Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik** Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 38, 2009 r. Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik** Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności gatunkowej porostów i mszaków w Dentario enneaphyllidis-fagetum na górze Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) Distribution patterns of bryophyte and lichen species richness and diversity in Dentario enneaphyllidis- Fagetum in the Chojnik Mt (Karkonosze National Park, SW Poland) Słowa kluczowe:,,, różnorodność biologiczna, buczyny górskie, ochrona przyrody, Karkonoski Park Narodowy, Sudety, Polska. Key words:,,, biodiversity, mountain beech forests, nature conservation, Karkonosze National Park, Sudeten Mts, Poland. This paper presents results of the floristic-ecological investigations on cryptogamous plants occurred in the rich mountain beech forests Dentario enneaphyllidis-fagetum. In ten study squares (each 100 m 2 ), a total of 60 taxa were recorded (23 lichens, 3 liverworts and 34 mosses) (Tab. 1, 2). They were noted: on epigeic substrates mineral soil, humus, litter, mobile wood rest (Ter) 22 species; at bases of living trees (Ter-Epf) 11; on bark in upper part of tree trunks (Epf) 4; on decaying logs and stumps (Epx) 41; on rocks (Epl) 23 and on tree-fall disturbances (TFD) 2. For conservation species diversity and species richness of investigated cryptogams are important habitats as in the sequences: Epx > Epl > Epf > Ter-Epf > Ter; Epx > Epl > Ter-Epf = Ter and Epx > Ter > Epl > Ter-Epf > Epf = TFD. Dr hab. prof. ATH Jan Żarnowiec Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska, Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody, ul. Willowa 2, Bielsko-Biała; jzarnowiec@ath.bielsko.pl. ** Dr Monika Staniaszek-Kik Uniwersytet Łódzki, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, ul. Banacha 12/16, Łódź; moniex@o2.pl. 407

2 Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik 1. WPROWADZENIE Dentario enneaphyllidis-fagetum Oberd ex W. Mat. & A. Mat jest zbiorowiskiem zonalnym w reglu dolnym Sudetów, gdzie ma optimum w pasie m n.p.m., a najwyżej położone jego płaty sięgają ok m n.p.m. W formie podgórskiej występuje na pogórzu i w kotlinach śródgórskich Sudetów, a także wyspowo na Wyżynie Śląskiej, Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej oraz w zachodnich częściach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Przedborskiej. Zasięg tego zespołu wynosi ok. 4,2% obszaru Polski, a jego rzeczywistą powierzchnię ocenia się na zaledwie 8,4 km 2, tj. ok. 0,01% powierzchni leśnej naszego kraju [Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1973; Matuszkiewicz W. 2001; Matuszkiewicz J. 2001]. W efekcie lokalnych uwarunkowań geologiczno-glebowych, a zwłaszcza prowadzonej w reglu dolnym Karkonoszy intensywnej gospodarki leśnej i silnego przekształcenia drzewostanów oraz wprowadzenia antropogenicznych monokultur świerka, płaty żyznej buczyny sudeckiej są tu niezmiernie rzadkie. Niewielkie jej powierzchnie występują na górze Chojnik i w dolinach Szklarki, Kamieńczyka, Sopotu oraz Czerwonki [Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1967, 1974; Dentario enneaphyllidis-fagetum umieszczone jest na liście typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu priorytetowym, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 [kod: ; Dz. U. nr 94, poz. 795, 2005], a ochrona płatów żyznej buczyny sudeckiej to jedno z ważniejszych zadań Karkonoskiego Parku Narodowego. Celem niniejszej pracy jest rozpoznanie zróżnicowania lichenobioty i brioflory oraz wzorców rozmieszczenia ich bogactwa gatunkowego w obrębie omawianego typu górskiego lasu bukowego, co ma podstawowe znaczenie dla jego racjonalnej ochrony. 