbawienie lub ograniczenie prawa własności zwierzęcia traktowanego w sposób niehumanitarny. Ustawa nakłada obowiązki, nakazy i zakazy w zakresie ochrony zwierząt na ich właścicieli i inne podmioty, są to: 1. obowiązek uzyskiwania zezwolenia, wydawanego przez wójta, na hodowlę psów ras agresywnych, 2. obowiązek zapewnienia przez gminy opieki bezdomnym zwierzętom oraz ich wyłapywania, 3. zakaz podawania zwierzętom gospodarskim farmaceutyków o działaniu hormonalnym, tyreostatycznym i beta-agonistycznym, w innych celach niż lecznicze, 4. zakaz tuczu gęsi i kaczek na stłuszczone wątroby, 5. obowiązek uzyskiwania zezwolenia na nowe technologie chowu zwierząt, 6. zakaz stosowania mechanicznych i farmakologicznych środków dopingujących wobec zwierząt używanych do celów rozrywkowych, 7. zakaz organizowania walk zwierząt, 8. zakaz tresury zwierząt urodzonych w stanie dzikim, 9. zakaz utrzymywania poza ogrodami zoologicznymi zwierząt groźnych dla życia ludzi lub zwierząt, 10. obowiązek uzyskiwania koncesji na preparowanie zwierząt, 11. ograniczenia w transporcie oraz obowiązek uzyskiwania pozwolenia na transport zwierząt, 12. obowiązek posiadania kwalifikacji przez osoby wykonujące zabiegi na zwierzętach, 13. ograniczenie procedur doświadczalnych na zwierzętach i poddanie ich opiniowaniu przez Komisje Etyczne, 14. ograniczenie prawa do uśmiercania i zadawania bólu zwierzętom, 15. ustanowienie nadzoru Inspekcji Weterynaryjnej nad sprawami z zakresu ochrony zwierząt, 16. wprowadzenie przepisów karnych w celu wzmocnienia ochrony zwierząt. Rada gminy jest kompetentna do ustanowienia programu zapobiegającego bezdomności zwierząt, obejmującego sterylizację, poszukiwanie nowych właścicieli i usypianie ślepych miotów. Ustawodawca zamieścił w ustawie wiele norm kompetencyjnych, upoważniających do uregulowania w drodze aktów wykonawczych szeregu zagadnień szczegółowych, są to: 1. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1999 r. w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń na zwierzętach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw doświadczeń na zwierzętach (Dz. U. Nr 38, poz. 361),

29 28 2. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz dopuszczalnych metod uboju i uśmiercania zwierząt (Dz. U. Nr 70, poz. 643), 3. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 kwietnia 2004 w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych dla prowadzenia działalności w zakresie zarobkowego przewozu zwierząt lub przewozu zwierząt wykonywanego w związku z prowadzeniem innej działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 100, poz. 1012) 4. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 sierpnia 1998 r. w sprawie zasad i warunków wyłapywania bezdomnych zwierząt (Dz. U. Nr 116, poz. 753), 5. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 15 grudnia 1998 r. w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne oraz warunków wydawania zezwoleń na utrzymywania psa takiej rasy (Dz. U. Nr 159, poz ze zmianami), 6. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie warunków, trybu i sposobu wydawania zezwoleń na wprowadzenie dotychczas niestosowanej na terytorium RP technologii chowu zwierząt (Dz. U. Nr 5 z 2003 r. poz. 55). 7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629). Ostatnie, wyżej wymienione rozporządzenie, dostosowujące polskie regulacje prawne do prawa wspólnotowego UE ma na celu przede wszystkim zapewnienie standardów higieny produkcji zwierzęcej. Jednak pośrednio będzie dodatkowym instrumentem ochrony zwierząt, w tym wypadku gospodarskich. Ochrona zwierząt łownych, określona została przepisami szczególnymi ustawą z dnia 13 października Prawo łowieckie (tekst jednolity Dz. U. Nr 42 z 2002 r. poz. 372 z późn. zmianami.). Ustawa określa zasady gospodarki łowieckiej, organy administracji właściwej w sprawach łowiectwa, tryb uzyskiwania wymaganych zezwoleń. Wśród celów łowiectwa wymienia się: ochronę, zachowanie różnorodności i gospodarowanie populacjami zwierząt łownych; ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego na rzecz poprawy warunków bytowania zwierzyny; zachowanie możliwie wysokiej kondycji osobniczej oraz właściwej liczebności populacji poszczególnych gatunków zwierzyny przy zachowaniu równowagi środowiska przyrodniczego. Ustawa prawo łowieckiego zawiera też katalog zasad, które wraz z zasadami określonymi w ustawie o ochronie przyrody stanowią pewną całość w zakresie funkcji ochronnych prawa odnośnie do zwierząt dziko żyjących, są to: 1) zwalczanie kłusownictwa, 2) zakaz (poza polowaniami i odłowami) płoszenia, chwytania, przetrzymywania, ranienia i zabijania zwierzyny, 3) zakaz wybierania jaj i piskląt oraz niszczenia legowisk, nor i gniazd ptasich. Ustawa określa też szczególne warunki uchylania w/w zakazów. W gospodarce łowieckiej obowiązują liczne ograniczenia, polegające m. in. na obowiązku uzyskiwanie zezwoleń na: obrót zwierzyna żywą, tuszami i ich częściami, usługi turystyczne w obrocie międzynarodowym związane z łowiectwem. Poza właściwością ogólną wojewody w sprawach związanych z łowiectwem, kompetencje stosowania prawa posiadają też organy samorządu terytorialnego: 1. wójt z zakresie opiniowania planów łowieckich, opiniowania wydzierżawiania obwodów łowieckich, a także mediacji w sporach o wysokość wynagrodzenia za szkody łowieckie, 2. starosta w zakresie wydzierżawiania obwodów łowieckich polnych (wykonujący zadania zlecone z zakresu administracji rządowej). Szczegółowe zagadnienia prawne, dotyczące gospodarki łowieckiej w aspekcie ochrony dziko żyjących zwierząt, uregulowane są w następujących aktach wykonawczych:

30 29 1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 kwietnia 2001 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych oraz określenia okresów polowań na te zwierzęta (Dz. U. Nr 43, poz. 488), 2. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa z dnia 17 marca 1997 r. w sprawie wysokości ekwiwalentu za zwierzynę bezprawnie pozyskaną (Dz. U. Nr 30, poz. 170). Ochrona dziko występujących zwierząt jest również uregulowana w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz.880). Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. W rozumieniu tej ustawy, ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody: 1. dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów, 2. roślin, zwierząt i grzybów objętych ochrona gatunkową, 3. zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, 4. siedlisk przyrodniczych, 5. siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, 6. tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt, 7. krajobrazu, 8. zieleni w miastach i wsiach, zadrzewień. Celem ochrony przyrody jest m. in.: 1. utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, 2. zachowanie różnorodności biologicznej, 3. zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego, 4. zapewnienie ciągłości gatunków zwierząt wraz z siedliskami poprzez utrzymywanie lub przywracanie ich do właściwego stanu ochrony, 5. ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień, 6. utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody, 7. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukacje, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Instrumentem realizacji wymienionych celów są: 1. uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w polityce ekologicznej państwa, programach ochrony środowiska przyjmowanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego, strategiach rozwoju województw, wojewódzkich i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, studiach uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego gmin, 2. obejmowanie zasobów przyrody i jej składników formami ochrony przewidywanymi ustawą lub przepisami szczególnymi, 3. opracowywanie i wykonywanie planów ochrony określonych w ustawie obszarów objętych ochroną oraz programów ochrony gatunków i ich siedlisk oraz szlaków migracji gatunków chronionych, 4. realizację krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań. Z punktu widzenia ochrony przyrody, podstawową prawną formą ochrony zwierząt jest ochrona gatunkowa. Jednak obszarowe formy ochrony przyrody, takie jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, a nawet parki krajobrazowe ustanawiane w celu ochrony całości ekosystemów, mają za swój cel również udzielenie szczególnej ochrony zwierzętom i ich siedliskom. Nawet w otulinie parków narodowych może być ustanawiana strefa ochronna zwierząt łownych. Natomiast w parku narodowym taka strefa ochronna ustanawiana jest

31 30 obligatoryjnie, rozporządzeniem właściwego ministra. Ustanawiając strefę ochronną, minister obowiązany jest kierować się potrzebami: ochrony zwierząt łownych w parkach narodowych, stworzenia strefy bezpieczeństwa dla zwierząt łownych wychodzących na żerowiska poza granice parku narodowego, utrzymania właściwej liczebności i struktury populacji poszczególnych gatunków zwierząt łownych na obszarze parku narodowego w celu zachowania równowagi przyrodniczej. Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym ostoje i siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki zwierząt. Przesłanką utworzenia rezerwatu przez wojewodę lub ministra jest ochrona siedlisk, gatunków roślin i zwierząt uznanych za ginące lub zagrożonych wyginięciem. Zarówno w parku narodowym jak i rezerwacie, zabronione jest polowanie, wędkowanie rybołówstwo, płoszenie i zabijanie zwierzyny, niszczeniu nor i lęgowisk, gniazd ptasich, oraz wybieranie z nich jaj. Jedną z podstawowych funkcji obszarów chronionego krajobrazu jest chronienie lub odtwarzanie korytarzy ekologicznych, szczególnie cennych z uwagi na potrzebę ochrony zwierząt wędrownych. Zarówno na obszarach chronionego krajobrazu, jak i w parkach krajobrazowych, podwyższone są standardy ochronne dla fauny i jej siedlisk. Indywidualne formy ochrony zwierząt, a więc przede wszystkim ochrona gatunkowa ma na celu zabezpieczenie dziko występujących zwierząt i ich siedlisk, w szczególności gatunków endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ustawa o ochronie przyrody, w art. 54 wylicza cały szereg czynów zabronionych, których karalność (penalizacja) ma zapewnić ochronę gatunkową dziko żyjących zwierząt. Przepisy karne zawarte w rozdziale 11 ustawy (art ), wprowadzają taki stan prawny, iż można powiedzieć, że ustawa o ochronie przyrody, to ustawa doskonała (lex perfecta). Na podstawie art. 157 ustawy zostały utrzymane przepisy wykonawcze, wydane na podstawie poprzedniej ustawy, z których najważniejsze to: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92, poz. 1029), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. Nr 130, poz. 1456). Ostatnim elementem prawnego systemu ochrony, gdy chodzi o świat zwierząt, są ustawy: 1. z dnia 18 kwietnia 1985 r o rybactwie śródlądowym (tekst jednolity Dz. U.Nr 66, poz. 750 z późn. zmianami ) i 2. z dnia 6 września 2001 r. o rybołówstwie morskim (Dz. U. Nr 129, poz. 1441). Ustawy, oraz wydane na ich podstawie rozporządzenia regulują zasady i warunki ochrony, chowu, hodowli i połowu ryb, raków i minogów w wodach śródlądowych oraz zasady wykonywania działalności w zakresie rybołówstwa morskiego OCHRONA ROŚLIN Ochrona roślin jest zagadnieniem, które może być rozpatrywane w dwóch aspektach: 1. jako ochrona roślin uprawnych przed organizmami szkodliwymi; zapobieganie przenikaniu organizmów szkodliwych przez granicę państwową oraz rozprzestrzenianiu się tych organizmów w kraju; a także jako zapobieganie zagrożeniom dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska, które mogą powstać w wyniku obrotu i stosowania środków ochrony roślin, 2. jako ochrona przyrody, polegająca na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody.

32 31 Przedmiotem opracowania jest ochrona roślin w tym drugim, mniej utylitarnym aspekcie. Podobnie, jak zagadnienia ochrony dziko żyjących zwierząt, również ochrona dziko występujących roślin i ich siedlisk przyrodniczych, poddana jest regulacjom ustawy o ochronie przyrody. Definicja ochrony przyrody, jej cele i formy współwystępują w tych samych jednostkach redakcyjnych ustawy, tak rośliny jak i zwierzęta są podstawowymi elementami ekosystemów. Dlatego uwagi dotyczące ochrony zwierząt, z uwzględnieniem koniecznych różnic i specyfik można też odnieść do ochrony roślin. Ochrona roślin jest przedmiotem regulacji wszystkich (prócz stanowiska dokumentacyjnego) ustawowych form ochrony przyrody: 1. form obszarowych, takich jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, 2. i form ochrony indywidualnej, takich jak ochrona gatunkowa, uznanie za pomnik przyrody, użytek ekologiczny, czy zespół przyrodniczo krajobrazowy. Wymienione formy ochrony mają istotne znaczenie, ze względu na obowiązek ich uwzględniania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, lub ograniczeń wynikających z ich ustanowienia w decyzjach o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. W ten sposób realizowana jest prawna gwarancja realizacji tych form ochrony. Ustawa w stosunku do każdej z wymienionych form ochrony, przewiduje katalog zakazów bądź ograniczeń, sankcjonowanych przepisami karnymi. Wykonywanie ochrony przyrody, realizowane jest przy wykorzystaniu narzędzi normatywno planistycznych i administracyjno - karnych: 1. Minister Środowiska sporządza krajową strategię ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej (wraz z programem działania), która jest zatwierdzana przez Radę Ministrów; ta strategia jest podstawą określenia obszarów poddanych ochronie, 2. Minister Środowiska, określa rodzaje siedlisk przyrodniczych poddanych ochronie: patrz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz.U.Nr 92, poz. 1029), 3. decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji publicznych na obszarze parku krajobrazowego lub obszarze chronionego krajobrazu wymaga uzgodnienia z wojewodą, 4. Minister Środowiska prowadzi rejestr parków narodowych i rezerwatów przyrody; wojewoda dokumentację stanu przyrody i rejestr parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i rezerwatów przyrody; starosta prowadzi rejestr pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo krajobrazowych. Ochrona walorów krajobrazowych, terenów zieleni, drzew i krzewów uregulowana jest w odrębnej jednostce redakcyjnej ustawy. Nie wnikając szczegółowo w zakres uregulowań tego rozdziału ustawy, zwrócić należy uwagę, na administracyjne formy ochrony tych walorów. Są to najskuteczniejsze formy ochrony roślin. Znaczne ograniczenia w usuwania drzew i krzewów, polegające na obowiązku uzyskiwania zgody na ich usuwanie, powodują upowszechnianie świadomości mieszkańców, co do rangi, jaką polski system prawny nadaje środowisku przyrodniczemu. Wspomnianym ograniczeniom towarzyszy system opłat i kar wymierzanych przez wójta za niszczenie terenów zieleni, albo drzew lub krzewów. Upowszechnienie uwzględniania w uzasadnieniach do decyzji administracyjnych, zasad postępowania administracyjnego, przede wszystkim zasady wyjaśniania, staje się bardzo istotnym elementem pogłębiania świadomości ekologicznej społeczeństwa.

33 32 Obowiązki właścicieli nieruchomości, określone w ustawie o ochronie przyrody, związane z ochroną roślin: Podmioty obowiązane Rada gminy wszystkie Władający nieruchomościami Zakres obowiązku Zakładanie i utrzymywanie w należytym stanie terenów zielonych i zadrzewień (art.78) Ograniczenia w użyciu sprzętu mechanicznego oraz środków chemicznych, przy robotach wykonywanych w pobliżu drzew i krzewów (art. 82) Uzyskiwanie zezwolenia wójta lub wojewódzkiego konserwatora zabytków, (dla terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków) na usunięcie drzew lub krzewów (art. 83)* Sankcje za niewykonanie obowiązku Brak Dz. U. Nr 92, poz. 880 Art. 88 ust. 1 pkt. 1 (administracyjna kara pieniężna) Dz. U. Nr 92, poz. 880 Art. 88 ust. 1 pkt. 2 (administracyjna kara pieniężna) * obowiązek nie dotyczy drzew i krzewów owocowych (z wyjątkiem nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków); drzew i krzewów sadzonych na plantacjach; drzew i krzewów, których wiek nie przekracza 5 lat; drzew i krzewów stanowiących przeszkody lotnicze 2.12 WŁAŚCIWOŚĆ ORAGANÓW POWIATU I ORGANÓW GMIN, W ZAKRESIE STANOWIENIA I STOSOWANIA PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA Przedstawiony niżej, w formie tabel, katalog upoważnień, dotyczy działalności organów stanowiących i wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego, oraz organów w rozumieniu prawno-procesowym. Starosta, któremu ustawa o samorządzie powiatowym nie przyznaje ustrojowej pozycji organu, uzyskuje taką pozycję na podstawie art. 5, 2, pkt. 6 ustawy Kodeks postępowania administracyjnego. Starosta jest bowiem organem, który zgodnie z art. 38 ustawy o samorządzie powiatowym, załatwia w postępowaniu administracyjnym indywidualne sprawy należące do właściwości powiatu (za wyjątkiem spraw należących do właściwości zarządu powiatu). Użyta w tytule nazwa prawo ochrony środowiska, obejmuje swoim zakresem również przepisy szczególne dotyczące ochrony środowiska. W tabelach, użyto symboli, o następującym znaczeniu: R - rada powiatu lub rada gminy, Z zarząd powiatu, S starosta, W wójt, burmistrz, prezydent, O obowiązek jednostki samorządu terytorialnego, nie będący ani upoważnieniem do wydawania aktów stanowienia, ani do wydawania decyzji administracyjnych [1]. W tabelach przyjęto następujący układ informacji: Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki redakcyjnej Organ powiatu Organ gminy

34 33 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Sporządzenie programu ochrony środowiska Art.17ust.1 Z W 2. Opiniowanie gminnego programu ochrony środowiska Art.17ust.2 Z 3. Uchwalanie programu ochrony środowiska Art.18ust.1 R R 4. Przedstawienie radzie raportu z wykonania programu ochrony środowiska Art.18ust.2 Z W 5. Udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie Art OS OW 6. Postępowanie w sprawie oddziaływania na środowisko Art. 48 S W 7. Stwierdzenie obowiązku wykonania raportu oddziaływania środowisko Art.51ust.2 S W 8. Opiniowanie programu ochrony powietrza Art.91ust.1 S 9. Opiniowanie planu działań krótkoterminowych (dot. ochrony powietrza) Art.92ust.1 S Dokonywanie rekultywacji (na koszt zanieczyszczającego lub 10. władającego powierzchnią ziemi) Art.102ust.4i5 S Nakładanie obowiązku dokonania rekultywacji oraz prowadzenia pomiaru 11. zawartości substancji w glebie lub ziemi) Art.107ust.1 S 12. Uzgadnianie decyzją warunków rekultywacji (zakres, sposób, terminy) Art.106 i 108 S Dokonywanie oceny jakości gleby i ziemi oraz obserwacji zmian (w tym 13. Art.109 ust.1i2 prowadzenie badań) OS Prowadzenie rejestru informacji o terenach, na których stwierdzono 14. przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi Art.110 S Ograniczenie lub zakaz używania jednostek pływających lub niektórych 15. ich rodzajów na określonych zbiornikach wód Art.116 ust.1 R Sporządzanie map akustycznych na potrzeby oceny stanu akustycznego 16. środowiska Art.118 S Uchwalanie (tworzenie) programów działań celem dostosowania poziomu 17. hałasu do dopuszczalnego Art.119 R Nakładanie na prowadzącego instalację lub użytkownika urządzenia 18. obowiązku prowadzenia pomiarów emisji (ponad obowiązki określone w Art.150 S art. 147 i 56 ustawy i przy przekroczeniu standardów emisyjnych) Nakładanie dodatkowych wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów, 19. jeśli wymagane jest pozwolenie na emisję z instalacji i przemawiają za Art. 151 S tym szczególne względy ochrony środowiska Ustalanie wymagań dla instalacji, której eksploatacja nie wymaga 20. pozwolenia Art.154 S 21. Ograniczanie czasu pracy instalacji lub urządzeń emitujących hałas Art.157 R Przedkładanie wojewodzie informacji o rodzaju, ilości i miejscach 22 występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska Art.162ust.6 OW Nakładanie na zarządzających transportową budowlą obowiązku 23 prowadzenia niektórych pomiarów Art. 178 S Wydawanie pozwoleń na eksploatację instalacji i wprowadzanie do 24 środowiska substancji i energii Art.183 S Nakładanie na podmiot korzystający ze środowiska i prowadzący 25 instalację, obowiązku sporządzenia i przedłożenia przeglądu Art.237 S ekologicznego. Nakładanie obowiązku: ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego 26 zagrożenia; przywrócenia środowiska do stanu właściwego Art.362 S Nakazywanie osobom fizycznym eksploatującym instalację w ramach 27 zwykłego korzystania ze środowiska, wykonanie czynności zmierzających do ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko Art. 363 W 28 Wstrzymywanie działalności instalacji w ramach zwykłego korzystania ze środowiska przez osobę fizyczną; jeśli nie dotrzymuje ona standardów emisyjnych określonych decyzją i wyrażanie zgody na podjecie wstrzymanej działalności Art.368 i 372ust.1 29 Kontrola przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska Art. 379 S W Przedstawianie radzie (powiatu/gminy) do zatwierdzenia projektu 30. zestawienia przychodów i wydatków funduszu ochrony środowiska Art420 Z W Podawanie do publicznej wiadomości zatwierdzonych zestawień 31 przychodów i wydatków (powiatowych/gminnych) funduszy ochrony środowiska Art. 421ust.5 S W W

