Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Zachodniopomorskie Studia Regionalne

Transkrypt

1 nr

2 2

3 Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Zachodniopomorskie Studia Regionalne 3 nr 5 I 4 I 2015 Szczecin 2015

4 Zachodniopomorskie Studia Regionalne są publikacją Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego Zespół redakcyjny wydawnictwa: Przewodniczący komitetu redakcyjnego: Redaktor naczelny: Sekretarz: Skład i druk: Olgierd Geblewicz Marcin Szmyt Sławomir Doburzyński Zapol Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Wydział Zarządzania Strategicznego 4 ul. Korsarzy Szczecin ISBN Egzemplarz bezpłatny Wersje elektroniczne wydawnictwa można znaleźć na stronie

5 DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA I WYZWANIA ROZWOJU REGIONU SPIS TREŚCI: Jarema Piekutowski, Robert Żarkowski Województwo zachodniopomorskie w świetle demografii. Co przyniosły lata ? 7 Tomasz Czubara, Mariusz Doszyń, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie Potrzeby i perspektywy polityki demograficznej na obszarze województwa zachodniopomorskiego 19 Ryszard Czyszkiewicz Zmniejszanie deficytu ludnościowego w województwie zachodniopomorskim w oparciu o imigrantów i uchodźców 41 Halyna Makota, Lwowski Regionalny Instytut Administracji Publicznej Narodowej Akademii Administracji Publicznej przy Prezydencie Ukrainy O skutecznej polityce demograficznej dla polski i województwa 57 Aleksandra Łukasiewicz Nastawienie Polaków i polityka związana z imigrantami 63 Polityka regionalna w Polsce Jerzy Ruszała, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Kontrakt samorządowy instrument terytorializacji rozwoju w województwie zachodniopomorskim 73 5

6 6

7 WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE W ŚWIETLE DEMOGRAFII. CO PRZYNIOSŁY LATA ? Jarema Piekutowski, Robert Żarkowski Raport Rządowej Rady Ludnościowej pt. Sytuacja demograficzna Polski 1 wyraźnie stwierdza, że Polska znalazła się w kryzysie demograficznym. Ostatnie lata w istocie przynoszą wiele wyzwań demograficznych dla naszego kraju i dla całego świata zachodniego. Zmienia się struktura ludności, coraz większy odsetek stanowią osoby w wieku poprodukcyjnym (kobiety - 60 lat i więcej, mężczyźni - 65 lat i więcej). W dalszym ciągu problemem są migracje zarobkowe przede wszystkim młodych Polaków na Zachód. Do postępującego problemu starzenia się społeczeństw dochodzą trudności związane z napływem imigrantów (w tym uchodźców) z Południa i ze Wschodu. W Polsce ponadto szczególną trudnością jest wyjątkowo niski poziom dzietności (współczynnik dzietności 2 poniżej 1,5), który nie zapewnia zastępowalności pokoleń. Jak na tym tle przedstawia się województwo zachodniopomorskie? W wielu przypadkach skupia ono jak w soczewce problemy ogólnokrajowe. Sytuacja demograficzna regionu ulega dynamicznym zmianom wpisującym się w niekorzystne tendencje z terenu całego kraju. Zmiany te polegają przede wszystkim na spadkowej tendencji liczby ludności oraz zmianach strukturalnych populacji województwa, podobnie jak w przypadku całej Polski polegających przede wszystkim na zwiększaniu się odsetka populacji w wieku poprodukcyjnym. Dzietność w województwie zachodniopomorskim należy do najniższych w kraju. W efekcie samorządy województwa coraz silniej odczuwają tendencje związane z narastaniem konkurencji z miastami i regionami Europy oraz innych części świata. Celem w lokalnych strategiach (nie zawsze definiowanym wprost) staje się głównie zatrzymanie obecnych i pozyskanie nowych mieszkańców, wzrost konkurencyjności lokalnych gospodarek i kreowanie atrakcyjnych miejsc pracy. Niestety, wg prognoz niekorzystne zmiany w demografii w skali kraju jak i województwa będę przebiegały w tym samych kierunkach, perspektywa następnych 20 lat, przewiduje kolejne znaczące spadki liczby ludności, a więc samorządy będą musiały kontynuować i na bieżąco modyfikować swoją politykę w odniesieniu do zmieniających się potrzeb demograficznych. Niniejsze opracowanie ukazuje demograficzny portret województwa zachodniopomorskiego na tle kraju i problemów ogólnoeuropejskich. W latach pojawiło się kilka opracowań na ten temat, wskazujących najważniejsze problemy i rekomendacje dotyczące sposobów ich rozwiązania wykorzystywane tam dane dotyczyły jednak najpóźniej roku W niniejszym artykule konfrontujemy tendencje zarysowane w tych opracowaniach z najnowszymi danymi demograficznymi z lat Strzelecki Z. (red.), Sytuacja demograficzna Polski. Raport , Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa Współczynnik dzietności wg GUS oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, tzn. przy przyjęciu cząstkowych współczynników płodności z tego okresu za niezmienne (za dostęp: r.).

8 LICZBA I STRUKTURA LUDNOŚCI ORAZ PRZYROST NATURALNY W 2014 r. liczba ludności województwa wyniosła osób, a więc po okresie znaczącego wyżu (2010) od kilku lat trwa spadek liczby ludności, na który wskazywali np. T. Czubara i M. Doszyń w opracowaniu Potrzeby i perspektywy polityki demograficznej na obszarze województwa zachodniopomorskiego. Spadek ten jest jeszcze bardziej dynamiczny niż w momencie tworzenia ww. opracowania w 2013 r. liczba mieszkańców spadła o 2544 osoby, a w 2014 r. już o Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której relatywny wzrost wskaźników dzietności i reprodukcyjności (opisywanych w dalszej części) nie równoważy spadku liczby mieszkańców regionu. Opracowanie pt. Sytuacja demograficzna kraju wskazuje, że Polska wkroczyła w okres kryzysu demograficznego, który miał już przejściowo miejsce w latach , jednak obecnie obserwowany będzie miał charakter tendencji trwałej. Zmiany w całkowitej liczbie ludności w województwie zachodniopomorskim wpisują się w ogólnoeuropejskie trendy demograficzne, jednak realnym problemem jest prognozowana utrata liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym, a w szczególności w wieku lat, czyli wieku produkcyjnym mobilnym. Prognozuje się spadek ludności w tym przedziale wieku w Polsce na poziomie 1/3 tej populacji. W województwie zachodniopomorskim prognozowany do 2035 r. spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym jest większy niż 1/3 populacji i będzie on największy w regionie północno-zachodnim obejmującym województwa lubuskie, zachodniopomorskie i wielkopolskie. (Dane w tym zakresie przedstawia tabela nr 1.) Tabela 1. Prognoza liczby ludności w Polsce i województwach Polski na lata 2020, 2025, 2030 i 2035 Prognoza liczby ludności na rok Województwo POLSKA świętokrzyskie lubelskie łódzkie śląskie opolskie podlaskie dolnośląskie warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie zachodniopomorskie podkarpackie lubuskie wielkopolskie pomorskie małopolskie mazowieckie Źródło: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny w Warszawie (dalej: BDL GUS)

9 Dane z 2014 r. potwierdzają wcześniejsze wyniki badań R.Czyszkiewicza wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym jest coraz szybszy (np. w latach wzrost ten wyniósł 7130 osób, a z roku 2013 na 2014 już niemal dwukrotnie więcej osób) przy jednoczesnym spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Na tle Polski województwo zachodniopomorskie w 2014 r. wypadało stosunkowo korzystnie odsetek osób w wieku produkcyjnym w ogólnej populacji był nieco wyższy w województwie niż w Polsce, zaś odsetek osób w wieku poprodukcyjnym nieco niższy. Niestety także odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym był niższy w województwie niż na poziomie kraju (vide wykres nr 1). Wykres 1. Struktura ludności wg grup wiekowych w Polsce i w województwie zachodniopomorskim w 2014 r. 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym w powiatach województwa zachodniopomorskiego w latach b ył zróżnicowany i wynosił od 17,9% w powiecie łobeskim do 52,6% w powiecie polickim. Mamy w tym zakresie do czynienia z dużym zróżnicowaniem geograficznym. Generalnie najszybciej liczba osób w wieku poprodukcyjnym wzrasta na terenach Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego, jednak poza samym Szczecinem w dużej mierze wpływ na ten stan rzeczy ma także proces suburbanizacji. Niskie wskaźniki wzrostu liczebności grupy w wieku poprodukcyjnym wystąpiły w powiatach z centralnej części województwa, w których ma miejsce stosunkowo gorsza sytuacja gospodarcza (powiaty łobeski, świdwiński i białogardzki) oraz w południowej części województwa. W dużych miastach występuje natomiast największy spadek odsetka osób w grupie będącej w wieku produkcyjnym. Największy spadek w tym zakresie odnotowano w miastach na prawach powiatu w Szczecinie, Świnoujściu i w Koszalinie. Obie te wartości wskazują na opóźnienie fali demograficznej negatywne zjawiska takie jak spadek liczby osób w wieku produkcyjnym najpierw występują w dużych miastach, a następnie przenoszą się na tereny wiejskie, co będzie widoczne także w przypadku innych wskaźników w dalszej części opracowania. Dane na ten temat przedstawiają mapy nr 1 i 2.

10 Mapa 1. Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym w powiatach województwa zachodniopomorskiego w latach Źródło: BDL GUS

11 Mapa 2. Zmiana liczby osób w wieku produkcyjnym w powiatach województwa zachodniopomorskiego w latach Źródło: BDL GUS

12 Zarówno w Polsce, jak i w województwie zachodniopomorskim sukcesywnie spada przyrost naturalny. O ile jeszcze w 2010 r. był on dodatni (wskaźnik przyrostu naturalnego na 1000 mieszkańców wyniósł w Polsce 0,9, a w województwie zachodniopomorskim 0,5), o tyle w 2014 r. mieliśmy w województwie do czynienia z ujemną wartością wskaźnika przyrostu naturalnego na 1000 mieszkańców (-0,4 w województwie zachodniopomorskim wobec 0,0 w Polsce). Niski poziom przyrostu naturalnego był zróżnicowany geograficznie i powiązany z procesem suburbanizacji stosunkowo wysokie wartości wskaźników wystąpiły na terenach okalających duże miasta (powiaty policki, goleniowski, koszaliński), zaś niskie w dużych miastach (Szczecin, Świnoujście, Koszalin), ale także w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia, takich jak świdwiński czy białogardzki (vide mapa 3). Mapa 3. Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców w powiatach województwa zachodniopomorskiego w 2014 r. 12 Źródło: BDL GUS

13 DZIETNOŚĆ I MAŁŻEŃSTWA T. Czubara i M. Doszyń wskazują na problem związany z coraz mniejszą skłonnością do zawierania małżeństw i wzrastającym średnim wiekiem ich zawierania, a co za tym idzie, do zmniejszającej się dzietności. Czubara i Doszyń wskazują przy tym, że lata przyniosły zahamowanie tendencji spadkowych. Dane z 2014 r. potwierdzają ten trend. Jest to zgodne z tendencjami ogólnopolskimi, wskazywanymi w opracowaniu Rządowej Rady Ludnościowej, które opisuje pozytywne zmiany w tym zakresie w kraju. Badane są dwa wskaźniki współczynnik dzietności oraz wskaźnik reprodukcji brutto 3. Skorygowane przez GUS w 2014 r. dane wskazują, że najniższy poziom wartości obu tych wskaźników miał miejsce jednak w 2013 r., zaś w roku 2014 poziom ten wzrósł. W chwili obecnej trudno powiedzieć, czy jest to przełamanie trendu, czy jednorazowa zmiana, jednak sytuacja w zakresie dzietności i reprodukcji w roku 2014 z pewnością była lepsza niż w Jest to tendencja ogólnopolska (choć reakcja województwa zachodniopomorskiego na wzrostowy trend jest stosunkowo niewielka). Mimo wpisywania się w ten trend, województwo nadal odbiega od wyników krajowych zarówno współczynnik dzietności, jak i współczynnik reprodukcji są niższe w województwie zachodniopomorskim niż w Polsce. Dane w tym zakresie wskazują na sytuację depresji urodzeniowej, gdy niska liczba urodzeń nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Jeżeli chodzi o współczynnik dzietności, na przestrzeni ostatnich 7 lat nastąpiła istotna zmiana terytorialna. O ile w latach najwyższy współczynnik dzietności występował w podregionie stargardzkim, o tyle w 2014 r. podregion ten stracił miano lidera na rzecz podregionu szczecińskiego. Wynika to w dużej mierze z procesu suburbanizacji rodziny o stosunkowo dobrej sytuacji przenoszą się z miasta do gmin okalających je. Tymczasem najniższy współczynnik dzietności od wielu lat występuje w mieście Szczecinie, i nawet relatywny jego wzrost w 2014 r. nie zmienił sytuacji w tym zakresie. Dane w tym zakresie prezentują tabele 1 i 2. Tabela 2. Współczynnik dzietności w Polsce, w województwie zachodniopomorskim i w jego podregionach w latach współczynnik dzietności Jednostka terytorialna POLSKA 1,390 1,398 1,376 1,297 1,299 1,256 1,290 ZACHODNIOPOMORSKIE 1,381 1,360 1,308 1,215 1,228 1,2 1, Podregion koszaliński 1,372 1,381 1,329 1,248 1,260 1,193 1,233 Podregion stargardzki 1,485 1,460 1,411 1,293 1,299 1,303 1,265 Podregion m. Szczecin 1,244 1,208 1,136 1,053 1,092 1,048 1,132 Podregion szczeciński 1,406 1,352 1,346 1,250 1,234 1,272 1,266 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 3 Współczynnik reprodukcji brutto przedstawia liczbę córek urodzonych przeciętnie przez kobietę przy założeniu, że kobieta w wieku rozrodczym będzie rodzić z częstością, jaką charakteryzują się wszystkie kobiety rodzące w roku, dla którego oblicza się współczynnik reprodukcji (niezmienne współczynniki płodności).

14 Tabela 3. Wskaźnik reprodukcji brutto w Polsce, w województwie zachodniopomorskim i w jego podregionach w latach Jednostka terytorialna współczynnik reprodukcji brutto POLSKA 0,676 0,678 0,662 0,630 0,631 0,611 0,626 ZACHODNIOPOMORSKIE 0,685 0,657 0,630 0,601 0,594 0,583 0,601 Podregion koszaliński 0,679 0,664 0,639 0,607 0,611 0,572 0,604 Podregion stargardzki 0,742 0,714 0,685 0,640 0,627 0,634 0,624 Podregion m. Szczecin 0,610 0,591 0,538 0,532 0,520 0,517 0,551 Podregion szczeciński 0,701 0,640 0,658 0,621 0,606 0,611 0,615 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 14 Istnieje szereg przyczyn takiego stanu rzeczy przede wszystkim czynniki ekonomiczne i rosnące obawy przed przyszłością. Wg Diagnozy Społecznej 2013 bardzo niski jest odsetek Polaków zadowolonych z perspektyw na przyszłość, zanotowano też znaczący jego spadek w latach (z 25,4% do 21%) 4. Badanie to nie jest reprezentatywne dla województw, jednak wyniki wskazują na szczególnie niskie zadowolenie z perspektyw w województwie zachodniopomorskim. Drugą, równie istotną przyczyną depresji urodzeniowej, jest przemiana kulturowa, w ramach której dążenie do wykształcenia i samorealizacji wypiera często zachowania prokreacyjne. Opracowanie Rządowej Rady Ludnościowej, cytowane na wstępie, wskazuje przede wszystkim na drastyczne zmiany wzorca płodności w latach w latach tych kilkakrotnie spadł współczynnik płodności (urodzenia na 1000 kobiet w wieku lat) w grupie wiekowej (przy niewielkim wzroście w grupach wiekowych oraz 35-39). Psychologowie wskazują tu na istotny czynnik, jakim jest długotrwała niedojrzałość oraz niechęć do podejmowania odpowiedzialności i zobowiązań, zwłaszcza wśród mężczyzn 5. Może się ona jednakże wiązać także z rosnącym brakiem stabilności i prekaryzacją rynku pracy, na którą wskazuje m.in. Guy Standing w pracy pt. Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa. Powyższy czynnik wpływa także na ogólną tendencję spadkową liczby zawieranych małżeństw na 1000 ludności. Także w tym przypadku tendencja spadkowa jest ogólnopolska, a wskaźnik w województwie zachodniopomorskim przyjmuje nieco niższe wartości niż w Polsce (Polska=4,9 zachodniopomorskie=4,8 w 2014 r.). Podobnie jak w przypadku dzietności i reprodukcji, wskaźnik małżeństw na 1000 ludności wzrósł w 2014 r. w Polsce i w województwie zachodniopomorskim. Zróżnicowanie geograficzne wskaźnika na poziomie powiatowym przedstawia mapa nr 4. 4 Czapiński J., Panek T. (red.) (2013). Diagnoza społeczna data pobrania: ; str Por. np. Flis J., Małżeństwa śmieciowe, czyli nie przestawiajmy drogowskazów, czyli_nie_ przestawiajmy_drogowskazow.html; Coulombe N., Zimbardo P., Gdzie ci mężczyźni?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.

15 Mapa 4. Liczba małżeństw na 1000 mieszkańców w powiatach województwa zachodniopomorskiego w 2014 r. 15 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS

16 Warto zauważyć, że najniższe wartości wskaźnik przyjmuje w powiatach o stosunkowo dobrej sytuacji gospodarczej w powiecie kamieńskim, m. Szczecinie i powiecie polickim. Wskazuje to na fakt, że na skłonność do zawierania małżeństw w dużej mierze wpływają czynniki kulturowe bogate państwa Zachodu także odnotowują spadki wskaźników dotyczących małżeństw, decyzje o formalizacji związku są odsuwane lub rezygnuje się z nich coraz częściej wraz ze wzrostem dobrobytu. Najwyższe wskaźniki małżeństw na 1000 mieszkańców odnotowano w powiatach znajdujących się w centralnej części województwa; w wielu z nich mamy do czynienia z wysoką stopą bezrobocia i niekorzystną sytuacją gospodarczą (np. powiat łobeski, świdwiński, drawski). Interesująca jest także analiza tych samych danych w ujęciu dynamicznym. Zarówno w Polsce, jak i w województwie zachodniopomorskim wskaźnik małżeństw spadał istotnie w latach Spadek ten jest jednak bardzo zróżnicowany i o ile w większych miastach (Szczecin, Koszalin) dzietność i płodność są niskie, o tyle spadek liczby małżeństw w tych latach największy był w centralnej i wschodniej części województwa (powiaty stargardzki, sławieński, świdwiński), zaś stosunkowo niewielki w miastach Świnoujściu, Koszalinie i Szczecinie. Wskazuje to na fakt, że tendencje spadkowe w dużych miastach, wynikające z przemian kulturowych, zarysowują się już od wielu lat (wskaźnik zawieranych małżeństw już w 2008 r. był najniższy w Szczecinie, Świnoujściu i Koszalinie), natomiast ostatnie lata to okres, w którym obszary wiejskie i małe miejscowości dościgają miasta pod względem tendencji spadkowych (zróżnicowanie wskaźnika w 2015 r. jest dużo mniejsze niż w 2008 r., a więc w 2015 r. duże miasta nie różnią się już tak od reszty województwa). Dodatkowo w badanych latach w województwie znacząco zwiększyła się liczba rozwodów. Wskaźnik rozwodów na 1000 mieszkańców w 2014 r. wyniósł 2,0, podczas gdy w kraju wartość wskaźnika osiągnęła wartość 1,7. Najwyższą wartość tego wskaźnika odnotowano we wszystkich miastach na prawach powiatu wartości wyniosły powyżej 2,2, zaś rekordzistą jest Miasto Świnoujście, gdzie wartość tego wskaźnika wyniosła 3,0. Niekorzystną konsekwencją społeczną tych rozwodów są losy małoletnich dzieci (ze względu na dzieci wymagające jeszcze wychowania i wsparcia obojga rodziców). Rozwody w rodzinach z dziećmi małoletnimi stanowiły znaczny udział w ogólnej liczbie rozwodów i były przeprowadzone w 1879 takich rodzinach w MIGRACJE W ŚWIETLE NOWYCH WYZWAŃ Niepokojącym prognostykiem na przyszłość jest nie tylko stopniowy spadek przyrostu naturalnego, ale także nakładająca się na to zjawisko tendencja zmniejszania się pozytywnych sald migracji mieszkańców, co powoduje spiralę negatywnych tendencji demograficznych najsilniej oddziałujących na poziomie gmin w naszym województwie. Ujemny bilans napływów i odpływów w województwie zachodniopomorskim ma charakter zjawiska stałego. Województwo jako całość, w rozliczeniu między napływami i odpływami, straciło w latach ponad 20 tysięcy mieszkańców, co daje stały coroczny ubytek liczby mieszkańców z powodu migracji ponad 1000 osób. Dla przykładu ujemne saldo migracji w 2010 wyniosło 1111 osób, osób. Należy tu zauważyć, że dotyczy to jedynie oficjalnych danych nieoficjalnych migracji jest dużo więcej. W ruchu zagranicznym saldem dodatnim cechują się powiaty choszczeński, gryficki, łobeski, pyrzycki i kamieński; w wymiarze ilościowym to saldo dodatnie nie jest zbyt imponujące. W ruchu krajowym powiaty te notują o wiele znaczniejsze straty, są to również powiaty o najsłabszych wskaźnikach demograficznych. Zjawisko to tworzy obraz modelu migracji z terenów mniej rozwiniętych i stwarzających mniej szans, na tereny (w województwie i kraju) dające migrantom większe szanse życiowe. Efekt zjawiska ruchów migracyjnych jest w zasadzie jednak nieznaczny. Przyczynia się do pewnego odnowienia społeczeństwa, ale w żadnym razie nie prowadzi do radykalnej zmiany układów społecznych czy struktury demograficznej związanych z zmianami, jakie niosą ze sobą migranci. Liczba ich nie jest znacząca w skali województwa i oscyluje na poziomie około osób. Podobnie ma się sytuacja dotycząca migrantów z zagranicy. Jak wskazuje M. Wójcik-Żołądek w opracowaniu Biura Analiz Sejmowych pt. Migracje i polityka migracyjna : istotnym procesem jest przeobrażanie się państw postrzeganych jako typowo emigranckie w państwa przyjmujące migrantów lub tranzytowe, do których migranci przybywają w celu

