Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław

Transkrypt

1 Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław EPITAFIUM RODZINY KRAPPÓW PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH weryfikacja i zmiana programu po udostępnieniu obiektu z poziomu rusztowań Opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013

2 2 1.KARTA TYTUŁOWA A. DANE DOTYCZĄCE OBIEKTU: EPITAFIUM RODZINY KRAPPÓW Ściana południowa elewacji wieży kościoła p.w. Św. Elżbiety materiał piaskowiec czas powstania 1497 B. DANE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA -Wykonawca opracowania konserwator rzeźby i detalu architektonicznego mgr Dorota Wandrychowska, Wrocław, ul. M. Konopnickiej 9d Wrocław 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. 2

3 3 2. WSTĘP 2.1. Przedmiot opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest kamienne epitafium rodziny Krappów (1497) eksponowane na elewacji południowej wieży kościoła p.w. Św. Elżbiety we Wrocławiu 2.2. Cel i zakres opracowania Celem niniejszego opracowania jest opracowanie zweryfikowanie programu prac konserwatorskich w oparciu o analizę stanu zachowania z poziomu rusztowań i po wykonaniu badań konserwatorskich 2.3. Podstawa opracowania Podstawą niniejszego opracowania są oględziny wykonane in situ oraz wykonane badania petrograficzne a także przeprowadzone prace interwencyjne PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 2.4. OPIS, HISTORIA Obiekt pierwotnie eksponowany na ścianie kaplicy Krappów przylegającej do wieży kościoła, rozebranej w połowie XIXwieku 1, co spowodowało przeniesienie epitafium na południową ścianę wieży. Wtórny montaż zamaskowano pokrywając mur tynkiem. Epitafium przedstawia scenę Sądu Ostatecznego - Koniec świata zapowiada dźwięk anielskich trąb., zmarli łączą się z żywymi i idą na Sąd Ostateczny. Wszystkiemu przypatruje się Stwórca. Przed jego obliczem staje rzesza ludzka, zwracając się do Boga z prośbą o litość i odpuszczenie win. U dołu, z lewej strony umieszczono dwa nieczytelne herby. Postacie ubrane w stroje z epoki. Sądzący trzyma stopy na kuli ziemskiej, co symbolizuje z kolei Jego panowanie nad ziemią. Otaczają Go apostołowie oraz Maryja i Jan Chrzciciel orędujący za ludźmi mamy 1 R. Kaczmarek; J.Witkowski Gotyckie epitafia obrazowe naśląsku cz.2 zarys katalogu str w -Sztuki Plastyczne na średniowiecznym Śląsku, Studia i materiały III Wrocław-Poznań 1990, 3

4 4 tu do czynienia z kompozycją zwaną deesis- orędownicy ludzkości klęczą po obu stronach tronu Sędziego, błagają Go o litość nad grzesznymi ludźmi. Nad Chrystusem widnieją postacie aniołów z narzędziami Męki Pańskiej oraz symbole zbawienia (lilia) i potępienia (gorejący miecz sprawiedliwości). W narożach, u góry oraz w części centralnej artysta umieścił aniołów dmących w trąby i ogłaszających nadejście Dnia Sądu Ostatecznego. Dolna część obrazu dotyczy tego, co dzieje się na ziemi. Kompozycja sceny jest bardzo czytelna i dynamiczna zarazem. Relief jest półpełny i bardzo głęboki. Sposób jego opracowania budzi podziw swoją precyzją, dokładnością, znawstwem ludzkiej anatomii, twarzom ukazanym w perspektywie ¾ nadano indywidualny charakter TECHNIKA I TECHNOLOGIA WYKONANIA Epitafium wykonane z jednego drobnokrystalicznego bloku piaskowca, sposób montażu w murze nie wykazuje tendencji do zniszczeń. Całość jest stabilna konstrukcyjnie. Obserwuje się obecność reliktów polichromii w porach pomiędzy ziarnami kamienia, w szczególności widoczny jest pigment niebieski w strefie nieba w odcieniu lapis lazuli. Obfite użycie błękitu jest dowodem na zamożność donatora, gdyż jest to najdroższy barwnik pochodzący z utarcia półszlachetnego kamienia jubilerskiego Pobrano próbki do badań mikrokrystaloskopowych w celu ustalenia obecności i rodzaju spoiwa w malaturze oraz ustalaniu obecności warstw malarskich na innych partiach reliefu STAN ZACHOWANIA Partie epitafium wykazują zróżnicowany stopień stanu zachowania w zależności od miejsca ekspozycji. Materiał w posiada drobne, zwarte jednolite uziarnienie i dobre właściwości fizykomechaniczne, jednakże część dolna epitafium znajduje się w strefie działalności wilgoci pochodzącej z podnoszonej kapilarnie z gruntu, co spowodowało, że dolne partie zostały bardzo narażone na degradację i rozpad granularny - zaczęły się osypywać, wypłukiwać. Obserwuje się dezintegrację struktury, jak i uszkodzenia powierzchni powstałe na skutek wypłukania i osypywania warstw przypowierzchniowych. Główną przyczyną powstania zniszczeń jest działalność zasolonej wody, która migrując w kapilarach wysycha na powierzchni kamienia, co stanowi asumpt do krystalizacji soli rozpuszczalnych w wodzie, a co w konsekwencji 4