2. OBSZAR BADAŃ Badania prowadzono na górze Chojnik (627 m n.p.m.), położonej w granicach administracyjnych Jeleniej Góry. Podłoże skalne stanowi tu granit porfirowaty, a w jej szczytowych partiach występują żyły aplitowe [Borkowska 1966]. Pokrywę glebową stanowią głównie gleby brunatne kwaśne o odczynie ok. 4 i rzadziej brunatne wyługowane o wyższym ph oraz niewielkie powierzchnie oligotroficznych regosoli i litosoli [Adamczyk i in. 1985]. Klimat tego obszaru ma cechy górskie, z wyraźnie zaznaczającym się wpływem mas powietrza napływających z zachodu (rys. 1a). Większość omawianego obiektu porastają, w różnym stopniu zniekształcone, fitocenozy leśne, a roślinność nieleśna zajmuje stosunkowo niewielki teren. Ze względu na walory krajobrazowe i występujące tu naturalne ekosystemy leśne, charakterystyczne dla pogórza i regla dolnego Karkonoszy, obszar Chojnika (prawie 80 ha) włączono w 1959 r. do Karkonoskiego Parku Narodowego. Dobrze rozpoznano tu zróżnicowanie flory i fitocenoz roślin naczynio- 408

3 Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności gatunkowej porostów i mszaków... wych [Świerkosz 1992, 1994a, b]. Badania nad organizmami zarodnikowymi prowadzono na tym terenie już od połowy XIX w. [np. Flotow 1850; Körber 1855; Milde 1869]. Znanych jest stąd 95 gatunków porostów oraz 8 wątrobowców i 31 mchów [Wertelnik 1984; Koła 1986; Koła, Wilczyńska 1990; Świerkosz 1992, 1994a, b; Wilczyńska 1996; Kossowska 2006]. Rys. 1. Położenie i struktura pionowa analizowanych płatów Dentario enneaphyllidis-fagetum oraz warunki klimatyczne na badanym terenie Fig. 1. Distribution and structure of investigated patches of the Dentario enneaphyllidis-fagetum and climatic conditions of the area 409

4 Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik 3. METODY BADAŃ Analizy terenowe prowadzono w 2006 r. W podszczytowych partiach Chojnika (w pasie m n.p.m.), w typowo wykształconych płatach Dentario enneaphyllidis-fagetum, założono 10 powierzchni badawczych (każda m). Wytyczono je na północno-wschodnich i północnych, łagodnie opadających stokach wzgórza i obejmowały one powierzchnie żyznej buczyny sudeckiej o typowej strukturze pionowej (rys. 1ab). W każdym kwadracie badawczym wykonano zdjęcie florystyczno-ekologiczne. Oszacowano w procentach pokrycie porostów, wątrobowców i mchów, a następnie obfitość poszczególnych gatunków na głównych typach siedlisk: 1) naziemnych ściółka, humus, gleba mineralna; 2) na stopach żywych drzew; 3) na korze pni żywych drzew; 4) na murszejących kłodach i pniakach; 5) na skałach i kamieniach oraz 6) na wykrociskach. Dla każdej powierzchni badawczej i siedliska w jej obrębie obliczono liczby występujących gatunków oraz wartości wskaźników różnorodności gatunkowej Shannona-Wienera [Krebs 1989]. Względną obfitość gatunku na danym typie siedliska wyliczono jako sumę jego cząstkowych pokryć (w procentach) podzieloną przez liczbę kwadratów, w których występowało to siedlisko. Nazewnictwo porostów przyjęto za Fałtynowiczem [2003], wątrobowców za Klamą [2006], a mchów za Ochyrą i in. [2003]. 