17 przedostania się do kolejnego kraju. Procesy te dotyczą także Polski. Chociaż skala tego zjawiska wciąż nie jest duża, to stanowi ono tendencję zauważoną w literaturze naukowej 6. Jednakże na tle kraju oraz innych województw miejsce województwa zachodniopomorskiego wraz z jego siłą przyciągania obcokrajowców wydają się być nieznaczące. W bezpośrednim porównaniu z innymi województwami regionu północno-zachodniego Polski (wielkopolskie i lubuskie) siła przyciągania województwa zachodniopomorskiego jest najmniejsza (mniejsza nawet niż województwa lubuskiego). Inne województwa z tej części północno - zachodniej Polski - Pomorskie i Dolnośląskie - przyciągają znacznie większą ilość cudzoziemców. W przypadku naturalnego przemieszczania się ludności obserwowanego jak do tej pory w województwie należy uznać, że województwo zachodniopomorskie nie należy do najpopularniejszych celów migracji. Inne województwa są znacznie częściej miejscem osiedlania się cudzoziemców. Jak wskazuje Ryszard Czyszkiewicz, województwo zachodniopomorskie to obszar, który mógłby stać się podmiotem spełniającym kryteria akcji osiedleńczych w oparciu o uzupełnianie zasobów ludzkich. W ostatnich miesiącach obserwujemy nowe wyzwanie związane z nagłym wzrostem migracji z krajów muzułmańskich do Europy imigrantami są przede wszystkim uchodźcy, czyli grupa zmieniająca miejsce zamieszkania ze względu na zagrożenie życia lub prześladowanie w rodzimym kraju. Jak wskazuje Karolina Majdzińska, ekspert ze Szkoły Głównej Handlowej, proces przyjmowania uchodźców może w dłuższym okresie okazać się korzystny dla samorządów: Są to najczęściej osoby relatywnie młode, które mogą pracować. Mają dzieci, które często bardzo dobrze adaptują się w szkole, kończą polskie szkoły i uczelnie i w Polsce chcą zostać. Biorąc pod uwagę naszą sytuację demograficzną, jest to bardzo pozytywne zjawisko. (...) Proces (przyjmowania uchodźców przyp. RŻ, JP) generuje pewne koszty, natomiast w perspektywie długofalowej jest bardziej opłacalny 7. Takie podejście spotyka się jednocześnie ze zdecydowanym oporem ze strony mieszkańców województwa. Badania przeprowadzone na losowej grupie mieszkańców Szczecina (a więc w miejscu o bardzo niekorzystnej sytuacji demograficznej) przez Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego wskazują, iż mieszkańcy są negatywnie nastawieni do przyjmowania uchodźców z Syrii i z Ukrainy. Zwolennikami przyjęcia grupy uchodźców z Ukrainy było 31,8% respondentów, zaś uchodźców z Syrii niecałe 29%. Jeszcze mniej osób chciałoby pracować z uchodźcami (29,0% mieszkańców Szczecina chciałoby pracować z uchodźcą z Ukrainy, a jedynie 23% - z uchodźcą z Syrii). Mamy zatem do czynienia z lękiem, który częściowo wynika z braku wiedzy i zaznajomienia z osobami z innych kręgów kulturowych, a częściowo z obawy o własne losy. Jednocześnie obserwowany jest coraz większy nacisk na przyjmowanie ustalonych przez UE kwot uchodźców przez Polskę. Wydaje się, że nie sprawdza się założenie UE, wg którego fundusze unijne miały rozwinąć kraje Europy Wschodniej i poprawić jakość życia do tego stopnia, że kraje te będą w stanie przyjąć unijne kwoty. W chwili obecnej jednak wynagrodzenia Polaków są nadal znacząco niższe niż w krajach na zachodzie Europy, pojawiają się nowe rodzaje ubóstwa (wspomniany wyżej prekariat), bezrobocie jest wysokie (w województwie zachodniopomorskim stopa bezrobocia w lipcu 2015 r. wyniosła 13,2% - wyższa była jedynie w woj.woj. kujawsko-pomorskim i warmińsko- -mazurskim), a zatem lęk mieszkańców przynajmniej częściowo może wydawać się uzasadniony, a przynajmniej zrozumiały. Nie należy także zapominać o fakcie, że Polska rzadko jest dla uchodźców miejscem docelowym najczęściej jest jedynie punktem przystankowym w drodze na zachód Europy. Mimo to, zgodnie ze słowami K.Majdzińskiej i opracowaniem R. Czyszkiewicza, dzisiejszą sytuację trzeba w szczególności potraktować jako szansę dla województwa. Szansa ta wymaga jednak umiejętnych rozwiązań i edukacji obywatelskiej. 17 MIGRACJE W ŚWIETLE NOWYCH WYZWAŃ Rok 2014 przyniósł generalnie rzecz biorąc pogłębienie wielu niekorzystnych tendencji demograficznych w województwie zachodniopomorskim, choć optymistycznie przedstawia się wzrost wskaźników dzietności i reprodukcji. Niekorzystna sytuacja demograficzna występuje przede wszystkim w dużych miastach województwa, choć z drugiej strony w mniejszym stopniu dotknięte są one problemem wzrostu grupy w wieku poprodukcyjnym. Mamy też do czynienia z opóźnioną falą negatywne procesy 6 Żołądek Ł. (red.), Migracje i polityka migracyjna, Biuro Analiz Sejmowych, Kancelaria Sejmu, Warszawa 2015, str Majdzińska K., Uchodźcy szansą dla samorządu, Kierunki Zmian 1/2015 r., Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Przedsiębiorstwo Społeczne sp. z o.o.

18 demograficzne, takie jak spadek liczby zawieranych małżeństw, w pierwszej kolejności dotykają dużych miast, a następnie przechodzą także na tereny wiejskie i peryferyjne. Postępuje także proces suburbanizacji rozlewania się miast na obszary okoliczne. Opracowanie Rządowej Rady Ludnościowej i cytowane wyżej opracowania R.Czyszkiewicza oraz T.Czubary i M.Doszynia wskazują na wiele rekomendacji mających na celu poprawę stanu demografii w kraju i w województwie. Przeanalizowaliśmy, które z wymienionych rozwiązań mają zastosowanie do aktualnej sytuacji województwa zachodniopomorskiego. Do najważniejszych rekomendacji należą: 1. Zwrócenie większej uwagi na realizację polityki senioralnej (rekomendacja z opracowania Rządowej Rady Ludnościowej: finansowanie przede wszystkim na poziomie lokalnym, gdzie najjaskrawiej uwidaczniają się potrzeby osób starszych, w tym niepełnosprawnych i niesamodzielnych 8 ; 2. Zapobieganie negatywnym problemom infrastrukturalnym, społecznym i gospodarczym związanym z procesem suburbanizacji i chaotycznym zagospodarowaniem przestrzennym obszarów otaczających miasta (rekomendacja Rządowej Rady Ludnościowej); 3. Aktywna polityka prorodzinna (u T.Czubary i M. Doszynia wskazywane są np. wydłużenie urlopu macierzyńskiego oraz stwarzanie zachęt do angażowania osób starszych w sprawowanie nadzoru nad dziećmi; niewskazane natomiast w świetle dzisiejszej sytuacji jest wspieranie elastycznych form zatrudnienia rozumianych jako tzw. umowy śmieciowe); 4. Zmniejszanie deficytu ludnościowego poprzez przyjmowanie uchodźców (rekomendacja R. Czyszkiewicza) z jednoczesnym naciskiem na edukację obywatelską w tym zakresie, skierowaną zarówno do mieszkańców województwa jak i do samych imigrantów Sytuacja demograficzna Polski, op.cit., str.16.

19 POTRZEBY I PERSPEKTYWY POLITYKI DEMOGRAFICZNEJ NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Tomasz Czubara, Mariusz Doszyń, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie Od początku lat dziewięćdziesiątych mamy w Polsce do czynienia z istotnym nasileniem tempa przemian zjawisk i procesów demograficznych, w tym między innymi z coraz mniejszą skłonnością do zawierania małżeństw. Zgodnie z teorią drugiego przejścia demograficznego zachodzące od początku ubiegłej dekady zmiany są skutkiem oddziaływania szeroko rozumianych czynników strukturalnych, kulturowych oraz nowych technologii, czego efektem są coraz to nowe postawy względem małżeństwa. Można zauważyć, iż od początku lat dziewięćdziesiątych maleje skłonność do zawierania małżeństw, rośnie średni wiek zawierania małżeństw, maleje dzietność kobiet, zmienia się wzorzec płodności oraz rośnie średni wiek rodzenia dzieci. Tego typu przeobrażenia, w połączeniu z często ujemnym saldem migracji przyczyniają się do spadku liczby ludności oraz starzenia się populacji. Wszystko wskazuje na to, że tendencje te utrzymają się w przyszłości. Należy się spodziewać, iż na przyszły stan i strukturę ludności w województwie dominujący wpływ będzie miało właśnie saldo migracji. Z licznych badań wynika, że w największych miastach województwa zachodniopomorskiego wzrasta skłonność do migracji, przez co miasta te tracą swój potencjał demograficzny. Do innych miast, poza województwo zachodniopomorskie, wyjeżdżają najczęściej ludzie młodzi, często z wyższym wykształceniem, wraz ze swoimi rodzinami. Na wieś uciekają z kolei ludzie zamożni. Przenoszą się wraz ze swoimi dochodami, obniżając status miast, w tórych dotychczas mieszkali. Duża skłonność do migracji osób młodych przyczynia się do postarzania struktur wieku ludności na obszarze odpływu, co może powodować liczne negatywne konsekwencje ekonomiczne. Zmiany struktur ludności według wieku w znacznym stopniu determinują sytuację na rynku pracy. Za najważniejsze zjawiska zachodzące w tym obszarze należy uznać spadek liczby osób w wieku produkcyjnym oraz szybko postępujący proces starzenia się ludności. Zachodzące zmiany są dodatkowo potęgowane przez przybierające na sile procesy migracyjne. 19 DEMOGRAFICZNA SPECYFIKA REGIONU ORAZ WYZWANIA ZWIĄZANE Z PROCESAMI DEMOGRAFICZNYMI W REGIONIE Niekorzystne zmiany sytuacji demograficznej, które zachodzą na terenie całego kraju nie ominęły także województwa zachodniopomorskiego. Liczba ludności w województwie od kilku lat charakteryzuje się tendencją spadkową, a w ciągu kolejnych dwudziestu lat prognozowany jest dalszy jej spadek. Liczba ludności, wynosząca obecnie niecałe 1,69 mln w ciągu najbliższych dwudziestu dwóch lat ulegnie zmniejszeniu o ponad 100 tysięcy (czyli o ponad 6,5%).

20 Rys. 1 Liczba ludności województwa zachodniopomorskiego wraz z prognozą na lata Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 20 Ponieważ znaczna część liczby mieszkańców województwa (prawie jedna czwarta) mieszka w Szczecinie, ważne jest zbadanie, jak liczba ludności będzie się zmieniała w stolicy województwa. W przypadku Szczecina również zauważalna jest tendencja malejąca, gdyż liczba mieszkańców miasta, wynosząca obecnie ponad 408 tysięcy, ulegnie zmniejszeniu do niecałych 384 tysięcy w roku 2035 (czyli o niecałe 6%). Rozbijając zmiany liczby mieszkańców województwa na poszczególne powiaty, pogrupowano je w podregiony: koszaliński, stargardzki oraz szczeciński. Podregion koszaliński W większości powiatów podregionu koszalińskiego liczba ludności będzie malała. W niektórych bardziej (powiat m. Koszalin, czy powiat świdwiński), w innych (powiat białogardzki, czy sławieński) - mniej. Jedynie w powiecie koszalińskim liczba ludności będzie rosła do roku 2025, potem będzie malała. Jest to związane ze zjawiskiem suburbanizacji - mieszkańcy dużych miast budują domy w gminach ościennych i tam się osiedlają, dzięki czemu wzrasta liczba ludności w tych gminach, rośnie przyrost naturalny, a odbija się to niekorzystnie na sytuacji ludnościowej miasta. Podregion stargardzki W podregionie stargardzkim liczba ludności w każdym powiecie będzie wykazywała tendencję spadkową, aczkolwiek różnice pomiędzy poszczególnymi powiatami nie wydają się być tak duże, jak w podregionie koszalińskim. Podregion szczeciński O ile w poszczególnych powiatach poprzednich podregionów tendencje dotyczące zmiany liczby ludności były podobne, o tyle w podregionie szczecińskim pomiędzy poszczególnymi powiatami widoczne są wyraźne różnice. W powiatach kamieńskim i gryfińskim liczba ludności będzie malała, w powiecie goleniowskim i w Świnoujściu będzie na w miarę stałym poziomie, a w powiecie polickim będzie wyraźnie rosła. O ile obecnie wynosi ona ponad 74 tysiące, według prognoz w roku 2035 będzie ona wynosić prawie 93 tysiące, czyli wzrośnie o ponad 25%. Widać wyraźnie, że powiat policki jest powiatem, w którym wzrost liczby mieszkańców jest związany z procesami suburbanizacji - w gminach tego powiatu osiedlają się mieszkańcy Szczecina. Z kolei względna atrakcyjność powiatu goleniowskiego może wynikać z istnienia w nim parku przemysłowego, a powiatu miejskiego Świnoujście -

21 położenie nadmorskie. Powiat policki i Świnoujście dodatkowo graniczą z Niemcami. Oczywiście, trzy powiaty podregionu szczecińskiego nie są powiatami reprezentacyjnymi w skali województwa, mogą jednak posłużyć jako przykłady tego, że regiony, które są z jakichś powodów atrakcyjne (położenie, warunki ekonomiczne, itp.), charakteryzują się lepszą sytuacją demograficzną, niż pozostałe. Dlatego jedną z metod przeciwdziałania niekorzystnym zmianom demograficznym może być uatrakcyjnianie regionów (w różny sposób, zależnie od potencjalnych możliwości). Ważną rolę pełni też analiza zmian struktury ludności według wieku. Strukturę ludności województwa zachodniopomorskiego według podziału na wiek przedprodukcyjny (0-17 lat), produkcyjny (18-59/64) oraz poprodukcyjny (60+/65+) z podziałem na miejsce zamieszkania w roku 2013 oraz prognozy na lata przedstawia tabela 1. Tabela 1. Struktura ludności województwa zachodniopomorskiego według wieku w roku 2013 oraz prognoza na lata (w %) Wiek Ogółem Wiek przedprodukcyjny 17,66 18,03 17,79 16,58 15,30 Wiek produkcyjny 64,45 59,49 57,68 57,87 57,92 Wiek poprodukcyjny 17,89 22,48 24,53 25,54 26,79 Miasta Wiek przedprodukcyjny 16,41 17,05 16,96 15,97 14,87 Wiek produkcyjny 63,99 58,52 56,83 57,13 57,24 Wiek poprodukcyjny 19,59 24,43 26,22 26,90 27,88 Ogółem Wiek przedprodukcyjny 20,39 20,08 19,52 17,84 16,16 Wiek produkcyjny 65,45 61,51 59,45 59,39 59,29 Wiek poprodukcyjny 14,15 18,41 21,03 22,76 24,55 21 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z W roku 2013 ludność w wieku produkcyjnym stanowiła prawie 65,5% ogółu ludności województwa zachodniopomorskiego, ponad 17,5% stanowiła ludność w wieku przedprodukcyjnym, mniej więcej tyle samo procent stanowiła ludność w wieku poprodukcyjnym. W roku 2035 udział ludności w wieku produkcyjnym spadnie do niecałych 58%, bardziej niekorzystny jest jednak spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 15,3%) oraz znaczny wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (do prawie 27%). Ta niekorzystna tendencja będzie bardziej widoczna w miastach, niż na wsi. Zmiany struktury wskazują na szybkie starzenie się ludności województwa zachodniopomorskiego. Ze strukturą ludności według wieku wiąże się obciążenie demograficzne ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. Wskaźniki demograficznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym w roku 2013 oraz prognozy na lata w województwie zachodniopomorskim przedstawia tabela 2.

22 Tabela 2. Wskaźniki obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym (na 1000 osób) w województwie zachodniopomorskim w roku 2013 oraz prognozy na lata Ogółem 277,51 377,87 425,23 441,39 462,52 Miasto 306,14 417,44 461,36 470,84 487,10 Wieś 216,27 299,35 353,76 383,21 414,08 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Powyższe wskaźniki pokazują, ile osób w wieku poprodukcyjnym przypada na każde 1000 osób w wieku produkcyjnym. Obecnie w województwie na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym przypadają prawie cztery osoby w wieku produkcyjnym. W roku 2035 sytuacje będzie znacznie bardziej niekorzystna, gdyż na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym będą przypadały nieco ponad dwie osoby w wieku produkcyjnym. Na wsi sytuacja jest i będzie nieco lepsza niż w miastach. Powiększający się udział osób w wieku poprodukcyjnym oraz wzrost obciążeń demograficznych są efektem procesu starzenia się ludności. Ten zaś wynika z jednej strony ze spadku liczby urodzeń, jak i z faktu dłuższego dalszego trwania życia. Przeciętne dalsze trwanie życia w podregionach województwa zachodniopomorskiego według płci i miejsca zamieszkania przedstawia tabela 3. Tabela 3. Przeciętne dalsze trwanie życia w województwie zachodniopomorskim z podziałem na podregiony, płeć i według miejsca zamieszkania w 2012 roku Mężczyźni Kobiety 22 Wyszczególnienie w wieku lat Ogółem województwo 72,6 58,1 43,9 30,0 18,5 80,5 66,1 51,3 36,7 23,4 koszaliński 72,2 57,8 43,7 29,8 18,3 80,5 66,0 51,2 36,7 23,5 stargardzki 72,0 57,5 43,3 29,4 17,8 79,8 65,4 50,6 36,1 22,8 m. Szczecin 73,5 59,1 44,6 30,8 19,4 80,8 66,5 51,7 37,1 23,8 szczeciński 72,4 57,9 43,5 29,6 17,9 80,7 66,0 51,2 36,5 23,1 Miasta województwo 73,1 58,7 44,4 30,5 18,9 80,7 66,3 51,5 36,9 23,6 koszaliński 73,2 58,7 44,4 30,4 18,7 80,8 66,4 51,6 37,0 23,8 stargardzki 72,5 58,2 44,1 30,0 18,6 80,2 65,8 51,0 36,5 23,1 m. Szczecin 73,5 59,1 44,6 30,8 19,4 80,8 66,5 51,7 37,1 23,8 szczeciński 72,7 58,1 43,7 30,2 18,4 80,5 66,1 51,2 36,5 23,1

23 Mężczyźni Kobiety Wyszczególnienie w wieku lat Wieś województwo 71,2 56,7 42,6 28,7 17,1 79,9 65,3 50,6 36,0 22,9 koszaliński 70,7 56,3 42,5 28,7 17,4 79,8 65,4 50,5 36,0 22,9 stargardzki 71,2 56,6 42,3 28,6 16,8 79,1 64,7 49,9 35,6 22,4 szczeciński 71,9 57,5 43,1 28,9 17,2 80,8 66,0 51,2 36,6 23,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Przeciętne dalsze trwanie życia w województwie zachodniopomorskim w roku 2012 wynosiło ok. 73 lata dla mężczyzn oraz ok. 81 dla kobiet. W przypadku mężczyzn przeciętne dalsze trwanie życia dla osób w wieku 0 lat w miastach było o około dwa lata dłuższe, niż na wsi, w przypadku kobiet różnica ta wynosiła około jednego roku. Najdłużej żyją ludzie w Szczecinie, najkrócej zaś w podregionie stargardzkim (mężczyźni o około 1,5 roku, a kobiety około jednego roku). Różnice wynikają zapewne z jednej strony z większej dostępności do usług medycznych w Szczecinie, niż w miastach i wsiach innych powiatów (w tym dostępu do lekarzy specjalistów prywatnie - mieszkańców Szczecina prawdopodobnie bardziej na to stać, niż mieszkańców pozostałych gmin), a także z większej dbałości o własne zdrowie. W celu wyrównania dysproporcji w długości trwania życia jednym z elementów polityki demograficznej może być zapewnienie większej dostępności do opieki medycznej mieszkańcom obszarów, w których jest ona niższa. Niebagatelne znaczenie ma też styl życia i warunki ekonomiczne. Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego to w znacznej części miejscowości popegeerowskie, w których występuje znaczne bezrobocie oraz, co za tym idzie, nawarstwiają się niekorzystne skłonności takie, jak np. alkoholizm. Postępujący proces starzenia się ludności będzie przyczyną wzrostu popytu na usługi medyczne. Szczególnego znaczenia będzie nabierać szeroko rozumiana infrastruktura umożliwiająca dostęp do opieki medycznej. Kluczowymi cechami, pozwalającymi wpływać pozytywnie na sytuację demograficzną są urodzenia żywe oraz wskaźniki z nimi związane. Podstawowym wskaźnikiem demograficznym, związanym z urodzeniami, jest współczynnik dzietności, oznaczający liczbę urodzonych dzieci przypadającą na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat). Zakłada się, że jego wartość wynosząca ok. 2,1 gwarantuje zastępowalność pokoleń. Współczynniki dzietności w województwie zachodniopomorskim z podziałem na podregiony w latach przedstawia rys