35 34 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 ze zmianami): Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Opracowanie projektu planu gospodarki odpadami Art.14 ust.5 Z W 2. Opiniowanie powiatowego planu gospodarki odpadami Art.14 ust.7 pkt 3 W 3. Opiniowanie gminnego planu gospodarki odpadami Art. 14 ust. 7 pkt 4 Z 4. Uchwalanie planu gospodarki odpadami (Art. 18 ust. 1 ustawy Prawo ochrony środowiska, w związku z art. 14 ust. 6 ustawy o odpadach) R R 5. Odmowa wydania pozwolenia na wytwarzanie odpadów Art.18 ust.3 S 6. Zatwierdzenie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi albo Art.19 ust.2 pkt odmowa 2/art. 22 S 7. Opiniowanie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi Art. 19 ust. 4 i 5 W 8. Wnoszenie sprzeciwu do informacji o wytwarzanych odpadach i sposobie gospodarowania nimi Art. 24 ust. 5-8 S 9. Wydawanie zezwoleń na odzysk lub unieszkodliwianie odpadów Art. 26 S 10. Opiniowanie zezwoleń na odzysk lub unieszkodliwianie odpadów Art. 26 ust. 5 i 6 W 11. Zezwolenie na zbiórkę lub transport odpadów Art. 28 ust. 1 i 2 S 12. Opiniowanie wydania zezwolenia na zbiórkę lub transport odpadów Art. 28 ust. 2 W Odmowa wydania zezwolenia na: odzysk, unieszkodliwianie, zbieranie 13. lub transport odpadów; termiczne przekształcanie odpadów Art. 29 S niebezpiecznych lub składowanie odpadów Wzywanie posiadacza odpadów, prowadzącego działalność w zakresie odzysku, unieszkodliwiania, zbiórki lub transportu odpadów, do 14. zaniechania naruszeń ustawy lub działania niezgodnego z wydanym Art. 30 ust. 1 S zezwoleniem Cofanie zezwolenia w związku z niezastosowaniem się do wezwania w 15. sprawie zaniechania naruszeń ustawy lub wydanego zezwolenia Art.30 ust. 2 S Nakazywanie posiadaczowi odpadów, usunięcia z miejsc 16. nieprzeznaczonych do ich składowania lub magazynowania Art. 34 W Zatwierdzanie instrukcji eksploatacji składowiska, albo odmowa jej Art.53 ust. 3 pkt 2; 17. zatwierdzenia art.53,ust. 5 S 18. Wyrażanie zgody na zamknięcia składowiska odpadów lub jego części Art. 54,ust.2, pkt 2 S Ustawa z dnia18 lipca 2001 r. Prawo wodne. (Dz. U. Nr 115, poz ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Ustalanie linii brzegowej dla wód pozostałych (zadanie zlecone ustawą) Art.15,ust.2,pkt 3 S 2. Nakazywanie przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonanie urządzeń zapobiegających szkodom, w związku z odpływem wód Art.29,ust.3 W 3. Zatwierdzanie ugody w przedmiocie ustalenia zmian stanu wody na gruntach Art.30 ust.2 W 4. Wyznaczanie miejsca wydobywania kamienia, żwiru, piasku i innych materiałów w ramach powszechnego korzystania z wód Art.34,ust.4 R 5. Wprowadzanie powszechnego korzystania z wód powierzchniowych Art.35 ust.1 R 6. Ochrona przed powodzią i suszą Art. 81 i 80 O O 7. Nakazywanie usunięcia drzew i krzewów z wałów przeciwpowodziowych Art. 85 ust. 4 S 8. Ustanawianie strefy ochronnej urządzeń pomiarowych służb państwowych Art. 107 ust. 6 S 9. Wydawanie pozwoleń wodnoprawnych (zadanie zlecone) Art. 140 S 10. Nieodpłatne przekazywanie danych do katastru wodnego Art. 155 ust. 1 O O Wzywanie do usunięcia zaniedbań w zakresie gospodarki wodnej i 11. ewentualne wydawanie decyzji o unieruchomieniu zakładu Art.162 S 12. Zatwierdzanie, albo odmowa, statutu spółki wodnej Art. 165 ust. 3 S 13. Ustalanie wysokości i rodzaju świadczeń na rzecz spółki wodnej Art. 171 ust. 2 S 14. Nadzór i kontrola nad działalnością spółek wodnych Art. 178 S 15. Stwierdzanie nieważności uchwał spółek wodnych Art. 179 S Rozwiązywanie zarządu spółki wodnej i wyznaczanie osoby pełniącej 16. jego obowiązki Art. 180 ust. 1 S 17. Rozwiązywanie spółki wodnej Art. 181 ust. 2 S 18. Wyznaczanie likwidatora spółki i ustalanie wysokości wynagrodzenia Art. 182 ust.3i5 S Występowanie z wnioskiem o wykreślenie spółki wodnej z katastru 19. wodnego Art. 184 S Ustalanie wysokości odszkodowania, w wypadku powstania szkody 20 skutkiem wydania pozwolenia wodnoprawnego Art. 186 ust. 3 S

36 35 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Przeznaczanie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolne i nieleśne Art. 7 ust. 1 R 2. Wyłączanie gruntów z produkcji rolnej Art. 11 S 3. Objęcie ochroną gruntów klasy IV,IVa i Ivb pochodzenia mineralnego Art. 12 ust. 15 R 4. Opiniowanie nałożenia obowiązku zdjęcia i wykorzystania warstwy próchniczej Art. 14 ust. 1 W 5. Nakazywanie właścicielowi zalesienia, zadrzewienia lub zakrzewienia gruntów ze względu na ich ochronę przed erozją Art.15 ust 2 S 6. Nakazywania wykonania zabiegów w związku z ich ochrona przed chorobami, szkodnikami i chwastami Art.15 ust. 5 W 7. Zatwierdzanie planu gospodarowania dla gruntów położonych na obszarach ograniczonego użytkowania Art. 16 ust. 4 R 8. Nakazanie zniszczenia upraw, przemieszczenia lub uboju zwierząt w razie naruszenia planu przy prowadzeniu produkcji Art. 16 ust. 5 W Prowadzenie okresowych badań skażenia gleb i roślin na terenach 9. ograniczonego użytkowania oraz wyłączania na wniosek właściciela gruntów z produkcji Art. 18 ust. 1 S Dokonywanie rekultywacji na cele rolne gruntów zdewastowanych lub 10. zdegradowanych przez nieustalone osoby lub w wyniku klęsk żywiołowych Art. 20 ust. 2 i 2a S (ze środków Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych) 11. Wydawanie decyzji w sprawie rekultywacji i zagospodarowania gruntów Art. 22 ust, 1 S 12. Opiniowanie decyzji w sprawie rekultywacji i zagospodarowania Art. 22 ust. 2 W 13. Kontrola stosowania przepisów ustawy Art S 14. Prowadzenie sprawozdawczości w sprawach ochrony gruntów Art. 33 OS Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jednolity Dz.U. Nr 112, poz. 982 ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Rozpatrywanie informacji wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska O stanie środowiska Art.8a ust.2 R R 2. Przyjmowanie informacji o wynikach kontroli obiektów o podstawowym znaczeniu dla danego terenu Art.8a ust. 2 Z W 3. Uchwalanie kierunków działania właściwego organu inspekcji ochrony środowiska Art. 8a ust. 3 R 4. Wydawanie właściwemu organowi IOŚ poleceń podjęcia działań Art. 8a, ust. 4 S W 5. zmierzających do usunięcia bezpośredniego zagrożenia środowiska Udzielanie informacji organom IOŚ; współdziałanie z nimi, oraz nieodpłatne udostępnia nie informacji dla potrzeb państwowego monitoringu środowiska Art.16ust.1; art.17,ust.1; Art.25,ust.1 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r, Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96 ze zmianami) Nr jednostki Organ Organ Lp. Określenie upoważnienia redakcyjnej powiatu gminy Udzielanie koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie 1. Art. 16 ust. 2a S 2. kopalin pospolitych Opiniowanie koncesji poszukiwawczych, wydobywczych oraz w zakresie bezzbiornikowego magazynowania substancji i składowania odpadów w górotworze Art.16,ust.4 Art. 16,ust.5 3. Opiniowanie wyrażenia zgody na likwidacje funduszu likwidacji zakładu górniczego Art. 26c ust.8 W 4. Uzgadnianie decyzji o cofnięciu albo wygaśnięciu koncesji Art. 29 ust. 2 W 5. Opiniowanie zatwierdzenia prowadzenia prac geologicznych nie wymagających koncesji Art. 33 ust. 2 W 6. Odstąpienie od obowiązku sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego dla terenu górniczego Art. 53 ust. 6 R 7. Opiniowanie planu ruchu zakładu górniczego Art. 64 ust.5 W 8. Ustalanie opłaty eksploatacyjnej dla prowadzących eksploatację bez wymaganej koncesji lub z rażącym naruszeniem jej warunków Art. 85a S O O W

37 36 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Czasowe odebranie zwierzęcia właścicielowi lub opiekunowi zwierzęcia w związku z określonym traktowaniem Art. 7 W 2. Wydawanie zezwolenia na prowadzenie hodowli lub utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną Art. 10 ust.1 W 3. Zapewnienie opieki i wyłapywanie bezdomnych zwierząt Art. 11 O 4. Nadzór na przestrzeganiem przepisów ustawy wykonuje inspekcja weterynaryjna, podległa m.in. staroście Art. 34a S Ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (tekst jednolity Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 372 ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ Organ redakcyjnej powiatu gminy 1. Opiniowanie rocznych planów łowieckich Art. 8 ust.3,pkt 1 W Wyrażanie zgody na odstępstwa od zakazu chwytania i przetrzymywania 2. zwierzyny Art. 9 ust. 2 S Wydawanie zezwolenia na posiadanie i hodowanie lub utrzymywanie 3. hartów i ich mieszańców Art. 10 S Współdziałanie w sprawach związanych z zagospodarowaniem 4. obwodów łowieckich, w szczególności w zakresie ochrony hodowli zwierzyny Art.11,ust.3 OW 5. Opiniowanie wydzierżawiania obwodów łowieckich Art. 29 ust. 1 W 6. Wydzierżawianie obwodów łowieckich polnych (zadanie zlecone) Art. 29 ust. 1 pkt. 2 S 7. Wydawanie decyzji o odłowie lub odstrzale redukcyjnym zwierzyny Art. 45 ust. 3 S Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 z 2004 r. poz. 880) Nr jednostki Organ Lp. Określenie upoważnienia redakcyjnej powiatu 1. Dbanie o przyrodę będącą dziedzictwem i bogactwem narodowym; Art. 4 R R tworzenie warunków organizacyjnych, prawnych i finansowych dla ochrony Z W przyrody; prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i promocyjnej w zakresie ochrony przyrody S 2. Uzgadnianie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku narodowego Art. 10 ust. 2 R R 3. Uzgadnianie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku krajobrazowego Art. 16 ust. 4 R 4. Uzgadnianie projektów planu ochrony: parku narodowego, rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego Art. 19 ust. 2 pkt 1 R 5. Opiniowanie wyznaczenia lub powiększenia obszaru chronionego krajobrazu 6. Wyznaczanie obszaru chronionego krajobrazu, jeśli nie wyznaczył go wojewoda, Art. 23 ust. 3 Art. 23 ust Uzgadnianie planu ochrony obszaru Natura 2000 Art. 29 ust. 2 R 8. Ustanawianie pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, zespołu przyrodniczo krajobrazowego, o ile wojewoda nie ustanowił tych form ochrony przyrody (lub zniesienie tej formy ochrony indywidualnej) Art. 44 ust. 1 i 3 9. Inicjowanie i wspieranie badań naukowych Art. 59 S W 10. Ratowanie zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów objętych ochrona gatunkową 11. Prowadzenie rejestru zwierząt i roślin, na których przewożenie przez granice państwa lub na prowadzenie hodowli wymagane jest zezwolenie Organ gminy Art. 60 ust. 1 S W Art. 64 ust Opiniowanie utworzenia i prowadzenia ośrodka rehabilitacji zwierząt Art. 75 ust. 2 pkt 7 R 13. Zakładania i utrzymywanie w należytym stanie terenów zieleni i zadrzewień Art. 78 R 14. Uznawanie terenu pokrytego drzewostanem za park gminny Art. 81 R 15. Wydawanie zezwoleń na usunięcie drzew i krzewów i nakładanie opłaty za usuniecie 16 Wymierzanie kar administracyjnej za niszczenie zieleni, usuwanie drzew i krzewów bez zezwolenia Art. 83 ust. 1 Art. 88 ust. 1 S R R R W W

38 37 Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jednolity Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 750 ze zmianami) Lp. Określenie upoważnienia Nr jednostki Organ redakcyjnej powiatu 1. Wydawanie karty wędkarskiej lub karty łowiectwa podwodnego Art. 7 ust. 5 S 2. Zezwolenie na przegrodzenie siecią rybackiej więcej niż połowy szerokości łożyska wody płynącej Art. 17a ust.1 S 3. Zezwolenie na ustawianie sieci rybackich na szlaku żeglugowym Art. 17a ust. 2 S 4. Rejestracja pływającego sprzętu do połowu ryb Art. 20 ust. 3 S 5. Tworzenie Społecznej Straży Rybackiej i uchwalanie Regulaminu Społecznej Straży Rybackiej Art. 24 ust.1 i 1a R Organ gminy

39 38 3 MIASTO I GMINA STRZEGOM [3 6] 3.1 POŁOŻENIE Przedgórze Sudeckie do schyłku oligocenu stanowiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sudetów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku północo-zachód-południowschód i amplitudzie pionowego przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską (z resztą wewnętrznie bardzo zróżnicowaną) i część przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kilkoma twardzielcowymi wzniesieniami. Największą wysokość ma granitowo-gabrowy Masyw Ślęży; niższe od niego są granitowe masywy Wzgórz Strzegomskich i Wzgórz Strzelińskich. Poza nimi Przedgórze Sudeckie pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do lessu utwory pyłowe, na których powstały dosyć urodzajne gleby brunatnoziemne, co sprawia, że jest to region rolniczy z niewielkimi płatami leśnymi na wyższych wzniesieniach. W związku z eksploatacją surowców skalnych rozwinęło się kilka ośrodków miejsko-przemysłowych. Przedgórze Sudeckie zajmuje powierzchnię około 2,6 tys. km 2 i można w jego obrębie wyróżnić 7 mezoregionów: Wzgórza Strzegomskie, Równinę Świdnicką, Masyw Ślęży, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Podsudeckie, Obniżenie Otmuchowskie i Przedgórze Paczkowskie. Wzgórza Strzegomskie są północno-zachodnim członem Przedgórza Sudeckiego, położonym na północ od doliny Strzegomki, która stanowi granicę z Równiną Świdnicką. Są granitową instruzją w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicznych (Rys. 1), przebitą przez żyły trzeciorzędowych bazaltów, które tworzą kulminację tych wzgórz (350 m). Specyficzne piętno nadają krajobrazowi kamieniołomy granitu i bazaltu w okolicy starego śląskiego grodu kasztelańskiego Strzegomia (ok. 18 tys. mieszk.). Lasów jest mało, przeważają pola uprawne. Wzgórze Strzegomskie łącznie z Równiną Świdnicką, która je dzieli od Masywu Ślęży, zajmują powierzchnię 510 km 2. Równina Świdnicka jest niższa, przeważają wysokości m, dochodząc na południe od Świdnicy do 281 m. Podłoże równiny tworzą skały metamorficzne i granit z pokrywą utworów pylastych, na których występują urodzajne gleby pszenno-buraczane. Na północnym krańcu Równiny Świdnickiej wyodrębniają się Wzgórza Imbramowickie (Buczyna 275 m). Równinę przecina dolina Bystrzycy. W Mietkowie wybudowano na Bystrzycy zaporę, dzięki której powstał zbiornik o powierzchni zalewu 9,2 km 2 i pojemności 65 mln m 3 (Jezioro Mietkowskie). Równina Świdnicka jest krainą rolniczą, gęsto zaludnioną, z dobrze rozwiniętą siecią dróg i linii kolejowych. Największym ośrodkiem miejskim jest położona w południowej części Świdnica (ok. 65 tys. mieszk.) nad Bystrzycą, niegdyś stolica udzielnego księstwa Piastów dolnośląskich. Przy linii kolejowej z Wrocławia do Wałbrzycha leżą miasta: Żarów (ok. 7 tys.) i Jaworzyna Śląska (ok. 5 tys.). 3.2 CHARAKTERYSTYKA STRZEGOMIA I OKOLIC Strzegom położony na 16 o 20 długości geograficznej i 50 o 60 szerokości, znajduje się w najdalej wysuniętej w kierunku północno-zachodnim części Przedgórza Sudeckiego, wśród granitowych i bazaltowych pagórów, które przyjęły od miasta nazwę Wzgórz Strzegomskich. Wraz ze Wzgórzami Niemczańsko-Strzelińskimi i Masywem Ślęży tworzą charakterystyczny pas wzniesień, oddzielających krawędź Sudetów od Niziny Śląskiej. Pasmo Wzgórz Strzegomskich, rozciągające się w odległości około półtora kilometra na zachód od miasta, tworzą wyrastające z równiny jako pojedyncze lub zrastające się podstawami granitowe kopice, niekiedy słabo zalesione. Ze względu na usytuowanie stanowią jak gdyby naturalne ogniwo spinające dwie rzeki: Strzegomkę i Nysę Szaloną. Najwyższym ich punktem jest Góra Krzyżowa, zwana też Kromołą, mierząca 354 m n.p.m. Jest ona jednym z trzech wzniesień, pomiędzy którymi usadowiło się niegdyś miasto. Dwa pozostałe wzniesienia, to Góra Świętojerska, zwana też Bazaltową i Góra Szeroka. Owe trzy wzgórza, dość blisko

40 39 siebie usytuowane, można jednak oglądać tylko na dawnych rycinach dzisiaj nie ma już w strzegomskim krajobrazie Góry Szerokiej, która eksploatowana przez dziesiątki lat ze swego cennego surowca bazaltu, zachowała jedynie szczątkową formę. W niedalekiej okolicy Strzegomia odnotować można wiele innych wzniesień, jak choćby usytuowaną na północ, a znaną z kamieniołomu Górę Zwycięstwa, u podnóża której leży wieś Graniczna. Mówiąc o środowisku geograficznym Strzegomia należy uwzględnić jego dwa aspekty. Pierwszy, to środowisko naturalne, czyli te elementy geograficzno-przyrodnicze, które w zmienionej formie przetrwały do naszych czasów. Dotyczy to m.in. rzeźby terenu, gleb, klimatu, stosunków wodnych oraz flory i fauny. Drugi aspekt, to środowisko kulturowe, a zatem taki stan otoczenia miasta, który zrodził się w wyniku działalności człowieka na przestrzeni wieków, przekształcającego otoczenie przyrodnicze pod kątem swoich potrzeb. W Strzegomiu i jego okolicy, podobnie jak i na wszystkich innych obszarach intensywnie rozwijanej gospodarki, musiało dojść do znacznej degradacji środowiska naturalnego w wyniku bardziej lub mniej świadomej ludzkiej interwencji. Początki miasta niewątpliwie wszakże wiązały się z geograficzno-przyrodniczymi walorami terenu. Znakomite warunki obronne (230 m n.p.m. i możliwość rozległego widoku na okolice), korzystne położenie na szlaku podsudeckim (14 km od Świdnicy i tyleż samo od Jawora) oraz bliskość rzeki zadecydowały zapewne o założeniu tu w XII stuleciu grodu kasztelańskiego na miejscu już istniejącej osady. Nie był to bynajmniej terenu bezludny już od X w. na omawianym obszarze rozciągało się drugie co do wielkości skupisko gęstego osadnictwa na Śląsku, a sam Strzegom należał wówczas do okazalszych śląskich grodów. Z czasem, zaopatrzony w podwójny mur obronny, jeden z najlepszych na Śląsku, stał się ważnym punktem strategicznym. W 1787 r. odnotowano, że obszar Strzegomia obejmował 4 km 2. Przez kolejnych dwieście lat powierzchnia miasta wzrosła aż pięciokrotnie i w 1995 r. wnosiła 20,5 km 2. O tworzeniu i kształcie krajobrazu kulturowego okolic Strzegomia zadecydowały głównie dwa czynniki. Wcześniejszy objął zabiegi przystosowania jak największego obszaru pod uprawy ze względu na występującą tu pokrywę lessową. Wiązało się to przede wszystkim z karczowaniem lasów i dotyczyło wszystkich obszarów podsudeckich, gdzie gleby nadawały się do intensywniejszych upraw. Drugi czynnik dał o sobie znać pod koniec XIX stulecia, kiedy zaczęto na dużą skalę eksploatować granit i bazalt oraz rozwijać przemysł związany z ich obróbką. Obok zabudowań fabrycznych i mieszkań robotniczych pojawiły się budynki stacyjne i tory kolejowe. Najpierw, od 1856 r. przecięło Strzegom połączenie Legnica Ząbkowice Śląskie, później: Bolków Malczyce. W dzisiejszym krajobrazie Strzegomia i jego najbliższego otoczenia dominują przede wszystkim z jednej strony olbrzymie kamieniołomy, usytuowane na zachód od miasta, z drugiej zaś kilkadziesiąt wyrobisk granitowych wypełnionych już wodą i stanowiących unikatową atrakcję turystyczną. Pozostał też malowniczy krajobraz związany z łagodnością wzniesień i rozległymi widokami Wzgórza Strzegomskie stanowią do dziś najlepszy punkt obserwacyjny na całym środkowym Śląsku. Z Góry Krzyżowej roztacza się widok na oddalone o blisko 60 km pasmo Karkonoszy, czy bliżej położone Góry Wałbrzyskie. W słoneczne poranki można ujrzeć rozciągającą się na północ i północny zachód równinę, w kierunku zaś Wrocławia i Legnicy rozpoznać pojedyncze miejscowości. Nie tylko te bliżej położone, jak Jaroszów, Rusko czy Mściwojów, ale również Kostomłoty, Legnickie Pola i Świdnicę. Warto też wspomnieć, że Strzegom z zespołem zabytkowej architektury wyznacza wraz z Legnicą, Legnickim Polem, Świdnicą, Jaworem i Złotoryją krajoznawczą funkcję całemu rejonowi legnicko-świdnickiemu. Kształtowanie się rzeźby powierzchni Przedgórza Sudeckiego, na którym położona jest Gmina Strzegom, jak i samych Sudetów sięgnęło przełomu dolnego i górnego karbonu, okresu węglowego ery paleozoicznej. W tym czasie nastąpiły ogromne intruzje magmy, dzięki którym pojawiły się łupliwe granity, m.in. Karkonoszy, Ślęży, Strzelina i Strzegomia.