4. WYNIKI Na 10 powierzchniach w Dentario enneaphyllidis-fagetum stwierdzono 23 gatunki porostów, 3 wątrobowce oraz 33 gatunki i 1 odmianę mchów (razem 60 taksonów), a na 100 m 2 omawianego typu lasu rośnie ich średnio 17,9 taksonów (4,8 gatunków, 1,1 i 13,1 ) (tab. 1 i 2). Flora i lichenobiota jest tu niestabilna, ponieważ aż 43% gatunków stwierdzono tylko na pojedynczych powierzchniach i tworzą one nieliczne populacje. W grupie tej znajduje się 62% wszystkich porostów i 29% mchów. Frekwencja co najmniej 50% charakteryzuje zaledwie 14 gatunków, tj. 23% stwierdzonych taksonów. Przeważnie są to pospolite leśne mchy. Aż 60% gatunków wystąpiło tylko na jednym typie siedliska (78% przedstawicieli i 50% ), a jedynie Brachytheciastrum velutinum zasiedlał praktycznie wszystkie dostępne podłoża. Większość stwierdzonej flory i bioty porostowej ( 47 taksonów), to gatunki po raz pierwszy podane z obszaru badań (tab. 1). Wśród nich warto podkreślić występowanie: poro- 410

5 Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności gatunkowej porostów i mszaków... stów Bacidia arnoldiana, Melanelia subaurifera i Pertusaria amara oraz mchów Amblystegium juratzkanum, Cynodontium strumiferum, Hypnum andoi i Pterigynandrum filiforme. Fagetum Table 1. List of lichens, liverworts and mosses recorded in the Dentario enneaphyllidis-fagetum Nazwa gatunkowa Frekwencja ogólna epigeiczne (10)* stopy drzew (10)* Typy siedlisk: pnie drzew (10)* Tabela 1. Wykaz porostów, wątrobowców i mchów stwierdzonych w Dentario ennea-phyllidis- murszejące drewno (10)* skały (7)* wykrociska (1)* Fr Ob Fr Ob Fr Ob Fr Ob Fr Ob Fr Ob : Bacidia arnoldiana 2 2 0,2 Baeomyces rufus 1 1 0,1 Candelariella reflexa 1 1 0,1 C. vitellinea 1 1 0,1 Dimerella pineti 1 1 0,1 Hypogymnia physodes 1 1 0,1 Lecanora conizaeoides 7 4 0,4 4 0,4 L. hagenii 1 1 0,1 L. pulicaris 1 1 0,1 Lecidella eleochroma 1 1 0,1 Lepraria elobata 2 1 0,1 2 0,2 L. jackii 1 1 0,1 L. lobificans 1 1 0,1 Melanelia subaurifera 1 1 0,1 Micarea botryoides 1 1 0,1 M. prasina 1 1 0,1 Pertusaria amara 1 1 0,1 Placynthiella dasaea 3 1 0,1 2 0,2 Scoliciosporum chlorococcum 1 1 0,1 Trapelia coarctata 2 2 0,2 T. involuta 2 2 0,2 Trapeliopsis flexuosa 3 1 0,1 1 0,1 2 0,2 T. pseudogranulosa 1 1 0,1 : Lophocolea heterophylla 7 1 0,1 1 0,1 7 0,7 1 0,1 Metzgeria furcata 2 2 0,2 Plagiochila porelloides 2 1 0,1 1 0,1 : Amblystegium juratzkanum 1 1 0,1 A. serpens 8 1 0,1 1 0,1 7 1,4 1 0,1 Atrichum undulatum 3 3 0,3 411

6 Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik Brachytheciastrum velutinum ,4 3 0,3 9 2,9 2 0,2 1 0,1 Brachythecium rutabulum 6 1 0,1 5 1,4 2 0,2 B. salebrosum 6 1 0,1 1 0,1 5 1,6 1 0,1 Cynodontium strumiferum 1 1 0,1 Dicranella heteromalla 5 5 0,5 Dicranum scoparium 3 1 0,1 1 0,1 1 0,1 Dryptodon hartmanii 4 4 0,4 Herzogiella seligeri 4 3 0,7 1 0,1 Hypnum andoi 4 4 0,4 H. cupressiforme 9 1 0,1 3 0,3 8 2,3 4 0,5 H. c. var. filiforme 1 1 0,1 1 0,1 H. pallescens 5 4 0,4 2 0,2 Kindbergia praelonga 1 1 0,1 Mnium hornum 4 4 0,5 Orthodicranum montanum 5 2 0,2 4 1,3 1 0,2 Oxyrrhynchium hians 1 1 0,1 O. schleicheri 1 1 0,1 