5 5 powoduje dezintegracje kamienia. Tendencja do odspajania i dezintegracji pogłębia się na skutek krystalizacji wody zimą w kryształy lodu. Zjawisko to łączy się ze zwiększeniem objętości wody (w szczególności w temp. ok. 1⁰C) w przypadku jej krystalizacji w lód. Widoczne są drobne liczne ubytki wynikające zarówno z erozji kamienia, jak i z uszkodzeń mechanicznych. Największe ubytki powstały w dolnej części będącej strefą zmożonego kapilarnego pociągania wody wraz z solami rozpuszczalnymi w wodzie Oględziny wykazują, że obiekt był w przeszłości poddany zabiegom oczyszczania, nie wiadomo, czy nie uszkodzono i nie zniszczono wówczas podczas czyszczenia polichromii chronionej przez stulecia przed bezpośrednim wpływem czynników atmosferycznych i osłoniętej. Powierzchnia kamienia w partiach wysuniętych pozostaje brudna obserwuje się wiele partii, gdzie widnieją ciemne nawarstwienia w postaci intensywnych zaplamień, które szczególnie szpecą i poprzez uszczelnienie struktury stanowią zagrożenie dla warstw przypowierzchniowych. Nawarstwienia pochodzące z produktów spalania węgla mają barwę czarną czynnik ten uszczelnia powierzchnię kamienia. Uszczelnienie prowadzi do powstania odmiennych właściwości fizyko-chemicznych powierzchni w stosunku do wnętrza kamienia. Zmienne warunki atmosferyczne (nagrzewanie, schładzanie) powodują, iż warstewka przypowierzchniowa wykazuje tendencję do odspajania się na skutek naprężeń ścinających. W związku z utrudnionym odparowaniem woda zalegała w warstwach podpowierzchniowych powodując powstanie miejscowych złuszczeń cienkiej przypowierzchniowej warstewki kamienia, mikro- i makrospękania oraz dezintegrację warstewek powierzchniowych. W miejscach spękań, powierzchnia kamienia odpryskuje w postaci "skórki". Ekstremalne warunki, penetrująca w spękaniach woda przyczyniają sie do powstawania ubytków i odspajania łuszczących się rozwarstwień. Uszczelnienie kamienia skutkuje odspojeniem i odpadaniem fragmentów kamienia na skutek zróżnicowanych własności fizyko-mechanicznych warstw powierzchniowych w stosunku do głębi kamienia. W miejscach tych postępuje również w dalszej kolejności odspojenie kamienia na skutek działania sił ścinających związanych z inną pracą nagrzewanego piaskowca latem oraz na skutek działania wody jej krystalizacji zimą w kryształy lodu w obrębie rys (co łączy się ze zwiększeniem objętości wody w szczególności w temp. ok. 1`C). 5

6 6 Dodatkowym czynnikiem niszczącym było wykonanie zwartego tynku wokół epitafium, utrudniającego odparowanie wody WYTYCZNE KONSERWATORSKIE I PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWTORSKIE Założenia konserwatorskie Stan zachowania obiektu wymaga interwencji konserwatorskiej. Celem przystąpienia do prac jest wykonanie zabiegów, które zniwelują przyczyny niszczenia, zahamują procesy destrukcyjne i przedłużą żywotność obiektu w jego autentycznym, oryginalnym kształcie. Stan zachowania obiektu wnosi szereg trudnych do rozwikłania problemów, jednakże naczelną zasada tej konserwacji powinno być zachowanie jak największej ilości oryginalnej substancji zabytkowej Poważnym problemem, który należy rozwiązać przed przystąpieniem do kompleksowej konserwacji obiektu stanowi silne zawilgocenie murów kościoła do wysokości ponad 2 m od poziomu gruntu. Woda znajdująca się w murze transportuje nieustannie sole rozpuszczalne w wodzie do wyższych partii muru i portalu, co stanowi bardzo poważny czynnik niszczący. Rozwiązanie problemu powinno być systemowe, poprzedzone analizą przyczyn tak silnego zawilgocenia (obserwuje się procesy niszczeni murów i detali kamiennych zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz kościoła miejscami do wysokości nawet 4 metrów od poziomu gruntu). Bez usunięcia przyczyn niszczenia epitafium, jego konserwacja nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Proponowane postępowanie konserwatorskie * badania Wykonanie badań petrograficznych Analiza ilościowa i jakościowa soli rozpuszczalnych w wodzie Badania mikrokrystaloskopowe pigmentów i spoiw * zabiegi konserwatorskie zabezpieczające 1. wzmocnienie osłabionych partii piaskowca przy pomocy preparatu hydrofilnego Steinfestiger OH. Jest to jeden z najistotniejszych zabiegów konserwatorskich, który ma na celu ocalenie zabytku przed postępującą degradacją, wypłukiwaniem, osypywaniem się. Preparat ten wymaga okresu sezonowania, zanim nabierze hydrofilnych właściwości, dlatego też można zoptymalizować proces zapewniając odpowiednią wilgotność (np. poprzez komory z folii). Wzmocnienie struktury kamienia jest niezbędnym zabiegiem hamującym proces dezintegracji obiektu. Preparat utworzy dodatkowy szkielet krzemionkowy wzmacniający kamień mechanicznie nie powodując 6