41 40 Oprócz granitów i bazaltów charakterystyczne skały tego terenu to kwarc, glinka porcelanowa kaolin oraz zbliżony do granitu sjenit. Potężne ruchy skorupy ziemskiej w rejonie sudeckim spowodowały także gromadzenie się ogromnych zwałów gruzu skalnego nanoszonego przez górskie rzeki, który z kolei przytłaczał pierwotną roślinność i lasy. Rolnicze możliwości zawdzięcza Strzegom erze lodowcowej. Wiejące od północy wiatry, związane z cofaniem się lodowca naniosły na krawędzie i niższe stoki Sudetów urodzajne gleby lessowe, które sięgnęły także Zawidowa, Wlenia, Złotoryi, Jawora, Świdnicy i Strzegomia. Stąd zatem w środkowej i wschodniej części Przedgórza Sudeckiego duże obszary pokryły żyzne czarnoziemy. Chociaż warstwa lessów jest tu cienka, w użytkowaniu ziemi przeważają pola uprawne lasów i łąk jest stosunkowo mało. Ze względu na specyficzne podłoże geologiczne (skały bazaltowe) okolice Strzegomia znajdują się w obszarze najniższej gęstości sieci rzecznej na Dolnym Śląsku, co ma swoje konsekwencje w dostępie do wody, ważnym zwłaszcza w planowaniu inwestycyjnym. Samo miasto usytuowane jest na lewym brzegu Strzegomki, jednej z rzek Przedgórza Sudeckiego, stanowiącej lewobrzeżny dopływ Bystrzycy. Jej źródła znajdują się w Górach Wałbrzyskich w pobliżu wsi Nowe Bogaczewice, na wysokości około 600 m n.p.m., stąd jest to rzeka o wybitnie górskim i w związku z tym dość niespokojnym charakterze. Opływająca miasto od strony południowej Strzegomka stanowi ciek raczej okazały, ponieważ powierzchnia jej dorzecza liczy 611,4 km2, a długość 81,2 km2 (dla porównania Bystrzyca liczy 111 km). Niestety, podobnie jak rzeka macierzysta, Strzegomka jest w bardzo silnym stopniu zanieczyszczona (90% jej wód znajduje się poza fizykochemicznymi i bakteriologicznymi normami czystości). Klimat Klimat Strzegomia i jego okolic kształtuje się nieco odmiennie niż na pozostałych obszarach Dolnego Śląska, stąd możemy mówić nawet o swoistym mikroklimacie, obejmującym szczególnie Górę Krzyżową, którą porasta niespotykana w tej strefie ciepłolubna roślinność. Z jednej strony oddziałują na niego wiatry południowo-zachodnie z kierunku Gór Sowich i Karkonoszy, a przede wszystkim charakterystyczny dla Dolnego Śląska wiatr, zwany fenem. Na północną strefę Sudetów przedostaje się on jako prąd suchy i bardzo ciepły. Jednocześnie cechą charakterystyczną całego dorzecza Odry jest przewaga występujących tu deszczów letnich, przy czym ich udział w ogólnej ilości opadów waha się od 55 do 70 %. Powodują ten stan przechodzące przez Bramę Morawską na Przedgórze Sudeckie masy wilgotnego powietrza. Ponadto masywy pagórów Przedgórza Sudeckiego, w tym Wzgórz Strzegomskich i otaczających miasto od północnego wschodu Wzgórz Jaroszowskich, tworzą dodatkową barierę dla przenikania zimnych i wilgotnych prądów z północnego zachodu, stąd przyczyna tak dużych opadów w półroczu letnim na miesiące letnie przypada 67,2 % ogólnej sumy rocznych opadów, co stanowi wartość wyższą od przeciętnej dla Dolnego Śląska. W ciągu roku spada na omawianym obszarze ok. 600 mm wody. Daty skrajne okresu deszczowego to 19 kwietnia i 15 września. Średnia temperatura roczna wynosi 8 0 C. Okres zimy trwa tygodni. W ciągu roku rejestruje się ok. 50 pogodnych dni a okres wegetacyjny trwa ok. 220 dni. Flora Strzegomska flora jest niezwykle interesująca, co podkreślają zgodnie zarówno profesjonaliści botanicy, jak i miłośnicy tej ziemi. Jej różnorodność i bogactwo kompozycyjne wiąże się w dużej mierze z procesami wietrzenia skał bazaltowych i nierównomiernym tworzeniem się urodzajnego podłoża. Obszar, na którym występuje, liczy około 56 km 2, z czego większość terenu zajmują Wzgórza Strzegomskie. W wyniku przeprowadzonej tam w 1878 r. pierwszej dużej eksploracji botanicznej zinwentaryzowano aż 956 gatunków roślin (w tym 137 gatunków jednoliściennych i 798 dwuliściennych). Wiele z tych gatunków już wtedy stanowiło dużą rzadkość. Prawdopodobnie dzisiaj nawet przy bardzo żmudnych poszukiwaniach trudno będzie napotkać okrzyn szerokolistny (Laserpitium latifolium) czy oleśnik górski (Seselis libanotis).

42 41 Wśród ciekawych, a rzadziej spotykanych roślin, które upodobały sobie okolice Strzegomia, wymienia się najczęściej dereń leczniczy (Cotoneaster vulgaris), będącą pod ochroną goryczkę rzęsistą (Gentiana ciliata), bodziszek pierzasty (Cynoglossum officinale), groszek bulwiasty (Lathyrus tuberosus), złocień baldachogroniasty (Pyrethrum corymbosum), Jastrzębiec żmijowaty (Hieracium echioides) czy przyciągający wzrok brunatnoczerwoną kolorystyką liści krwiściąg (Poterium sanquisorb). Na Wzgórzach Strzegomskich występuje też cenny ze względu na paszę rodzaj traw - stokłosa bezostna (Bromus inermis). Cechą wyróżniającą okolice Strzegomia jest występowanie lasów liściastych i mieszanych, tak rzadkich już w krajobrazie śląskim - w ich kompleksie usytuowana jest m.in. Góra Krzyżowa, co dodaje jej malowniczości i czyni atrakcyjną turystycznie (kilka lat temu zrodziła się w miejscowym środowisku inicjatywa utworzenia tu Parku Krajobrazowego). Wśród drzew liściastych przeważają dęby i klony, tworzące niekiedy zwarte gęstwiny. Obok nich do dzisiaj podziwia się jeszcze stare dorodne drzewa orzechowe, kasztanowce i lipy. Na zboczach wzgórz rosną zaś brzozy, olszyny oraz w dużej obfitości krzewy malin i jeżyn. Fauna Strzegomska fauna nie jest tak obfita w gatunki jak flora, ale i tu udało się potwierdzić występowanie rzadkich okazów owadów i skorupiaków - motyli, ślimaków i pająków. W lasach strzegomskich mają swoje gniazda także rzadsze gatunki drobnych ptaków. Wśród nich zwraca uwagę sikora czubatka, pokrzewka czarnogłówka, świstunka i należący do rodziny dzięciołów krętogłów. Poza tym napotkać można tu typową dla śląskiego leśnego krajobrazu zwierzynę - jelenie. W trawach zaś króluje niepodzielnie leśny świerszcz. Bogactwa naturalne Ziemia strzegomska jest bogata w minerały. Najbardziej pożądane okazały się granit i bazalt. Eksploatacja granitu na skalę przemysłową rozpoczęła się w końcu XIX w. W masywie Strzegom Sobótka granit otrzymywany jest z kilkunastu kamieniołomów, z których największe znajdują się w Strzegomiu, Rogoźnicy i Strzeblowie k. Sobótki. Ze strzegomskiego kamieniołomu pochodzi obecna kolumna Zygmunta w Warszawie, a strzegomskie granity mają także swój udział w powstaniu warszawskiego Pomnika Bohaterów Getta, Pomnika Obrońców Westerplatte czy Pomnika Tiergarten w Berlinie. Wydobycie i obróbka granitu pozostają do dzisiaj najważniejszą gałęzią strzegomskiego przemysłu. W rejonie Strzegomia występują wśród utworów trzeciorzędowych iły i gliny ogniotrwałe, stosowane do produkcji materiałów ceramicznych i ogniotrwałych materiałów szamotowych dla przemysłu wapienniczego i cementowego. Z masywu Strzegom Sobótka pozyskiwany jest koalin granitowy. Choć miąższość jego złóż sięga miejscami 100 m, to jakość surowca nie jest za wysoka i tamtejszy koalin wymaga procesów wzbogacania. Na omawianym terenie znajdują się też niewielkie zasoby węgla brunatnego. Miąższość tej kopaliny, zalegającej na głębokości 30 m, osiąga tylko 2 4 m. 3.3 PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Gmina miejsko-wiejska Strzegom leży w północno-zachodniej części powiatu świdnickiego, w województwie dolnośląskim. Od północy graniczy z gminami powiatów jaworskiego i średzkiego, od zachodu z gminą Dobromierz, od południa z gminą Świebodzice a od wschodu z gminami Jaworzyna Śląska i Żarów. Powierzchnia gminy liczy sobie 144,7 km 2 (plansza 1) a miasta Strzegom 20,5 km 2 (plansza 2). W 2003 r. ludność gminy wynosiła osób, w tym mieszkańców miasta Strzegomia osób. Strukturę demograficzną ludności powiatu ilustrują poniższe dane (2003 r.):

43 42 Tabela 1. Struktura demograficzna ludności gminy Stzregom (2003 r.) Ludność ogółem Mężczyźni Kobiety Gęstość zaludnienia/km 2 Kobiety/100 Mężczyzn Młodzień < 17 lat W tym: 0-2 lat 3-6 lat 7-12 lat lat lat Ludność w wieku produkcyjnym Ludność w wieku poprodukcyjnym Małżeństwa Urodzenia żywe 1000 Zgony ludności Przyrost nautalny Migracje ludności: Napływ Odpływ Saldo Pracujący: Ogółem Sektor: publiczny prywatny rolnictwo przemysł i budownictwo usługi rynkowe usługi nierynkowe Gmina Strzegom ,7 105, ,9 8,7 9,6-0, W tym miasto Strzegom ,4 107, ,2 8,4 9,6-1, Gminę Strzegom zamieszkuje osób w wieku powyżej 13 lat, z czego 1201 osób legitymuje się wykształceniem wyższym, 711 osób ukończyło szkoły policealne, 6187 osób posiada wykształcenie średnie, 6257 wykształcenie zawodowe a 7691 osób posiada wykształcenie podstawowe. Spośród 21 radnych gminy, 19 radnych to mężczyźni a 2 to kobiety. W skład gminy wchodzą 22 sołectwa wiejskie - Goczałków, Goczałków Górny, Graniczna, Gruchotów, Godziszówek, Granica, Bartoszówek, Jaroszów, Kostrza, Modlęcin, Morawa, Międzyrzecze, Olszany, Rogoźnica, Rusko, Stanowice, Tomkowie, Skarżyce, Stawiska, Wieśnica, Żelazowo, Żółkiewka. 3.4 ROLNICTWO Obszar gminy Strzegom posiada niezwykle korzystne warunki rolnicze do uprawy pszenicy, wymagającej jak wiadomo dobrych i bardzo dobrych gleb, a ponadto odpowiedniego klimatu. Strzegom słynął od dawna z produkcji tego najszlachetniejszego ze zbóż, a pszenica służyła m.in. do warzenia znakomitego białego piwa, które od XVI w. skutecznie konkurowało na śląskim rynku z wyrobami browarników świdnickich, a nawet wrocławskich. Strzegom znany był zresztą nie tylko z piwa, ale również z produkowanego tam sukna i płócien. Ponieważ specyfiką i wymogiem dawnego rzemiosła była bliskość surowca, stąd w zasiewach wysoki był udział lnu. O stabilności gleb strzegomskich świadczy dominująca do dzisiaj pozycja zbóż w ogólnej strukturze zasiewów (58,6 %). Warunki przyrodnicze są korzystne dla produkcji rolniczej. Mikroklimat nieco odmienny od warunków przeciętnych w zakresie wysokości i rozkładu opadów oraz oddziaływanie wiatrów południowych z kierunku Gór Sowich i Karkonoszy ma niewątpliwy wpływ na rolnictwo. Wśród użytków rolnych na terenie gminy przeważają zdecydowanie grunty orne w klasie III a. Przeważają tu gleby brunatne w kompleksie pszennym bardzo dobrym i dobrym.

44 43 Klasyfikacja użytkowa gleb: w klasach I-III b - 87,3 % gruntów, w klasach IV-VI - 12,7 % gruntów. Struktura władania gruntów: indywidualne gospodarstwa i działki rolne: 1647 gosp. o pow.7882 ha, gospodarstwa Skarbu Państwa, Spółdzielnie Rolnicze: 10 gosp. o pow ha, pozostałe grunty (własność komunalna, grunty nie stanowiące gospodarstw rolnych): 1984 ha. Struktura użytków rolnych: grunty orne: ha, łąki: 542 ha, pastwiska: 939 ha, sady: 81 ha, lasy: ha, pozostałe: ha. Strukturę gospodarstw i użytków rolnych przedstawiają poniższe dane: Tabela 2. Struktura gospodarstw rolnych Powierzchnia gospodarstw Ilość gospodarstw % udziału do 2 ha do 2-5 ha od 5-7 ha 61 6 od 7-10 ha od ha 86 8 pow.15 ha 98 9 Razem ,0 Tabela 3. Struktura użytków rolnych Rodzaj użytków rolnych Powierzchnia w ha % udziału Grunty orne Łąki Pastwiska Sady 81 1 Inne Razem: , PRZEMYSŁ Największym bogactwem Strzegomia jest granit, stąd zlokalizowana w mieście i gminie duża ilość wyrobisk wydobywających ten kamień i firm zajmujących się jego przeróbką. Jakość strzegomskiego granitu znana jest daleko poza granicami kraju. Charakteryzuje go bardzo dobra bloczność, całkowita mrozoodporność, łatwość polerowania. W ostatnich latach przetwórstwo granitu zrobiło znaczny postęp, a liczne zamówienia zagraniczne są machiną napędową tej dziedziny gospodarki. Struktura podmiotów gospodarczych według rodzajów działalności (%): handel i usługi - 35,6 %, przemysł - 12,8 %, budownictwo - 3,7 %, rolnictwo - 34,7 %, transport - 5,4 %, ochrona zdrowia - 1,4 %, hotele i restauracje - 1,9 %,

45 44 edukacja - 0,6 %, inne - 3,9 %. Wiodące rodzaje działalności: kamieniarstwo, wydobywanie, przerób kamienia budowlanego, usługi kamieniarskie, usługi remontowo-budowlane, sklepy przemysłowe wielobranżowe, handel obwoźny, usługi elektroniczne, ślusarstwo, biura rachunkowe, transport ciężarowy, sklepy spożywcze, rolno-spożywcze, pośrednictwo handlowe, przetwórstwo tworzyw sztucznych, stolarstwo, kawiarnie, restauracje, usługi ubezpieczeniowe. Możliwe kierunku rozwoju: przemysł kamieniarski, możliwość dalszego zwiększania eksploatacji kamienia budowlanego z przeznaczeniem na budownictwo, budowę autostrad, dróg, mostów, renowację zabytków itp. oraz na eksport, przetwórstwo rolo-spożywcze z wykorzystaniem bazy surowcowej, przemysł lekki krawiectwo, produkcja obuwia (wykorzystanie wykwalifikowanej kadry pracującej wcześniej w już nieistniejących zakładach: odzieżowym, obuwniczym). Ww. działalność prowadzona jest w większości przez osoby fizyczne. Głównie są to firmy jednoosobowe lub zatrudniające do 5 pracowników, prowadzące działalność gospodarczą już od kilku lat. Firmy zajmujące się wydobyciem kamienia budowlanego (granitu) na terenie gminy to w większości spółki z o.o. Bogate złoża naturalne granitu występujące na terenie gminy spowodowały ukierunkowanie rejestracji działalności przez przedsiębiorców w zakresie przerobu kamienia, usług kamieniarskich i usług transportowych. Transport W Urzędzie Gminy zgłosiło prowadzenie działalności 132 przedsiębiorców w zakresie transportu ciężarowego. Część z nich posiada koncesje i wykonuje transport międzynarodowy głównie do Niemiec. W zakresie transportu osobowego prowadzenie działalności zgłosiło 23 przedsiębiorców, w tym 12 przedsiębiorców jako transport osobowy taxi. Do dzisiaj, w Strzegomiu i gminie funkcjonują następujące przedsiębiorstwa: Przedsiębiorstwo Granit S.A. w Strzegomiu jest znanym w Polsce i za granicami kraju producentem wyrobów granitu o bardzo szerokim asortymencie. W ofercie firmy znajdują się: bloki granitowe, kamienne płyty okładzinowe, kostka brukowa, formaki budowlane, kruszowe, przedmioty użytkowe, np. ławki, fontanny. Zakład stosuje najnowocześniejszą technologię, pracuje na 3 zmiany, by maksymalizować produkcję. Pozostałe zakłady kamieniarskie cieszą się mniejszą renomą i zdobywają coraz to nowsze rynki zbytu. Podobny profil produkcyjny ma wiele innych zakładów kamieniarskich na terenie gminy, m.in.: Kopalnia Granitu Gniewków, Wekom II, Petra Bud Kostrza jest to zakład wydobywczo-produkcyjny. Oferuje pełen asortyment wyrobów z jasno-szarego średnioziarnistego granitu, m.in. bloki i płyty granitowe, kostkę brukową, krawężniki, rzeźby, stopnie schodowe, parapety, kamień murowy.