24 Rys. 2. Współczynniki dzietności w województwie zachodniopomorskim oraz w jego podregionach w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 24 W całym badanym okresie współczynnik dzietności charakteryzował się na ogół tendencją spadkową, przy czym w ostatnich dwóch latach tendencja ta uległa zahamowaniu, a w dwóch podregionach - szczecińskim i stargardzkim dzietność zaczęła nieznacznie wzrastać. Nie zmienia to jednak faktu, że w całym okresie wartości tego wskaźnika są bardzo niekorzystne. W roku 2008 nie przekraczały poziomu 1,5, a po roku nie były większe niż 1,3. Najbardziej niekorzystna sytuacja jest w Szczecinie, chociaż po części wynika ona z tego, że młode małżeństwa często przenoszą się do ościennych gmin, tam się osiedlają i tam mają dzieci. Przedstawione powyżej dane nie napawają optymizmem - spadająca obecnie liczba mieszkańców województwa za dwadzieścia i więcej lat będzie spadała jeszcze szybciej, o ile tendencja nie ulegnie odwróceniu. Duży wpływ na liczbę rodzonych dzieci ma liczba zawieranych małżeństw, ponieważ pomimo wzrastającego udziału urodzeń pozamałżeńskich w ogólnej liczbie urodzeń, urodzenia małżeńskie wciąż stanowią większość. Odwrotnie, niekorzystny wpływ na liczbę urodzeń ma liczba rozwodów. W całym badanym okresie w województwie zachodniopomorskim i we wszystkich jego podregionach z roku na rok zawierano coraz mniej małżeństw, przy czym na wsi sytuacja była pod tym względem nieco lepsza, aniżeli w miastach. Najmniej małżeństw na 1000 mieszkańców zawierano w Szczecinie (jednak sytuacja taka może po części być spowodowana procesami suburbanizacyjnymi), najwięcej - na wsi w podregionie stargardzkim. Liczba rozwodów na 1000 mieszkańców w całym województwie nieznacznie spadała, w poszczególnych podregionach także. Najwięcej rozwodów było w Szczecinie, najmniej w podregionach stargardzkim i koszalińskim. Ważnym aspektem sytuacji demograficznej są także migracje. Saldo migracji wewnętrznych w województwie zachodniopomorskim oraz jego podregionach przedstawia rys. 3.

25 Rys. 3. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 ludności w województwie zachodniopomorskim i jego podregionach w latach w poszczególnych grupach wieku ekonomicznego 25 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z

26 Saldo migracji wewnętrznych dla wszystkich grup wieku ekonomicznego w województwie było ujemne, czyli więcej ludzi wyjeżdżało na pobyt stały do innych powiatów, niż z nich przyjeżdżało. Rozbijając województwo na poszczególne podregiony da się zauważyć, że jedynie w podregionie szczecińskim saldo było w każdej grupie wieku dodatnie. Największe znaczenie ma tutaj powiat policki. Dodatnie saldo migracji w tym podregionie wynika ze zjawiska suburbanizacji, na którym demograficznie korzysta najbardziej powiat policki. W nim znajdują się ościenne gminy, do których wyprowadzają się mieszkańcy Szczecina. W przypadku ludności w wieku produkcyjnym widać też, że od roku 2011 dodatnie saldo migracji wewnętrznych ma miasto Szczecin, a dla wieku poprodukcyjnego - oprócz podregionu szczecińskiego także podregion koszaliński. Saldo migracji zewnętrznych w województwie zachodniopomorskim oraz jego podregionach przedstawia rys. 4. Rys. 4. Saldo migracji zewnętrznych na 1000 ludności w województwie zachodniopomorskim i jego podregionach w latach w poszczególnych grupach wieku ekonomicznego 26 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z

27 Jeżeli chodzi o wiek przedprodukcyjny i poprodukcyjny, to dla całego województwa saldo migracji zagranicznych jest dodatnie, natomiast dla ludności w wieku produkcyjnym - na ogół ujemne (z wyjątkiem roku 2010). Wynika z tego, że rodziny z dziećmi częściej przyjeżdżały z zagranicy do województwa, niż na odwrót, a za granicę wyjeżdżały na ogół osoby nieposiadające dzieci. Jest to pozytywny aspekt migracji, gdyż osoby migrujące do województwa z zagranicy zasilały je dziećmi i młodzieżą, co będzie korzystne w dłuższym czasie. Z drugiej strony, jest to do kilkuset osób rocznie, co relatywnie nie będzie miało zbyt dużego znaczenia. Jeżeli chodzi o osoby w wieku poprodukcyjnym, to niemal w każdym regionie saldo było dodatnie. Rozbijając województwo na poszczególne podregiony, dla ludności w wieku przedi poprodukcyjnym saldo migracji było przeważnie dodatnie, dla ludności w wieku produkcyjnym zaś - przeważnie ujemne (z wyjątkiem Szczecina od roku 2009). Niezwykle istotnym elementem polityki demograficznej jest zapewnienie dostępności opieki nad dziećmi. Jednym z czynników pogłębiającej się zapaści demograficznej jest niechęć potencjalnych rodziców do posiadania dzieci, która po części wynika z obawy o brak możliwości zapewnienia opieki nad nimi podczas powrotu do pracy. Szczególnie trudne jest zapewnienie opieki nad dziećmi bardzo małymi. Istnieje kilka możliwości - pomoc dziadków dziecka, wynajęcie prywatnie opiekunki, bądź oddanie dziecka do żłobka. Państwo może bezpośrednio wpływać na zapewnienie miejsc w żłobkach. Liczbę dzieci w wieku lat 0-3 przypadającą na jeden żłobek w województwie zachodniopomorskim oraz w podregionach województwa w latach przedstawia tabela 4. Tabela 4. Liczba dzieci w wieku 0-3 lata przypadająca na jeden żłobek w województwie zachodniopomorskim ogółem oraz w jego podregionach w latach Wyszczególnienie zachodniopomorskie 2899,2 2862,1 3322,1 3443,9 2892,9 Podregion koszaliński 2924,3 3022,7 3105,5 3832,6 2619,3 Podregion stargardzki 11557,0 6073, , , ,0 Podregion m. Szczecin 1306,1 1569,1 1633,4 1731,0 1621,3 Podregion szczeciński 4867,5 3417,0 5237,0 3646,7 3444,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Analizując dane z powyższej tabeli widać, że zarówno w całym województwie, jak i w jego poszczególnych podregionach na jeden żłobek przypada bardzo dużo dzieci w wieku 0-3 lata. Dodatkowo, wszystkie żłobki w województwie zachodniopomorskim (w liczbie w badanych latach) znajdują się w miastach, czyli obecnie państwo nie jest w stanie zapewnić opieki w żłobkach na wsi. Kolejnym etapem w rozwoju dzieci jest wiek przedszkolny. Liczbę dzieci w wieku przedszkolnym przypadającym na jedno przedszkole przedstawia tabela Tabela 5. Liczba dzieci w wieku przedszkolnym przypadająca na jedno przedszkole w województwie zachodniopomorskim ogółem oraz w jego podregionach w latach Wyszczególnienie zachodniopomorskie 109,0 110,7 112,3 109,6 110,0 106,3 zachodniopomorskie - miasto 118,1 120,0 123,3 120,2 119,7 117,4 zachodniopomorskie - wieś 56,2 58,4 57,8 56,2 59,6 55,9 Podregion koszaliński 109,6 111,6 113,0 111,8 111,5 105,6 Podregion stargardzki 101,4 103,3 97,0 96,9 102,4 107,2 Podregion m. Szczecin 119,7 121,2 130,0 123,2 118,1 110,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z

28 Liczba dzieci w wieku przedszkolnym przypadająca na jedno przedszkole w całym okresie kształtowała się na stabilnym poziomie - około 110 dzieci na przedszkole. W miastach było to więcej, średnio około 120, a na wsi W poszczególnych podregionach było to pomiędzy 100, a najmniej w podregionie stargardzkim, najwięcej w Szczecinie. W badanym okresie liczba dzieci w wieku przedszkolnym wzrosła, rosła także liczba przedszkoli. Widać więc, że samorządy na bieżąco dostosowywały liczbę przedszkoli do liczby dzieci w wieku przedszkolnym. Można się także spodziewać, że w przyszłości, gdy liczba dzieci będzie maleć, samorządy także będą zmniejszały liczbę przedszkoli. Następnym etapem rozwoju dzieci jest wiek szkolny. Najważniejszą (i najliczniejszą) grupą są dzieci w szkole podstawowej. Liczbę dzieci przypadających na jedną szkołę podstawową przedstawia tabela 6. Tabela 6. Liczba dzieci w wieku szkoły podstawowej przypadająca na jedną szkołę w województwie zachodniopomorskim ogółem oraz w jego podregionach w latach Wyszczególnienie zachodniopomorskie 200,4 193,4 188,5 183,5 185,0 187,5 zachodniopomorskie - miasto 327,6 312,3 302,6 297,1 298,6 301,4 zachodniopomorskie - wieś 103,9 101,1 98,3 93,3 93,0 92,7 Podregion koszaliński 190,8 186,0 181,4 171,6 169,8 175,4 Podregion stargardzki 192,3 183,9 179,4 177,4 178,6 180,0 Podregion m. Szczecin 305,6 289,6 282,7 284,8 291,5 298,9 Podregion m. Szczecin 165,2 160,6 155,3 152,1 155,8 151,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 28 Podobnie jak w przypadku przedszkoli, liczba uczniów przypadająca na jedną szkołę nie ulegała jakimś poważniejszym zmianom - liczba uczniów w wieku odpowiadającym nauce w szkole podstawowej zmniejszyła się, podobnie samorządy dostosowały do niej liczbę szkół, która także uległa zmniejszeniu. Podobnie także, jak w przypadku przedszkoli, można się spodziewać, że samorządy będą w przyszłości dostosowywać liczbę placówek do liczby dzieci. Wydaje się, że przynajmniej w części przypadków można zamienić część oddziałów szkół na oddziały przedszkolne, a część oddziałów przedszkolnych na żłobki bez konieczności przeznaczania na ten cel dodatkowych budynków. Potencjalna dodatkowa liczba miejsc w takich oddziałach mogłaby stanowić zachętę dla potencjalnych rodziców do posiadania większej liczby dzieci - istniałaby wówczas możliwość zapewnienia opieki nad większą liczbą dzieci. Samo przeznaczenie miejsc w szkołach na oddziały przedszkolne lub ewentualnie niektórych oddziałów przedszkolnych na żłobki nie przyczyni się do wzrostu liczby dzieci - potrzebne są także inne zachęty. Oprócz samej analizy zmian demograficznych i propozycji przeciwdziałania niekorzystnym zmianom, ważna jest także analiza atrakcyjności poszczególnych regionów. Nawet najbardziej atrakcyjne zachęty do posiadania większej liczby dzieci nie będą skuteczne bez podniesienia atrakcyjności regionu. Jak pokazała prognoza liczby ludności województwa zachodniopomorskiego, istnieją regiony, w których liczba ludności będzie dość mocno spadać, ale istnieją także regiony, w których liczba ludności będzie rosła (nawet znacznie) albo przynajmniej przez jakiś czas nie będzie spadała. Takie regiony, to powiat policki (w którym prognozowany jest duży wzrost liczby mieszkańców na przestrzeni dwudziestu najbliższych lat), czy powiaty: goleniowski, miasto Świnoujście, czy koszaliński. Można przypuszczać, że powiat goleniowski jest atrakcyjny z powodu istnienia w nim parku przemysłowego, a dwa pozostałe powiaty to powiaty nadmorskie, dzięki czemu są atrakcyjne choćby turystycznie. Atrakcyjność powiatów będzie powodowała nie tylko wzrost liczby posiadanych dzieci w tych regionach. Wzrost liczby mieszkańców będzie powodowany także dodatnim saldem migracji. Jeżeli region nie będzie atrakcyjny dla mieszkańców, to żadna polityka prorodzinna, czy też szerzej - demograficzna nie spowoduje poprawy sytuacji ludnościowej regionu. Najważniejszą cechą, która warunkuje chęć pozostania w danym regionie albo przyjechania do niego jest możliwość znalezienia w nim pracy. Dlatego analizując sytuację demograficzną nie można abstrahować od sytuacji ekonomicznej.

29 Jednym z ważniejszych jej przejawów jest stopa bezrobocia. Stopę bezrobocia rejestrowanego w poszczególnych powiatach województwa zachodniopomorskiego w latach przedstawia tabela 7. Tabela 7. Stopa bezrobocia rejestrowanego województwie zachodniopomorskim i jego powiatach w latach [%] Wyszczególnienie zachodniopomorskie 16,4 13,3 17,1 17,8 17,6 18,2 18,0 Powiat białogardzki 31,2 28,2 28,3 30,8 27,7 28,9 29,6 Powiat drawski 27,7 23,2 28,2 25,9 26,6 24,9 25,4 Powiat kołobrzeski 11,9 9,1 11,8 12,5 12,3 11,9 13,0 Powiat koszaliński 25,3 20,8 24,5 26,7 26,9 28,1 28,7 Powiat sławieński 20,4 15,5 19,7 22,6 24,8 27,2 25,4 Powiat szczecinecki 25,3 22,4 25,7 26,4 27,0 27,6 27,4 Powiat świdwiński 28,7 23,1 25,4 27,5 26,2 26,7 27,1 Powiat wałecki 18,4 15,5 19,5 19,8 19,8 20,6 19,5 Powiat m. Koszalin 11,2 7,8 10,2 11,0 11,0 12,4 12,2 Powiat choszczeński 26,1 22,1 28,6 26,1 27,0 28,5 28,7 Powiat gryficki 26,2 22,6 24,8 24,0 24,5 25,4 26,1 Powiat myśliborski 15,8 13,2 16,5 16,9 16,3 18,9 19,0 Powiat pyrzycki 23,9 21,0 27,9 28,3 27,8 28,5 28,0 Powiat stargardzki 22,0 14,4 20,2 20,2 20,1 20,0 19,6 Powiat łobeski 29,0 23,9 30,5 27,6 29,3 29,8 28,7 Powiat m. Szczecin 6,5 4,3 8,5 9,7 9,9 11,0 10,6 Powiat goleniowski 15,8 15,0 18,3 18,4 16,1 15,9 13,6 29 Powiat gryfiński 20,8 17,1 21,1 23,4 21,7 22,2 22,3 Powiat kamieński 24,2 22,3 25,0 27,0 25,3 25,5 25,1 Powiat policki 14,1 13,5 16,2 16,1 15,6 14,7 14,4 Powiat m. Świnoujście 11,2 8,1 10,5 11,9 10,7 10,0 10,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Średnia stopa bezrobocia w roku 2013 w województwie wynosiła 18%, a były powiaty, w których było to prawie 30% (powiat białogardzki, koszaliński, choszczeński, pyrzycki, czy łobeski). Relatywnie niska stopa bezrobocia jest w miastach na prawach powiatu, w powiecie kołobrzeskim, polickim i goleniowskim. Jeżeli porównamy powyższe wyniki z prognozami liczby mieszkańców, to w przypadku powiatów goleniowskiego czy polickiego, relatywnie niska stopa bezrobocia jest zgodna z rosnącymi prognozami liczby mieszkańców. W przypadku powiatu koszalińskiego powyższa zgodność nie występuje, tam występuje efekt suburbanizacji - mieszkańcy powiatu koszalińskiego jeżdżą do pracy do Koszalina, w którym stopa bezrobocia jest relatywnie niska, ale w którym ubywa mieszkańców. Podobny efekt występuje w powiecie polickim. W przypadku powiatu goleniowskiego widać dość wyraźnie, że relatywnie niska stopa bezrobocia sprzyja zwiększaniu się liczby mieszkańców. Z punktu zachowań demograficznych niezwykle ważna jest struktura bezrobocia według płci i wieku. Szczególnie ważne jest natężenie tego zjawiska wśród mężczyzn i kobiet w młodszych grupach wieku, gdyż wtedy najczęściej podejmowana jest decyzja o posiadaniu dziecka. Natężenie bezrobocia w młod-

30 szych grupach wieku jest dość wysokie, szczególnie wśród kobiet, co zniechęca do decydowania się na posiadanie dzieci. Sprzyja to też ujemnemu saldu migracji, gdyż jest to czynnik skłaniający młodych do wyjazdu. W latach w grupie wieku 24 i mniej lat natężenie bezrobocia (liczba bezrobotnych na 1000 ludności) wzrastało, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, przy czym natężenie tego zjawiska było wyższe wśród kobiet. Najniższe natężenie bezrobocia dotyczyło mieszkańców Szczecina, natomiast najwyższe - podregionu stargardzkiego. Natężenie bezrobocia w tej grupie wieku należy uznać za wysokie. Z punktu widzenia procesu starzenia się ludności ważna jest również aktywność zawodowa osób w starszych (i średnich) grupach wieku. Wśród osób starszych można również zaobserwować nieznaczny wzrost natężenia bezrobocia w badanym okresie. Co powinno niepokoić, wyraźna tendencja wzrostowa wystąpiła w grupie osób w wieku powyżej 55 lat, co wskazuje na trudności w utrzymaniu i pozyskiwaniu pracy przez osoby w tym wieku, co ma szczególne znacznie w aspekcie starzenia się ludności. Aktywność gospodarcza zależy w dużej mierze od liczby małych i średnich firm funkcjonujących na danym obszarze w relacji do liczby ludności, a tym samym - liczby gospodarstw domowych. Zgodnie z teorią ąuantum satis prof. J. Hozera, z właściwą proporcją mamy do czynienia wtedy, gdy na jedną firmę (lub farmę) przypada 4-5 gospodarstw domowych. Przy takiej relacji struktura popytu jest dostosowana do struktury podaży. W województwie zachodniopomorskim liczba gospodarstw domowych przypadająca na jedną firmę zmalała w latach z 2,87 do 2,77 Poziom wskaźnika jest znacznie poniżej normy określonej na poziomie 4-5, co wskazuje na zbyt duże nasycenie firmami. Liczba gospodarstw domowych w relacji do liczby firm jest najmniejsza w Szczecinie, natomiast największa - w powiecie choszczeńskim. W powiecie choszczeńskim relacja ta kształtuje się na poziomie 4,31 gospodarstwa domowego na jedną firmę, co na tle sytuacji w całym województwie może wskazywać na zbyt małą aktywność gospodarczą. Nawet po uwzględnieniu faktu, że wiele nowo powstających firm świadczy różnego rodzaju usługi o charakterze outsourcingowym, można spodziewać się zahamowania wzrostu i być może nawet spadku liczby firm, co w konsekwencji może hamować aktywność gospodarczą. Posiadanie dziecka często wiąże się z założeniem nowego gospodarstwa domowego, co wymaga nabycia mieszkania. Trudności w tym względzie są na pewno ważnym czynnikiem rzutującym na dzietność w regionie. W latach w województwie zachodniopomorskim oddawanych do użytku było ok. 3-4 mieszkań na 1000 ludności. Pod tym względem najgorzej przedstawiała się sytuacja w regionie stargardzkim, natomiast najlepiej - w podregionie szczecińskim. 30 Rys. 5. Liczba mieszkań oddawanych do użytku na 1000 ludności w podregionach województwa zachodniopomorskiego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z

31 Interesującą miarą jest liczba mieszkań oddawanych do użytku na 1000 zawieranych małżeństw. Poziom tego wskaźnika równy 1000 w dużym uproszczeniu oznacza, że każde nowe małżeństwo nabywa mieszkanie. W skali całego województwa wskaźnik ten waha się w przedziale oddawanych mieszkań na 1000 zawieranych małżeństw. Jeśli uwzględni się dodatkowo transakcje mieszkaniami na rynku wtórnym to może się wydawać, że sytuacja w tym względzie nie kształtuje się źle. Należy jednak pamiętać, że obecnie często mamy do czynienia z innymi niż małżeństwo formami związków (kohabitacja), a udział związków małżeńskich maleje. Z punktu widzenia liczby mieszkań oddawanych do użytku na 1000 zawieranych małżeństw najkorzystniej przedstawia się sytuacja w podregionie szczecińskim, natomiast najgorzej - w podregionie stargardzkim. Rys. 6. Liczba mieszkań oddawanych do użytku na 1000 małżeństw w podregionach województwa zachodniopomorskiego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z DOSTĘPNE INSTRUMENTY POLITYKI DEMOGRAFICZNEJ ORAZ FORMY JEJ FINANSOWANIA 31 Polityka demograficzna powinna stanowić zwarty zbiór (system) powiązanych ze sobą zasad, narzędzi i instrumentów, obejmujących wszystkie najważniejsze czynniki oddziałujące na zjawiska demograficzne. Obecnie polityka demograficzna jest realizowana przede wszystkim na szczeblu centralnym. Warto odróżniać politykę demograficzną sensu stricto od demograficznych uwarunkowań procesów społeczno-gospodarczych. Polityka demograficzna sensu stricto to bezpośrednie oddziaływanie na zmienne o charakterze demograficznym (współczynnik dzietności, natężenie migracji). Z kolei wiele obszarów społecznych jest bezpośrednio determinowanych sytuacją demograficzną. Od struktury wieku ludności zależy w dużej mierze stan systemu ubezpieczeń społecznych, rynku pracy, czy też oświaty. Czynniki demograficzne oddziałują też intensywnie na funkcjonowanie rynku nieruchomości, przy czym powiązania są tutaj często wzajemne. Zmiany struktury wieku ludności wpływają na strukturę popytu na nieruchomości - inne potrzeby mieszkaniowe mają osoby młode, a inne - osoby starsze. Liczba mieszkań oddawanych do użytku jest powiązana z liczbą małżeństw, etc. Z punktu widzenia polityki demograficznej sensu stricto za najważniejsze zjawiska należy uznać obecnie niski poziom współczynnika dzietności, a co się z tym wiąże - intensywnie postępujący proces starzenia się ludności. Dużym problemem jest też migracja (w tym głównie emigracja) osób młodych. W tym miejscu warto dodać, że wsparcie dla rodzin w Polsce jest niskie. W 2009 r. wydatki na tego typu cele stanowiły zaledwie 0,75% PKB, a średnia dla UE to 2,3% PKB. Przykładowo, w Danii wydatki na tego typu cele stanowiły ponad 4% PKB, a w Szwecji - ponad 3% PKB.