Plagiomnium cuspidatum 2 2 0,2 1 0,2 1 0,1 Plagiothecium curvifolium 1 1 0,1 P. denticulatum 8 4 0,4 5 0,6 1 0,1 P. laetum 6 2 0,2 1 0,1 6 0,9 1 0,1 P. nemorale 1 1 0,2 Platygyrium repens 1 1 0,1 Pohlia melanodon 1 1 0,1 P. nutans 9 7 0,7 1 0,1 1 0,1 Polytrichastrum formosum 2 2 0,2 Pseudotaxiphyllum elegans 7 6 0,6 Pterigynandrum filiforme 4 2 0,2 2 0,2 Rosulabryum moravicum 2 2 0,3 1 0,1 Sciuro-hypnum oedipodium 2 2 0,2 1 0,1 Tetraphis pellucida 3 3 0,3 liczba gatunków porostów liczba gatunków wątrobowców liczba gatunków mchów łączna liczba gatunków Objaśnienia: * w nawiasach podano liczbę powierzchni badawczych na których stwierdzono dany typ siedliska; Frekwencja ogólna liczba powierzchni badawczych na których wystąpił dany gatunek; Fr frekwencja w obrębie siedliska liczba powierzchni badawczych gdzie dany gatunek wystąpił na określonym siedlisku; Ob względna obfitość gatunku na danym typie siedliska (w %); gatunek nowy dla terenu Chojnika. 412

7 Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności gatunkowej porostów i mszaków... Naziemna warstwa mszysto-porostowa w Dentario enneaphyllidis-fagetum jest dość słabo rozwinięta (rys. 1b) i charakteryzuje ją raczej małe zróżnicowanie oraz niski wskaźnik różnorodności gatunkowej (tab. 2). Na humusie, ściółce i odkrytej mineralnej glebie wystąpiło 37% stwierdzonej flory, a najliczniejsze są tu mchy (59% muskoflory). Większość z nich to gatunki sporadyczne, notowane na pojedynczych powierzchniach, cechujące się małą obfitością (50% flory epigeicznej). Na tych podłożach rośnie 11 gatunków wyłącznych, z których: Atrichum undulatum, Dicranella heteromalla, Mnium hornum i Pseudotaxiphyllum elegans tworzą liczne populacje (tab. 1). Tabela 2. Bogactwo i różnorodność gatunkowa badanych grup kryptogamów w 100 m 2 płatach Dentario enneaphyllidis-fagetum Table 2. Species richness and species diversity of cryptogams on main types of habitat on 100 m 2 plots of the Dentario enneaphyllidis-fagetum Typy siedlisk Grupa taksonomiczna Bogactwo gatunkowe (m.in.) średnia±sd (max.) Wskaźnik różnorodności gatunkowej (m.in.) średnia±sd (max.) naziemne (humus, gleba mineralna, ściółka) (0)0,1±0,3(1) (0)0,1±0,3(1) (2)5,1±2,9(11) (2)5,3±3,4(13) (0,00)0,00± 0,00(0,00) (0,00)0,00± 0,00(0,00) (1,00)2,14±0,82(3,46) (1,00)2,16±0,86(3,70) wystające korzenie i nasady żywych drzew (0)0,3±0,5(1) (0)0,1±0,3(1) (0)1,4±1,9(5) (0)1,8±2,2(6) (0,00)0,00±0,00(0,00) (0,00)0,00±0,00(0,00) (0,00)0,59±0,97(2,32) (0,00)0,88±1,00(2,59) kora na pniach żywych drzew (0)0,5±0,7(2) (0)0,2±0,6(2) (0)0,7±0,8(2) (0,00)0,10±0,32(1,00) (0,00)0,10±0,32(1,00) (0,00)0,20±0,42(1,00) murszejące drewno (kłody, pniaki) (0)2,4±2,4(6) (0)1,0±0,9(3) (2)7,1±3,4(11) (4)10,5±4,9(19) (0,00)1,02±1,07(2,59) (0,00)0,26±0,56(1,59) (0,81)2,37±0,85(3,22) (1,84)2,98±0,75(4,03) skały i kamienie w dnie lasu (0)1,0±1,3(3) (0)0,3±0,8(2) (1)3,7±1,9(7) (2)5,0±3,1(11) (0,00)0,51±0,67(1,59) (0,00)0,14±0,38(1,00) (0,00)1,67±0,89(2,75) (1,00)2,10±0,79(3,42) *wykrociska (kompleks: pagórek zagłębienie powykrotowe tarcza korzeniowa) 2,0 2,0 1,00 1,00 wszystkie siedliska (0)4,8±3,0(10) (0)1,1±1,0(3) (9)13,1±3,2(18) (11)17,9±4,8(24) (0,00)1,90±1,06(3,32) (0,00)0,35±0,59(1,59) (2,84)3,33±0,33(3,80) (3,15)3,80±0,41(4,39) * stwierdzono tylko 1 wykrocisko Na stopach żywych drzew występuje 18% przedstawicieli omawianej flory; wszystkie z frekwencją poniżej 40% i brak tu gatunków wyłącznych. Tę grupę organizmów cechuje 413