46 45 Zakład Morstone stosuje najnowocześniejszą włoską technologię produkcji oraz wykorzystuje umiejętność wykwalifikowanej kadry w celu produkcji wysokiej jakości i precyzji wykonania asortymentu wyrobów granitowych. Firma Kamieniarstwo Zenon Kiszkiel łącząca dwudziestoletnie doświadczenie z dużym potencjałem produkcyjnym i najwyższą technologię oferuje: bloki granitowe z całego świata, płyty, elementy budowlane i nagrobkowe oraz narzędzia diamentowe do obróbki. Czech Granit firma będąca spółką handlową z o.o., importuje i sprzedaje materiały kamienne, bloki, płyty i wyroby gotowe pochodzące z Czech. Przedsiębiorstwo Wielobranżowe Jurczyk s.c. Strzegom to firma rodzinna istniejąca od 22 lat. Znana jest na rynku jako przedsiębiorstwo handlowo-produkcyjnousługowe w zakresie obróbki kamienia polskiego i importowanego o profilu nagrobkowobudowlanym. Wysoka jakość iłów ogniotrwałych spowodowała, iż w odległym od Strzegomia o 5 km Jaroszowie wybudowano największą w Europie kopalnię odkrywkową i zakład przetwórczy glin surowych, palonych, produkujący zaprawy szamotowe i szamot formierski. Od 1945 r. Zakład JARO S.A. jest dostawcą glin o najlepszych właściwościach fizyko-chemicznych do przemysłu materiałów ogniotrwałych w gatunkach G-1, G-2. Dzięki selektywnej eksploatacji oferuje także surowce ceramiczne, mułki, gliny uszczelniające dla składowisk odpadów, węgiel brunatny do celów agrotechnicznych i kruszywa budowlane. Znane z bardzo dobrej jakości strunobetonowe podkłady kolejowe produkowane w jednym z czterech w kraju zakładów Wytwórni Podkładów Strunobetonowych S.A. w Goczałkowie, mają najnowocześniejszą linię technologiczną i wysoką zdolność produkcyjną, tj. rozpoczęto produkcję elementów betonowych i żelbetonowych na potrzeby budownictwa dróg ze szczególnym uwzględnieniem dostaw tych elementów dla potrzeb budowy przyszłej autostrady A-4. Mające długą tradycję produkcyjną Strzegomskie Zakłady Mechaniczne ZRĘB utrzymują się od kilkudziesięciu lat na rynku krajowym i zagranicznym. Dzięki stabilności zamówień, fachowości załogi i nowoczesnej linii technologicznej produkują wysokiej jakości sprzęt budowlany, m.in. mieszarki, betoniarki, węzły betoniarskie i kompletne wytwórnie betonowe oraz części zamienne do wszystkich typów betoniarek SZM ZRĘB Strzegom. Spółdzielnia Pracy Odlewniczo - Mechaniczna STOP wykonuje odlewy z żeliwa szarego: włazy kanalizacyjne, wpusty ściekowe, stopnie kanałowe, włazy telekomunikacyjne, ruszta piecowe, odlewy na zamówienia klientów oraz z metali nieżelaznych, wykonywane metodą ciśnieniową i grawitacyjną wg zamówień, wirniki do pomp i szufelki do materiałów sypkich. Od kilku lat coraz śmielej na rynki krajowe wchodzi firma Politechnik, która zajmuje się doradztwem, projektowaniem, dostawą, montażem i serwisem urządzeń ochrony środowiska, m.in. instalacji odwiórowania i odpylania, filtrów do oczyszczania powietrza, wentylatorów, instalacji odciągowych i nawiewnych lakierni oraz zagospodarowaniem odpadów drzewnych. Ważną rolę na mapie gminnego przemysłu zajmują Strzegomskie Zakłady Wyrobów Papierowych UNIPAP Sp. z o.o. Produkują one różnorodne zeszyty, bloki, notesy, okładki, które trafiają na rynek krajowy i zagraniczny. Spółdzielnia Odzieżowa Kopernik w Strzegomiu jest zakładem o długoletniej tradycji i bardzo dobrej renomie. Zatrudnia 170 osób, które produkują okrycia wierzchnie męskie i damskie, odzież sportową głównie dla odbiorców zachodnich, tj. Niemiec, Holandii, Francji. Długą tradycję ma także przemysł spożywczy. Słodownia Strzegom Piast Sp. z o.o. produkuje słody w pięciu asortymentach: jasny pilzneński, monachijski, karmelowy jasny i ciemny oraz słód barwiący. Słodownia zaopatruje w słód browary na terenie całego kraju.

47 46 Zakład Rolpek 2 Sp. z o.o. jest producentem drobiu, wyrobów drobiowych i mięsnych. Oferuje szeroki asortyment wędlin, wyrobów surowych, garmażeryjnych i konserw. Eksportuje swoje wyroby do wielu krajów jako MOM. Firma DOMEX to przedsiębiorstwo remontowo-budowlane zajmujące się budową domów jedno-i wielorodzinnych, produkujące i sprzedające masę betonową. Firma RAS POLSKA zajmuje się produkcją zautomatyzowanych i ręcznych zgrzewarek punktowych dla przemysłu samochodowego na całym świecie. Delma Bazalt produkuje wykładziny zabezpieczające instalacje i urządzenia przemysłowe. Produktem wyjściowym materiału Delma Bazalt chroniącego przed zużyciem jest naturalny, przyjazny dla środowiska surowiec, wydobywany w okolicach Strzegomia. WZZ Herbapol S.A. Zakład w Stanowicach ma długoletnią tradycję skupu i przetwórstwa ziół. Oferuje najwyższej jakości leki ziołowe w różnych postaciach. Na terenie gminy działa kilka spółdzielni rolniczych zajmujących się również przetwórstwem. Według danych zaprezentowanych w Roczniku Statystycznym Województwa Dolnośląskiego 2003 (stan na 31 grudnia 2002 r.), struktura zatrudnienia w gminie Strzegom przedstawia się następująco: Ogółem Sektor publiczny prywatny\ rolnictwo przemysł i budownictwo usługi rynkowe usługi nierynkowe Tabela 4. Struktura zatrudnienia w gminie Strzegom Gmina Strzegom W tym miasto Strzegom Ilość podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w KRUPSN REGON przedstawiają poniższe dane: Tabela 5. Ilość podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w KRUPSN REGON w gminie Strzegom Gmina Strzegom W tym miasto Strzegom Ogółem: Sektor: publiczny prywatny rolnictwo Jednostki budżetowe Przedsiębiorstwa państwowe Spółki prawa handlowego Spółki z udziałem kapitału zagranicznego Osoby fizyczne Powyższe dane, w rozbiciu na sekcje gospodarki narodowej, kształtują się następująco: Tabela 6. Ilość podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w KRUPSN REGON w rozbiciu na sekcje gospodarki narodowej w gminie Strzegom Gmina Strzegom W tym miasto Strzegom Przemysł Budownictwo Handel i Usługi Transport, gospodarka magazynowa, łączność Obsługa nieruchomości i firm, nauka Ochrona zdrowia i opieka społeczna

48 47 W skład gospodarki sektora pozarolniczego wchodzi również m.in. sieć sklepów, których liczba kształtuje się na poziomie 337, z czego w samym Strzegomiu 262 placówki. Na terenie miasta Strzegomia funkcjonuje 2 stałe targowiska. Na terenie gminy zlokalizowanych jest 5 stacji paliw, w tym 4 w mieście Strzegomiu. 3.6 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA KOMUNIKACJA Gmina Strzegom posiada łącznie 175 km dróg, w tym: krajowych 17 km, wojewódzkich 24 km, powiatowych 80 km, gminnych 90 km. Dogodny układ dróg zapewnia gminie połączenie z następującymi miejscowościami: Jawor 15 km, Legnica 33 km, Bolków 21 kom, Jelenia Góra 53 km, Świebodzice 13 km, Wałbrzych 27 km, Świdnica 16 km, Jaworzyna Śląska 10 km, Żarów 11 km. Komunikację publiczną zapewnia Państwowa Komunikacja Samochodowa Oddział w Świdnicy oraz inni przewoźnicy. W zakresie linii dalekobieżnych inne oddziały PKS-u, dające połączenia m.in. z Jelenią Górą, Wrocławiem, Łodzią, Warszawą, Zieloną Górą, Legnicą, Głogowem, Lubinem, Kłodzkiem, Nową Rudą, Wałbrzychem. Strzegom położony jest w pobliżu węzła kolejowego w Jaworzynie Śląskiej, skąd jest połączenie w kierunku: Warszawy, Wrocławia, Białegostoku, Jeleniej Góry, Gdyni, Szczecina, Krakowa, Lubina, Kielc. Bezpośrednie połączenie posiada Strzegom z Jaworzyną Śląską, Legnicą, Dzierżoniowem, Katowicami, Kamieńcem Ząbkowickim, Nysą. Kolejową komunikację publiczną zapewniają Polskie Koleje Państwowe TELEKOMUNIKACJA Obecnie na terenie gminy Strzegom jest ponad 7000 abonentów, w tym 5000 znajduje się w samym mieście. Abonenci korzystają z centrali cyfrowej, gdzie dostępne są usługi dodatkowe, takie jak: przekazywanie wywołań, ograniczenie połączeń wychodzących, połączenie trójstronne, automatyczne i wielokrotne budzenie. Ponadto istniejące urządzenia centralowe oraz sieć telefoniczna umożliwiająca dostęp abonentów do szerokiej gamy usług telefonicznych i teleinformatycznych: Octopus ISDN Sieci inteligentnej, Polpak, Polpak T, Centrexu i Monitoringu. Obecnie na większości obszaru miasta i gminy telefon jest instalowany od ręki. Dalsze działania TP S.A. to przede wszystkim pełne zaspokojenia potrzeb mieszkańców w zakresie najnowocześniejszych usług telekomunikacyjnych i telefonicznych ZAOPATRZENIE W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ [7] W granicach miasta Strzegom, przy ul. Jeleniogórskiej, zlokalizowana jest rozdzielnia 110/20 KV Graby stanowiąca podstawowe zasilanie dla obszaru miasta i gminy Strzegom. Rozdzielnia wyposażona jest w dwie jednostki transformatorowe 110/20 KV o mocach 25 MVA każda. Rozdzielnia 110 KV zasilana jest dwoma liniami 110 KV z R-Świebodzice i z R-Jawor. Zasilanie miasta odbywa się sześcioma wydzielonymi liniami 20 KV, co zapewnia ciągłość zasilania oraz pokrycie mocy. Stacje transformatorowe 20/0,4 KV zlokalizowane na terenie miasta i gminy zasilane są z rozdzielni 110/20 KV. Ponadto, sieć 20 KV powiązana jest z sąsiednimi rozdzielniami 110/20 KV: R-Żarów oraz R-Świebodzice. Wsie zaopatrywane są w energię elektryczną liniami o napięciu 20 KV. W każdej wsi jest co najmniej jedna stacja transformatorowa od 100 KVA do 250 KVA umożliwiając zasilanie w energię o odpowiednich parametrach technicznych. Dostawcą energii elektrycznej oświetlenia ulicznego w gminie Strzegom jest Zakład Energetyczny Wałbrzych S.A. Rejon Energetyczny Strzegom, Al. Wojska Polskiego 11. Energia ta wykorzystywana jest do oświetlenia dróg publicznych na terenie gminy. Roczne zużycie energii na oświetlenie uliczne to koszt ok tys. zł. Część tej kwoty refunduje Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, zwracając koszty oświetlenia ulicznego na

49 48 drogach nie będących w zarządzie gminy. Łączna liczba punktów oświetlenia drogowego na terenie miasta i gminy Strzegom wynosi 2216 szt., z tego na drogi gminne przypada 1574 szt. a na drogi pozostające w innym zarządzie 642 szt. W 2003 r., w mieście Strzegomiu, zarejestrowanych było 6883 odbiorców energii elektrycznej, której zużycie wyniosło MWh. Dla pozostałych miejscowości gminy brak jest dostępnych danych SYSTEM CIEPŁOWNICZY MIASTA I GMINY [4,7] Na terenie miasta Strzegom głównym dostawcą energii cieplnej jest FORTUM Dolnośląski Zakład Termoenergetyczny S.A. z siedzibą w Wałbrzychu. Dostawca ten zajmuje się wytwarzaniem i dystrybucją ciepła dla odbiorców podłączonych do systemu ciepłowniczego oraz eksploatacją kotłowni lokalnych. W ramach systemu ciepłowniczego miasta Strzegom można wyróżnić trzy autonomiczne podsystemy, które tworzą: ciepłownia przy ul. Ofiar Katynia, kotłownia przy ul. Ogrodowej 1, kotłownia przy ul. Św. Anny 2. Największym komunalnym źródłem ciepła, zasilającym w energię cieplną zasoby mieszkaniowe w mieście, jest kotłownia miejska, przy ul. Ofiar Katynia, o mocy 4,8 MW. Jest to kotłownia wodna wyposażone w trzy kotły miałowe, pracująca wyłącznie na potrzeby c.o. Na terenie miasta występuje szereg kotłowni lokalnych zaspokajających potrzeby cieplne odbiorców. Spośród nich 6 jest o mocy zainstalowanej powyżej 1 MW. Są to: kotłownia niskoparametrowa przy ul. Ogrodowej 1, kotłownia w Słodowni przy Al. Wojska Polskiego 70, kotłownia niskoparametrowa przy ul. Św. Anny 2, kotłownia w Zakładzie Przemysłowym ZREMB S.A. przy ul. Wesołej, kotłownia w Zakładzie Rolpek przy ul. Olszowej 50, kotłownia lokalna w byłej jednostce wojskowej przy ul. Szarych Szeregów. Pozostałe kotłownie, o mocy poniżej 1 MW, pracują jako niskoparametrowe i zaspokajają potrzeby w zakresie centralnego ogrzewania. W większości są to kotłownie opalane węglem lub koksem. Drugim dostawcą energii cieplnej na terenie miasta Strzegom jest Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w Strzegomiu. Zakład ten posiada kotłownie gazowe: kotłownia przy Al. Wojska Polskiego 48, kotłownia przy ul. Paderewskiego 13, kotłownia przy ul. Parkowej 1-7, kotłownia Rynek 12. Na 40 zinwentaryzowanych kotłowni 18 jest zmodernizowanych, zasilanych paliwem gazowym lub olejem opałowym. Pozostałe są kotłowniami miarowymi lub węglowymi. Obok dużej ciepłowni przy ul. Ofiar Katynia, zasilającej miejski system ciepłowniczy, można wyodrębnić duże skupiska kotłowni lokalnych powodujących emisję zanieczyszczeń do atmosfery. Największe zagęszczenie kotłowni lokalnych występuje w części śródmiejskiej Strzegomia, gdzie zlokalizowane są budynki mieszkalne, usługowe niskie o zwartej zabudowie, wybudowane w większości w okresie przedwojennym. Pozostałe jednostki osadnicze gminy, posiadają własny system grzewczy tj. kotły węglowe w poszczególnych gospodarstwach domowych SYSTEM GAZOWNICZY MIASTA I GMINY [7] Przez teren miasta przebiegają dwa gazociągi wysokiego ciśnienia Ø 150 i Ø 300, z których gaz, poprzez stacje redukcyjno-pomiarowe I i II stopnia, dostarczany jest do sieci miejskiej. Pozostałe jednostki osadnicze gminy otrzymują gaz jedynie w systemie

50 49 bezprzewodowym. Brak jest doprowadzenia sieci gazowej z istniejących, wysokociśnieniowych gazociągów. Miasto i miejscowości w gminie Strzegom zasilane są gazem ziemnym wysokometanowym GZ-50 SWW wg PN-87/C Sieć przesyłowo-rozdzielcza obejmuje swoim zasięgiem ogółem 17 miejscowości. Przewiduje się, że zasilanie wsi w gminie Strzegom nastąpi w oparciu o system gazociągów istniejących: gazociąg wysokiego ciśnienia DN 250 Legnica-Olszany, gazociąg wysokiego ciśnienia DN 300 Radakowice-Lubiechów, gazociąg wysokiego ciśnienia DN 150 Żarów-Jaroszów. W 2003 r. sieć gazowa, na terenie gminy Strzegom liczyła sobie 82,4 km długości, z czego 32,7 km przypadało w miejscowości Strzegom, w której zinwentaryzowano 833 przyłączy do budynków mieszkalnych odbiorców zużyło, w 2003 r., 2766 dam 3 gazu WODOCIĄGI I KANALIZACJA [4] Na terenie miasta i gminy Strzegom występują układy wodociągowe promieniste i pierścieniowe. Gmina posiada 4 ujęcia wody: Olszany, Tomkowice, Żelazów i Jaroszów, na których woda ujmowana jest ze studni głębinowych. Stan techniczny ujęć wód i sieci wodociągowych jest dobry. Zwodociągowane są miejscowości: Goczałków Górny, Goczałków, Graniczna, Grochotów, Jaroszów, Kostrza, Międzyrzecze, Modlęcin, Olszany, Rogoźnica, Rusko, Stanowice, Stawiska, Strzegom, Tomkowice, Żelazowo, Żółkiewka, Bartoszówek, Godzieszówek, Granica, Morawa, Skarżyce, Wieśnica. Na terenie Gminy Strzegom skanalizowane są miejscowości: Strzegom, Rusko, Międzyrzecze, Olszany, Stanowice. Ścieki sanitarne grawitacyjnie dopływają na oczyszczalnię ścieków w Strzegomiu. We wsi Rusko na oczyszczalnię w Rusku. Gmina zwodociągowania jest w 100 %. Długość sieci wodociągowej wynosi 206,5 km, w tym: przesyłowej 54 km, rozdzielczej 113,6 km, przyłącza wodociągowe 38,9 km. Zużycie roczne wody: 2001 r tys. m 3, 2002 r ,3 tys. m 3, 2003 r ,6 tys. m 3. W 2003 r. na terenie gminy zinwentaryzowano 2383 przyłącza wodociągowe do budynku, z czego w mieście Strzegomiu 1107 (wg. stanu na r.). W 2003 r. na terenie gminy zinwentaryzowano 1324 przyłącza kanalizacyjne do budynków, z czego w mieście Strzegomiu 1051 (wg. stanu na r.). Miasto posiada oczyszczalnię ścieków komunalnych o przepustowości 6000 m 3 /d i skuteczności oczyszczania ponad 90%. Obecnie przygotowywany jest projekt techniczny przebudowy oraz zagospodarowania osadów surowych w oczyszczalni w Strzegomiu. W miejscowości Rusko eksploatowana jest mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków o przepustowości wg. pozwolenia 40,0 m 3 /d. Obciążenie oczyszczalni wynosi 11 m 3 /d. Obsługuje ona sieć kanalizacyjną o długości 0,7 km, z której korzysta 150 mieszkańców. Ponadto na terenie gminy znajdują się dwie mniejsze obiekty o znaczeniu lokalnym: w Jaroszowie ścieki socjalno-bytowe osiedla domków, w Goczałkowie ścieki z Zakładu Wytwórni Podkładów Strunobetonowych oraz osiedla mieszkaniowego. Długość sieci kanalizacji w gminie wynosi 51,57 km, z czego 35 km przypada na miasto Strzegom.

51 GOSPODAROWANIE ODPADAMI Jedynym składowiskiem komunalnym w Gminie Strzegom jest składowisko we wsi Żółkiewka. Składowisko to zostało utworzone ok. roku Na składowisku deponowane są odpady komunalne z miasta Strzegomia i z różnej wielkości wsi tutejszej gminy oraz część odpadów przemysłowych. Wyjątek stanowi wieś Grochotów, której oczyszczaniem zajmuje się zakład ze Świebodzic. Składowisko odpadów komunalnych w miejscowości Żółkiewka zlokalizowano w wyrobisku po byłej żwirowni. Powierzchnia zajmowana aktualnie przez składowisko i jego infrastrukturę wynosi 3,4 ha. Ogólna pojemność składowiska Żółkiewka wynosi ok. 198 tys. m 3. W najbliższym czasie możliwości eksploatacji składowisko odpadów komunalnych w Żółkiewce zostaną wyczerpane. Dlatego też podjęto już działania zmierzające do jego wyłączenia z eksploatacji. Gmina Strzegom staje przed problemem lokalizacji nowego składowiska odpadów komunalnych. Fakt ten zmusza władze miasta do poszukiwania alternatywnych rozwiązań w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi w mieście. 3.8 INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA W 2003 r. na terenie gminy Strzegom działało 10 szkół podstawowych do których uczęszczało 2168 uczniów i w której zatrudnionych było 147 nauczycieli. Do 4 gimnazjów uczęszczało 1221 uczniów nauczanych przez 74 nauczycieli. 215 uczniów uczęszczało do 1 liceum, w którym zatrudnionych było 13 nauczycieli. Ponadto, na terenie gminy działały: 1 zasadnicza szkoła zawodowa, 2 średnie szkoły zawodowe, 1 szkoła pomaturalna oraz 6 przedszkoli. Na terenie gminy Strzegom nie działają placówki szpitalne. Natomiast działalność prowadzą 2 przychodnie, 3 ośrodki zdrowia, prowadzone są 3 praktyki lekarskie oraz działa 7 aptek i punktów aptecznych. Bazę noclegowo-hotelową stanowią: 4 hotele, ośrodki domków campingowych oraz 2 schroniska. Bazę sportowo-rekreacyjną: hala sportowa, stadion miejski oraz 2 baseny kąpielowe w Strzegomiu. Na terenie gminy funkcjonuje 1 kino oraz 7 placówek bibliotecznych. Ważnym ośrodkiem, prowadzącym działalność w zakresie animacji i propagowania kultury, jest Strzegomskie Centrum Kultury. 3.9 NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI [4] Kościół parafialny pw. Św. Piotra i Pawła Kościół parafialny pw. Św. Piotra i Pawła - należy do największych i najpiękniejszych budowli gotyckich na Dolnym Śląsku. Budowę świątyni rozpoczęto najprawdopodobniej po roku 1311, a zakończono dopiero w połowie XV w. Kościół zbudowano na planie krzyża łacińskiego z granitowego i bazaltowego kamienia łamanego oraz cegły, okładanej piaskowcem. Wnętrze trójnawowe i pięcioprzęsłowe. Sklepienia naw typu sieciowego, gwiaździstego i krzyżowego. Długość nawy środkowej - 76 m, szerokość trzech naw - 26,6 m, wysokość - 26,2 m. Unikalne, bogato rzeźbione portale nad bramami wejściowymi. Wewnątrz kościoła godne polecenia to: późnogotycka chrzcielnica z XVI w., ambona renesansowa z 1592 r., ołtarz św. Anny, drewno, barok, (wykonawca Jan Jerzy Urbański), ołtarz św. Krzyża, drewno, barok, 1740 r., ołtarz szkaplerzny (karmelitański) z r. 1725, sakramentarium, piaskowiec, gotyk, początek XVI w.,