32 Można zauważyć, że polityka prorodzinna prowadzona jest obecnie dwutorowo. Bezpośrednią pomoc finansową (świadczenia rodzinne, zasiłki) otrzymują osoby o względnie niskich dochodach, natomiast rodziny zamożniejsze mogą korzystać z ulg podatkowych. Istnieją również dodatkowe formy wspierające politykę prorodzinną, mające na celu przede wszystkim wspieranie macierzyństwa m.in. urlop macierzyński, urlop ojcowski, zasiłek macierzyński, zasiłek porodowy. Bezpośrednia pomoc finansowa dla rodzin z ziećmi zmniejsza bezpośrednie koszty posiadania dzieci. Z punku widzenia zmniejszania kosztów pośrednich bardzo ważne są usługi w zakresie opieki nad dziećmi. Usługi tego typu pozostają bezpośrednio w gestii samorządów lokalnych (gmin). W 2009 r. wprowadzono zmiany w zakresie opieki nad dziećmi w wieku 4-6 lat pozwalające na objęcie docelowo tego rodzaju usługami większej ilości dzieci w tej grupie wiekowej. W 2011 r. zatwierdzono nową ustawę o opiece nad dziećmi do lat 3, w której pojawiły się nowe formy usług w zakresie opieki nad dziećmi, m.in. wprowadzono elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi, które są bardziej przystępne dla samorządów. W 2011 r. został również zainicjowany program Maluch. Program ten ma na celu wspieranie samorządów lokalnych w zakładaniu placówek świadczących usługi opiekuńcze dla dzieci do lat 3. Program skierowany jest do gmin. Kolejnym problemem, którego znaczenie będzie stale wzrastać jest starzenie się ludności w konsekwencji spadku dzietności i wydłużania się przeciętnego trwania życia. Stopień starzenia struktur ludności jest często dodatkowo stymulowany przez ujemne saldo migracji (w młodszych grupach wieku). W przypadku starzenia się ludności prowadzona polityka demograficzna powinna raczej zmierzać do niwelowania negatywnych skutków tego zjawiska. Bezpośrednie oddziaływanie na stopień starzenia się ludności jest możliwe jedynie w dłuższej perspektywie. 32 WSPÓŁPRACA WEWNĄTRZREGIONALNA W ZAKRESIE POPRAWY SYTUACJI DEMOGRAFICZNEJ - PARTNERZY SAMORZĄDU I FORMY ICH AKTYWNOŚCI Zmiana sytuacji demograficznej jest procesem trwającym bardzo długo. Zazwyczaj musi upłynąć kilkanaście lat, aby była widoczna zmiana tendencji rozwojowej danego zjawiska. Dlatego partnerzy samorządu muszą współpracować z władzami na różnych płaszczyznach i musi to być współpraca długotrwała. Można wyróżnić następujące płaszczyzny współpracy z samorządem w zakresie poprawy sytuacji demograficznej: Ů Ů Większość instrumentów pozwalających na oddziaływanie na procesy demograficzne jest w gestii instytucji centralnych (polityka prorodzinna), co wymusza ścisłą współpracę samorządów z nimi. Instytucje samorządowe powinny wymieniać się również między sobą wiedzą, doświadczeniami, planami, co ma znaczenie z punktu widzenia koordynacji działań, szczególnie na obszarach sąsiadujących. Znaczna część działań obejmujących kwestie demograficzne może być dofinansowywana ze środków UE, w tym np. ze środków EFS. Partnerami samorządów mogą w tym kontekście być instytucje UE (w tym również odpowiednie przedstawicielstwa tych instytucji w Polsce). Partnerami samorządów powinny być także organizacje pozarządowe, których działalność dotyczy zjawisk związanych z demografią (stowarzyszenia, etc.). W ostatnich latach da się zauważyć wzrost liczby organizacji związanych (pośrednio lub bezpośrednio) ze starzeniem się ludności. Należałoby stworzyć zachętę do tworzenia nowych miejsc w przedszkolach (żłobkach) oraz do tworzenia nowych instytucji tego typu. Partnerami samorządu w tym zakresie mogą być istniejące i nowo tworzone żłobki i przedszkola, a zachętą - ulgi bądź dopłaty do ich tworzenia. Ů Ů Przeciwdziałanie migracji zarobkowej (wewnętrznej - do innych miast Polski oraz zewnętrznej - do innych państw). Można tego dokonać tworząc nowe miejsca pracy w istniejących przedsiębiorstwach działających na lokalnym rynku oraz zachęcając do tworzenia nowych firm, zarejestrowanych w województwie zachodniopomorskim. Partnerami władz samorządu byłyby w tym przypadku przedsiębiorstwa działające na terenie województwa, a zachętą do tworzenia miejsc pracy mogłyby

33 być ułatwienia w zakładaniu firmy, niższe koszty funkcjonowania (niższe podatki, składki na ubezpieczenia społeczne, itp.). Zachęcanie do imigracji osób spoza regionu (imigracja wewnętrzna) lub spoza kraju (imigracja zewnętrzna). Obecnie sytuacja demograficzna pogarsza się i nie ma podstaw do stwierdzenia, że w najbliższym czasie się poprawi. Niekorzystna sytuacja powoduje stały wzrost obciążeń ekonomicznych ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku pozaprodukcyjnym (chodzi głównie o ludność w wieku poprodukcyjnym). Najszybszą metodą poprawy tej sytuacji (nawet doraźnej) jest zachęcanie i stworzenie odpowiednich warunków dla osób spoza województwa zachodniopomorskiego do przyjazdu i do podejmowania tutaj pracy. Podobnie, jak w poprzednim przypadku, partnerami byłyby przedsiębiorstwa funkcjonujące w województwie zachodniopomorskim, zatrudniające osoby przyjezdne, a rolą władz byłoby obniżenie kosztów zatrudnienia. Do osiedlania w dużych ośrodkach miejskich mogą też skłaniać młodzież funkcjonujące uczelnie wyższe. REKOMENDACJE I DOBRE PRAKTYKI W ZAKRESIE PROWADZENIA POLITYKI REGIONALNEJ NA RZECZ PROWADZENIA POLITYKI DEMOGRAFICZNEJ W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego wskazuje się na to, że procesy demograficzne nie poddają się wprost działaniom administracyjnym, zwłaszcza, że instrumenty takiej polityki znajdują się niemal wyłącznie w gestii państwa 1. Wśród kluczowych wyzwań wskazuje się na to, że stały i wyraźny spadek liczby mieszkańców oraz starzenie się społeczeństwa stwarza konieczność kształtowania nowych, efektywnych sposobów działania w zakresie kształtowania rynku pracy, zarządzania infrastrukturą służby zdrowia i edukacji. Powinny być one ukierunkowane na dostosowywanie istniejącej infrastruktury oraz metod jej eksploatowania do zmieniającej się liczby mieszkańców, a także na podnoszenie atrakcyjności regionu jako miejsca zamieszkania i pracy 2. Z punktu widzenia polityki demograficznej działania samorządów powinny obejmować m.in.: tworzenie systemu monitorowania sytuacji demograficznej - do prawidłowego oddziaływania na zjawiska demograficzne konieczne są prawidłowe analizy, diagnozy i prognozy zmiennych opisujących zjawiska demograficzne; analizy te powinny być kompleksowe, w związku z czym konieczne jest stworzenie systemu monitorowania sytuacji demograficznej na terenie województwa (z wyszczególnieniem sytuacji w powiatach i gminach), analizowanie dostępności usług w zakresie opieki nad dziećmi - im większy dostęp do tego typu usług, tym niższe pośrednie koszty posiadania dzieci, inwestowanie w szkolenia osób starszych - te działania mają na celu podnoszenie aktywności zawodowej osób starszych, co jest konieczne z punktu widzenia starzenia się ludności i wynikających z tego konsekwencji. Do prawidłowego prowadzenia polityki demograficznej konieczne jest dostosowanie struktur samorządowych do realizacji tego typu zadań. Przygotowanie samorządów lokalnych do zmian demograficznych powinno obejmować m.in.: Zmiany systemowe w zarządzaniu finansowym na szczeblu lokalnym - skuteczne prowadzenie polityki demograficznej wymaga wprowadzania nowych i elastycznych form finansowania odpowiednich zadań. Pomocny w tym względzie mógłby być Fundusz Demograficzny, którego środki byłyby do dyspozycji władz samorządowych. Jednym ze źródeł finansowania mogą być środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin, 2010 r., s Ibidem, s. 106.

34 Nowe podejście do zmian demograficznych a. opracowywanie lokalnych prognoz demograficznych (co najmniej na szczeblu powiatu), b. opracowywanie narzędzi informatycznych wspomagających analizę potrzeb lokalnych, c. wspieranie procesu dostosowania usług społecznych do zmian demograficznych, w tym dostosowanie usług społecznych do potrzeb osób starszych, d. monitoring zaspokajania potrzeb i jakości świadczonych usług, e. rozwój przedsiębiorstw społecznych. Podnoszenie kompetencji na poziomie podmiotów lokalnych a. doradztwo, b. organizowanie szkoleń, seminariów i konferencji, c. identyfikacja i rozpowszechnianie dobrych praktyk, d. wymiana wiedzy i doświadczeń między władzami lokalnymi. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE POLITYKI PRORODZINNEJ 34 Polityka prorodzinna to przede wszystkim pomoc finansowa dla rodzin w postaci zasiłków i ulg podatkowych oraz różne formy opieki nad dziećmi. Zasady pomocy finansowej (zasiłki, ulgi) są kreowane głównie na szczeblu centralnym (inicjatywy ustawodawcze pojawiają się na szczeblu krajowym). W gestii samorządów jest natomiast zapewnianie różnego rodzaju from opieki nad dziećmi. W zakresie polityki prorodzinnej można zaproponować rozwiązanie, w którym bierze się pod uwagę dwa procesy demograficzne o zasadniczym znaczeniu: malejącą dzietność oraz starzenie się ludności (w połączeniu ze spadkiem aktywności zawodowej osób starszych). Jedno z proponowanych rozwiązań zmierzałoby do skłonienia osób starszych ( dziadków ) do opiekowania się dziećmi ( wnuczkami ). Zwiększenie dostępności usług opieki nad dziećmi obniżyłoby pośrednie koszty posiadania dzieci. Dodatkową korzyścią byłaby większa aktywność zawodowa osób starszych, co jest ważne m.in. z powodu skutków starzenia się ludności w kontekście funkcjonowania systemu emerytalnego. Należy stwarzać zachęty finansowe (oraz inne, kompleksowe rozwiązania) skłaniające osoby starsze do opieki nad dziećmi, pracy w przedszkolach, żłobkach, etc. Odnośnie dostępności mieszkań, poza różnego rodzaju programami zmniejszającymi przede wszystkim koszty kredytów hipotecznych, proponuje się często również rozwój budownictwa, w tym - rozwój budownictwa socjalnego (także pod wynajem ). Dużą przeszkodą na drodze do założenia własnego gospodarstwa domowego, a tym samym rodziny może być też brak dostatecznie rozwiniętego rynku najmu mieszkań w Polsce. Obecne stawki czynszu są relatywnie wysokie. Samorządy wprowadzają również też tzw. rodzinne karty miejskie uprawniające rodziny wielodzietne do bezpłatnego korzystania z transportu publicznego lub rabatu przy opłatach za usługi publiczne, co zmniejsza koszty codziennego funkcjonowania rodzin. Wśród bardziej szczegółowych rozwiązań w zakresie polityki prorodzinnej wymienia się także: 3 Usługi na rzecz dzieci. Obecnie mamy do czynienia z luką w opiece między końcem urlopu macierzyńskiego, a 3 rokiem życia dziecka, od kiedy to można umieścić dziecko w przedszkolu. W zakresie usług na rzecz dzieci można zaproponować następujące rozwiązania: a. Inwestowanie w rozwój przedsiębiorstw świadczących usługi na rzecz rodzin i dzieci. b. Inwestowanie w innowacyjne rozwiązania w zakresie usług opieki nad dziećmi. c. Dostosowanie usług do potrzeb rodziców (dostępność placówek opiekuńczych przez cały rok, także w wakacje; elastyczny czas pracy). d. Wspieranie placówek opiekuńczych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, 3 Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2013 r.

35 w tym szczególnie - opieki nad dziećmi w wieku 1-3 lata. Ze środków tych można również finansować dodatkowe godziny otwarcia placówek. Otoczenie lokalne przyjazne rodzinie - zapewnienie dobrej jakości usług transportowych, edukacyjnych, medycznych, kulturalnych, rekreacyjnych. Środki pochodzące z EFS bezpośrednio nie mogą być wykorzystywane do finansowania tego typu usług, aczkolwiek z budżetu EFS można finansować różnego rodzaju analizy, czy też ekspertyzy wspierające podnoszenie jakości tego typu usług. Finansowe wspieranie rodzin (zwłaszcza wielodzietnych). Potrzebne jest tutaj podejście systemowe, wspierające własną aktywność rodzin. Środki z EFS mogą być przydatne przy finansowaniu prac nad wdrożeniem tego typu systemu, monitorowaniem zmian, etc. Wspieranie dążeń do równowagi między życiem zawodowym i prywatnym. Tworzenie miejsc pracy przyjaznych rodzicom. W tym względzie ważną rolę mają do odegrania związki zawodowe i organizacje pracodawców. Promowanie równego podziału obowiązków w rodzinie poprzez kampanie promocyjne, informacyjne, debaty, szkolenia, warsztaty. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE NIWELOWANIA NEGATYWNYCH SKUTKÓW STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI Starzenie się ludności stwarza konieczność wprowadzania licznych zmian na poziomie lokalnym. W kontekście tego zjawiska często mówi się o konieczności rozwoju srebrnej, białej i zielonej gospodarki. Srebrna gospodarka związana jest z dostosowywaniem profilu produkcji i świadczenia usług do potrzeb osób starszych. Gospodarka biała dotyczy usług o charakterze medycznym, a zielona - to promowanie rozwiązań proekologicznych. Przy wyznaczaniu strategii rozwoju gospodarczego w regionie tendencje te powinny być uwzględniane w stopniu tym większym, im bardziej zaawansowany jest proces starzenia się ludności. W przypadku polityki dotyczącej starszych pracowników zwraca się uwagę na konieczność: zarządzania wiekiem, inwestowania w kapitał ludzki, wykorzystywanie potencjału starszych pracowników. Wskazuje się na to, że polityka wobec osób starszych powinna obejmować działania w wymiarze: 4 Kompetencji a. Rozwój nowych rozwiązań podnoszących kompetencje (innowacyjne rozwiązania, projekty, analizy, debaty, doradztwo, etc.). b. Lepszy dostęp do szkoleń dla osób starszych, doradztwo zawodowe dla osób starszych, zachęty dla pracodawców w zakresie szkolenia pracowników w wieku 40+, opracowanie metod walidacji kompetencji osób starszych. c. Opracowywanie prognoz zapotrzebowania na określone umiejętności. d. Rozwój sieci przedsiębiorstw, samorządów, organizacji na rzecz starszych pracowników. e. Lepszy dostęp do kształcenia dla osób 40+ (placówki oświatowe, szkolnictwo wyższe, szkolenia, Uniwersytety Trzeciego Wieku, kształcenie ustawiczne). Miejsca pracy a. Poprawa warunków pracy. Kampanie informacyjne, debaty, dotacje, doradztwo, szkolenia, etc. Działania te mogą być finansowane ze środków EFS. b. Zarządzanie wiekiem. c. Elastyczne formy organizacji pracy ( dzielenie etatu, rotacja miejsc pracy ). d. Wspieranie systemów mentorskich w przedsiębiorstwach (wykorzystywanie wiedzy i doświadczenia osób starszych) Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2013 r., s. 58 i dalsze.

36 e. Wspieranie przedsiębiorczości osób w wieku 45+ (inkubatory przedsiębiorczości). Stanu zdrowia starszych pracowników a. Promowanie zdrowego stylu życia. b. Poprawa dostępu do opieki medycznej. c. Programy diagnozowania chorób związanych z wiekiem. d. Metody zwalczania stresu i zmęczenia (są to częste przyczyny wcześniejszej dezaktywizacji). Poprawa usług w zakresie opieki. Wskazywanie na odpowiednie działania ma sens jedynie wtedy, gdy można znaleźć środki finansowe na ich pokrycie. Część środków finansowych powinna pochodzić z funduszy UE, a działania te powinny przyczynić się do tworzenia stabilnych mechanizmów świadczenia powyższych usług. Bardzo ważnym problemem demograficznym jest również duża skłonność do migracji osób młodych, często dobrze wykształconych lub szerzej - skłonność do migracji osób w wieku produkcyjnym. Wśród działań, które mogą zmniejszać skłonność do migracji (szczególnie osób młodych) można zaliczyć: Ułatwianie i zachęcanie do tworzenia nowych miejsc pracy w przedsiębiorstwach, w celu zatrzymania emigracji zarobkowej i zachęcania osób spoza regionu do osiedlania się na terenie województwa zachodniopomorskiego. Organizowanie szkoleń odpowiadających potrzebom miejscowego rynku pracy w celu ewentualnego przekwalifikowania pracowników, aby mogli oni zostać na miejscu i znaleźć tu zatrudnienie. Dopasowanie struktury wykształcenia do struktury rynku pracy. Poprawa w zakresie komunikacji i transportu. Skłonność do migracji jest uzależniona przede wszystkim od sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Zmniejszanie tej skłonności wiąże się głównie z działaniami mającymi na celu wzmacnianie tego rynku, co jest bezpośrednio związane z rozwojem gospodarczym. 36 WNIOSKI Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, co następuje: Liczba ludności województwa zachodniopomorskiego wynosząca obecnie niecałe 1,69 mln w ciągu najbliższych dwudziestu dwóch lat ulegnie dalszemu zmniejszeniu o ponad 100 tysięcy (czyli o ponad 6,5%). Wzrośnie liczba ludności w powiecie koszalińskim i polickim. Na stałym poziomie utrzyma się liczba ludności w powiecie goleniowskim. W pozostałych powiatach do 2035 roku będzie miał miejsce znaczny spadek liczby ludności. W latach udział ludności w wieku produkcyjnym spadnie do niecałych 58%. Bardziej niekorzystny będzie spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 15,3%) oraz znaczny wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (do prawie 27%). Zmiany te wskazują na szybkie dalsze starzenie się ludności województwa zachodniopomorskiego. Obecnie w województwie na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym przypadają prawie cztery osoby w wieku produkcyjnym. W roku 2035 sytuacje będzie znacznie bardziej niekorzystna, gdyż na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym będą przypadały nieco ponad dwie osoby w wieku produkcyjnym. Na wsi sytuacja jest i będzie nieco lepsza niż w miastach. Głównym obciążeniem dla systemu ubezpieczeń społecznych są emerytury i sytuacja ta będzie się w dalszym ciągu pogłębiała. W latach współczynnik dzietności charakteryzował się tendencją spadkową, przy czym w ostatnich dwóch latach tendencja ta uległa zahamowaniu, a w dwóch podregionach - szczecińskim i stargardzkim dzietność zaczęła nieznacznie wzrastać. Wartości współczynnika dzietności są bardzo niekorzystne, nie przekraczają obecni poziomu 1,3, który jest dużo poniżej poziomu zapewniającego zastępowalność pokoleń. Ů Ů Z roku na rok zawieranych jest coraz mniej małżeństw, przy czym na wsi sytuacja jest pod tym względem nieco lepsza, niż w miastach. Liczba rozwodów na 1000 mieszkańców w całym województwie nieznacznie spadała, także w poszczególnych podregionach.