7 7 uszczelnienia powierzchni ani struktury piaskowca. Preparat nakładać powoli mokry na mokrą powierzchni - na zdezintegrowane partie najlepiej przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie wolno wykonywać w dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Zabieg należy prowadzić w optymalnych warunkach, dążąc do maksymalnego przesycenia struktury piaskowca 2. Wykonać dezynfekcję. Stosować preparat Lichenicide lub Aseptina A. Preparat nakładać zgodnie z zaleceniami producenta. Zabiegu nie należy nakładać w zbyt gorącym okresie, gdyż preparat zbyt szybko wyschnie *wykonanie doczyszczenia elementów kamiennych a. Wykonanie ręczne oczyszczenia powierzchni przy użyciu parownicy oczyszczanie powinno być prowadzone ręcznie przy zastosowaniu pędzli, szczoteczek, w partiach z naroślami nawarstwień przy użyciu miękkich kamieni ściernych, miękkiego piaskowca lub poprzez delikatne odłuszczenie narośli przy użyciu skalpeli. W żadnym wypadku nie dopuszcza się mycia, czy piaskowania obiektu metodami stosowanymi do usuwania nawarstwień na elewacjach, detalu architektonicznym. Niedoczyszczone powierzchnie należy pozostawić i ich opracowanie ewentualne pozostawić do decyzji po wykonaniu usunięcia wtórnych nawarstwień Należy usunąć tynk wokół epitafium i ewentualnie nałożyć nowy tynk o własnościach tynku renowacyjnego. *zabieg odsalania metodą migracji soli do rozszerzonego środowiska.. Nakładać okłady przy pomocy pulpy celulozowej, nie stosować bentonitu, który może być szkodliwy w tym przypadku, gdyż wykazuje skłonność do osadzania się w porach, co będzie szkodliwie działać na polichromię. Zasada odsalania polega na tym, że rozpuszczone sole znajdujące się w strukturze kamienia wskutek swobodnej migracji roztworu przemieszczają się ku powierzchni i przechodzą do okładów, gdzie odparowuje rozpuszczalnik, a sól stopniowo krystalizuje. Należy przestrzegać, aby okład nie wysychał szybciej niż kamień. Szybkość parowania wody z okładu musi być mniejsza od szybkości podciągania kapilarnego roztworu w odsalanym kamieniu. Okładów nie należy wykonywać w dni szczególnie słoneczne i wietrzne. Kompres nakładać w 7

8 8 sposób, by ściśle przylegał do odsalanej powierzchni i nie tworzył pęcherzy. Mokry okład pozostawić do całkowitego wyschnięcia. *uzupełnienia. Nie należy dążyć do uzyskania efektu całkowitych gładkich powierzchni na obiekcie. Biorąc pod uwagę, że detal ma ponad 400 lat, więc siłą rzeczy uległ on erozji, wyłuszczeniom, wyobleniu, w związku z powyższym powierzchnie, linie detalu są nierówne, lekko wypłukane, z wgłębieniami. Na tak płytkich, czasem również rozległych ubytkach uzupełnienia nie będą dobrze zespolone z obiektem i z czasem zaczną się odspajać, co niewątpliwie przyczyni się do pogorszenia estetycznego odbioru obiektu, Uzupełnienie ubytków w kamieniu wykonać przy pomocy indywidualnie dobranego własnościami fizykomechanicznymi uzupełnienia na bazie zapraw mineralnych przygotowanych indywidualnie, lub konfekcjonowanych firmy Remmers, Keim lub Coverax lub równoważnych zarabianych woda akrylową z dodatkami pigmentów mineralnych odpowiednich do alkalicznego środowiska; Uzupełnienie sezonować w atmosferze podwyższonej wilgotności w celu zapewnienia optymalnych warunków do wiązania zaprawy. * prace wykończeniowe Wykonać patynowanie rekonstrukcji, kitów oraz silnych nieusuniętych zaplamień obecnych w głębi struktury kamienia w celu scalenia kolorystycznego z oryginałem przy pomocy indywidualnie przygotowanych transparentnych farb na bazie dyspersji akrylowej lub szkła wodnego. Patynowanie kitów i scalanie kolorystyczne kamienia wykonywać po przesezonowaniu się i odparowaniu rozpuszczalnika w partiach wzmacnianych. Scalenie kolorystyczne jest zabiegiem estetyzującym, niwelującym drastyczne kontrasty elementów dobrze i gorzej oczyszczonych oraz uzupełnień opracowała: mgr Dorota Wandrychowska Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. Kopiowanie, powielanie lub publikowanie w części lub w całości bez zgody autora jest zabronione (Dz.U. Nr24,poz83,art1pkt2 z dnia ) 8