52 51 duża ilość płyt nagrobnych z XVI - XVII w. Na dzwonnicy najstarszy pracujący dzwon w Polsce z roku Ufundowany przez ojca Przedbora z Widawy pod Krakowem. Kościół Św. Barbary Kościół Św. Barbary - wybudowany przed końcem XIV w. Przeznaczony w początkowym okresie na synagogę żydowską. Po wypędzeniu Żydów w r. 1454, przejęta przez katolików i poświęcona św. Barbarze. Mały kościół gotycki jednonawowy, trójprzęsłowy ze sklepieniami krzyżowo - żebrowymi i sieciowymi. Ołtarz główny - drewno polichromowane, barok, koniec XVII w. Chrzcielnica z ok r. Sakramentarium, piaskowiec, gotyk, XIV w. Portal zachodni, piaskowiec, gotyk, XIV w. Kościół i Klasztor Pokarmelitański Kościół i Klasztor Pokarmelitański - pierwotna budowla z roku Przebudowana przez karmelitów w 1729, a następnie przez ewangelików w 1819r., do stanu obecnego. W roku 1997, kościół przejęty przez katolickiego biskupa legnickiego T.Rybaka i poświęcony pw. Najświętszego Zbawiciela Świata i Matki Bożej Szkaplerznej. Z tego kościoła pochodzi bogaty ołtarz szkaplerzny obecnie znajdujący się w kościele św. Piotra i Pawła. Klasztor, integralna część kompleksu, obecnie pozostaje w częściowej ruinie, zamieszkały przez kilka rodzin. Całość w stylu barokowym z częściową przebudową protestancką. Kaplica Św. Antoniego Kaplica Św. Antoniego - przykładowa budowla gotycka służąca do celów sakralnych i obronnych. Wybudowana jako basteja obronna przy Bramie Nowej, w XV w. Wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Ołtarz główny - drewno polichromowane, barok, początek XVIII w. Portal do zakrystii - piaskowiec, późny gotyk, początek XVI w. Zworniki sklepienne, piaskowiec, późny gotyk XVI w. Na zewnątrz dwa późnogotyckie portale w bogato profilowanych ościeżach. Kaplica Św. Jadwigi Kaplica Św. Jadwigi - wzmiankowana już w r jako kaplica szpitalna pw. Św. Jadwigi. Przebudowana do stanu obecnego w r W 1819 zmieniła funkcję na kaplicę pogrzebową, ponieważ wokół urządzono nowy cmentarz miejski. Kaplica jest budowlą jednonawową, dwuprzęsłową z wydzielonym pięciobocznym prezbiterium. Sakramentarium, piaskowiec, gotyk, druga połowa XV w. Zworniki i wsporniki, piaskowiec, gotyk, druga połowa XV w. Wieża Targowa Wieża Targowa - pierwotna wieża ratuszowa zbudowana w drugiej połowie XIV w. zachowała się jako jedyny średniowieczny fragment zabudowy Rynku. Na dachu wieży renesansowa balustrada, wewnątrz dzwon z r Wysokość wieży 26,2 m. Średniowieczne mury obronne Średniowieczne mury obronne - postawione w latach na polecenie księcia Bolka II. Zachowane do dziś fragmenty znajdują się w południowej części Starego Miasta, przy wiadukcie kolejowym (częściowo zniszczone). Najlepiej zachowane fragmenty: od strony zachodniej, w parku miejskim, z Basztą Dziobową.

53 52 Łaźnie miejskie Łaźnie miejskie połączone z Domem Ludowym, otwarte 5 XII 1905 roku, były w użytkowaniu Patriotycznego Towarzystwa Kobiet. Łaźnie wyposażone na owe czasy bardzo bogato w wanny, natryski, saunę, przygotowano tam także kąpiele lecznicze. W Domu Ludowym mieściła się biblioteka ludowa, czytelnia, szkoła gospodarstwa domowego, kuchnia dla biednych i sala z grami. Warto zobaczyć Pałac w Morawie - XVIII w. otoczony zabytkowym parkiem. Obecnie, od 29 maja 1993 r., przedszkole Św. Jadwigi. Zespół pałacowy w Żelazowej - z XVII w. przebudowany w 1830 r. Park z bogatym drzewostanem. Kościół Św. Piotra i Pawła w Rusku - zbudowany ok r. w stylu romańskim, przebudowany w XVI i XVIII w. Ołtarz główny - drewno polichromowane, barok, pocz. XVIII w. Ambona, drewno złocone, barok, koniec XVIII w. Kościół Św. Szymona i Tadeusza w Rogoźnicy - pierwsza wzmianka w r Obecna budowla z około 1500 r. Ołtarz główny - XVII w., ambona, barok, XVIII w. Epitafia i nagrobki z piaskowca z lat Neogotycki kościół p.w. Matki Boskiej Różańcowej w Rogoźnicy z 1784r. Kościół stoi w Parku Krajobrazowym z licznymi okazami drzew - Pomników Przyrody. Kościół p.w. Św. Trójcy w Olszanach. Zbudowany ok r. Rozbudowany w XVI - XVII wieku NAKŁADY INWESTYCYJNE NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA [6] W 2002 r. dochody gminy Strzegom wyniosły tys. zł, z czego dochody własne wyniosły 20882,3 tys. zł, subwencje ogólne 12868,8 tys. zł a dotacje z budżetu państwa 3387,4 tys. zł. Z kolei wydatki gminy kształtowały się następująco: ogółem ,1 tys. zł, inwestycje 7310,8 tys. zł, wydatki bieżące 24615,9 tys. zł, dotacje 4178,4 tys. zł, świadczenia na rzecz osób fizycznych 3840,8 tys. zł. Ogółem nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska wyniosły 1204,7 tys. zł ( 2,98 % ogółu wydatków gminy), z czego: na ochronę powietrza 825,2 tys. zł (2,04 %), na gosp.ściekową i ochronę wód 379,5 tys. zł (0,94 %). Nakłady finansowe na budowę ujęć i doprowadzenie wody wyniosły 960,6 tys. zł co stanowi 2,38 % ogółu wydatków gminy.

54 53 4 CHARAKTERYSTYKA I OCENA AKTUALNEGO STANU ŚRODOWISKA [1,4,6,8] 4.1 BUDOWA GEOLOGICZNA I BOGACTWA NATURALNE Zagadnienia związane z eksploatacją i ochroną złóż surowców mineralnych określa ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 1994 r. Nr 27, poz. 96 z późn. zmianami). Ustawa określa zasady i warunki: 1) projektowania, dokumentowania i wykonywania prac geologicznych, 2) wydobywania kopalin ze złóż, 3) ochrony złóż kopalin, wód podziemnych i innych składników środowiska w związku z wykonywaniem prac geologicznych i wydobywaniem kopalin. Krajobraz Strzegomia i okolic zdominowany jest przede wszystkim z jednej strony przez olbrzymie czynne wyrobiska kamieniołomów, usytuowane na zachód od miasta, z drugiej zaś przez kilka nieczynnych wyrobisk wypełnionych wodą i porośniętych roślinnością, stanowiących wręcz unikalną atrakcję turystyczną. Malownicze widoki roztaczające się w słoneczne dni ze szczytów Wzgórz Strzegomskich są bardzo rozległe. Sięgają bowiem Karkonoszy, Gór Sowich, masywu Ślęży, pozwalają podziwiać piękno nieco bliżej położonych Wzgórz Wałbrzyskich, Bolkowskich, Kaczawskich. Należy zatem zachęcać miłośników przyrody i pieszych wypraw do wędrówek po Wzgórzach Strzegomskich. Sama Góra Krzyżowa jest ciekawym obiektem przyrodniczym, bogatym w rzadko spotykane okazy roślin powulkanicznych. Kształtowanie się rzeźby powierzchni Przedgórza Sudeckiego, na którym położona jest Gmina Strzegom, jak i samych Sudetów sięgnęło przełomu dolnego i górnego karbonu, okresu węglowego ery paleozoicznej. W tym czasie nastąpiły ogromne intruzje magmy, dzięki którym pojawiły się łupliwe granity, m.in. Karkonoszy, Ślęży, Strzelina i Strzegomia. Oprócz granitów i bazaltów charakterystyczne skały tego terenu to kwarc, glinka porcelanowa kaolin oraz zbliżony do granitu sjenit. Potężne ruchy skorupy ziemskiej w rejonie sudeckim spowodowały także gromadzenie się ogromnych zwałów gruzu skalnego nanoszonego przez górskie rzeki, który z kolei przytłaczał pierwotną roślinność i lasy. Dało to początek największemu bogactwu ziemi wałbrzyskiej węglowemu zagłębiu. Wzgórza Strzegomskie zbudowane są ze skał krystalicznych i metamorficznych oraz młodopaleozoicznej intruzji granitowej. Największe powierzchnie, zwłaszcza w północnej części gminy stanowią granity strzegomskie, wciskające się między utwory starsze - gnejsy, zmetamorfizowane łupki ilaste, zielone łupki i fyllity. Obniżenie Podsudeckie wypełnione jest osadami trzeciorzędowymi i plejstoceńskimi stadiału Odry. Osady trzeciorzędowe to przeważnie iły i piaski, natomiast czwartorzędowe to mady i piaski rzeczne, piaski i żwiry glin zwałowych oraz lessy. Większą część powierzchni gminy Strzegom zajmują utwory czwartorzędowe występujące w południowej i wschodniej części obszaru. Pochodzą one ze zlodowacenia bałtyckiego i środkowo-polskiego. Zalicza się tu piaski i żwiry moren czołowych, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry fluwioglacjalne. W dolinach rzecznych występują osady eluwialne w postaci stożków napływowych zbudowanych ze żwirów, piasków i mułów. Na obszarze gminy Strzegom występują złoża granitów, kruszyw naturalnych oraz surowców ilastych. Granit występuje w 24 złożach rozmieszczonych wokół Strzegomia oraz w północnej i zachodniej części gminy (Kostrza, Goczałków, Graniczna, Rogoźnica, Wieśnica, Żółkiewka, Żelazów, Morawa). Jego zasoby według bilansu zasobów sięgają 881 mln. ton. Kruszywo naturalne (piasek) występuje w Międzyrzeczu, Grochotowie i Rogoźnicy. Jego zasoby sięgają 3,3 mln. ton. Eksploatowane złoże glin ogniotrwałych o zasobach 34,9 mln. ton znajduje się w Rusku - Jaroszowie. Na terenie Godzieszówka położone jest

55 54 złoże kaolinu Kazimierz" o zasobach 47,1 mln ton. Największe znaczenie gospodarcze dla gminy ma jednak granit, którego eksploatacja zapewnia miejsca pracy zarówno przy wydobyciu jak i w przerobie. Jako złoże towarzyszące surowcom ilastym występuje węgiel brunatny, jednakże nie jest on eksploatowany a jedynie zwałowany wraz z wydobywanym nadkładem. W okolicach Góry Krzyżowej występuje bazalt, którego złoże również nie jest eksploatowane. Rolnicze możliwości zawdzięcza Strzegom erze lodowcowej. Wiejące od północy wiatry, związane z cofaniem się lodowca naniosły na krawędzie i niższe stoki Sudetów urodzajne gleby lessowe, które sięgnęły także Zawidowa, Wlenia, Złotoryi, Jawora, Świdnicy i Strzegomia. Stąd zatem w środkowej i wschodniej części Przedgórza Sudeckiego duże obszary pokryły żyzne czarnoziemy REKULTYWACJA WYROBISK POEKSPLOATACYJNYCH Zgodnie z treścią ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz. 627 z późn. zmianami, art. 126, ust. 2) oraz ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U.Nr 27, poz. 96 z późn. zmianami, art. 109, ust. 1, pkt.5) - podejmujący eksploatację złóż kopaliny lub prowadzący tę eksploatację jest obowiązany m.in. sukcesywnie prowadzić rekultywację terenów poeksploatacyjnych oraz przywracać do właściwego stanu inne elementy przyrodnicze. Zapewnienie właściwej rekultywacji terenów poeksploatacyjnych jest konieczne, ze względu na ochronę walorów krajobrazowych i przyrodniczych terenów zdegradowanych. Odkrywkowa eksploatacja górnicza związana jest ściśle z trwałym przekształcaniem terenu. W wyniku prowadzonej eksploatacji powstają: wyrobiska górnicze, zwałowiska nadkładu, składowiska odpadów poprodukcyjnych. Po zakończonej eksploatacji obszary te winny zostać odpowiednio zrekultywowane (zagospodarowane), zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. 4.2 GLEBY Na obszarze gminy występuje duży areał gleb urodzajnych prawnie chronionych, stwarza to możliwości intensyfikacji rolnictwa w kierunku upraw zbożowych, upraw warzyw i sadownictwa. Użytki rolne stanowią ok. 75% powierzchni ogólnej. W polskim prawodawstwie przepisy dotyczące ochrony ziemi i gleb zawarte są m.in. w następujących aktach prawnych: ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz.627 z późn. zmianami), ustawa z dnia 3 lutego 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 z późn. zmianami), ustawa z dnia 16 marca 2001 roku o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 38, poz. 452), rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). Obowiązek prowadzenia monitoringu gleby i ziemi w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wynika z zapisów Art. 26 i 109 ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62 z 2001 r. poz. 627 z późn. zmianami), przy czym okresowe badania jakości gleby i ziemi należą do zadań własnych starosty. Starosta prowadzi, aktualizowany corocznie, rejestr zawierający informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi. W 2002 r. opublikowano rozporządzenie MŚ w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. Nr 165, poz. 1359), określające wartości dopuszczalne

56 55 stężeń metali, zanieczyszczeń nieorganicznych, węglowodorowych, węglowodorowych chlorowanych, środków ochrony roślin i pozostałych zanieczyszczeń w glebie i ziemi. Rozporządzenie powyższe nie uwzględnia jednak podstawowych właściwości gleb takich jak jej odczyn i skład granulometryczny. Dlatego dla prawidłowej oceny gleby stosuje się także wytyczne IUNG, pozwalające ocenić zawartość metali ciężkich w glebie, w 6-stopniowej skali CHARAKTERYSTYKA GLEB Na terenie gminy przeważają gleby żyzne drugiego i pierwszego kompleksu przydatności rolniczej klas II i III. W środkowej części gminy występują gleby brunatne i bielicowe wytworzone z glin lekkich i średnich podścielonych piaskami i są zaliczane do kompleksu żytniego bardzo dobrego i dobrego. Niezwykle korzystne okazały się warunki rolnicze do uprawy pszenicy, wymagającej jak wiadomo dobrych i bardzo dobrych gleb, a ponadto odpowiedniego klimatu. Strzegom słynął od dawna z produkcji tego najszlachetniejszego ze zbóż, a pszenica służyła m.in. do warzenia znakomitego białego piwa, które od XVI w. skutecznie konkurowało na śląskim rynku z wyrobami browarników świdnickich, a nawet wrocławskich. Strzegom znany był zresztą nie tylko z piwa, ale również z produkowanego tam sukna i płócien. Ponieważ specyfiką i wymogiem dawnego rzemiosła była bliskość surowca, stąd w zasiewach wysoki był udział lnu. O stabilności gleb strzegomskich świadczy dominująca do dzisiaj pozycja zbóż w ogólnej strukturze zasiewów (58,6%). Klasyfikacja użytkowa gleb: w klasach I-III b - 87,3 % gruntów, w klasach IV-VI - 12,7 % gruntów. W obrębie dolin rzeki Strzegomki występują mady, zaliczane do kompleksu pszennego dobrego i pszenno-żytniego. Gleby gminy należą do urodzajnych. W obrębie gruntów ornych przeważają gleby I-IIIb klasy. Do czynników naturalnych, powodujących degradację naturalną gleb, można zaliczyć zmiany klimatyczne, zmiany szaty roślinnej oraz przemieszczanie i degradację gleby w wyniku erozji. Źródłem degradacji litosfery są także jej współoddziaływania z atmosferą i hydrosferą. Obumarłe składniki biocenozy również wnoszą do litosfery zanieczyszczenia przechwycone z hydrosfery i atmosfery. W ramach nieustannego krążenia substancji i pierwiastków w biosferze, część zanieczyszczeń i składników litosfery wchodzi w struktury organizmów żywych a także ulega alokacji do hydrosfery (np. spływ wód i zanieczyszczeń do zbiorników wodnych, rozpuszczanie się w wodzie zanieczyszczeń zawartych w osadach dennych) i do atmosfery (unoszenie pyłów z powierzchni, z wysypisk odpadów, z kopalń). Czynniki antropogeniczne, powodujące degradację antropogeniczną gleb, są związane z uprawą, zmianowaniem, mechanizacją, melioracją, chemizacją i wpływem wielu innych przejawów działalności gospodarczej. 4.3 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz.880) określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska przyrodniczego zawarte są także w następujących aktach: Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2000 r. Nr 56, poz. 679 z późniejszymi zmianami), Ustawa z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 372 z późniejszymi zmianami),

57 56 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. z 2001 r. Nr 92, poz. 1029), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. z 2001 r. Nr 106, poz. 1167), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. z 2001 r. Nr 130, poz. 1456), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 czerwca 2003 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dz. U. z 2003 r. Nr 132, poz. 1236). Gmina Strzegom leży w południowo-zachodniej części Polski na obszarze województwa dolnośląskiego, w powiecie świdnickim, na Podgórzu Sudeckim wśród Wzgórz Strzegomskich. Najwyższy szczyt, Góra Krzyżowa, położony jest w kompleksie lasów mieszanych i liczy 354 m n.p.m. Walory przyrodnicze tego obszaru zostały podkreślone przez utworzenie obszaru krajobrazu chronionego. Występuje tu niespotykana w tym klimacie roślinność. Miasto Strzegom położone jest u jej stóp w kotlinie na wysokości 230 m n.p.m., nad rzeką Strzegomką będącą dopływem Bystrzycy, z którą wpada do Odry. Ten piękny malowniczy krajobraz stwarza warunki rozwoju turystyki. Istnieje możliwość zagospodarowania Góry Krzyżowej na cele rekreacyjno sportowe, zarówno dla wypoczynku letniego jak i zimowego. Południowa część gminy to równina urozmaicona dolinami rzeki Strzegomki i jej dopływów. Na terenie miast i gminy Strzegom zlokalizowanych jest 18,2 ha lasów komunalnych (całkowita pow. lasów ha), stanowiących mienie gminne. W roku 1996 zostały opracowane plany zagospodarowania lasów, które zinwentaryzowały ich stan oraz określiły plany na najbliższe 10 lat. Podobnie jak dla lasów komunalnych, tak i dla lasów prywatnych, w obrębie miasta i gminy Strzegom, zostały opracowane plany kierunkowe. Bezpośredni nadzór techniczny nad tymi lasami sprawuje Starostwo Powiatowe w Świdnicy. W obrębie miasta i gminy Strzegom zlokalizowane są 22 drzewa oraz 2 aleje zarejestrowane jako pomniki przyrody ożywionej. Strzegomska flora jest niezwykle interesująca, co podkreślają zgodnie zarówno profesjonaliści botanicy, jak i miłośnicy tej ziemi. Jej różnorodność i bogactwo kompozycyjne wiąże się w dużej mierze z procesami wietrzenia skał bazaltowych i nierównomiernym tworzeniem się urodzajnego podłoża. Obszar, na którym występuje, liczy około 56 km 2, z czego większość terenu zajmują Wzgórza Strzegomskie. W wyniku przeprowadzonej tam w 1878 r., pierwszej dużej eksploracji botanicznej zinwentaryzowano aż 956 gatunków roślin (w tym 137 gatunków jednoliściennych i 798 dwuliściennych). Wiele z tych gatunków już wtedy stanowiło dużą rzadkość. Strzegomska fauna nie jest tak obfita w gatunki jak flora, ale i tu udało się potwierdzić występowanie rzadkich okazów owadów i skorupiaków - motyli, ślimaków i pająków. W lasach strzegomskich mają swoje gniazda także rzadsze gatunki drobnych ptaków. Wśród nich zwraca uwagę sikora czubatka, pokrzewka czarnogłówka, świstunka i należący do rodziny dzięciołów krętogłów. Poza tym napotkać można tu typową dla śląskiego leśnego krajobrazu zwierzynę - jelenie. W trawach zaś króluje niepodzielnie leśny świerszcz LASY Cele polityki leśnej Polski oraz zadania służące ich realizacji zostały sprecyzowane w wydanym przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, zatwierdzonym przez Radę Ministrów w 1997 roku, dokumencie pt. Polityka Leśna Państwa. Zgodnie z treścią tego dokumentu nadrzędnym celem polityki leśnej jest wyznaczenie kompleksu działań kształtujących stosunek człowieka do lasu, zmierzających do zachowania w zmieniającej się rzeczywistości przyrodniczej i społeczno gospodarczej