37 Saldo migracji wewnętrznych dla wszystkich grup wieku ekonomicznego w województwie było ujemne. Jedynie w podregionie szczecińskim saldo było w każdej grupie wieku dodatnie. Dla całego województwa saldo migracji zagranicznych jest dodatnie dla osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym, natomiast dla ludności w wieku produkcyjnym - na ogół ujemne (z wyjątkiem roku 2010). Bardzo niewielki odsetek dzieci jest objętych opieką w żłobkach (od 1,5% do 10%). Liczba dzieci przypadająca na jeden żłobek jest bardzo duża (w województwie w 2013 roku na 1 żłobek przypadało 2893 dzieci). Liczba dzieci w wieku przedszkolnym przypadająca na jedno przedszkole w całym okresie kształtowała się na stabilnym poziomie - około 110 dzieci na przedszkole. W części przypadków można zamienić część oddziałów szkół na oddziały przedszkolne, a część oddziałów przedszkolnych na żłobki, bez konieczności przeznaczania na ten cel dodatkowych budynków. Średnia stopa bezrobocia w roku 2013 wynosiła w województwie 18%. Były jednak powiaty, w których było to prawie 30% (powiat białogardzki, koszaliński, choszczeński, pyrzycki, czy łobeski). Jest to czynnik zniechęcający do posiadania dzieci oraz do osiedlania się na danym obszarze. W latach w grupie wieku 24 i mniej lat natężenie bezrobocia (liczba bezrobotnych na 1000 ludności) rosło, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, przy czym natężenie tego zjawiska było wyższe wśród kobiet. W grupie wieku lata można zaobserwować znacznie większe natężenie bezrobocia wśród kobiet. Niepokój może budzić również tendencja wzrostowa w tym zakresie. Niekorzystna sytuacja na rynku pracy osób, w tym zwłaszcza kobiet, w tej grupie wieku jest na pewno ważną przyczyną ogólnego spadku dzietności. Wśród osób starszych można również zaobserwować nieznaczny wzrost natężenia bezrobocia w badanym okresie. Powinno niepokoić, że wyraźna tendencja wzrostowa wystąpiła w grupie osób w wieku powyżej 55 lat, co wskazuje na trudności w utrzymaniu i pozyskiwaniu pracy przez osoby w tym wieku. W województwie zachodniopomorskim liczba gospodarstw domowych przypadająca na jedną firmę zmalała w latach z 2,87 do 2,77. Poziom wskaźnika jest znacznie poniżej normy określonej na poziomie 4-5, co wskazuje na zbyt duże nasycenie firmami. Można się zatem spodziewać spadku aktywności gospodarczej, co odbije się niekorzystnie na sytuacji gospodarczej (dzietność na niskim poziomie, ujemne saldo migracji). W latach w województwie zachodniopomorskim rocznie oddawanych do użytku było ok. 3-4 mieszkań na 1000 ludności. Sytuacja na rynku nieruchomości nie sprzyja poprawie sytuacji demograficznej. W przypadku osób w wieku 50+ polityka demograficzna powinna się skupiać przede wszystkim na zapobieganiu dezaktywizacji osób zatrudnionych. Znaczna część działań obejmujących kwestie demograficzne może być dofinansowywana ze środków UE, w tym np. ze środków EFS. Partnerami samorządów mogą w tym kontekście być instytucje UE. Należy dążyć do elastycznych rozwiązań w zakresie czasu pracy oraz telepracy, zarówno wśród kobiet, jak i wśród osób starszych. W kontekście starzenia się ludności ważną kwestią staje się aktywizacja społeczna osób starszych i wydłużenie ich aktywności zawodowej. Władze samorządowe powinny podejmować różnego rodzaju działania w zakresie usług opieki nad dziećmi (większa dostępność żłobków i przedszkoli). Należy analizować dostępność usług w zakresie opieki nad dziećmi. Im większy dostęp do tego typu usług, tym niższe pośrednie koszty posiadania dzieci. Konieczne są inwestycje w szkolenia osób starszych, co ma na celu podnoszenie aktywności zawodowej osób starszych. W kontekście starzenia się ludności pojawia się konieczność rozwoju srebrnej, białej i zielonej gospodarki. Ů Ů Potrzebne są zmiany systemowe w zarządzaniu finansowym na szczeblu lokalnym. Skuteczne prowadzenie polityki demograficznej wymaga wpro - wadzania nowych i elastycznych form finansowania odpowiednich zadań. Pomocny w tym względzie mógłby być Fundusz Demograficzny, którego środki byłyby do dyspozycji władz samorządowych. Jednym ze źródeł finansowania mogą być środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego. 37

38 Skłonność do migracji jest uzależniona przede wszystkim od sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Zmniejszanie tej skłonności wiąże się głównie z działaniami mającymi na celu wzmacnianie tego rynku, co jest bezpośrednio związane z rozwojem gospodarczym. W zakresie polityki prorodzinnej proponuje się następujące rozwiązania: wspieranie elastycznych form zatrudnienia, wydłużenie urlopu macierzyńskiego (ojcowskiego), wprowadzenie ulg podatkowych w celu sfinansowania kosztów zatrudnienia opiekunki dla dzieci, ulgi podatkowe dla pracodawców, którzy organizują żłobki i przedszkola w miejscu pracy (placówki przyzakładowe), większa elastyczność w zakresie funkcjonowania żłobków i przedszkoli (np. dłuższy czas otwarcia), stwarzanie zachęt do angażowania osób starszych w sprawowanie nadzoru nad dziećmi (zachęcanie dziadków do opieki nad wnuczkami ), zwiększanie dostępności mieszkań, szczególnie dla osób młodych, które są na etapie zakładania rodziny (mieszkania na wynajem). 38 LITERATURA: 1. Demografia. Metody analizy i prognozowania, pod red. Cieślak M., PWN, Warszawa Doszyń M., Analiza zawierania małżeństw dla wybranych kohort ludności w Polsce w latach , Przemiany płodności i rodziny w okresie transformacji, Zeszyt nr 14 Sekcji Analiz Demograficznych Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Doszyń M., Badanie rozkładu skłonności do migracji ze Szczecina według płci i wieku w 2004 roku, Gospodarka Szczecina, Katedra Ekonometrii i Statystyki Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie, Szczecińskie Centrum Renowacyjne, Szczecin Doszyń M., Prognoza podstawowych zjawisk demograficznych w Szczecinie do 2007 roku, Gospodarka Szczecina, Katedra Ekonometrii i tatystyki Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie, Szczecińskie Centrum Renowacyjne, Szczecin Doszyń M., Prognoza wyjazdów Polaków za granicę i przyjazdów cudzoziemców do Polski na okres do lipca 2002 roku, Wydawnictwo Hogben, Szczecin Doszyń M., Wpływ procesu suburbanizacji na sytuację w mieszkalnictwie w gminach wokół Szczecina w latach , Polityka mieszkaniowa miasta Szczecina - zasoby mieszkaniowe w Szczecinie jako element rynku nieruchomości, praca pod red. J. Hozera, Szczecin Doszyń M., Zastosowanie modelu ludności zastojowej oraz modelu ludności ustabilizowanej do diagnozowania stopnia starzenia się ludności, Interdyscyplinarne wykorzystanie metod ilościowych, praca pod red. M. Gazińskiej, Szczecin Doszyń M., Analiza skłonności do migracji oraz selektywność migracji wewnętrznych w Polsce w 2000 roku, Taksonomia 10. Klasyfikacja i analiza danych - teoria i zastosowania. Prace AE we Wrocławiu, Wrocław Doszyń M., Dmytrów K., Potencjał życiowy mężczyzn i kobiet w Polsce w 2001 roku w kontekście zmian wieku emerytalnego, Taksonomia 10. Klasyfikacja i analiza danych - teoria i astosowania. Prace Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław Doszyń M., Foryś I., Analiza chłonności rynku nieruchomości mieszkaniowych na tle sytuacji demograficznej i ekonomicznej Koszalina w latach , Zeszyty Naukowe nr 365, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki Uniwersytetu Szczecińskiego nr 14, Szczecin Doszyń M., Foryś I., Badanie proporcji pomiędzy zmiennymi występującymi na rynku nieruchomości mieszkaniowych na przykładzie Koszalina, Zeszyty Naukowe nr 365, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki Uniwersytetu Szczecińskiego nr 14, Szczecin, Doszyń M., Gnat S., Demograficzne uwarunkowania sytuacji na szczecińskim rynku nieruchomości mieszkaniowych w latach , Nie-

39 ruchomości i finansowanie inwestycji, praca pod red. J. Hozera, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie, Szczecin Gazińska M., Potencjał demograficzny w regionie. Analiza ilościowa, WNUS, Szczecin Holzer J. Z., Demografia, PWE, Warszawa Hozer J., Tempus locus homo casus et fortuna regit fatum, Instytut Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych w Szczecinie, Szczecin Kurkiewicz J., Podstawowe metody analizy demograficznej, PWN, Warszawa Okólski M., Demografia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2013 r. 19. Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, red. n. Kotowska I. E., SGH, Warszawa Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin, 2010 r. 21. UCHWAŁA Nr 104 RADY MINISTRÓW w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego Zeliaś A., Metody statystyczne, PWE, Warszawa

40 40

41 ZMNIEJSZANIE DEFICYTU LUDNOŚCIOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W OPARCIU O IMIGRANTÓW I UCHODŹCÓW Ryszard Czyszkiewicz Prognozy ludnościowe opracowywane dla Polski i poszczególnych jej regionów (województw) przedstawiają obraz nieustannego zmniejszania się liczby ludności, w szczególności liczby ludności w wieku produkcyjnym. Wskaźniki dzietności i reprodukcji brutto, istotne z punktu widzenia oceny szans na odtwarzanie się, nie mówiąc już o zwiększaniu się liczby ludności, również nie są zbyt optymistyczne. Rysująca się perspektywa wyludnienia Polski wymaga podjęcia zdecydowanych działań, z których na pierwsze miejsce wysuwają się kwestie właściwej polityki prorodzinnej (a przynajmniej pro urodzeniowej ), oraz polityki rynku pracy zmierzającej nie tylko w stronę zapewnienia największego, możliwego poziomu zatrudnienia, ale także poziomów uzyskiwanych wynagrodzeń i dochodów zapewniających godne utrzymanie rodziny. We współczesnym świecie pod uwagę muszą być brane także procesy migracyjne, oddziaływujące na polskie społeczeństwo w dwojaki sposób. W pierwszym rzędzie jest to migracja z kraju, dotycząca szczególnie osób w młodym (produkcyjnym i prokreacyjnym) wieku, w drugim rzędzie napływ cudzoziemców do Polski, szczególnie z krajów uboższych oraz zagrożonych konfliktami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Obu fal migracji - z i do Polski - nie sposób zrównoważyć. Pierwsza jest znacznie większa od drugiej. Oprócz samego problemu ilościowego (bilans liczby osób odpływających i napływających) ważny jest także problem stwarzany przez społeczne, kulturowe, językowe i religijne odmienności osób szukających w Polsce nowego miejsca do życia. W pierwszym rzędzie jednak należy zdać sobie sprawę z tego, czy w ogóle jest dla nich miejsce w kraju, i jego poszczególnych regionach (województwach i powiatach), oraz, jakie to miejsce mogłoby (i powinno) być. Pod względem procesów demograficznych sytuacja w poszczególnych częściach Polski nie jest jednakowa, nie są również jednakowe warunki, które można byłoby (i powinno) się stworzyć osobom napływającym. Informacjami najważniejszymi dla prezentacji i oceny procesów demograficznych są informacje dotyczące rozkładu liczebności populacji ze względu na płeć i wiek. Dlatego szczególną uwagę skupiono na grupach wieku o różnych szansach reprodukcyjnych. Są to grupy: 0-14 lat, lat i powyżej 65 lat. Ta środkowa grupa to jednocześnie grupa o największych predyspozycjach do zajmowania aktywnej pozycji na rynku pracy, inaczej mówiąc grupa osób znajdujących się w wieku produkcyjnym (aktualnie lub w najbliższej przyszłości). Drugą grupą, na którą zwrócono wiele uwagi są kobiety, zwłaszcza te, które znajdują się w wieku rozrodczym. W oparciu o klasyfikację stosowaną przez urzędy statystyczne do kobiet w wieku rozrodczym zaliczono te będące w wieku lat. Całkowita liczebność grupy kobiet w wieku rozrodczym (niezależnie od tego, jakie strategie życiowe są preferowane) decyduje o potencjalnych szansach społeczeństwa na (przynajmniej) odtwarzanie swego stanu liczebnego. Niemniej dostępne dane (czy raczej sposób ich grupowania) pozwalają także na wyróżnienie kategorii wieku lat urodzenia dzieci zdarzają się w tym wieku o wiele częściej niż w wieku nieco młodszym i nieco starszym. Do oceny przyszłego stanu liczebnego społeczeństwa województwa zachodniopomorskiego zastosowano prognozy opracowywane przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Dane dotyczące ruchów 41

42 migracyjnych również zostały zaczerpnięte z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego. Dane dotyczące napływu na teren województwa zachodniopomorskiego obywateli innych państw pochodzą z dwóch źródeł. Pierwszym są publikacje Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców w Warszawie, drugim publikacje Wydziału Spraw Obywatelskich i Cudzoziemców Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego we Szczecinie. Powinny one być ze sobą kompatybilne (z uwagi na obowiązki sprawozdawcze), niestety jednak nie do końca są takimi. Perspektywy zmniejszania deficytu ludnościowego, w szczególności w oparciu o napływ imigrantów i uchodźców, nie są łatwe do określenia. Europa przeżywa w ostatnich latach wzmożony napływ imigrantów zwłaszcza z Afryki i państw arabskich, nie wydaje się jednak, aby szukali oni schronienia właśnie w Polsce, kraju odległym chociażby geograficznie. Niemniej istotne jest aby wskazać na procesy demograficzne rozgrywające się w Polsce i w szczególności na terenie województwa zachodniopomorskiego, procesy, które mogą sprzyjać napływowi imigrantów, a w pewnym momencie nawet powodować konieczność ich przyjmowania w celu zapobieżenia możliwej degradacji demograficznej. Poza uwagą są w zasadzie kwestie kulturowe, językowe, religijne i rasowe, które zawsze odgrywają znaczącą rolę we wszelkich procesach akomodacyjnych i asymilacyjnych. I. PROGNOZY LICZBY LUDNOŚCI W POLSCE. ZACHODNIOPOMORSKIE NA TLE KRAJU Tabela 1. Prognoza liczby ludności w Polsce i województwach Polski na lata 2020, 2025, 2030 i 2035 Prognoza liczby ludności na rok Województwo Liczba ludności POLSKA świętokrzyskie lubelskie łódzkie śląskie opolskie podlaskie dolnośląskie warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie zachodniopomorskie podkarpackie lubuskie wielkopolskie pomorskie małopolskie mazowieckie Źródło: Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny w Warszawie

43 Szacunki liczby ludności w Polsce, w perspektywie następnych 20 lat, przewidują znaczące spadki. Poniższa tabela przynosi dane mówiące o tym, jak zmienią się liczby mieszkańców zamieszkujących cały kraj i poszczególne województwa. Kolejność województw w powyższym zestawieniu jest celowa. Na wyższych miejscach znajdują się te o najwyższym, przewidywalnym stopniu spadku liczby ludności, na ostatnich miejscach te województwa, w których przewiduje się wzrost liczby ludności. W całym kraju liczba mieszkańców w 2035 szacowana jest jako mniejsza o 2,5 mln. niż w roku Oznacza to spadek liczby obywateli o 6,5 punktów procentowych. Miejsce województwa zachodniopomorskiego na tle całego kraju, jak i pozostałych województw nie jest proste do określenia. Region straci do roku 2035 blisko 140 tys. obywateli. W stosunku do całego kraju oznacza to wyższy odsetek niż wynosi średnia dla Polski 91,9% w stosunku do 93,5%. Co więcej, różnica ta będzie powiększała się w miarę upływu czasu. Z drugiej jednak strony wiele innych województw zanotuje znacznie większe ubytki ludnościowe. Pozycja województwa zachodniopomorskiego nie wydaje się być, na ich tle, szczególnie niekorzystna. Znaczące straty odnotują województwa tworzące wschodnie i południowe obrzeża. Zwiększy się liczba mieszkańców województwa mazowieckiego (a należy się domyślać, że głównie Warszawy), w zasadzie utrzyma się liczba mieszkańców województwa małopolskiego, także (w mniejszej mierze) pomorskiego i wielkopolskiego. W kontekście całego kraju prognoza ludnościowa jest zresztą najbardziej optymistyczna dla regionu północno-zachodniego. Z wykluczeniem wszakże województwa zachodniopomorskiego, które straci więcej ludności (w wymiarze bezwzględnym i względnym) niż sąsiedzi województwa lubuskie i wielkopolskie, więcej także niż drugie województwo położone nad morzem pomorskie). Zmiany w całkowitej liczbie ludności można uznać za co najmniej niepokojące, aczkolwiek zdają się one odzwierciedlać ogólnoeuropejskie trendy demograficzne. Znacznie ważniejszym problemem jest strata (zakładana w prognozach) liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym, a w szczególności w tzw. wieku produkcyjnym mobilnym. Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym odzwierciedla w zasadzie tendencje opisujące spadek liczby ludności w ogóle. Zmienia się nieco geografia strat, amiejsce zachodniopomorskiego na tle pozycji innych województw poprawia się o 2 (co akurat jest niekorzystne). Istotny problem powstaje w związku z bardzo wyraźnym spadkiem liczby ludności w wieku produkcyjnym mobilnym tzn. w wieku lat. W całej Polsce nastąpi spadek tej liczby o 1/3. Geografia tego spadku wskazuje, iż będzie on największy tam, gdzie istnieją tradycje emigracji zarobkowej, oraz tam gdzie istnieją związki ułatwiające taką emigrację (opolskie i śląskie). W województwie zachodniopomorskim spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym mobilnym będzie nawet większy niż ⅓, i ponownie będzie to spadek największy w regionie północno-zachodnim. Problemu z ubytkiem liczby ludności nie rozwiążą naturalne procesy ludnościowe. Ich miarą mogą być współczynniki dzietności oraz reprodukcji brutto. Dla pierwszego z nich przyjmuje się wielkość 2, jako minimalną granicę zapewniającą zastępowalność pokoleń. W Polsce, w ostatnich latach ( ) wynosił on zaledwie 1,29. Dla drugiego wskaźnika przyjmuje się wielkość >1,0 jako zapewniającą odnawialność reprodukcyjną w następnym pokoleniu. W Polsce wskaźnik ten w latach 2013 i 2014 kształtował się na poziomie 0,626. Wielkości obu wskaźników są znacząco niższe od chociażby zadowalających. Wielkość obu wskaźników jest w województwie zachodniopomorskim niska. W pierwszym przypadku jest ono na 11 miejscu wśród województw, w rugim przypadku na miejscu 10. Generalnie wskaźniki są wyższe w województwach o stosunkowo najmniejszym prognozowanym spadku liczby ludności. Zmiany demograficzne są jednak ściśle ze sobą powiązane, podobnie, jak ich przyczyny. Migracje osób w wieku produkcyjnym, mobilnym dotyczą jednocześnie osób w wieku rozrodczym, także kobiet w wieku lata. Jeśli zmniejsza się, i to drastycznie ich liczba wśród mieszkańców kraju, oznacza to, że nie ma komu rodzić tutaj dzieci, a brak tychże dzieci oznacza w przyszłości jeszcze mniejszą liczbę urodzeń. Województwo zachodniopomorskie nie wydaję się być, na tle kraju i innych województw obszarem jakiejś szczególnej katastrofy demograficznej. Warto jednak odnotować, że w regionie północno-zachodnim (a obok zachodniopomorskiego tworzą je również województwa lubuskie i wielkopolskie) sytuacja (demograficzna) w regionie zachodniopomorskim jest i będzie najmniej korzystna. W istocie rzeczy jednak cały kraj będzie się zmagał z malejącą liczbą mieszkańców. Ale oznaczać to będzie, że prawie niemożliwe będzie sięganie do zasobów ludzkich z terenów innych województw. W świetle prognoz to region zachodniopomorski będzie rezerwuarem ludzkim dla innych województw w kraju, a zapewne także dla innych krajów w Europie i poza nią. 43