8 Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik mała wartość średnich bogactwa i różnorodności gatunkowej (tab. 1 i 2). Najczęściej rosną tu i formują obfite populacje Brachytheciastrum velutinum i Hypnum cupressiforme. Bardzo słabo zróżnicowana jest grupa epifitów. Na korze pni drzew tylko porost Lecanora conizaeoides występuje często i obficie, a pozostałe należą do sporadycznych. Największe bogactwo i różnorodność gatunkową wykazuje flora i lichenobiota epiksyliczna (tab. 1 i 2). Na murszejących kłodach i pniakach rośnie 68% analizowanej flory (83% lichenobioty, 100% hepatikoflory i 56% muskoflory), w tym 20 gatunków wyłącznych. Występują tu też najrzadsze gatunki. Prawie 70% porostów ma występowanie ograniczone na terenie badań tylko do podłoży rozkładającego się drewna, ale są to elementy rzadkie i tworzą nieliczne populacje. Na murszejących kłodach i pniakach najczęściej rosną: wątrobowiec Lophocolea heterophylla oraz mchy Amblystegium serpens, Brachytheciastrum velutinum, Hypnum cupressiforme i Plagiothecium laetum. Grupę gatunków epilitycznych charakteryzuje duże zróżnicowanie i dość wysoka wartość indeksu różnorodności gatunkowej (tab. 1 i 2). Ocienione, wilgotne skały i kamienie na dnie lasu bukowego pokrywają dość obfite darnie mszaków i porostów. Stwierdzono tu 38% flory zarodnikowej obszaru badań, w tym 5 gatunków wyłącznych. Prawie wszystkie epility, za wyjątkiem Dryptodon hartmanii i Hypnum cupressiforme, występują z frekwencją poniżej 50%. Wykrociska to rzadkie elementy na obszarze analiz i stwierdzono w ich obrębie tylko 2 gatunki mchów. 5. UWAGI KOŃCOWE I WNIOSKI Pomimo, że pierwsze dane o mszakach i porostach z okolic Chojnika pochodzą sprzed ok. 150 lat, to ta część Karkonoskiego Parku Narodowego ma ciągle słabo rozpoznaną brioflorę i lichenobiotę. Prezentowane tu wyniki badań florystyczno-ekologicznych nad organizmami zarodnikowymi w obrębie tylko jednego typu lasu, wnoszą informacje o 21 gatunkach porostów, 3 wątrobowcach i 23 mchach nowych dla tego terenu (tab. 1). Płaty Dentario enneaphyllidis-fagetum generalnie cechuje niewielki udział naziemnej warstwy mszysto-porostowej [Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1973; Matuszkiewicz W. 2001; Matuszkiewicz J. 2001] i tak jest również na terenie Chojnika (rys. 1b). Obfity opad liści Fagus sylvatica, przeważnie szczelnie zaścielający grubą warstwą dno lasu, prawie uniemożliwia występowanie tych organizmów na podłożach epigeicznych. W tych warunkach mogą się one rozwijać tylko na niewielkich powierzchniach odkrytej mineralnej gleby i humusie oraz na drobnych szczątkach drewna ruchomego, gdzie obserwuje się ich raczej niewielką obfitość i zróżnicowanie. Różnorodność organizmów zarodnikowych w płatach buczyn, jak w innych typach ekosystemów leśnych, jest silnie skorelowana ze zróýnicowaniem siedlisk i podůoýy we wnćtrzu tego lasu [np. Lindenmayer i in. 2006; Lőhmus i in. 414