58 57 warunków do trwałej w nieograniczonej perspektywie czasowej wielofunkcyjności lasów, ich wszechstronnej użyteczności i ochrony oraz roli w kształtowaniu środowiska przyrodniczego zgodnie z obecnymi i przyszłymi oczekiwaniami społeczeństwa. Politykę leśną w Polsce na szczeblu lokalnym realizuje administracja lokalna i samorządy w zakresie bezpośredniej współpracy z nadleśnictwami i wzajemnej partycypacji w procesach planistycznych (plany urządzania lasów, plany przestrzennego zagospodarowania gminy, plany ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych), w programach podnoszenia poziomu wiedzy i świadomości ekologicznej społeczności lokalnej. Powierzchnia terenu gminy zajmowanego przez lasy wynosi ha. Na terenie gminy funkcjonuje Nadleśnictwo Jawor i Nadleśnictwo Świdnica. Ze względu na właściwości lasów drzewostany mogą spełniać wielorakie funkcje społeczne. Najważniejszymi z nich są funkcje glebo- i wodochronne, następnie udostępnienie ich dla celów rekreacyjnych i turystycznych. Taki układ warunków powoduje, że produkcja drewna pozostaje drugorzędną, natomiast na pierwszy plan wysuwają się zadania hodowlanoochronne (ciągłość zalesienia, poprawa stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu). Lasy położone w granicach powiatu są zagrożone przez wiele czynników biotycznych (szkodliwe owady, pasożytnicze grzyby, zwierzyna płowa) jak również abiotycznych (zanieczyszczenia przemysłowe, wiatry, śnieg, okiść, powodzie). Doprowadzają one do osłabienia stanu zdrowotnego, zaniku przyrostu i owocowania a nawet do usychania drzew. Podstawowymi funkcjami lasów w ochronie środowiska są: wzmocnienie obszarów i struktur cennych przyrodniczo, przeciwdziałanie procesom degradacji i erozji powierzchni ziemi, wiązanie CO 2 i gazów przemysłowych z powietrza, wody i gleby oraz neutralizacja ich negatywnego działania, zachowanie zasobów genowych flory i fauny oraz przywracanie bioróżnorodności i naturalności krajobrazu, tworzenie wypoczynku dla ludności oraz poprawa warunków życia. Lasy położone na terenie powiatu świdnickiego spełniają w swej zasadniczej części funkcje pozaprodukcyjne, wodo- i glebochronne, część z nich należy do glebowych powierzchni zachowawczych oraz są miejscem masowego wypoczynku ludności. Gospodarka leśna prowadzona jest w oparciu o uproszczone plany urządzania lasu sporządzane dla wszystkich posiadaczy lasów. Plany te sporządzane są na koszt budżetu państwa na okres 10 lat i zawierają wszystkie podstawowe wskaźniki jakie winny być wykonane celem prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej. Uproszczony plan urządzania lasu określa m.in. właściciela lasu, nr działki, powierzchnię lasu, wiek drzewostanu, skład gatunkowy, bonitację lasu, prace do wykonania wraz z maksymalną ilością pozyskiwanego drewna, grunty do zalesienia, itp. Pozyskiwane w lasach drewno podlega odbiorowi i ocechowaniu, oraz wydaniu świadectwa legalności pochodzenia drewna. Ogólnie należy stwierdzić, że gospodarka w lasach nie stanowiących własności skarbu państwa w wielu wypadkach jest nieprawidłowa. Las traktowany jest jako pewnego rodzaju nieużytek służący jedynie do pozyskiwania drewna bez prowadzenia prawidłowej gospodarki leśnej takiej jak dolesienia, pielęgnacja młodników, ochrona przed zanieczyszczeniem i dewastacja. Zalesienia są główną formą zagospodarowania gruntów niskiej jakości, których rolnicze użytkowanie jest nie opłacalne. Zalesienia wprowadzane na grunty rolne powinny być integrowane z wdrażaniem rolnictwa ekologicznego. Od stycznia 2002 r. obowiązuje w Polsce ustawa o zalesianiu gruntów rolnych i warunkach otrzymania z tego tytułu dotacji. W myśl tej ustawy grunty klas V i VI, VIz oraz klasy IV do 10% powierzchni zalesianej oraz grunty położone na stoku o nachyleniu ponad 15%, grunty zdegradowane wchodzące w skład gospodarstw rolnych mogą być przeznaczone do zalesiania.

59 ŁOWIECTWO Łowiectwo polega na planowym gospodarowaniu zwierzyną, zgodnie z zasadami gospodarki leśnej i rolnej oraz wymaganiami ochrony przyrody. Podstawowymi działaniami praktycznymi gospodarki łowieckiej są hodowla i ochrona zwierzyny oraz pozyskiwanie zwierzyny oparte na zasadach umiejętności myśliwskich i etyce łowieckiej. Całość zagadnień prawnych łowiectwa określają przepisy prawa łowieckiego. Gospodarka łowiecka prowadzona jest przez koła łowieckie zrzeszone w Polskim Związku Łowieckim oraz przez Lasy Państwowe i Agencję Nieruchomości Rolnych w obwodach łowieckich (wydzielonych administracyjnie o powierzchni co najmniej 3000 ha). Podziału województwa na obwody dokonuje wojewoda, a starosta ustala czynsz dzierżawny i podpisuje umowy dzierżawne z Kołami Łowieckimi. Obwody łowieckie użytkowane są przez Koła Łowieckie na podstawie dziesięcioletnich umów dzierżawnych. Koła Łowieckie posiadają osobowość prawną, są niezależne, nie otrzymują dotacji państwowych, a środki finansowe na prowadzenie gospodarki łowieckiej czerpią ze sprzedaży upolowanej zwierzyny, prac społecznych wykonywanych przez członków koła i kontraktowania polowań dla myśliwych zagranicznych. Gospodarka łowiecka prowadzona jest na podstawie zatwierdzonych przez nadleśniczych Lasów Państwowych planów łowiecko-hodowlanych na rok gospodarczy OBSZARY CHRONIONE Na terenie gminy Strzegom nie funkcjonują aktualnie systemy obszarów chronionych. W fazie projektowanej znajduje się obszar częściowego rezerwatu przyrody GÓRA KRZYŻOWA. Celem utworzenia rezerwatu jest zachowanie, ze względów naukowych dydaktycznych i turystycznych, naturalnych fragmentów zbiorowisk rosnących na Wzgórzach Strzegomskich Przedgórza Sudeckiego m.in.: objęte ochroną prawną, - bluszcz pospolity, - barwinek pospolity, - rojnik pospolity, - naparstnica zwyczajna, - lilia złotogłów, rzadkie i zagrożone: - mannia fragrans, - rogownica drobna, - rogownica drobnokwiatowa, - irga zwyczajna, - ligustr pospolity, - złocień baldachogroniasty, - perłówka orzęsiona, inne: - przytuliła pachnąca, - gajowiec żółty, - szczyr trwały, - miodunka ćma, - konwalia majowa, - możylinek trójnerwowy, - przylaszczka pospolita, - zawilec gajowy, drzewostan: dąb, buk, modrzew, grab, klon, lipa, jesion, świerk, sosna. Na terenie gminy znajduje się wiele interesujących okazów drzew pomników przyrody.

60 59 Tabela 7. Pomniki przyrody w gminie Strzegom Lp. Gatunek Miejscowość Obwód (cm) Miejsce wystąpienia 1. Lipa Strzegom 400 Aleja Wojska Polskiego - przy Straży Pożarnej 2. Grab Jaroszów 300 W ogrodzie obok stawu przy pałacu 3. Cis Strzegom W parku miejskim 300 m od ZSZ 4. Klon Jawor Strzegom 240 W parku przedszkolnym 15 m od ul. Parkowej 5. Klon Srebrzysty Strzegom 357 W parku miejskim przy ul. Kasztelańskiej 6. Tulipanowiec Goczałków górny 300 W parku obok pałacu 7. Dąb Szypułkowy Strzegom 350 W parku przy ul. Parkowej, park przedszkolny 8. Klon Żółkiewka 260 W parku 9. Klon Strzegom 310 W parku przy ul. Parkowej, park przedszkolny 10. Buk Zwyczajny Żelazów 330 W parku pałacowym PSK 11. Buk Zwyczajny Żelazów 320 W parku 12. Buk Zwyczajny Strzegom 426 W parku miejskim obok dworca 13. Buk Zwyczajny Żelazów 310 W parku pałacowym PSK 14. Platan Bartoszówek 460 W parku PGR 15. Platan Strzegom 440 W parku przy ul. Parkowej 16. Świerk Pospolity Żółkiewka 300 W parku 17. Kasztanowiec Strzegom 400 W parku przy ul. Parkowej 18. Platan Żółkiewka 450 W parku 19. Platan Żółkiewka 450 W parku 20. Buk Zwyczajny Strzegom 250 W parku przy ul. Parkowej 21. Topola Strzegom 400 Przy Szkole Podstawowej Nr Aleja Klonowo-Brzozowa Strzegom - Park od ul. Dolnej do PKS-u 23. Aleja Kasztanowa Strzegom - Od ul. Czerwonego Krzyża do Paderewskiego 4.4 GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA I ZASOBY WÓD WSTĘP Zasoby wody w Polsce są małe. Średni odpływ wód powierzchniowych z wielolecia wynosi około 63,1 m 3 /rok (1660 m 3 /rok/mieszkańca), a w krajach europejskich około trzykrotnie więcej. Objętość eksploatacyjną zasobów wód podziemnych w Polsce oszacowano w 1996 r. na 15,6 km 3. Wody naturalne są złożonymi, wielofazowymi układami, zawierającymi roztworzone sole mineralne, gazy i substancje organiczne, których skład i proporcje są zmienne w przestrzeni i w czasie (sezonowość). Ich skład zależy również w znacznej mierze od działalności człowieka, niestety rozumianej jako zanieczyszczanie wód. Granicą możliwości wykorzystania wód dla potrzeb człowieka jest zdolność środowiska wodnego do samooczyszczania (pojemność asymilacyjna). Biorąc zatem pod uwagę niewielkie zasoby wodne Polski oraz lata zaniedbań skutkujące bardzo złą jakością głównie wód powierzchniowych, konieczne jest racjonalne korzystanie z posiadanych zasobów przy jednoczesnej stałej dbałości o stan czystości wód w Polsce. W niniejszym rozdziale przedstawiono stan czystości wód na terenie gminy Strzegom oraz gospodarkę wodno-ściekową z uwzględnieniem oddziaływania na środowisko naturalne REGULACJE PRAWNE Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi gospodarowanie wodami są ustawy: Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami), Prawo Wodne z dnia 18 lipca 2001 r (Dz. U. Nr 115, poz z późniejszymi zmianami), O zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków z dnia 7 czerwca 2001 r. (Dz. U. Nr 72, poz. 747). oraz akty wykonawcze:

61 60 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 212, poz. 1799), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie dopuszczalnych mas substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz. U. Nr 35 poz.309); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241 poz.2093); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Z 2003 r. Nr 4 poz.44); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. Nr 204, poz. 1728); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 203, poz. 1718); Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz.U. 134 poz. 1140), Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. 32 poz. 284). Ogólne zasady dotyczące badania i oceny jakości wód podziemnych są ujęte w art. 49 ust. 1 i 2 ustawy Prawo wodne (Dz.U ). Na etapie projektu jest rozporządzenie w sprawie klasyfikacji wód, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu wód powierzchniowych i podziemnych, gdzie określono nowe zasady klasyfikacji dla prezentowania stanu jakości wód powierzchniowych wprowadzając pięć klas jakości tych wód. Ponadto nowymi elementami są następujące zagadnienia: wprowadzenie obowiązku monitorowania w wodach powierzchniowych substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, wyróżnienie trzech sposobów prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych, wprowadzenie trzech kategorii oceny stanu wód powierzchniowych na podstawie elementów hydrologicznych i morfologicznych, prowadzenie monitoringu stanu wód podziemnych w zakresie diagnostycznym, operacyjnym i badawczym oraz wykonywanie pomiarów stanu ilościowego. W projekcie rozporządzenia zakłada się również nowy sposób prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych, kładąc główny nacisk na jego użyteczność oraz przydatność w kształtowaniu strategii gospodarowania i ochrony zasobów wodnych. Zakres i częstotliwość badań oraz lokalizacja punktów pomiarowych bezpośrednio uzależnione są od sposobu użytkowania wód, który zostanie określony w wykazach wód. Zgodnie z art. 92 ustawy Prawo wodne do zadań dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej należy przygotowanie następujących wykazów: wód powierzchniowych i podziemnych, które są lub mogą być wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, wód powierzchniowych wykorzystywanych do celów rekreacyjnych, a w szczególności do kąpieli, wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków lub innych organizmów w warunkach naturalnych oraz umożliwiających migracje ryb,

62 61 wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych. Zgodnie z art. 211 ust. 2 ustawy Prawo wodne wykazy te powinny zostać sporządzone w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie ustawy tj. do 31 grudnia 2003 r. W związku z powyższym uruchomienie monitoringu zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniach będzie możliwe dopiero w latach Od połowy marca obowiązuje nowe Rozporządzenie w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Rozporządzenie traci moc z dniem 1 stycznia 2005 r., a więc czas jego obowiązywania jest mocno ograniczony. W rozporządzeniu tym wprowadzono 5 klas jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Dokładniejsze powyższe rozporządzenie przedstawiono w punkcie 2.5 niniejszego opracowania. Do końca 2002 r. obowiązywało rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód i ziemi (Dz.U ). Ocenę jakości wód dla minionych lat przeprowadzono zatem dla obecnie już nie obowiązujących przepisów. Do czasu wejścia w życie ww. rozporządzenia ocena jakości wód podziemnych była prowadzona w oparciu o klasyfikację zawartą we Wskazówkach metodycznych dotyczących tworzenia regionalnych i lokalnych monitoringów wód podziemnych (PIOŚ, 1995). W 2002 r. ukazało się również rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie zakresu, czasu, sposobu oraz warunków prowadzenia monitoringu składowisk odpadów (Dz.U ) określające zakres badanych parametrów w wodach podziemnych i odciekach dla składowisk odpadów niebezpiecznych oraz składowisk odpadów innych niż niebezpieczne oraz dla składowisk przyjmujących odpady komunalne GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA Zaopatrzenie w wodę Zjawiskiem obserwowanym od lat jest generalnie stale malejące zużycie wody. Dotyczy to zarówno gospodarstw domowych jak i przemysłu. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka, m.in. w ostatnich latach zmniejszyła się liczba zakładów przemysłowych, obiekty przestarzałe ustępują miejsca nowym technologiom. Nie bez znaczenia jest również rosnąca świadomość ekologiczna, ludzie coraz częściej zaczynają dostrzegać związek pomiędzy własnymi działaniami a stanem środowiska naturalnego. Wydaje się jednak, że najistotniejszym aspektem pozostaje jednak ekonomia. Woda stała się dobrem kosztownym, stanowiącym relatywnie znaczącą pozycję zarówno w budżetach domowych jak i zakładów przemysłowych niezależnie od wielkości. Fakt ten stał się inicjatorem działań zmierzających do ograniczenia kosztów poprzez ograniczenie zużycia wody. Osiągano to poprzez zmiany technologiczne, stosowanie obiegów zamkniętych ale również, głównie w gospodarstwach domowych, racjonalne użytkowanie. Stosowane obecnie coraz powszechniej wodomierze w indywidualnych gospodarstwach domowych doprowadziły do ograniczenia zużycia wody dochodzącym nawet do kilkudziesięciu procent. Zmiany w ilości pobieranej wody na terenie województwa dolnośląskiego w latach przedstawiono na rysunku 1.

63 62 Rysunek 1. Ilości wody pobieranej przez przemysł i zakłady wodociągowe na terenie województwa dolnośląskiego w latach (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) Ludność gminy Strzegom blisko w 100% korzysta z wodociągów. Pozostali mieszkańcy zaopatrują się w wodę z ujęć własnych (studnie kopane i wiercone). Zużycie wody przez gospodarstwa domowe (wg. sprzedaży wody): 2001 rok 767 dam 3 /rok, 2001 rok 767 dam 3 /rok, 2001 rok 767 dam 3 /rok Odprowadzanie ścieków Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat w gospodarce wodno-ściekowej zachodziły istotne zmiany, dotyczące zarówno ilości pobieranej wody, ilości i składu odprowadzanych do wód powierzchniowych ścieków, jak również infrastruktury komunalnej miast i wsi. Ilość odprowadzanych ścieków jest pochodną ilość pobieranej wody, a ta w ostatnich latach uległa zmniejszeniu. W ślad za tym zmniejsza się także ilość ścieków, zarówno tych zrzucanych bezpośrednio przez zakłady przemysłowe, jak i odprowadzanych sieciami kanalizacji miejskich. Ilość ścieków wymagających oczyszczania stale zmniejsza się, zachodzą też korzystne zmiany w sposobie oczyszczania ścieków. Na terenie województwa dolnośląskiego, w porównaniu z 1997 r., zmniejszyła się prawie trzykrotnie ilość ścieków oczyszczanych tylko mechanicznie, natomiast sześciokrotnie wzrosła ilość ścieków oczyszczanych na oczyszczalniach z podwyższonym stopniem usuwania biogenów. Spadła też trzykrotnie ilość ścieków nieoczyszczanych (tabela 8, rysunek 2).

64 63 Tabela 8. Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych lub do ziemi z terenu województwa dolnośląskiego (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) Ścieki przemysłowe Ilość [mln m 3 ] i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych mln m 3 % mln m 3 % mln m 3 % mln m 3 % mln m 3 % mln m 3 % Ogółem 268, , , , , ,8 100 Ścieki przemysłowe odprowadzane z zakładów - w tym wody chłodnicze (umownie czyste) 126,1 47,0 109,8 44,1 94,5 42,2 87,1 41,5 107,1 47,5 129,0 53,3 20,1 7,0 23,0 9,2 30,5 13,6 21,9 10,4 38,3 17,0 61,3 25,4 Ścieki komunalne 142,3 53,0 139,0 55,9 129,2 57,8 122,5 58,4 118,5 52,5 112,8 46,7 Ścieki wymagające oczyszczania 248,3 92,5 225,5 90,8 193,2 86,4 187,7 89,5 187,3 83,0 180,5 74,6 Ścieki oczyszczone 223,7 90,0 211,1 84,8 185,8 83,1 179,7 85,7 179,6 79,6 173,4 71,7 - mechanicznie 73,6 30,0 53,3 21,4 36,5 16,3 30,9 14,7 29,1 12,9 27,3 11,3 - chemicznie 25,4 10,0 27,3 11,0 25,5 11,4 22,9 10,9 28,7 12,7 29,8 12,3 - biologicznie 115,9 47,0 114,4 46,0 107,8 48,2 105,5 50,3 75,4 33,4 63,0 26,1 - z podwyższonym usuwaniem biogenów 8,8 4,0 16,2 6,5 16,0 7,2 20,5 9,8 36,6 16,2 53,3 22,0 Ścieki nie oczyszczane 24,6 10,0 14,6 5,9 7,4 3,3 8,0 3,8 7,8 3,5 7,1 2,9 - odprowadzane siecią kanalizacyjną 11,7 5,0 7,1 2,9 5,2 2,3 5,0 2,4 4,7 2,1 4,9 2,0 Rysunek 2. Zmiany ilości ścieków komunalnych i przemysłowych na terenie województwa dolnośląskie w okresie (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) Gospodarka wodno-ściekowa gminy Strzegom Wodociągi Na terenie miasta i gminy Strzegom występują układy wodociągowe promieniste i pierścieniowe. Gmina posiada 4 ujęcia wody: Olszany, Tomkowice, Żelazów, Jaroszów, w których woda ujmowana jest ze studni głębinowych. Stan techniczny ujęć wód i sieci wodociągowych jest dobry. Zwodociągowane są wszystkie miejscowości gminy: Bartoszówek, Goczałków, Goczałków Górny, Godziszówek, Granica, Graniczna, Grochotów, Jaroszów, Kostrza, Międzyrzecze, Modlęcin, Morawa, Olszany, Rogoźnica, Rusko, Skarżyce, Strzegom, Stanowice, Stawiska, Tomkowice, Wieśnica, Żelazów, Żółkiewka. Długość przesyłowej sieci wodociągowej wynosi 54 km, rozdzielczej 113,6 km a przyłączy 38,9 km. Charakterystykę ujęć wody przedstawiono poniżej.