44 II. ZMIANY LUDNOŚCIOWE W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM Województwo zachodniopomorskie z liczbą mieszkańców (w 2013 roku) nieco przekraczającą 1,7 mln osób znajduje się pod tym względem na 11 miejscu w kraju. Liczebności zbiorowości zamieszkujących w poszczególnych częściach województwa zachodniopomorskiego (subregiony i powiaty) są dość zróżnicowane. Najludniejszym jest podregion koszaliński, na który składają się obszary tworzące dawniejsze województwo koszalińskie uzupełnione przez powiat wałecki oraz część powiatu sławieńskiego. Wynika to jednak z tego, że dawniejsze województwo szczecińskie (uzupełnione przez powiat myśliborski) zostało podzielone na trzy subregiony stargardzki, szczeciński i samo miasto Szczecin. Razem podregiony te składają się na prawie 2/3 całkowitej liczby mieszkańców województwa zachodniopomorskiego. Jednym z formalnych warunków powołania powiatów była liczba co najmniej 50 tysięcy mieszkańców. W województwie zachodniopomorskim warunku tego nie spełnia aż 7 powiatów (przede wszystkim łobeski, ale oprócz tego pyrzycki, kamieński, choszczeński, białogardzki, świdwiński i miasto Świnoujście). Powiatem o najmniejszej liczbie ludności jest powiat łobeski (powołany zresztą dopiero w 2005 roku). Powiatem o największej liczbie ludności (pomijając miasta na prawach powiatów) jest powiat stargardzki zawdzięczający ją zresztą dzięki największemu miastu Stargardowi. Do grona powiatów z największą liczbą mieszkańców zaliczają się w ogóle powiaty, na terenie których znajduje się większe miasto np. kołobrzeski, szczecinecki, gryfiński, goleniowski, lub znajduje się miasta nie tak duże, ale jest ich kilka np. myśli- Rysunek 1 Liczba ludności w powiatach województwa zachodniopomorskiego 2013 rok 44

45 borski i koszaliński. Województwo zachodniopomorskie jest najsilniej zurbanizowanym województwem w Polsce stopień urbanizacji przekracza 70% mieszkańców, nawet jeśli znacząca liczba miejskich ośrodków zamieszkania to miasteczka co najwyżej średniej wielkości lub nawet małej i bardzo małej (czego przykładem jest Nowe Warpno liczące niewiele więcej niż 1 tysiąc mieszkańców). Istotnym z tego punktu widzenia faktem, jest to, że ⅓ mieszkańców województwa (30,9%) zamieszkuje w dwóch największych miastach Szczecinie i Koszalinie. Jeśli dodamy do nich mieszkańców innych większych miast przede wszystkim Stargardu, a także Kołobrzegu, Szczecinka, Polic i Świnoujścia wtedy liczba wielkomiejskich mieszkańców sięgnie 43,5% wszystkich obywateli województwa. Struktura zbiorowości mieszkańców poszczególnych powiatów z punktu widzenia grup wiekowych jest prawie identyczna. 2/3 wszystkich mieszkańców znajduje się w wieku produkcyjnym (lub blisko jego początkowej granicy), pozostali w prawie równym stopniu dzielą się na zbiorowości dzieci i młodzieży (do 14 lat), oraz osób (nominalnie przynajmniej) w dużym stopniu nieaktywnych zawodowo (powyżej 65 lat). Miejskie piętno odbija się także na gęstości zaludnienia. Powiaty, w granicach których znajdują się miasta o większych rozmiarach liczebnych zbiorowości mieszkańców mogą również pochwalić się większą gęstością zaludnienia. Jest ona największa oczywiście w Szczecinie, Koszalinie i Świnoujściu, ale zaraz potem w powiatach polickim i kołobrzeskim. Dzięki Stargardowi (jeszcze Szczecińskiemu) gęstość zaludnienia w powiecie stargardzkim nieznacznie przewyższa wartość dla całego województwa. Pozostałe powiaty charakteryzują się gęstością zaludnienia o wartościach poniżej lub bardzo poniżej średniej wojewódzkiej. W powiatach drawskim, wałeckim, choszczeńskim i łobeskim sięga ona wielkości osób/1 km² (dwukrotnie mniej niż wynosi wartość średnia). Warto zauważyć, że powiaty te znajdują się w największej odległości od najbliższych wielkich i dużych ośrodków miejskich Szczecina, Koszalina, Gorzowa i Poznania. Stanowią typowy obszar peryferyjny dla każdego z nich. Gęstość zaludnienia w województwie zachodniopomorskim jest w ogóle dość znikoma w porównaniu ze średnią wielkością dla kraju. Wynosi ona (w 2013 roku) 123 osoby/1km². Tylko pięć województw: podlaskie (59), warmińsko-mazurskie (60), lubuskie (73), zachodniopomorskie (75) i lubelskie (85) mają gęstość zaludnienia poniżej 100 osób/1km². W porównaniu do województw śląskiego 372 osoby na 1km² czy małopolskiego 222 osoby na 1km² to znacząca różnica, która nakazywałaby sądzić, iż w tych pięciu województwach, a w ich liczbie i w województwie zachodniopomorskim, znajduje się jeszcze wystarczająco wiele miejsca dla wszelkich nowych przybyszów skądkolwiek by oni nie przybywali. Procesy migracyjne obecnie nie przebiegają jednak według tak prostych reguł, jak lokowanie się nowo przybywających, w miejscach, których nikt jeszcze nie zajął. Być może jest zupełnie na odwrót. Wydaje się przy tym, iż sieć osadnicza, a w konsekwencji i gęstość zaludnienia, jest w województwie zachodniopomorskim wytworem wielu wcześniejszych lat. Pod wieloma względami przypomina ona typowe osadnictwo skupione wokół największych ośrodków miejskich Szczecina i Koszalina, i znacząco malejące wraz ze wzrostem odległości od tych miast. Pozostałe obszary są słabo lub nawet bardzo słabo zaludnione i wykorzystywane (lub nie) w inny sposób niż na tworzenie sieci osadniczej. Taki kształt zresztą osadnictwo w regionie zawdzięcza latom jeszcze sprzed 1945 roku. Polskie osadnictwie niewielu tu zmieniło, niewiele też dodało, trudno jednak oczekiwać, iż jakakolwiek nowa migracja cokolwiek będzie mogła (i chciała) zmienić w tym zakresie. Prognozy demograficzne dla województwa zachodniopomorskiego w perspektywie kolejnych lat nie są optymistyczne. Województwo, w perspektywie 2035 roku straci blisko 180 tysięcy swoich mieszkańców. Większość strat odnotuje subregion koszaliński nieco ponad 70 tysięcy mieszkańców, natomiast subregion szczeciński wzbogaci się o nieco ponad 6 tysięcy mieszkańców. Będzie to jednak zasługa jedynie powiatu polickiego, a jeszcze dokładniej dwóch gmin wchodzących w jego skład Dobrej (Szczecińskiej) i Kołbaskowa. W powiecie koszalińskim zwiększy się liczba mieszkańców gmin sąsiadujących z Koszalinem Mielna i Manowa. We wszystkich tych przypadkach o wzroście liczby mieszkańców decydować będą migracje wewnętrzne, przede wszystkim z obszaru obu miast, które w ten sposób będą tracić swych dotychczasowych mieszkańców. Dla wielu szczecinian otwierają się nowe perspektywy poszukiwania korzystniejszego zamieszkiwania w powiecie goleniowskim, w pierwszym rzędzie w gminach Goleniów i Stepnica. Dla koszalinian takim nowym terenem będzie gmina Świeszyno. Liczba ludności spadnie przede wszystkim w powiatach świdwińskim i choszczeńskim, w tym pierwszym nawet o ¼. Spory ubytek zanotują także powiaty drawski, wałecki i pyrzycki. Są to powiaty o i tak niewielkiej liczbie ludności i słabej gęstości zaludnienia. Ziszczenie się prognozy dla roku 2035 oznaczać może po prostu wyludnienie tych obszarów, a patrząc szerzej, wyludnienie całego centrum województwa. 45

46 Rysunek 2 Gęstość zaludnienia w powiatach województwa zachodniopomorskiego 2013 rok 46 Spadek całkowitej liczby ludności zwiastuje równocześnie spadek liczby ludności w poszczególnych kategoriach wiekowych. Nie jest on jednak równomierny, a co więcej, przynajmniej w niektórych powiatach wzrośnie liczba ludności w najstarszych grupach wiekowych. Będą to procesy bardzo ważne z punktu widzenia procesów gospodarczych oraz społecznych rozgrywających się nie tylko na terenie województwa jako całości, ale także na terenach poszczególnych zbiorowości terytorialnych. Prognozy demograficzne nie uwzględniają tego, czy możliwe zmiany będą skutkiem procesów demograficznych (dzietność, płodność, urodzenia, zgony itd.), czy też procesów migracyjnych (napływ nowych, odpływ dotychczasowych mieszkańców). Jakiekolwiek będą przyczyny owych zmian, są one generalnie niekorzystne dla całego województwa, dla prawie wszystkich subregionów i prawie wszystkich powiatów. Jedynie w subregionie szczecińskim liczba ludności będzie systematycznie rosła, dalece niewystarczająco jednak aby zrównoważyć negatywne trendy charakteryzujące wszystkie pozostałe obszary województwa. Rosnąca liczba mieszkańców dotyczy zresztą tylko powiatu polickiego, i jak można się domyślać będzie to efekt migracji z terenów wielkiego miasta (Szczecin) na tereny podmiejskie. Zysk powiatu będzie zatem przede wszystkim stratą innych terenów, nie będzie w żadnym razie zyskiem netto. Tereny położone w sąsiedztwie Szczecina w ogóle albo uratują swój stan posiadania (liczbę ludności - powiat goleniowski, Świnoujście, albo stracą stosunkowo mniej obywateli - powiat gryfiński). Podobnie ma się sprawa z sąsiedztwem Koszalina (powiat koszaliński). Inne powiaty stracą dotychczasowe liczby mieszkańców, a niektóre z nich nawet bardzo stracą. Dotyczy to przede wszystkim powiatów świdwińskiego i choszczeńskiego (spadek liczby ludności w 2035 o więcej niż 20 punktów procentowych w porównaniu z rokiem 2013), a dalej drawskiego, pyrzyckiego, wałeckiego i kamieńskiego. Prawie wszystkie one należą już do powiatów o najniższej liczbie ludności i najniższej gęstości zaludnienia. Pogłębianie się tych stanów oznacza po prostu wyludnienie tych terenów. W większości tworzą one

47 centralną część województwa, jednakowo odległą od znaczących centrów miejskich (Szczecin, Koszalin, Gorzów, Poznań), zmagającą się z wieloma problemami społecznymi (bezrobocie, ubóstwo), najlepszą reakcją na które wydaje się być migracja do innych miejsc (w kraju bądź poza nim). Ale za tym postępuje także degradacja demograficzna. W województwie i w prawie wszystkich powiatach spadnie (i to znacząco) liczba ludności w wieku do 64 lat, tzn. tych, którzy są w wieku produkcyjnym lub wkrótce taką grupę zasilą. Wzrośnie (i to również znacząco) liczba tych, którzy w zasadzie okres aktywności zawodowej mają za sobą (lub wkrótce będą za sobą mieli). Z punktu widzenia procesów demograficznych oznacza to z jednej strony dramatyczne wręcz starzenie się społeczeństwa zachodniopomorskiego, a z drugiej strony, równie dramatyczne zawężenie zasobów reprodukcyjnych w przyszłości. Liczba osób w wieku powyżej 64 lat wzrośnie o ponad 50%, a liczba osób w wieku do 15 lat zmniejszy się o 1/3 (do 77% stanu z 2013 roku). Zmniejszy się także liczba osób w wieku produkcyjnym o 20% w porównaniu ze stanem z 2013 roku. Największe straty zarówno w najmłodszej, jak i średniej grupie wiekowej odnotują powiaty drawski, świdwiński, wałecki, choszczeński, pyrzycki i kamieński. Ich wysoka pozycja w rankingu najbardziej wyludniających się obszarów będzie zawdzięczana zmniejszaniu się liczebności tych kategorii mieszkańców, i będzie to im gwarantowało przodujące miejsca w niekorzystnych procesach demograficznych także i w dalszej przyszłości. Przyrost liczby osób w najstarszej kategorii wiekowej nie będzie się specjalnie różnił od tego, co będzie się działo w większości pozostałych powiatów. Tylko powiat policki wyłamuje się z dominującego wzoru (a w mniejszej mierze również Świnoujście). Liczba najmłodszych obywateli w zasadzie pozostanie bez zmian, liczba obywateli w wieku lat zwiększy się, ale przede wszystkim więcej niż zdubluje się liczba mieszkańców w wieku powyżej 64 lat. Z biegiem czasu powiat ten stanie się miejscem rezydencji bardzo pokaźnych zasobów ludności będących aktywnymi na rynku świadczeń społecznych (emerytury), mniej na rynku pracy. Dla tego ostatniego największe znaczenie mają zmiany w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, a zwłaszcza w mobilnym wieku produkcyjnym (18-44 lata). O ile w pierwszym przypadku liczba takich osób zmniejszy się, w perspektywie 2035 roku, o prawie 200 tysięcy (do poziomu 82% z roku 2013), o tyle w drugim przypadku spadek osiągnie wielkości prawie 210 tysięcy, do poziomu ledwie 70% z roku Szczególnie dramatyczna sytuacja dotyczyć będzie powiatu świdwińskiego tracącego ponad połowę liczby osób w wieku produkcyjnym mobilnym. W pozostałych powiatach o największym stopniu degradacji demograficznej drawskim, wałeckim, choszczeńskim i pyrzyckim sytuacja będzie niewiele tylko lepsza. Ponownie tylko powiat policki będzie mógł poszczycić się najlepszymi liczbami (i wskaźnikami), ale już z zapowiedzią narastających problemów. Liczba osób w wieku produkcyjnym wzrośnie, ale tylko dzięki udziałowi najstarszej grupy wiekowej, tej powyżej 44 lat. Liczebność grupy w wieku produkcyjnym mobilnym, nawet jeśli niewiele, to jednak zmaleje, co przy niezmienionych trendach odbije się negatywnie na sytuacji demograficznej po 2035 roku. 47 III. DEMOGRAFIA KOBIET Dla procesów demograficznych, a zwłaszcza ich przyszłych przebiegów decydujące znaczenie ma liczba kobiet w populacji generalnej, a szczególnie kobiet w wieku rozrodczym. W województwie zachodniopomorskim proporcje między liczbą kobiet i mężczyzn są wyrównane i przedstawiają się nieomal jak 1:1, z bardzo nieznaczną przewagą liczby kobiet. Wyjątkiem jest powiat pyrzycki, w którym sytuacja jest akurat odwrotna. Co więcej, proporcje te mają zostać zachowane także w następnych latach (prognoza na lata 2020, 2025, 2030 i 2035). Dla określenia bazy prokreacyjnej istotne jest jednak dokonywanie bilansu liczb kobiet w wieku rozrodczym. Przyjęto, iż zamyka się on w granicach lat, ale dla dokładniejszego określenia perspektyw kształtowania się procesów przyrostu (lub spadku) naturalnego wyodrębniono kategorię kobiet w wieku lat, jako znacznie częściej podejmujących i realizujących decyzje o urodzeniu dziecka (i dalszych też). W roku 2013 kobiety w wieku lat stanowiły 71,8% populacji wszystkich kobiet w wieku rozrodczym. W roku 2035 będą stanowiły 64,5%. We wszystkich powiatach spadek wartości tej proporcji będzie w zasadzie jednakowy z wielkości 70-72% do wielkości 62-65%. Niemniej, w wielkościach bezwzględnych w roku 2035 w województwie zachodniopomorskim będzie o ponad 105 tysięcy mniej kobiet zdolnych do rodzenia dzieci niż było ich w roku Trudno jedno-

48 48 znacznie ocenić znaczenie tej liczby dla procesów demograficznych w bliższej i dalszej przyszłości. Zdolność urodzenia dziecka nie oznacza automatycznie woli i chęci dokonania tego czynu, nie mówiąc już o woli i chęci powtarzania. Urodzenie jednego dziecka w żaden sposób nie polepsza bilansów demograficznych, w obecnej sytuacji i w świetle przedstawianych prognoz konieczne jest jeszcze i drugie, a być może nawet i trzecie. To już jednak jest zależne w dużym stopniu od wzorów kulturowych, a także warunków społecznych i materialnych sprzyjających lub nie, rodzeniu, wychowywaniu i utrzymywaniu dzieci, zwłaszcza licznych dzieci. Prym w procesach zmniejszania się liczby kobiet zdolnych do urodzenia dziecka będzie wiódł powiat świdwiński, a za nim drawski, choszczeński i pyrzycki. Sytuacja demograficzna w tych powiatach stale wykazuje konsekwencje w przybieraniu negatywnych, niekorzystnych postaci i kształtujących się trendów. Zgodnie z tą tendencją największy odsetek kobiet znajdujących się w wieku lat, najbardziej sprzyjającym podjęciu i zrealizowaniu decyzji o posiadaniu dziecka stracą powiaty świdwiński i choszczeński, również pyrzycki, drawski, łobeski i wałecki. Ale straci całe województwo razem liczba kobiet w tym wieku zmniejszy się do roku 2035 o blisko 95 tysięcy w porównaniu z rokiem Oznacza to, że na spadek liczby kobiet w ogóle w wieku rozrodczym w 89,5% składać się będą kobiety w wieku lat. To osoby już samodzielne w sensie prawnym, najczęściej też samodzielne ekonomicznie (tzn. pracujące lub mające dostęp do innych źródeł utrzymania, np. zasiłków) i mogące najbardziej świadomie podejmować decyzje o prokreacji tyle, że z dala od granic dotychczasowego zamieszkiwania, tzn. z dala od granic województwa zachodniopomorskiego (w granicach innych województw lub innych państw). W rezultacie dość znacząco zmniejszą się zasoby reprodukcyjne społeczeństwa zachodniopomorskiego, i tak zresztą nienazbyt znaczące. W roku 2013 prawie 1/3 wszystkich kobiet znajdowało się w wieku najbardziej sprzyjającym podejmowaniu decyzji o posiadaniu dziecka. W roku 2020 będzie ich już tylko około ¼, w roku 2025 około 1/5, a w następnych jeszcze mniej. W końcu tylko co dziesiąta osoba (10,1%) w roku 2035 będzie zdolna (biologicznie) do przysparzania społeczeństwu nowych obywateli. Są to zasoby nazbyt małe aby zapewnić pomyślność reprodukcyjną (niezależnie już od przyjmowanych wzorów kulturowych i warunków rodzenia i utrzymywania dziecka). Sytuacje pogarszają wskaźniki dzietności i reprodukcji brutto (ich wielkości dostępne są na poziomie subregionów) przybierające wraz z upływem lat coraz niższe wartości (a przy tym zawsze niższe w stosunku do średnich dla całego kraju). Wskaźnik przyrostu naturalnego (przynajmniej w okresie ostatnich dwóch lat) jest dla całego województwa ujemny. Występuje przy tym znacząca różnica między wskaźnikiem przyrostu naturalnego w środowiskach miejskich jest on tutaj właśnie ujemny, a wskaźnikiem przyrostu naturalnego w środowiskach wiejskich jest on tutaj dodatni. Wobec jednak znacznego stopnia zurbanizowania społeczeństwa zachodniopomorskiego większa (i dodatnia) stopa przyrostu naturalnego na wsiach nie ma większego znaczenia dla ogólnego bilansu ludnościowego. Straty ponoszone w miastach nie są, w wymiarach bezwzględnych, liczbowych, równoważone w wystarczającym stopniu przez zyski w środowiskach wiejskich. Liczba kobiet w województwie zachodniopomorskim będzie, w świetle prognoz do roku 2035, spadała w stopniu nie większym, w zasadzie, niż liczba mężczyzn. Jest to jednak strata o wiele bardziej dotkliwa, gdyż określająca szanse reprodukcyjne w każdym następnym okresie po 2013 roku. Szanse te dramatycznie wręcz maleją, co w powiązaniu z faktami dominacji wzorów kulturowych odsuwających w czasie moment urodzenia przez kobietę pierwszego dziecka i redukujących szanse (potrzeby) urodzenia kolejnych dzieci, może nakazywać poważne wzięcie pod uwagę tego, że prognozy są wręcz nadmierne optymistyczne. IV. PROCESY MIGRACYJNE Ruch naturalny ludności jest jednym z ważniejszych czynników oddziaływujących na liczbę mieszkańców danych obszarów oraz czynione na tej podstawy prognozy odnoszące się do stanów w przyszłości. Niemniej ważnym są zjawiska migracyjne polegające, najogólniej mówiąc, na napływie nowych mieszkańców i odpływie dotychczasowych. Pod uwagę wzięte zostaną tylko stałe migracje pozostawiające ślad w dokumentacji (zameldowania

49 i wymeldowania). Liczne (na pewno liczniejsze niż migracja stała) przypadki migracji czasowej są trudne do uchwycenia w świetle dokumentów tworzonych przez administrację. Można jednak przyjąć, iż akty migracji czasowej, w pewnych perspektywach czasowych wzajemnie się kompensują, tzn. liczba takich wyjazdów w określonym czasie równoważy się liczbą przyjazdów (powrotów) w następnych okresach czasu. Rzeczywistą liczbę mieszkańców na trwałe zmieniają akty migracji definitywnej (stałej). Dla oceny poziomów migracji z- i do- województwa zachodniopomorskiego przyjęto dwa okresy czasu. Pierwszy zapoczątkowany jest przez rok 1997 i zakończony rokiem Jest to okres sprzed przynależności Polski do Unii Europejskiej. Wejście w jej granice, i idące za tym otwarcie wielu rynków pracy na nowych (cudzoziemskich) pracowników traktowane jest jako istotny czynnik zmieniający i wielkość fal migracyjnych i ich struktury. Dlatego drugim okresem będą lata , czyli lata członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Okres przedeuropejski został celowo ograniczony do roku 1997 (choć dostępne są dane z kilku poprzednich lat), aby zachować jednakową rozpiętość czasu w obu wypadkach po 9 lat. Napływ nowych (stałych) mieszkańców jest napływem osób z innych części kraju i województwa. Przyjazdy z zagranicy są stosunkowo nieliczne (i stanowią zaledwie 2,4% całego ruchu napływowego). O ile jednak napływ wewnętrzny (kraj) zarówno w okresie przedeuropejskim, jak i po- w zasadzie przybierał bardzo podobne wielkości, o tyle napływ z zewnątrz, z zagranicy po roku 2005 był znacznie wyższy niż przed nim. Niewątpliwie był to efekt równocześnie większych odpływów oraz następujących po nich powrotów. Na teren województwa w latach napłynęło blisko 400 tysięcy osób, a terenami szczególnie przyciągającymi przybyszów z zewnątrz były powiaty policki, miasta Szczecin i Koszalin oraz powiaty stargardzki (chodzi tu przede wszystkim o napływ do samego miasta Stargard), goleniowski, kołobrzeski i koszaliński. Pomijając największe miasta należy odnotować znaczny napływ przybyszów z zagranicy do powiatów szczecineckiego i goleniowskiego. Najmniejsze zainteresowanie przyciągały powiaty łobeski, choszczeński i pyrzycki (ale, w wymiarach ilościowych, również Świnoujście). Podobne tendencje zauważa się w przypadku wymeldowań. Dominują krajowe, a zagraniczne stanowią nieledwie 3,6% wszystkich odpływów. Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej stały się one jednak o wiele częstsze, podczas gdy liczba zameldowań w ruchu wewnętrznym nieco spadła w porównaniu z okresem przedeuropejskim. Z reguły tez powiaty (i miasta) o największym napływie nowych mieszkańców cechują się także największym odpływem mieszkańców dotychczasowych. Pewne powiaty przede wszystkim łobeski, nie są w ogóle przedmiotem jakichkolwiek większych ruchów migracyjnych. Inne, włączając największe miasta Szczecin i Koszalin, ale także powiaty kołobrzeski i stargardzki (lub ich największe miasta Kołobrzeg i Stargard) są przedmiotem znacznego natężenia ruchów migracyjnych. W rezultacie jednak bilans napływów i odpływów w województwie zachodniopomorskim jest zrównoważony. Region jako całość, w rozliczeniu między napływami i odpływami stracił w latach nieco ponad 20 tysięcy mieszkańców, co jak na okres 18 lat nie wydaje się liczbą szczególnie nadmierną. Ruchy migracyjne nasiliły się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej - te, które odbywały się już w tym okresie stanowią 57,1% wszystkich mających miejsce od 1997 roku. Dodatni bilans migracyjny charakteryzuje przede wszystkim powiat policki, i w nieznacznym stopniu także powiat goleniowski. W ruchu krajowym oba te powiaty oraz miasto Szczecin notują bilans dodatni i są uzupełniane przez powiaty kołobrzeski i koszaliński. W ruchu zagranicznym saldem dodatnim cechują się powiaty kołobrzeski, a także choszczeński, gryficki, łobeski, pyrzycki i kamieński - nawet jeśli w wymiarach ilościowych saldo dodatnie nie jest zbyt imponujące. W ruchu krajowym powiaty te notują o wiele znaczniejsze straty, są to również powiaty o najsłabszych wskaźnikach demograficznych. Może to być obraz modelu migracji - z terenów mniej rozwiniętych i stwarzających mniej szans, na tereny (w województwie i kraju) stwarzające migrantom większe szanse. Następnym krokiem może być emigracja za granicę, a w wypadku niepowodzenia w zabieganiu o nowe pozycje w nowych miejscach rozwiązaniem okazuje się powrót do stron rodzinnych. Efekt wszystkich ruchów migracyjnych jest w zasadzie jednak nieznaczny. Przyczynia się do pewnego odnowienia społeczeństwa, ale w żadnym razie nie prowadzi do radykalnej zmiany układów społecznych. Na to migrantów jest po prostu nazbyt mało. Gdyby liczbę osób, z jednej strony napływających, a z drugiej strony odpływających z województwa i z poszczególnych powiatów odnieść do stanu (liczby) ludności w 2013 roku, okazałoby się, że skala wprowadzanej zmienności sięga tylko 1/5 jej wielkości. Nowymi (stałymi) członkami zachodniopomorskiej społeczności jest 22,6% mieszkańców, ale bardzo zbliżona wielkość 23,8% - przestała takimi mieszkańcami być. Oba strumienie się równoważą. 49

50 Tabela 2 Napływ (zameldowania) w latach Region/ Powiat Zameldowania krajowe Zameldowania zagraniczne Razem Razem Razem Razem 50 koszaliński białogardzki drawski kołobrzeski koszaliński sławieński szczecinecki świdwiński wałecki Koszalin stargardzki choszczeński gryficki łobeski myśliborski pyrzycki stargardzki szczeciński goleniowski gryfiński kamieński policki Świnoujście Szczecin Województwo Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych Nowym społeczeństwem jest w zasadzie tylko zbiorowość policka prawie połowa jej członków zjawiła się na terenie powiatu już po 1997 roku. Pozostałe tkwią w składzie w zasadzie niezmiennym, równoważonym przez bardzo zbliżone strumienie napływów i odpływów i regulowanym przede wszystkim przez procesy naturalne (urodzenia i zgony). Jest to fakt, który może mieć ważne znaczenie dla wszystkich innych ruchów migracyjnych, w dalszej przyszłości, zwłaszcza jeśli strumień napływu miałby obejmować osoby innej narodowości, rasy, kultury, języka czy religii. W swoim własnym otoczeniu zdecydowana większość mieszkańców w zasadzie wszystkich powiatów województwa nigdy wcześniej się z obecnością tak licznych i tak różnych osób z zewnątrz nie stykała.

51 V. NAPŁYW CUDZOZIEMCÓW DO POLSKI I WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej obywatele krajów Unii nie są zobowiązani do uzyskiwania zezwolenia na pracę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Uniemożliwia to określenie, jak wielu z nich przebywa w tym charakterze (pracownika, właściciela miejsca pracy) w Polsce, a w szczególności w województwie zachodniopomorskim. Inaczej mają się sprawy z obywatelami krajów nie będących członkami Unii Europejskiej. Napływ cudzoziemców na krajowe rynki pracy nie jest zjawiskiem łatwo poddającym się jednoznacznej ocenie. Z jednej strony można to traktować jako wskaźnik atrakcyjności kraju, do którego przyjeżdża się w celu podjęcia pracy, oraz jako uzupełnienie, a nawet wzbogacenie krajowych zasobów pracy. Z drugiej strony, zwłaszcza przy masowym napływie podejmujących pracę cudzoziemców można oskarżać o odbieranie pracy miejscowym kandydatom, a także o zaniżanie kosztów pracy (zwłaszcza w zakresie wynagradzania). Migracja zarobkowa w istocie koncentruje się w jednym miejscu - w województwie mazowieckim (a można bardzo zasadnie przypuszczać, iż głównie w Warszawie). Przyciąga ono więcej niż połowę wszystkich osób spoza Unii Europejskiej chcących w Polsce podjąć pracę. Ogółem w latach wojewodowie we wszystkich województwach w Polsce wydali nieco ponad 160 tysięcy pozwoleń na pracę. Nie oznacza to, że tylu cudzoziemców, pragnących tutaj wykonywać, rzeczywiście do kraju napłynęło. Niektóre pozwolenia były odnawiane wielkość liczby ponowionych zezwoleń kształtowała się na poziomie 11-14% wszystkich wydawanych w poszczególnych latach z przedziału (a to oznacza, że osób uzyskujących zezwolenie było około 140 tysięcy. Na tle kraju oraz innych województw miejsce województwa zachodniopomorskiego wraz z jego siłą przyciągania obcokrajowców wydają się być niewiele znaczące. Zwraca przede wszystkim uwagę, że w porównaniu z innymi województwami tworzącymi region północno-zachodni Polski (wielkopolskie i lubuskie) siła przyciągania województwa zachodniopomorskiego jest najmniejsza (mniejsza nawet niż województwa lubuskiego). Inne województwa z tej samej części Polski - Pomorskie i Dolnośląskie - również przyciągają znacznie większą ilość cudzoziemców (2,5 krotnie). Geografia napływu cudzoziemców (spoza Unii Europejskiej) do województwa zachodniopomorskiego z zamiarem podjęcia i wykonywania tu pracy jest mało zróżnicowana. Dominują liczebnie przybysze z krajów wchodzących wcześniej w skład ZSRR. Uzyskali oni 2116 zezwoleń czyli 64,0% wszystkich wydanych. Byłe republiki radzieckie nie są jednak reprezentowane w jednakowym stopniu. Zdecydowana większość stanowią Ukraińcy. Uzyskali oni 1777 zezwoleń co stanowi 53,8% wszystkich wydanych zezwoleń. Mieszkańcy Azji uzyskali 642 zezwolenia (19,4% wszystkich wydanych), a Afryki (włącznie z Bliskim Wschodem) 101 (3,0% wydanych). Poziom kwalifikacji, wykształcenie, a w konsekwencji m.in. zajmowane stanowiska i wykonywane czynności zawodowe nie różnią cudzoziemców przybywających do województwa zachodniopomorskiego od cudzoziemców kotwiczących w innych regionach Polski (poza województwem mazowieckim, w którym w większym stopniu gromadzi się kadra kierownicza ). Według cząstkowych informacji MPiPS dominują liczebnie robotnicy wykwalifikowani (33,1% wydanych zezwoleń), liczni są także pracownicy zdolni wykonywać jedynie prace proste (10,8% wydanych zezwoleń); kadra kierownicza i zarządzająca uzyskała 6,9% wszystkich zezwoleń. Prawie w ogóle nieobecni są specjaliści z zakresu informatyki, medycyny, ale artystów też jest bardzo niewielu, za to nie ma żadnego prawnika. Napływ obywateli spoza Unii Europejskiej na zachodniopomorski rynek pracy jest stosunkowo mało znaczący. Inaczej może się mieć sprawa z dostępem do zachodniopomorskiego rynku pracy obywateli republik (niektórych) byłego ZSRR korzystających z uproszczonych procedur uzyskiwania zezwoleń (polegających na zgłoszeniu oświadczenia o zamiarze zatrudnienia przez pracodawcę w odpowiednim powiatowym urzędzie pracy), przy tym na pracę wykonywaną w określonym czasie (nie więcej niż 6 miesięcy w trakcie okresu 12-to miesięcznego). Liczba oświadczeń złożonych w I-szym półroczu 2015 roku jest już większa niż liczba oświadczeń złożonych w całym 2014 roku. Dominuje zainteresowanie szczecińskim rynkiem pracy w roku 2014 złożono tu 34,1% wszystkich oświadczeń, a w ciągu sześciu miesięcy 2015 roku 37,3%. Dla wszystkich 18-tu miesięcy odsetek ten wynosi 35,9%. Wziąwszy pod uwagę cały ten zakres czasu (2014 rok i I-sze półrocze 2015 roku) dość zaskakującym wydaje się bardzo wysoka (druga, zaraz po Szczecinie) pozycja powiatu białogardzkiego. Stosownie do swojej roli na zachodniopomorskim rynku pracy najmniejszą wagę przyciągania mają powiaty choszczeński, wałecki, łobeski i drawski. Tak wysoka 51

52 52 pozycja powiatu białogardzkiego, a także koszalińskiego i stargardzkiego nie wynika z mocnego rynku pracy oferującego wiele możliwości zatrudnienia każdemu, który się w powiecie znajdzie. Wynika raczej ze związków historycznych (rodzinnych) społeczności zasiedlających te tereny po zakończeniu wojny. Przyjęty tryb procedury skróconej służy przede wszystkim obywatelom Ukrainy. A w zasadzie tylko im, albowiem byli przedmiotem oświadczenia w 96,5% przypadków. Główny udział w ściąganiu obywateli Ukrainy posiada Szczecin, ale zaraz po nim powiaty białogardzki, goleniowski, koszaliński i stargardzki. Wykonywanie pracy nie jest jedynym powodem, dla którego cudzoziemcy, z krajów Wspólnoty Europejskiej, lub spoza niej mogą przybywać do Polski, i w niej na czas krótszy czy dłuższy pozostawać. Wojewodowie wydają stosowne zezwolenia zarówno w sprawach stałego i czasowego pobytu i osiedlenia się, w sprawach rezydentury, przedłużania wiz, zezwalania na pobyt członkom rodzin, wydają także zaproszenia i zezwolenia na osiedlenie się. Dane o decyzjach podjętych w tych sprawach przez Wojewodę Zachodniopomorskiego zostały zaczerpnięte z informacji podawanych przez Urząd ds. Repatriacji Cudzoziemców w Warszawie, a to z uwagi na możliwość zestawienia ich z danymi mówiącymi o liczbie odpowiednich przypadków w całym kraju, i w szczególności w województwach regionu północno-zachodniego: lubuskim i wielkopolskim. Pozwoli to dokonywać oceny atrakcyjności dla cudzoziemców regionu zachodniopomorskiego w porównaniu z innymi województwami. Nie są dostępne dane dotyczące decyzji o udzieleniu azylu, zgody na pobyt humanitarny itp. w odniesieniu do województw. Liczba takich przypadków jest jednak w skali kraju stosunkowo niewielka. Według danych Urzędu ds. Repatriacji Cudzoziemców w Warszawie w dn r. w Polsce przebywał 1 azylant (z Białorusi), 1408 uchodźców (700 z Rosji), ochroną uzupełniającą cieszyło się 3160 osób (2734 z Rosji), z pobytu humanitarnego korzystało 445 osób (120 z Gruzji), a pobyt tolerowany był udziałem 384 osób (177 z Rosji). Razem stanowili oni tylko 3,1% wszystkich osób, które w tym dniu posiadały ważne dokumenty potwierdzające prawo pobytu na terenie RP. Ich znaczenie dla ruchu napływowego w poszczególnych województwach było raczej niewielkie. Niezależnie od tego, przytoczone liczby wskazują, że główne strumienie napływu do Polski kierują się wschodu Ukraina, Rosja, Białoruś, Armenia, a nawet Korea Północna, aczkolwiek stosunkowo wielu jest także obywateli krajów Unii Europejskiej w szczególności Niemców. Ci jednak w ani jednym przypadku nie są azylantami czy uchodźcami, najczęściej mają prawo stałego pobytu lub są członkami rodzin również cieszącymi się takim przywilejem. Dane o podstawowych (pominięto zdarzenia niewiele znaczące liczebnie, jak np. wydanie karty pobytu członkowi rodziny obywatela UE w województwie zachodniopomorskim w latach wydano ich 17) powodach wydawania zezwoleń cudzoziemców na pobyt w Polsce w latach są przytoczone w poniższej tabeli. Zawiera ona informacje o zdarzeniach mających miejsce w województwach zachodniopomorskim oraz wielkopolskim i lubuskim, a także w całym kraju. Pozwala to na określenie stopnia napływu cudzoziemców na teren regionu zachodniopomorskiego w zestawieniu ze stopniem napływu na tereny sąsiednich województw. Daje się zauważyć wyraźne zwiększenie, w I-szym półroczu 2015 roku, liczby wydanych zezwoleń na pobyt czasowy i zamieszkanie na czas oznaczony. Od roku 2014 odnotować należy także znaczny wzrost liczby wydanych zezwoleń na pobyt stały i osiedlenie się. W tym ostatnim przypadku zezwolenia dotyczyły 485 obywateli Ukrainy i 203 obywateli Białorusi. Razem stanowiło to 67,7% wszystkich wydanych zezwoleń tego typu. Do nich należałoby doliczyć zezwolenia dla 45 obywateli Rosji i 23 obywateli Armenii (co podnosi odsetek do 74,4%). Z innych państw najliczniej reprezentowane są Wietnam 34 oraz Turcja 27. Wśród obywateli UE potwierdzających prawo stałego pobytu dominują Niemcy (283 wydane dokumenty co stanowi 43,5% wszystkich), a następnie Duńczycy (57 wydanych dokumentów) i Szwedzi (53). Jest także 32 Włochów, 27 Brytyjczyków, 26 Greków i 24 Bułgarów. Wśród rezydentów długoterminowych UE przeważają ponownie Ukraińcy 120 i Ormianie 43, ale jest wśród nich także 30 Koreańczyków z Północy. Zezwolenie na pobyt czasowy i zamieszkanie na czas oznaczony uzyskało 3019 obywateli Ukrainy (42,7% wszystkich zezwoleń), a oprócz tego 357 obywateli Rosji, 352 Armenii, 320 Białorusinów i 175 Mołdawian (razem z 97 obywatelami innych byłych republik ZSRR podnosi to odsetek wydanych zezwoleń do 66,5%). Nie brakuje przedstawicieli innych krajów: 283 Irakijczyków, 268 Chińczyków, 239 Turków, 197 Koreańczyków z Północy, 161 Amerykanów, 155 Wietnamczyków, 131 Tajlandczyków, 129 Hindusów i 121 Japończyków. Wśród uzyskujących prawo do czasowego pobytu znajduje się 995 przedstawicieli państw azjatyckich (14,1%), 588 przedstawicieli państw arabskich (8,3%) i 145 przedstawicieli państw afrykańskich (z wyłączeniem państw Magrebu oraz RPA) 2,1%. Podstawowy strumień cudzoziemców (spoza Unii Europejskiej) napływa do województwa zachodniopomorskiego ze wschodu, z krajów byłego ZSRR, a przede wszystkim z Ukrainy. Wśród obywateli Unii Europejskiej dominują liczebnie najbliżsi sąsiedzi tzn. Niemcy, a potem Skandynawowie Duńczycy i Szwedzi. Te uwagi odnoszą się zarówno do przypadków podejmowania przez cudzoziemców pracy, jak i zjawiania się w województwie dla innych powodów. Wo-

53 jewództwo zachodniopomorskie nie jest, jak dotychczas terenem szczególnego napływu cudzoziemców, niezależnie od tego, z jakiego powodu mieliby tutaj się zjawić. Jeśli przyjąć dane z tabeli 40 za potwierdzenie liczby cudzoziemców przebywających na terenie województwa (16 168) oraz dodając do tej liczby inne, mniej istotne, jak np. karty pobytu dla członka rodziny obywatela UE wydano ich w latach tylko 17, albo karty stałego pobytu członka rodziny obywatela UE wydano ich tylko 3, oraz dodając liczby możliwych azylantów (tego jednego), uchodźców, korzystających z opieki i ochrony itp. uzyska się liczbę nie więcej niż 16,5 tys. obywateli innych państw w regionie. W porównaniu z liczbą mieszkańców (nieco ponad 1,7 mln. osób) to mniej niż 1%. Jeżeli do liczby tej dodać tych, którzy uzyskali prawo do pracy na podstawie oświadczenia pracodawcy ( osób) oraz na podstawie decyzji wojewody (3304 osoby) wtedy można przyjąć, iż liczebność, na terenie województwa zachodniopomorskiego, wszystkich możliwych w danym momencie cudzoziemców sięga co najwyżej 1,9% całkowitej liczby ludności (wg stanu z 2013 roku). Jest to zresztą szacunek nico przesadzony, gdyż obejmuje, po stronie cudzoziemców, decyzje (a nie konkretnie osoby) wydawane w ciągu kilku lat i nie oznaczającego stałego, nieprzerwanego pobytu danych osób na terenie województwa). Pozwala jednak zdać sprawę z rzędu wielkości napływu obywateli innych państw do regionu. Jako rzecz istotna, musi tutaj dodatkowo zostać odnotowany fakt, iż w znaczącej liczbie (w zasadzie prawie w większości) napływającymi są obywatele Ukrainy, a w dalszej kolejności innych republik byłego Związku Radzieckiego. Bardzo często są to osoby pozostające w związkach (a przynajmniej powinowactwach) rodzinnych z mieszkańcami województwa zachodniopomorskiego, ci którzy nie są stanowią i tak najbliższą kulturowo i społecznie (także językowo i jednak religijnie chrześcijaństwo) grupę osób napływających. WNIOSKI Prognozy demograficzne dla całej Polski, a także dla województwa zachodniopomorskiego, w perspektywie lat 2020, 2025, 2030 i 2035 są mało optymistyczne. Liczba ludności w kraju zmniejszy się (do roku 2035) o 2,5 mln osób, a województwa zachodniopomorskiego o prawie 140 tysięcy. Region ten nie będzie województwem o najwyższym spadku liczby ludności (ani w wymiarach bezwzględnych ani względnych), ale będzie jednak należał pod tym względem do czołówki. Godzi się również zauważyć, że w północno-zachodniej części kraju (a także nadmorskiej, dołączając jeszcze województwo pomorskie) spadek liczby ludności w województwie zachodniopomorskim będzie najwyższy. W samym regionie zachodniopomorskim procesy zmniejszania się liczby ludności nie będą przebiegały w identyczny sposób we wszystkich jego częściach (subregionach i powiatach). Szczególnie silny spadek liczby mieszkańców będzie następował w centralnych, wschodnich i południowych częściach województwa w powiatach łobeskim, drawskim, choszczeńskim, świdwińskim, pyrzyckim i białogardzkim. Dodatkowo, spadek ten będzie szczególnie silnie odczuwany w odniesieniu do kategorii ludności w wieku produkcyjnym, w tym w wieku produkcyjnym mobilnym. W wielu powiatach liczba ludności w wieku lata (wiek produkcyjny mobilny) spadnie w 2035 roku, według prognoz, do poziomu nieledwie połowy stanu zanotowanego w 2013 roku. Proces ten w pełni zasługuje na miano zapaści demograficznej. Jest ona wspierana także przez malejące współczynniki dzietności, reprodukcji brutto oraz przyrostu naturalnego. Na spadek liczby ludności większy wpływ wywierają procesy demograficzne niż procesy społeczne w postaci migracji. Migracje stałe (tymczasowe są trudniejsze do uchwycenia, a także mogą się charakteryzować powracaniem w znacznie większej mierze niż migracje, podejmowane z zamiarem stałego opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkiwania) w stosunkowo niewielkim stopniu zmieniają bilanse ludnościowe, całego województwa i większości jego rejonów. Co więcej, pewne tereny stanowią atrakcyjne miejsca skłaniające przybyszów do osiedlania się. Są to z reguły tereny otaczające największe miasta województwa (Szczecin i Koszalin) powiaty policki i koszaliński (a jeszcze dokładniej, pewne gminy w ich granicach: Dobra (Szczecińska), Kołbaskowo, Manowo, Mielno, Świeszyno). Nie zmienia to jednak ogólnego bilansu ludności, gdyż korzyści odnoszone przez jedne powiaty (gminy) są jednoznaczne ze stratą innych (przede wszystkim tych największych miast). W obrazie przemian demograficznych w województwie zachodniopomorskim z przewidywanym ustawicznym spadkiem liczby ludności należy jednak uwzględnić także obecne (i poprzednie) warunki kształtowania się sieci osadniczej, a w związku z tym również gęstości zaludnienia, skupiania się ludności na jednych obszarach regionu i rzadszego osiedlania się na innych. Województwo zachodniopomorskie jest jednym z największych obszarowo województw w Polsce, ale jednocześnie jednym z najmniej liczebnych (11 miejsce w kraju pod tym względem). Gęstość 53