65 64 STACJA UZDATNIANIA WODY W OLSZANACH 1. Krótki opis technologii uzdatniania wody. Woda surowa pobierana jest ze studni głębinowych (7 szt.) i podawana jest na 4 wieże ociekowe w komorze napowietrzania. Napowietrzona woda gromadzona jest w zbiorniku reakcji pod wieżami, skąd tłoczona jest na 4 filtry pośpieszne (I stopień filtracji), a następnie na 2 filtry pośpieszne stanowiące II stopień filtracji. Po przefiltrowaniu woda magazynowana jest w zbiorniku wody czystej skąd tłoczona jest do sieci. Uzdatniona woda spełnia wymogi wody do picia zgodnie z Roz. Min. Zdrowia z 19 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 203, poz. 1718). 2. Zaopatrywane miejscowości. Z wyżej wymienionego ujęcia zaopatrywane są następujące miejscowości: miasto Strzegom, Olszany, Stanowice, Grochotów, Międzyrzecze, Stawiska, Granica, Modlęcin, Morawa, Wieśnica, Graniczna, Skarzyce. 3. Liczba mieszkańców korzystających z wodociągu: , w tym z gminy Jaworzyna Śl. 350 osób w miejscowości Pasieczna (sprzedaż hurtowa wody). 4. Posiadane pozwolenia wodnoprawne. Ujęcie w Olszynach posiada pozwolenie wodnoprawne na pobór wód podziemnych w łącznej ilości m 3 /d. 5. Wydajność rzeczywista m 3 /d. 6. Długość sieci wodociągowej: 112 km, w tym: sieć przesyłowa 31,1 km, sieć rozdzielcza 80,9 km. STACJA UZDATNIANIA WODY W ŻELAZOWIE 1. Krótki opis technologii uzdatniania wody. Woda surowa pobierana jest ze studni głębinowych (3 szt.) i podawana jest na filtr pośpieszny CULLIGAN, który wypełniony jest złożem katalitycznym. Do wody surowej, przed filtrem, dozowany jest podchloryn sodu jako utleniacz związków żelaza i manganu oraz wodorotlenek sodu w celu korekty ph. Po przefiltrowaniu woda magazynowana jest w zbiornikach wody czystej skąd tłoczona jest do sieci. Uzdatniona woda spełnia wymogi wody do picia zgodnie z Roz.Min.Zdrowia z 19 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 203, poz. 1718). 2. Zaopatrywane miejscowości. Z wyżej wymienionego ujęcia zaopatrywane są następujące miejscowości: Żelazów, Żółkiewka, Kostrza, Rogoźnica, Goczałków, Goczałków Górny, Godzieszówek. 3. Liczba mieszkańców korzystających z wodociągu: Posiadane pozwolenia wodnoprawne. Ujęcie w Żelazowie posiada pozwolenie wodnoprawne na pobór wód podziemnych w łącznej ilości 390 m 3 /d. Wydajność rzeczywista 320 m 3 /d. 4. Długość sieci wodociągowej. 33,7 km, w tym: sieć przesyłowa 15,0 km, sieć rozdzielcza 18,7 km. STACJA UZDATNIANIA WODY W TOMKOWICACH 1. Krótki opis technologii uzdatniania wody. Napowietrzona woda surowa pobierana z 2 studni głębinowych podawana jest na filtr pośpieszny, który stanowi I st. filtracji. II st. filtracji stanowią filtry APIR 300 firmy CUNO.

66 65 Do wody surowej, przed filtracją I st. dozowany jest podchloryn sodu. Po II st. filtracji woda magazynowana jest w zbiorniku wody czystej, skąd pompy tłoczą ją do sieci. Uzdatniona woda spełnia wymogi wody do picia zgodnie z Roz.Min.Zdrowia z 19 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 203, poz. 1718). 2. Zaopatrywane miejscowości. Z wyżej wymienionego ujęcia zaopatrywana jest wieś Tomkowice. Liczba mieszkańców korzystających z wodociągu: Posiadane pozwolenia wodnoprawne. Ujęcie w Tomkowicach posiada pozwolenie wodnoprawne na pobór wód podziemnych w łącznej ilości 144 m3/d. Wydajność rzeczywista 35 m3/d. 4. Długość sieci wodociągowej. 4,3 km, w tym: sieć przesyłowa 0,5 km, sieć rozdzielcza 3,8 km. STACJA UZDATNIANIA WODY W JAROSZOWIE 1. Krótki opis technologii uzdatniania wody. Woda surowa pobierana jest ze studni głębinowych (2 szt.) i poddawana jest napowietrzaniu, a następnie dwustopniowej filtracji na 2 filtrach pośpiesznych wypełnionych piaskiem kwarcowym. Po filtracji woda magazynowana jest w zbiornikach wody czystej skąd, tłoczona jest do sieci. Uzdatniona woda spełnia wymogi wody do picia zgodnie z Roz.Min.Zdrowia z 19 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 203, poz. 1718). 2. Zaopatrywane miejscowości. Z wyżej wymienionego ujęcia zaopatrywane są następujące miejscowości: Jaroszów, Rusko, Bartoszówek. 3. Liczba mieszkańców korzystających z wodociągu: Posiadane pozwolenia wodnoprawne. Ujęcie w Jaroszowie posiada pozwolenie wodnoprawne na pobór wód podziemnych w łącznej ilości 700 m 3 /d. Wydajność rzeczywista 350 m 3 /d. 5. Długość sieci wodociągowej. 17,67 km, w tym: sieć przesyłowa 7,4 km, sieć rozdzielcza 10,2 km. W tabeli 9 przedstawiono roczne zużycie wody.

67 66 Tabela 9. Zużycie wody w gminie Strzegom Lp. Miejscowość 2000 r r r. W tys. m 3 w tys. m 3 w tys. m 3 SUW OLSZANY 1 Strzegom 869,4 804,2 741,3 2 Olszany 37,8 34,2 34,6 3 Stanowice 33,0 34,1 38,8 4 Grochotów 2,4 2,0 2,4 5 Międzyrzecze 5,1 5,4 5,5 6 Stawiska 0,7 1,1 2,0 7 Granica 2,2 4,4 2,5 8 Modlęcin Mały 0,2 0,3 0,4 9 Morawa - 0,6 7,2 10 Wieśnica - 0,2 1,3 11 Graniczna - - 4,0 12 Skarżyce - - 0,2 SUW ŻELAZÓW 13 Żelazów 6,3 5,4 5,9 14 Żółkiewka 8,7 7,7 7,5 15 Kostrza 16,8 17,9 20,1 16 Rogoźnica 13,0 14,4 15,2 17 Goczałków 27,2 28,8 29,6 18 Goczałków Górny 4,3 4,5 4,7 19 Godzieszówek 0,3 1,5 2,4 SUW JAROSZÓW 20 Jaroszów 56,9 57,0 55,5 21 Rusko 12,4 10,0 10,7 22 Bartoszówek - - 0,4 SUW TOMKOWICE 23 Tomkowice 9,5 10,3 10,8 ZAKUP HURTOWY WODY 24 Modlęcin Duży 1,1 2,0 2,3 Kanalizacja Na terenie gminy Strzegom długość sieci kanalizacyjnej wynosi 51,57 km, w tym 35 km w mieście Strzegom, w którym zinwentaryzowane są 1051 przyłącza kanalizacyjne. Ścieki sanitarne i opadowe na terenie Strzegomia odprowadzane są poprzez rozdzielczy system kanalizacyjny: ścieki sanitarne kierowane są do Miejskiej Oczyszczalni Ścieków w Strzegomiu, natomiast wody opadowe do rzeki Strzegomki. W przeważającej części miasta występuje przedwojenna kanalizacja piętrowa tzn. nad kolektorem kanalizacji sanitarnej znajduje się kolektor kanalizacji deszczowej. Pozostałe rejony miasta skanalizowano w latach powojennych. Stan techniczny przedwojennej kanalizacji sanitarnej ocenia się jako dobry, jednak nielegalne podłączenia przykanalików kanalizacji deszczowej powoduje jej przeciążenie. Uwidacznia się to przede wszystkim w ul. Szarych Szeregów, gdzie znajduje się kolektor kanalizacji sanitarnej odprowadzający ścieki z Osiedla Kamionka I, Kamionka II, części Alei Wojska Polskiego oraz ulic: Legnickiej, Bankowej, św. Anny, Dąbrowskiego, Wesołej, Armii Krajowej, Zielonej i św. Jadwigi. Nawet niewielkie opady deszczu powodują podniesienie się poziomu ścieków w kolektorze począwszy od skrzyżowania ul. Szarych Szeregów z ul. Wolską do Oczyszczalni. W wyniku spiętrzenia ścieków w kolektorze kanalizacji sanitarnej następuje wydostawanie się wody poprzez otwory we włazach kanalizacyjnych co powoduje zalewanie ulicy, bądź pod wpływem naporu wody zostają przemieszczone pokrywy studni. Wraz z wodami opadowymi do kanalizacji sanitarnej przedostają się duże ilości zanieczyszczeń zmytych z powierzchni terenu (żwir, piasek), które osadzając się w przewodach zmniejszają ich przekrój.

68 OCZYSZCZALNIE ŚCIEKÓW Wprowadzenie ścieków do środowiska (do wód lub do ziemi) obwarowane jest szeregiem zasad określonych w ustawodawstwie polskim. Większość z powstających ścieków wymaga oczyszczenia w celu doprowadzenia ilości niesionych zanieczyszczeń do wartości dopuszczalnych. W praktyce jednak z produkowanych i wprowadzanych do wód, w 2000 roku na terenie Polski, ok hm3 ścieków wymagających oczyszczenia (komunalnych i przemysłowych) około 400 hm3 nie jest oczyszczanych. Należy jednak zauważyć, że w porównaniu z latami , kiedy to na 4200 do 4700 hm3 ścieków wymagających oczyszczenia (komunalnych i przemysłowych) aż około 2000 hm3 nie była oczyszczana, obserwuje się znaczną poprawę sytuacji. Strukturę powstających ścieków w odniesieniu do terenu województwa dolnośląskiego przedstawiono w tabeli 8 w punkcie Generalnie ilość powstających ścieków w porównaniu z latami osiemdziesiątymi znacznie zmalała, osiągając minimum w latach 1999/2000 i od tego czasu obserwuje się ich powolny wzrost. Ilość i jakość ścieków wprowadzanych do wód lub do ziemi bezpośrednio wpływa na stan środowiska naturalnego, a w szczególności stan czystości wód powierzchniowych. Trucicielami są zarówno zakłady przemysłowe, zrzucające ścieki oczyszczone w stopniu niedostatecznym, bądź w ogóle bez oczyszczania, jak również ludność, głównie z obszarów wiejskich, gdzie jedynie kilkanaście procent mieszkańców odprowadza ścieki komunalne do oczyszczalni ścieków. Dane dotyczące oczyszczania ścieków komunalnych na terenie powiatów województwa dolnośląskiego przedstawiono na rysunku 3, a ścieków przemysłowych na rysunku 4. Rysunek 3. Procent ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków na terenie poszczególnych powiatów województwa dolnośląskiego

69 68 Rysunek 4. Ilość oczyszczalni komunalnych i przemysłowych na terenie województwa dolnośląskiego w latach (wg danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego) W ostatnich latach powszechnie stosowanym rozwiązaniem zmierzającym do oczyszczania ścieków komunalnych na terenach nie wyposażonych w kanalizację ściekową są lokalne przydomowe oczyszczalnie ścieków. Dokładna ilość wszystkich oczyszczalni ścieków funkcjonujących na terenie powiatu świdnickiego i gminy Strzegom jest zatem trudna do określenia, chociażby z powodu stale rosnącej ich liczby. Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego na terenie powiatu świdnickiego eksploatowanych jest obecnie 12 komunalnych oczyszczalni ścieków. W tabeli 10 przedstawiono dane statystyczne dotyczące oczyszczalni powiatu. Tabela 10. Oczyszczalnie komunalne na terenie powiatu świdnickiego wg danych GUS za 2002 rok Obszar Powiat świdnicki Ludność komunalne oczyszczalnie ścieków Obsługiwana liczba przepustowość ogółem przez ogółem w tym Ogółem w tym oczyszczalnie biologiczne biologiczne osób [%] [szt] [szt] [m 3 /dobę] [m 3 /dobę] , Ścieki poddawane procesowi oczyszczania dostarczane są do oczyszczalni głównie siecią kanalizacyjną oraz dowożone samochodami asenizacyjnymi do stacji zlewnych ze zbiorników bezodpływowych znajdujących się na posesjach nie podłączonych do systemu kanalizacji. Od stopnia rozwinięcia sieci kanalizacyjnej zależy więc w znacznej mierze ilość doprowadzanych do oczyszczalni ścieków. W wyniku słabo rozwiniętej sieci kanalizacyjnej na terenie powiatu świdnickiego, zwłaszcza na terenach wiejskich, wiele z komunalnych oczyszczalni ścieków jest niedociążonych. Ludność wiejska w zdecydowanej większości przypadków odprowadza ścieki do zbiorników bezodpływowych umieszczonych na terenie posesji lub niestety bezpośrednio do wód lub do ziemi (np. rowami melioracyjnymi lub poprzez zbiorniki przepływowe). Osobną grupę stanowią funkcjonujące na terenie gminy zakłady przemysłowe, często produkujące znaczne ilości ścieków. Ścieki przemysłowe poddawane są procesom oczyszczania w obiektach zakładowych, lub wprowadzane do kanalizacji. Wybór sposobu oczyszczania zależny jest przede wszystkim od rodzaju i ilości zawartych zanieczyszczeń, ale również od możliwości technicznych czy też decyzji właścicieli. Sposób prowadzenia gospodarki wodno-ściekowej na terenach zakładów, może być kontrolowany przez właściwe organy gminne. MIEJSKA OCZYSZCZALNIA ŚCIEKÓW W STRZEGOMIU 1. Krótki opis technologii ścieków. OŚ w Strzegomiu jest oczyszczalnią mechaniczno-biologiczną z podwyższonym usuwaniem biogenów. Dopływające ścieki przepływają przez przedwojenny

70 69 piaskownik, a następnie trafiają do budynku krat, gdzie zainstalowane są dwa zespoły krat rzadkich typu KUMP 900. Z budynku krat ścieki kierowane są do osadnika wstępnego (szt. 2, V=226,8 m3), gdzie następuje sedymentacja osadu, który jako wstępny odprowadzany jest na laguny osadowe. Ścieki z osadnika wstępnego trafiają do 2 komór beztlenowych (V=2x675), w których cyrkulacja pozioma odbywa się za pomocą mieszadeł. Z komór beztlenowych ścieki przepływają do komór tlenowych (2x1338 m3), gdzie za pomocą drobnopęcherzykowego systemu napowietrzania, realizowanego poprzez ceramiczne filtrosy produkcji PORWATER Wrocław, zachodzą procesy biologicznego oczyszczania ścieków za pomocą osadu czynnego. Przed osadnikiem wtórnym dozowany jest koagulant siarczan żelazowy w celu chemicznego strącania fosforu. Z komór osadu czynnego ścieki kierowane są do osadnika wtórnego (2 x 700 m3), gdzie następuje oddzielenie ścieków oczyszczonych od osadu. Część osadu recyrkulowana jest do obiegu, a część jako tzw. ON odprowadzany jest na laguny (2 szt. V=5300 m3). Skuteczność oczyszczania: BZT5-98 %, ChZT - 95 %, Zawiesina 95 %. 2. Miejscowości, z których dopływają ścieki rozdzielczym systemem kanalizacyjnym na oczyszczalnię w Strzegomiu: miasto Strzegom, Morawa, Międzyrzecze. Liczba mieszkańców korzystających z systemu kanalizacji sanitarnej: Oczyszczalnia posiada pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie ścieków do rzeki Strzegomki w łącznej ilości m 3 /d. Przepustowość rzeczywista oczyszczalni m 3 /d. 4. Sposób postępowania z osadami ściekowymi. Wytworzone osady w ilości ok. 250 Mg s.m.o./rok retencjonowane są na lagunach, skąd pobierane są raz w roku do odwodnienia na przewoźnych urządzeniach. Po odwonieniu osady przekazywane są innemu posiadaczowi do wykorzystania. 5. Długość sieci kanalizacyjnej: 40,6 km. OCZYSZCZALNIA ŚCIEKÓW W RUSKO 1. Krótki opis technologii ścieków. OŚ w Rusku jest oczyszczalnią mechaniczno-biologiczną. Na dopływie zainstalowana jest krata, przeznaczona do zatrzymywania skratek. Ścieki pozbawione skratek gromadzone są zbiorniku czerpalnym pompowni, skąd cyklicznie pompa pompuje je do osadnika wstępnego typu Imhoffa. Gromadzenie i stabilizacja beztlenowa osadów zachodzi w wydzielonej komorze fermentacji umieszczonej pod częścią przepływową osadnika wstępnego. Ścieki, pozbawione zawiesin opadających, przepływają rurociągiem do komory biologicznego oczyszczania, w której zanurzony jest obracający się walec z nawiniętą siatką wypełniaczem. W czasie przepływu przez komorę ścieki kontaktują się wielokrotnie z błoną biologiczną wypełniacza, a także biomasą obecną w recyrkulacie. Po przepływie przez złoże oczyszczone biologicznie ścieki trafiają do osadnika wtórnego, gdzie następuje wydzielanie biomasy. Sklarowane ścieki poprzez przelewy odbierane są korytem obwodowym i następnie odpływają poza obrys budynku. Opadająca na dno osadnika biomasa zawracana jest pompą mamutową przed złoże obrotowe, a jej pewna część, jako osad nadmierny, odprowadzana jest przed osadnik wstępny celem wspólnej stabilizacji z osadami wstępnymi w komorze fermentacyjnej. Osady po przefermentowaniu suszone są na poletkach. Oczyszczone ścieki, poprzez koryto pomiarowe, odprowadzane są dalej rowem otwartym do odbiornika.

71 70 Skuteczność oczyszczania: BZT5-97 %, ChZT - 96 %, Zawiesina 95 %. 1. Ścieki dopływają rozdzielczym systemem kanalizacyjnym na oczyszczalnię z miejscowości Rusko. 2. Liczba mieszkańców korzystających z systemu kanalizacji sanitarnej: Oczyszczalnia posiada pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie ścieków w łącznej ilości 40 m 3 /d do rowu dopływu potoku w Dąbie. Przepustowość rzeczywista oczyszczalni 11,0 m 3 /d. 4. Sposób postępowania z osadami ściekowymi. Wytworzone osady w ilości ok. 1 Mg s.m.o./rok retencjonowane są na lagunach, skąd pobierane są raz w roku do odwodnienia na przewoźnych urządzeniach. Po odwonieniu osady przekazywane są innemu posiadaczowi do wykorzystania. 5. Długość sieci kanalizacyjnej: 0,7 km. W tabeli 11 przedstawiono ilość doprowadzanych i oczyszczanych ścieków w oczyszczalniach ścieków Strzegom i Rusko. Tabela 11. Ilość oczyszczanych ścieków w oczyszczalniach ścieków Oczyszczalnia 2000 r. [tys.m3] 2001 r. [tys.m3] 2002 r. [tys.m3] Oczyszczalnia Strzegom Oczyszczalnia Rusko ścieków ścieków WODY POWIERZCHNIOWE W ostatnich latach w gospodarce wodno-ściekowej województwa dolnośląskiego zachodziły zmiany istotnie wpływające na jakość rzek. Dotyczyły one ilości pobieranej wody, ilości i składu odprowadzanych do wód powierzchniowych ścieków, oraz infrastruktury komunalnej miast i wsi. Ilość wody pobieranej przez przemysł w porównaniu do roku 1980 spadła ponad dwukrotnie co jest głównie efektem zmian strukturalnych, jakie zaszły w gospodarce, przy czym ostatnio zużycie wykazuje lekką tendencją rosnącą. Podobnie zmniejszyła się szczególnie wyraźnie po roku 1990 ilość wody pobieranej przez wodociągi komunalne. Jest to wynikiem przede wszystkim bardziej oszczędnego zużycia wody w gospodarstwach domowych, poddawanych coraz bardziej ścisłemu rozliczaniu pobieranej wody, jak również modernizacji zakładów uzdatniania wody i sieci wodociągowych, zmierzających do minimalizacji strat własnych wodociągów. W ślad za zmianami w ilości pobieranej wody zmniejsza się także ilość ścieków, zarówno tych zrzucanych bezpośrednio przez zakłady przemysłowe, jak i odprowadzanych sieciami kanalizacji miejskich. W ostatnich latach zrealizowano również wiele inwestycji polegających na uruchamianiu wysokosprawnych mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków, do których podłączonych jest blisko 70% mieszkańców województwa. Obok zmniejszającej się ilości ścieków, zarówno komunalnych, jak i przemysłowych, jest to ważny czynnik wpływający na stałą poprawę stanu czystości powierzchniowych wód płynących Wody powierzchniowe w gminie Strzegom Ze względu na specyficzne podłoże geologiczne (skały bazaltowe) okolice Strzegomia znajdują się w obszarze najniższej gęstości sieci rzecznej na Dolnym Śląsku, co ma swoje konsekwencje w dostępie do wody, ważnym zwłaszcza w planowaniu inwestycyjnym. Samo miasto usytuowane jest na lewym brzegu Strzegomki, jednej z rzek

72 71 Przedgórza Sudeckiego, stanowiącej lewobrzeżny dopływ Bystrzycy. Jej źródła znajdują się w Górach Wałbrzyskich w pobliżu wsi Nowe Bogaczewice, na wysokości około 600 m n.p.m., stąd jest to rzeka o wybitnie górskim i w związku z tym dość niespokojnym charakterze. Opływająca miasto od strony południowej Strzegomka stanowi ciek raczej okazały, ponieważ powierzchnia jej dorzecza liczy 611,4 km 2, a długość 81,2 km (dla porównania Bystrzyca liczy 111 km). Niestety, podobnie jak rzeka macierzysta, Strzegomka jest w bardzo silnym stopniu zanieczyszczona (90% jej wód znajduje się poza fizykochemicznymi i bakteriologicznymi standardami jakości). W km 62,0 rzeka zasila zbiornik zaporowy w Dobromierzu. W początkowym odcinku rzeka i jej dopływy przepływają przez tereny rolnicze z miejscowościami: Stare i Nowe Bogaczewice, Chwaliszów i Struga. W dalszej części zlewni Strzegomki znajdują się m.in. miasta Strzegom, Żarów i Kąty Wrocławskie. Do głównych, punktowych źródeł zanieczyszczeń wód rzeki Strzegomki należą: mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków w Strzegomiu, mechaniczno-biologiczna, z podwyższonym usuwaniem biogenów, oczyszczalnia ścieków w Żarowie, mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków w Rusku, mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków dla wsi Kostomłoty, Zabłoto, Piotrowie i Piersno. Istotny ładunek zanieczyszczeń pochodzi z rozproszonych źródeł ścieków gospodarczych i rolniczych, z terenów miejskich zlokalizowanych w górnym biegu rzeki. Znacząca ilość zanieczyszczeń wprowadzana jest do Strzegomski z wodami jej dopływu rzeki Pełcznicy. Kontrolę stanu czystości rzeki w 2002 r. prowadzono w czterech przekrojach pomiarowych. Razem z rzeką badany był jej dopływ potok Czyżynka. Strzegomka i Czyżynka badane były w 2002 r. z częstotliwością raz w miesiącu. Jakość wody przedstawiała się następująco: zawartość związków organicznych w Strzegomce odpowiadała I klasie czystości w pierwszym przekroju pomiarowym. W punkcie zlokalizowanym poniżej ujścia Pełcznicy ilość związków organicznych osiągnęła poziom ponadnormatywnych a na pozostałym odcinku stwierdzono III klasę. O klasyfikacji w tej grupie zanieczyszczeń decydowały wartości BZT 5, zasolenie wód rzeki w przekroju zlokalizowanym poniżej ujścia Czyżynki, utrzymywało się na poziomie I klasy czystości. Od punktu kontrolnego, znajdującego się poniżej ujścia Pełcznicy, aż do ujścia do Bystrzycy zawartość siarczanów oraz przewodność elektrolityczna nie odpowiadała normom, ilość niesionej przez wody Strzegomki zawiesiny utrzymywała się na poziomie I klasy czystości poniżej ujścia Czyżynki. II klasę czystości odnotowano poniżej ujścia Pełcznicy, a na pozostałym odcinku poziom zawiesin odpowiadał III klasie czystości, stężenie substancji biogennych poniżej ujścia Czyżynki odpowiadało III klasie czystości. Deklasyfikacja nastąpiła poniżej ujścia Pełcznicy, gdzie do poziomu ponadnormatywnego wzrosła zawartość azotu azotanowego, fosforanów i fosforu ogólnego. Poniżej Żarowa również zawartość azotu amonowego nie odpowiadała normom. Ponadnormatywna zawartość azotu azotanowego i związków fosforu ogólnego utrzymywała się do ujścia do Bystrzycy, zawartość fenoli lotnych w punkcie zlokalizowanym poniżej Żarowa odpowiadała II klasie czystości. W pozostałych punktach stwierdzono klasę I, odczyn wód Strzegomski we wszystkich kontrolowanych przekrojach mieścił się w granicach I klasy czystości, zawartość manganu nie odpowiadała normom w przekrojach zlokalizowanych poniżej ujścia Pełcznicy oraz poniżej Żarowa, detergenty anionowe utrzymywały się na poziomie I klasy czystości.

73 72 Wskaźniki hydrobiologiczne od przekroju usytuowanego poniżej ujścia Czyżynki do poniżej Żarowa, klasyfikowały wodę do II-III klasy czystości. W przekroju ujściowym do wartości ponadnormatywnych wzrosła zawartość chlorofilu a. Stan sanitarny wody we wszystkich badanych punktach pomiarowo-kontrolnych nie odpowiadał normom. W tabeli 12 przedstawiono ocenę stanu czystości wód Strzegomki w 2002 r. Tabela 12. Ocena stanu czystości wód Strzegomki, ujścia Czyżynki i ujścia Pełcznicy Przekrój pomiarowo kontrolny Czyżynka, ujście do Strzegomski Poniżej ujścia Czyżynki Poniżej ujścia Pełcznicy Poniżej Żarowa Ujście do Bystrzycy Pełcznica, ujście do Strzegomki Wskaźnik/km 0,1/64,1 64,0 37,6 31,9 0,2 0,2 Substancje organ. I I non III III non Tlen rozpuszczony I I I I I I BZT 5 I I non III III non ChZT Mn I I I I II II ChZT Cr - I II II II II Zasolenie I I non non non non Przewodność el. I I non non non non Substancje rozp. I I II II III non Chlorki I I I I I I Siarczany I I non non non non Zawiesina ogólna I I II III III II Substancje biogenne III III non non non non Azot amonowy I I III non III III Azot azotynowy II III non non non non Azot azotanowy III III III III II III Azot ogólny II II III III III III Fosforany II II non non non non Fosfor ogólny II II non non non non Fenole lotne - I I II I I Odczyn I I I I I I Metale - I non 1 non 1 non 2 non 1 Detergenty anion. - I I I I III Wskaźniki III III non non non non fizykochem. Wskaźniki - II III III non 3 III hydrobiologiczne Stan sanitarny III non non non non non Ocena ogólna 2001 r. non non non non non non Ocena ogólna 2002 r. III non non non non non 1 zdecydowała zawartość manganu 2 zdecydowała zawartość potasu (Mn III kl) 3 zdecydowała zawartość chlorofilu a W tabeli 13 przedstawiono wykaz rzek i potoków przepływających przez teren miasta i gminy Strzegom.

74 73 Tabela 13. Wykaz rzek i potoków przepływających przez teren miasta i gminy Strzegom Nazwa rzeki, potoku Miejscowości przez które Długość w metrach przepływa 1. potok Parowa Godzieszówek Kostrza potok Cicha Woda Goczałków Górny Bartoszówek potok Pielasowicki Rusko potok Wierzbiak Żółkiewka 600 Wieśnica Graniczna Goczałków Rogoźnica potok Rogacz Tomkowice Granica 750 Strzegom potok Szymanówka Modlęcin Olszany potok Olszański Olszany potok Czarnucha Olszany Stawiska rzeka Pełcznica Stanowice Międzyrzecze Morawa Skarżyce rzeka Strzegomka Granica Stawiska Strzegom Międzyrzecze Morawa Skarżyce 1625 Największy ciek gminy - rzeka Strzegomka charakteryzuje się zmiennymi przepływami, a gwałtowne wezbrania, zwłaszcza przy występujących deszczach nawalnych, stwarzają zagrożenie powodziowe dla terenów położonych w jej dolinach. Zalewem powodziowych zagrożone są tereny w pasie ok. 1 km od koryta rzeki Wody opadowe Warunki, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 roku w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 212, poz. 1799). Zgodnie z 20 powołanego rozporządzenia, w przypadku odprowadzania wód opadowych i roztopowych, ujętych w szczelne, otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne z powierzchni parkingów o natężeniu odpływu co najmniej 15 l na sekundę, na 1 hektar powierzchni szczelnej zawartość zawiesiny ogólnej nie powinna przekraczać 100mg/l, a substancji ropopochodnych 15mg/l. Spływy wód opadowych i roztopowych z nawierzchni dróg i uszczelnionych powierzchni obiektów związanych z drogą mogą mieć charakter zanieczyszczonych ścieków. Szczególnie po dłuższym okresie pogody suchej, kiedy dochodzi do akumulacji zanieczyszczeń na powierzchni jezdni i w śniegu gromadzonym na poboczach. Na wielkość zanieczyszczenia, w wodach opadowych z rejonu dróg, wpływa przede wszystkim intensywność i czas trwania opadów, rodzaj nawierzchni i natężenie ruchu drogowego. Zimą zagrożenie dla gruntów i wód gruntowych stanowią dodatkowo środki chemiczne stosowane do zwalczania śliskości zimowej. Według danych literaturowych wartości stężeń zanieczyszczeń w wodach opadowych charakteryzują się bardzo dużą zmiennością, dochodzącą nawet do kilku tysięcy procent. W

75 74 związku z tym, na obecnym etapie, określenie jakości odprowadzanych wód opadowych z nawierzchni dróg i uszczelnionych powierzchni obiektów (np. parkingów) nie jest możliwe. W celu wyeliminowania zagrożenia zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego zarządzający zobowiązany jest zapewnić właściwy stan techniczny urządzeń oczyszczających (osadników) oraz dotrzymać określonych w pozwoleniu wodnoprawnym stężeń zanieczyszczeń. Przy zapewnieniu właściwej ich pracy wody opadowe nie powinny stanowić istotnego zagrożenia. Osobną grupę obiektów stanowią stacje paliw, na które zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2000 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi dalekobieżne do transportu ropy naftowej i produktów naftowych i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zmianami) nałożono nowe obowiązki, w szczególności zabezpieczenie wód gruntowych i ziemi przed zanieczyszczeniem substancjami ropopochodnymi oraz monitorowania stanu magazynowanych produktów. Przepisy dotyczą zarówno stacji istniejących jak i nowych obiektów Zbiorniki retencyjne Na terenie gminy Strzegom nie znajdują się zaporowe zbiorniki retencyjne Ochrona przeciwpowodziowa Wszędzie tam, gdzie występują rzeki, kanały, potoki itd., występuje ryzyko powodzi. Ocena poziomu zagrożenia i zasięgu ewentualnego zalewu jest podstawą do określenia wydatków na zabiegi i przedsięwzięcia obniżające zagrożenie, na likwidację skutków powodzi, na system ostrzegawczy. Podstawą wszelkich działań z zakresu ochrony przeciwpowodziowej na wszystkich szczeblach decyzyjnych, jest znajomość obszarów, które w wyniku wezbrania mogą zostać zalane. Również na poziomie gminy podjęcie jakichkolwiek działań w tym zakresie musi bazować na znajomości obszarów potencjalnie zagrożonych zalaniem, na podstawie których powinny być: sporządzane plany zagospodarowania przestrzennego, w których informacje o zagrożeniu powodziowym można wykorzystać przy ustalaniu ograniczeń zabudowy, planowane i organizowane działania w zakresie biernej ochrony przeciwpowodziowej, a zwłaszcza systemów ostrzegania ludności i planów ewakuacji, planowane inwestycje z zakresu infrastruktury przeciwpowodziowej wymagające analiz wariantowych skutków wezbrań, a więc znajomości zasięgów potencjalnych zalewów powodziowych, podejmowane działania z zakresu polityki ubezpieczeniowej. Obowiązującym aktem prawnym regulującym wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego jest Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo Wodne (Dz. U. Nr 115, poz.1229 z późn. zmianami). Dział V tej ustawy nosi tytuł: Ochrona przed powodzią i suszą. W artykule 82. tej ustawy określa się obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi, które obejmują: (ust.1) 1) obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, w szczególności tereny między wałem przeciwpowodziowym a linią brzegu, strefę wybrzeża morskiego oraz strefę przepływów wezbrań powodziowych określoną w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego podstawie studium, o którym mowa w ust. 2, 2) obszary potencjalnego zagrożenia powodzią, obejmujące tereny narażone na zalanie w przypadku: a) przelania się wód przez koronę wału przeciwpowodziowego, b) zniszczenia lub uszkodzenia wałów przeciwpowodziowych, c) zniszczenia lub uszkodzenia budowli piętrzących albo budowli ochronnych pasa technicznego.

76 75 W przypadku terenów nieobwałowanych narażonych na powódź: (ust.2) dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej sporządza studium określające w szczególności granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią, uwzględniające częstotliwość występowania powodzi, ukształtowanie dolin rzecznych i tarasów zalewowych, strefę przepływu wezbrań powodziowych, tereny zagrożone osuwiskami skarp lub zboczy, tereny depresyjne oraz bezodpływowe. Ponadto ustawa narzuca pewne ograniczenia dotyczące zagospodarowania obszarów bezpośrednio zagrożonych powodzią: Art Na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią zabrania się wykonywania robót oraz czynności, które mogą utrudnić ochronę przed powodzią, a w szczególności: 1) wykonywania urządzeń wodnych oraz wznoszenia innych obiektów budowlanych, 2) sadzenia drzew lub krzewów, z wyjątkiem plantacji wiklinowych na potrzeby regulacji wód oraz roślinności stanowiącej element zabudowy biologicznej dolin rzecznych lub służącej do wzmacniania brzegów, obwałowań lub odsypisk, 3) zmiany ukształtowania terenu, składowania materiałów oraz wykonywania innych robót, z wyjątkiem robót związanych z regulacją lub utrzymywaniem wód oraz brzegu morskiego. Ustawa dokładnie określa także wymagania dotyczące eksploatacji wałów przeciwpowodziowych (Art. 84) oraz dla terenów o szczególnym znaczeniu społecznym, gospodarczym lub kulturowym, określonych w studium, o którym mowa w art. 82 ust. 2, przy sporządzaniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się poziom wód maksymalnych o prawdopodobieństwie występowania raz na 100 lat. Określenie zasięgu stref zagrożenia powodziowego wymaga wielu skomplikowanych obliczeń dotyczących przepływu w rzekach. Ze względu na złożoną geometrię koryt rzecznych, złożoną postać warunków brzegowych oraz nieliniowość, równania opisujące przepływ wody nie mają rozwiązań. Jedynym skutecznym narzędziem stosowanym do ich rozwiązywania są metody numeryczne. Ochrona przeciwpowodziowa w gminie Strzegom Na terenie gminy występuje niebezpieczeństwo powodzi. Zagrożeniem są występujące tu rzeki, które wielokrotnie wylewały doprowadzając do lokalnych podtopień, a w lipcu 1997 roku spowodowały powódź. Właśnie wydarzenia z 1997 roku były początkiem wielu działań, które w przyszłości mają zapobiec tego typu zagrożeniom. Aby działania przeciwpowodziowe były efektywne konieczne jest kompleksowe podejście do problemu. Główne rodzaje działań przeciwpowodziowych dotyczą: prowadzenia monitoringu, usuwania szkód powodzi z 1997 r., modernizacji i rozbudowy systemu ochrony przeciwpowodziowej, budowę zbiorników retencyjnych przeciwpowodziowych, modernizację istniejących i budowę nowych obwałowań, urządzanie polderów zalewowych, budowle hydrotechniczne i kanały obiegowe aglomeracji. Podczas powodzi w 1997 roku uległa zniszczeniu znaczna część budowli, których zadaniem jest ochrona przeciwpowodziowa przyległych terenów. W ciągu ostatnich lat część z nich odbudowano, dobudowano kolejne, poprawiono stan istniejących. Na terenie gminy Strzegom zagrożenie powodziowe tworzą rzeka: Strzegomka i Pełcznica. Doliny tych rzek są obszarami zlewowymi. Rzeka Strzegomka jest uregulowana i posiada wały przeciwpowodziowe o różnym stanie utrzymania. Wysoki stopień zagrożenia wynika także z bliskości zbiornika retencyjnego na Strzegomce w Dobromierzu Mała retencja Mała retencja wodna to zatrzymanie, przy zastosowaniu rozmaitych zabiegów, jak największej ilości wody w jej powierzchniowym i przypowierzchniowym obiegu, czyli

77 76 powstrzymanie bezproduktywnego odpływu wody do morza. Zabiegi melioracyjne skierowane są głównie na powiększanie areału produkcji rolniczej, co oznaczało ukierunkowanie na szybkie odprowadzanie wody, osuszanie i odzyskiwanie gruntów. Działania takie doprowadziły do likwidacji wielu naturalnych cieków, stawów i piętrzeń młyńskich zaburzając naturalną zdolność retencjonowania wody. Gmina Strzegom nie jest bogata w zasoby wodne. Celowe jest zatem tworzenie i utrzymywanie obiektów małej retencji, takich jak zbiorniki wodne, budowle piętrzące na ciekach, stawy rybne oraz małych lokalnych zbiorników oczek wodnych. Również zabiegi nietechniczne, takie jak zalesienia, zadrzewienia, roślinne pasy ochronne, ochrona oczek wodnych i stawów wiejskich prowadzą do spowolnienia lub powstrzymania bezproduktywnego odpływu wody. Przewidywane obiekty małej retencji ujęte są w planach zagospodarowania przestrzennego gmin i realizowane ze środków gmin w ramach Programu małej retencji wodnej w województwie wrocławskim na lata Regionalnego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych we Wrocławiu Podsumowanie Gmina Strzegom leży w zlewni rzek Bystrzycy. Stan czystości wód powierzchniowych jest niezadowalający, w większości przypadków nie odpowiada normom. Przyczyną takiego stanu rzeczy są spływy powierzchniowe, ponadto wprowadzanie do wód ścieków, głównie komunalnych bez jakiegokolwiek oczyszczania, jak również ścieków po oczyszczeniu. Na analizowanym terenie występuje niebezpieczeństwo powodzi WODY PODZIEMNE Jednym z elementów obiegu wody w środowisku są wody podziemne, powstające głównie na skutek infiltracji części wód opadowych i powierzchniowych w głąb ziemi. Wody podziemne łącznie z obiegiem wód w atmosferze i w obrębie wód powierzchniowych tworzą tzw. cykl hydrologiczny. Zasadniczym czynnikiem stanowiącym o przydatności wody naturalnej do określonego celu jest jej skład fizyko-chemiczny i bakteriologiczny. Skład fizyko-chemiczny i bakteriologiczny wód podziemnych jest zmienny i zależy od wielu czynników, do których zaliczamy między innymi czas kontaktu z warstwami skalnymi, porę roku, ilość i jakość wód opadowych, zagospodarowanie zlewni, ukształtowanie i pokrycie terenu. Między warstwami skalnymi a wodą następują procesy wymywania i rozpuszczania różnych składników, które w powiązaniu z bardziej złożonymi przemianami chemicznymi decydują o jakości wód podziemnych. Im głębiej zalega woda podziemna tym mniejszą ma styczność z wodami powierzchniowymi. W związku z tym jej skład chemiczny jest bardziej ustalony i zależy przede wszystkim od składu skał tworzących złoże wodonośne. Czynnikami utrudniającymi proces przenikania zanieczyszczeń do warstwy wodonośnej są: stopień izolacji od powierzchni terenu, odległość od źródła skażeń, forma zasilania poziomu wodonośnego, prędkość przepływu i ruch wód podziemnych. Zmiany składu chemicznego wód podziemnych mogą być wywołane również czynnikami geogennymi, do których należą m.in. migracje ropy naftowej i gazu ziemnego Monitoring jakości wód podziemnych Wody podziemne jako bardzo ważne źródło wody pitnej, zarówno z uwagi na wysoką jakość jak i duże zasoby, objęte są stałą kontrolą jakości. Badaniami objęte są wszystkie główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP), użytkowe poziomy wodonośne, obszary zwiększonego drenażu oraz obszary szczególnie zagrożone przez przemysł. Lokalizację

78 77 GZWP oraz terenów wodonośnych na terenie województwa dolnośląskiego przedstawiono na rysunku 5, natomiast zasoby wg danych na dzień r. w tabeli 14. Rysunek 5. Zasoby wód podziemnych na terenie województwa dolnośląskiego Tabela 14. Zatwierdzone zasoby wód podziemnych województwa dolnośląskiego (stan na dzień r.) L.p. Poziom wodonośny Zasoby [m 3 /h] 1. Utwory czwartorzędowe ,85 2. Utwory trzeciorzędowe 19126,07 3. Utwory kredowe 3 272,31 4. Pozostałe poziomy 4 428,31 5. Łączne zasoby zatwierdzone ,54 Na terenie powiatu świdnickiego zlokalizowane są trzy stanowiska badawcze sieci krajowej monitoringu wód podziemnych z klasyfikacją jakości: Zebrzydów -1, Zebrzydów -2, Zebrzydów -3 w gminie Marcinowice oraz jedno stanowisko badawcze sieci wojewódzkiej monitoringu wód podziemnych z klasyfikacją jakości zwykłych wód podziemnych w Świdnicy. W 2002 r. sieć krajowa obejmowała 33 punkty pomiarowe. Wykonawcą badań w sieci krajowej jest Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Dolnośląski we Wrocławiu. W latach jakość wód podziemnych wykazuje tendencję zmniejszania się wód najwyższej i wysokiej jakości na korzyść wód średniej i niskiej jakości. Odpowiednie oceny dla wód podziemnych mieściły się w przedziałach: wody najwyższej i wysokiej jakości (Ia i Ib) : 6-25%, wody średniej jakości (II) : 34,5% - 58%, wody niskiej jakości (III) : 28% - 45,5%. Celem funkcjonowania systemu monitoringu wód podziemnych jest dostarczanie danych o jakości zasobów wodnych dla potrzeb związanych z identyfikowaniem i eliminowaniem lub ograniczaniem zagrożeń w ramach programów działań ochronnych, które są ukierunkowane na osiągnięcie dobrego stanu chemicznego wód. Monitoring wód podziemnych prowadzony jest przez WIOŚ w ramach sieci krajowej i wojewódzkiej. W tabeli 15 przedstawiono dane dotyczące procentowego udziału