54 54 zaludnienia w związku z tym jest znacznie niższa niż średnia w kraju. Sytuacja taka charakteryzowała tę część kraju także w latach poprzednich, niezależnie od tego, jakie granice administracyjne ją w tych latach łączyły czy dzieliły. Region zachodniopomorski i jego sieć osadnicza są dziedzicami procesów społecznych i gospodarczych rozgrywających się na przestrzeni wielu wcześniejszych lat. Należy zauważyć, że liczba osiedli, ich wielkość w sensie liczebności mieszkańców w zasadzie nie odbiega od stanów z końca lat 30-tych XX wieku. Szczecin osiągnął liczbę mieszkańców porównywalną ze stanem przedwojennym w połowie lat 70-tych i od tej pory niewiele się tutaj zmieniło (a w ostatnich latach Szczecin traci rokrocznie kilka tysięcy dotychczasowych obywateli). To samo odnosi się do wielu innych miast i miasteczek, a w zasadzie do całej sieci osadniczej. Do powiatów o najniższej liczbie ludności, o najmniejszej gęstości zaludnienia, a przy tym o najwyższych odpływach ludności należą obszary w centrum, na wschodzie i południu województwa powiaty świdwiński, białogardzki, szczecinecki, wałecki, drawski, choszczeński, łobeski i pyrzycki. Nigdy jednak obszary te nie należały do najludniejszych, a spore ich części nigdy nie były wykorzystywane dla budowy gęstej sieci osadniczej. Ukształtowane zostały geograficznie, a gospodarczo i społecznie wykorzystane w innych celach wśród nich na poczesnym miejscu należy wymienić cele militarne. Spore obszary obecnego województwa wykorzystywane były na poligony, bazy i koszary, choćby dlatego, iż były to tereny przygraniczne. Po wojnie zmienił się tylko kierunek owej zagranicy, ale wykorzystanie terenu pozostało w dużej mierze takie same. Obszary tworzące obecnie teren województwa zachodniopomorskiego w granicach tego czy innego państwa zawsze stanowiły region peryferyjny, krańcowy, i nie mogło to nie odbić się na jego stosunkach ludnościowych. Jakakolwiek przebudowa tych stosunków, a mówiąc wprost próba utrzymania przynajmniej obecnej liczby ludności (jeśli już nie zwiększenia) musi liczyć się z tym, że w kraju nie można w tym celu na nikogo specjalnie liczyć. Przepływy migracyjne w województwie co najwyżej bilansują się (jedne tereny zyskują mieszkańców, inne ich tym samym tracą), nie można też liczyć na przepływy migracyjne z innych części kraju. To region zachodniopomorski będzie raczej (i już jest) rezerwuarem zasobów ludnościowych dla innych województw (przede wszystkim mazowieckiego, ale także np. wielkopolskiego) nie wspominając już o innych krajach. Jeśli nie zmienią się trendy demograficzne (a należy zakładać, że się nie zmienią nazbyt szybko) województwo będzie powoli się wyludniać. Opierając się tylko na tych stwierdzeniach można sformułować zdanie, iż odtwarzanie liczby ludności może, a być nawet musi wspierać się na przyjmowaniu nowych członków społeczeństwa wcześniej zamieszkujących w innych rejonach Europy i świata. W województwie zachodniopomorskim jest wystarczająco wiele miejsca dla nowych imigrantów. Tyle tylko, że współczesne migracje nie polegają na tym, aby zajmować miejsce do tej pory przez nikogo nie zajęte (lub opuszczone) i w nim budować swoja przyszłość. Jest chyba zupełnie odwrotnie. Jeśli dotychczasowe migracje z zagranicy na teren województwa zachodniopomorskiego (i Polski jako całości) traktować jako wyraz zwyczajnego przemieszczania się ludzi, tak jak miało to miejsce w wielu epokach i w wielu miejscach Europy i świata wtedy należy odnotować, że województwo zachodniopomorskie nie leży na skrzyżowaniu najpopularniejszych szlaków migracji. Inne województwa są znacznie częściej przedmiotem stałego lub czasowego osiedlania się cudzoziemców. Co więcej, tereny (powiaty) o najmniejszej liczbie ludności, najmniejszej gęstości zaludnienia są przez migrantów zasiedlane najrzadziej. Rysuje się obraz obszarów województwa o najmniejszej sile przyciągania, ustawicznie się wyludniający i znajdujący znikąd uzupełnienia swego stanu ludnościowego (ani w postaci migracji wewnętrznych ani zewnętrznych). To potencjalnie obszar, który mógłby i który powinien stać się przedmiotem akcji osiedleńczych. Jednocześnie jednak nigdy (poza latami 40-tymi i 50-tymi XX wieku) takim obszarem w zasadzie nie był. Nie był także obszarem szczególnej wymiany ludności polegającej na wyjeździe jednych i zajmowaniu ich miejsc przez innych. Narodowy Spis Powszechny przeprowadzony w 002 roku przyniósł interesujące informacje na temat stopnia zasiedziałości mieszkańców poszczególnych rejonów (gmin i powiatów) województwa mierzonej długością czasu zamieszkiwania w obecnym miejscu (w szczególności od urodzenia). Średnią wielkością dla całego województwa był odsetek 60% mieszkańców od urodzenia mieszkających niezmiennie w gminie, w której przyszli na świat. Dla takich gmin jak Radowo Małe i Resko (obecny powiat łobeski), Pełczyce i Recz (powiat choszczeński), Ostrowice i Wierzchowo (powiat drawski), Rąbino i Sławoborze (powiat świdwiński) odsetek ten przekraczał 2/3 ogółu mieszkańców (nieco ponad 70%). Tylko w regionach nadmorskich gminy Rewal, Mielno, Ustronie Morskie itp. odsetek stałych, od urodzenia, mieszkańców ledwie sięgał 1/3 ogółu ludności (do tego dochodziły takie gminy, jak Dobra Szczecińska, Kołbaskowo czy Manowo). Niestety Narodowy Spis Powszechny przeprowa-

55 dzony w roku 2011 zupełnie tę kwestię pominął i trudno jest uaktualnić uzyskane wcześniej dane. Można jednak założyć, że zasadnicza tendencja trwałości składu osadniczego w granicach rodzin i całych zbiorowości jest podtrzymywana. Takie ustalenie prowadzi do następnego zagadnienia. Wiele terenów w województwie jest możliwych do zasiedlenia przez migrację, bo z takich czy innych powodów stoją puste lub też opustoszeją już w niedalekiej przyszłości. Rzecz w tym, że społeczności, które jednak żyją na tych terenach są w najmniejszym stopniu obeznane i przygotowane z napływem nowych członków, nie mówiąc już o tym, że z napływem zupełnie innych członków a w grę wchodzić mogą znaczące różnice narodowościowe, kulturowe, obyczajowe, społeczne, językowe, religijne. To kwestia szans na sukces procesów asymilacyjnych, a na pewno akomodacyjnych i jest to również kwestia, która musi być traktowana bardzo poważnie przy planowaniu interwencji w procesy ludnościowe. Z tym wiąże się także sprawa akomodacji bytowej i ekonomicznej napływowej ludności. Rynek pracy w województwie zachodniopomorskim boryka się ze sporymi problemami, a uwidaczniają się one skądinąd właśnie na obszarach (powiatach) o szczególnie wątłych (i mało optymistycznie nastawiających) procesach demograficznych. Mimo wszystko jednak ten rynek pracy jest w stanie wchłonąć pewne liczby pracowników przybywających z bliższych i dalszych stron Europy i świata. Dotychczasowy ich napływ w żaden sposób nie dezorganizuje relacji na zachodniopomorskim rynku pracy, i nie dezorganizuje też łobeskiego, drawskiego, pyrzyckiego, choszczeńskiego, świdwińskiego i białogardzkiego rynków pracy. Nie dlatego, że akurat spotykają się one w ogóle z najmniejszym zainteresowaniem potencjalnych, napływowych kandydatów do pracy. Dotychczasowa chłonność zachodniopomorskiego rynku pracy na napływowych (cudzoziemskich) pracowników ma jednakże dwa oblicza i dwa główne strumienie napędzające. Pierwszym jest strumień profesjonalny i kontraktowy. Dotyczy głównie pracowników z kierunku zachodniego z krajów Unii Europejskiej i innych zachodnich, ale także z Azji, Afryki, obu Ameryk. Drugi strumień, jak się wydaje, ma charakter, który można byłoby określić mianem nieomal wspólnotowym i dotyczy głównie pracowników z kierunku wschodniego, z krajów, republik byłego Związku Radzieckiego. Zwraca uwagę szczególnie bardzo istotny napływ osób z Ukrainy, a szczególnie na tym tle wyróżnia się powiat białogardzki (oprócz samego Szczecina, który jak każde Centrum skupia w sobie większość wszelkich napływów i odpływów). Przynajmniej w części może to wynikać ze związków historycznych pewna część społeczeństwa zachodniopomorskiego wywodzi swoje korzenie z dawniejszych Kresów Wschodnich, a pewna część z Bieszczad. Niezależnie od tego, należy zauważyć, że przybysze z tamtej strony świata są najbliżsi miejscowej ludności pod prawie wszystkimi względami językowymi, kulturowymi, obyczajowymi, nawet religijnymi. A przynajmniej bliżsi niż przybysze z Afryki czy Azji. Dodatkowo, praca w Polsce stanowi dla nich akceptowaną, i to przez obie strony - napływających i przyjmujących - szansę na poprawę własnej sytuacji materialnej (a także społecznej). Do tego dochodzą już same kompetencje zawodowe przybysze zza wschodniej granicy kraju uzyskują pracę z reguły w wyniku inicjatywy pracodawców wiedzących kogo i dlaczego chcą zatrudnić. Pracodawcy (a także ich rodziny i dalsze otoczenia) dokonują wyboru, ten nie jest im narzucany. Kwestia swobodnego wyboru dokonywanego zarówno przez imigrantów (skądkolwiek), jak też przez pracodawców chcących i mogących ich zatrudnić, jak i też dokonywanego ze strony społeczności przyjmujących nowych sąsiadów jest zresztą jedną z kluczowych. Ponownie abstrahując od całego spektrum kwestii związanych z odrębnościami i różnicami kulturowymi, językowymi, rasowymi itp. trzeba zaznaczyć, że przynajmniej ci z napływających, którzy przybywają z zamiarem podjęcia pracy nie wymagają z reguły żadnej specjalnej pomocy i sparcia. Są uczestnikami rynku pracy ze wszystkimi prawami i obowiązkami (pod warunkiem oczywiście uzyskania stosownego zezwolenia i pod warunkiem niepodejmowania pracy na czarno, nielegalnie). Żadna z instytucji czy organizacji obecna na rynku pracy nie zajmuje się nimi w jakiś szczególny sposób i dotyczy to nie tylko administracji państwowej czy samorządowej, ale także organizacji pozarządowych, także zakładów aktywności zawodowej itp. Inaczej sprawy mogą się mieć w przypadku konieczności przyjmowania migrantów (zwłaszcza licznych migrantów), dla których Polska (i województwo zachodniopomorskie) będą w pierwszym rzędzie miejscem azylu i ostoją bezpieczeństwa, a praca jednym z elementów stabilizacji, asymilacji i wrastania w połeczeństwo. W tym przypadku konieczne będzie zbudowanie całego świata instytucji, organizacji, towarzystw itp. z odpowiednią wiedzą, z odpowiednimi procedurami i przede wszystkim z odpowiednią wrażliwością pozwalającymi obu stronom procesu (przyjmowanym i przyjmującym) przejść przezeń w miarę bezkonfliktowo. W rozpatrywaniu szans zmniejszenia deficytu ludnościowego rysującego się już teraz przed społeczeństwem zachodniopomorskim (i zaostrzającym się w przyszłości, jeśli prognozy będą się sprawdzać) kierunek wschodni wydaje się być pierwszym, jaki powinien być jako ta szansa brany pod uwagę. Wszystkie 55

56 inne kierunki być może też, ale w pierwszym rzędzie wtedy, gdy zjawiają się osoby, których życie i bezpieczeństwo są zagrożone. Niezależnie jednak od potrzeby zmniejszania narastającego deficytu ludnościowego należy zdawać sobie sprawę z tego, że jego możliwe rozmiary nie są łatwe do ograniczenia w oparciu o napływ osób z zewnątrz, nie mówiąc już o odbudowie i większeniu liczby ludności. Dotychczasowy napływ cudzoziemców, akurat na tereny województwa zachodniopomorskiego nie usprawiedliwia przekonania, że z ich pomocą można będzie zasypać lukę pokoleniową. Rozwiązanie problemu leży bardziej w sferze wewnętrznej polityki społecznej i gospodarczej niż w szerokim napływie osób z zewnątrz. Leży także w sferze kulturowej i obyczajowej liczba ludności bardziej cierpi na skutek niskiego przyrostu naturalnego, niskiej dzietności i generalnie, starzenia się społeczeństwa niż na skutek definitywnych migracji z województwa do jakichkolwiek innych miejsc. Odpowiednie polityki w tym zakresie będą zresztą stanowiły swego rodzaju magnes wzmagający napływ cudzoziemców (obecnie wcale nie napływających masowo do województwa zachodniopomorskiego) widzących tutaj swoje miejsce na rynku pracy i w życiu społeczeństwa, w konsekwencji asymilując się i przysposabiających temu społeczeństwu, nowych, młodych i już zasymilowanych członków. 56

57 O SKUTECZNEJ POLITYCE DEMOGRAFICZNEJ DLA POLSKI I WOJEWÓDZTWA Halyna Makota, Lwowski Regionalny Instytut Administracji Publicznej Narodowej Akademii Administracji Publicznej przy Prezydencie Ukrainy W ocenie Najwyższej Izby Kontroli państwo polskie nie wypracowało całościowej i długofalowej polityki rodzinnej koncentrując działania na doraźnie wprowadzanych rozwiązaniach, bez zapewnienia odpowiedniej koordynacji. Od kilku lat administracja szczebla rządowego jak i samorządowego nie może opanować sytuacji demograficznej. Niedoceniana wcześniej rola polityki demograficznej w zarządzaniu państwem i samorządami lokalnymi daje obecnie znać ze zdwojoną siłą. Zapaść demograficzna dotyczy zarówno systemu edukacji, jak i, co gorsza, rynku pracy. Ogółem w 2014 roku w województwie zachodniopomorskim studiowało ok 50 tys. studentów, w tym 36 tys. na studiach dziennych (stacjonarnych). W całej Polsce było to osób. Liczba studentów ogółem w latach w Polsce 57 Źródło: Źródło: Źródło: Bank Danych Lokalnych, dostęp

58 Źródło: Bank Danych Lokalnych, dostęp Źródło: Bank Danych Lokalnych, dostęp Przyjęte przez Rząd w latach Strategie - długookresowa oraz strategie średniookresowe, będące podstawą systemu zarządzania rozwojem Polski, identyfikują zachodzące obecnie procesy demograficzne jako jedno z głównych zagrożeń rozwojowych dla Polski. Niestety, nie wynikają z tego później konkretne działania mogące tym zagrożeniom przeciwdziałać. Przyjrzyjmy się bliżej polskiej polityce demograficznej i powiązanej z nią polityce migracyjnej. W myśl Wspólnych Ram Strategicznych Komisji Europejskiej na lata adaptacja do zmian demograficznych jest jednym z kluczowych wyzwań, przed jakim stoją państwa członkowskie oraz ich regiony w kolejnych dziesięcioleciach. W szczególności dotyczy to okresu programowania który powinien stać się podstawą do zmiany niekorzystnych trendów demograficznych. Dla wielu regionów opanowanie negatywnych trendów demograficznych jest kwestią fundamentalną dla ich fizycznego istnienia. Podobnie dotyczy to samorządów niższego szczebla, które w pierwszym rzędzie odczuwają ubytek ludności. W odpowiedzi na te wyzwania w regionach najbardziej dotkniętych zmianami demograficznymi państwa członkowskie określają środki mające na celu m.in.: wspieranie odnowy demograficznej poprzez stworzenie lepszych warunków dla rodzin i większą równowagę między pracą a życiem prywatnym, 1 Konsekwencją tych postulatów jest Program Unii Europejskiej na rzecz Przemian i Innowacji Społecznych. 7 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006., L 347/419.

59 zwiększanie zatrudnienia, wydajności i wyników gospodarczych poprzez inwestowanie w kształcenie, technologie informacyjno-komunikacyjne oraz badania i innowacje, skupienie się na adekwatności i jakości kształcenia, szkoleń oraz struktur wsparcia społecznego, jak również, w stosownych przypadkach, na efektywności struktur wsparcia społecznego, promowanie efektywnej pod względem kosztów opieki zdrowotnej i długoterminowej, łącznie z inwestycjami w e-zdrowie, e-opiekę i infrastrukturę. Problemy demograficzne w sposób całościowy ujęto na przykład w opracowanym przez Rządową Radę Ludnościową dokumencie pt. Założenia polityki ludnościowej Polski 2013, w którym na podstawie kompleksowej diagnozy sytuacji demograficznej zaproponowano cele i priorytety działań. Dokument ten w sposób całościowy obejmuje prowadzenie polityki ludnościowej w Polsce. Została ona w Założeniach zdefiniowana jako celowe, długofalowe oddziaływanie państwa i innych podmiotów publicznych i niepublicznych na przebieg procesów ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności służące ukształtowaniu pożądanego stanu i struktury ludności, przez tworzenie warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych korzystnych dla przebiegu procesów demograficznych zapewniających biologiczne przetrwanie narodu i zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny. Na podstawie szczegółowej diagnozy zespół wypracowujący politykę określił również cztery cele polityki ludnościowej: cel 1. Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin, przede wszystkim poprzez zawieranie małżeństw i realizację planów prokreacyjnych cel 2. Tworzenie warunków sprzyjających integracji w starzejącym się społeczeństwie zmniejszenie skali zagrożenia wykluczeniem społecznym ludzi starszych, niesamodzielnych i niepełnosprawnych cel 3. Poprawa stanu zdrowia ludności i ograniczanie umieralności cel 4. Określenie kierunków i zasad polityki migracyjnej Polski w dobie integracji europejskiej Polityka definiuje zarówno cele do osiągnięcia, kierunki działań, rozwiązania szczegółowe jak i podmioty odpowiedzialne wraz z przypisaniem źródło finansowania. W dokumencie tym opisano również podstawy systemu monitoringu i ewaluacji, określono wskaźniki oraz częstotliwość ich pomiaru i źródła danych. Niestety, pomimo upływu czasu dokument dotychczas nie został rozpatrzony przez Radę Ministrów. KLUCZOWYM ELEMENTEM POLITYKI DEMOGRAFICZNEJ POWINNA BYĆ POLITYKA PRORODZINNA 59 Źródło: Bank Danych Lokalnych, dostęp