9 Wzorce rozmieszczenia bogactwa oraz różnorodności gatunkowej porostów i mszaków ], przy czym najwićksza różnorodność kryptogamów na ogół związana jest tu z podłożami rozkładającego się drewna [Ódor, Sandovár 2001, 2002; Jansová, Soldán 2006; Heilmann-Clausen, Christensen 2003]. W efekcie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że kluczowe znaczenie dla funkcjonowania brioflory i lichenobioty w biochorze żyznej buczyny sudeckiej na Chojniku mają podłoża murszejącego drewna, szczególnie duże kłody i pniaki oraz zacienione, wilgotne skały. Dla ochrony różnorodności i bogactwa gatunkowego poszczególnych grup kryptogamów największe znaczenie mają następujące siedliska: murszejące kłody i pniaki (Epx) > skały i kamienie (Epl) > kora na pniach żywych drzew (Epf) > stopy żywych drzew (Ter-Epf) > epigeiczne ściółka, gleba (Ter); Epx > Epl > Ter-Epf = Ter i Epx > Ter > Epl > Ter-Epf > Epf = wykrociska (TFD). PIŚMIENNICTWO Adamczyk B., Baran S., Borkowski J., Komornicki T., Kowaliński S., Szerszeń L., Tokaj J Gleby. W: A. Jahn (red.) Karkonosze Polskie. Ossolineum, Wrocław. Borkowska M Petrografia granitu Karkonoszy. Geologia Sudetica 2: Fałtynowicz W The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland an annotated checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Flotow J Florae Silesiae. I. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterändische Cultur 27: Heilmann-Clausen J., Christensen M Fungal diversity on decaying beech logs implications for sustainable forestry. Biodiversity and Conservation 12: Jansová I., Soldán Z The habitat factors that affect the composition of bryophyte and lichen communities on fallen logs. Preslia. 78: Klama H Systematic catalogue of Polish liverwort and hornwort taxa. W: J. Szweykowski (red.) An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Koła W Fitosocjologiczne i ekologiczne badania zbiorowisk naskalnych mszakow w Karkonoszach. Acta Universitatis Wratislaviensis 748, Prace Botaniczne 32: Koła W., Wilczyńska W Zbiorowiska naziemne mszaków w Sudetach środkowych i Zachodnich. Acta Universitatis Wratislaviensis 1156, Prace Botaniczne 44: Körber G Systema lichenum Germaniae. Die Flechten Deutschlands (insbesondere Schlesiens). Breslau. Kossowska M Checklist of lichens and allied fungi of the Polish Karkonosze Mts. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 415

10 Jan Żarnowiec, Monika Staniaszek-Kik Krebs C. J Ecological methodology. Harper and Row, New York. Lindenmayer D.B., Franklin J.F., Fischer J General management principles and a checklist of startegies to guide forest biodiversity conservation. Biological Conservation. 131: Lőhmus A., Lőhmus P., Vellak K Substratum diversity explains landscape-scale co-variation in the species-richness of bryophytes and lichens. Biological Conservation. 135: Matuszkiewicz J Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. W: J.B. Faliński (red.) Vademecum geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A Zespoły roślinne Karkonoskiego Parku Narodowego. Część I. Zbiorowiska leśne. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria B, 135: Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. Phytocoenosis. 2: tabele. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A Mapa zbiorowisk roślinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody. 40: Milde J Bryologia silesiaca. Leipzig. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H Census Catalogue of Polish Mosses. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Ódor P., Sandovár T Richness of bryophyte vegetation in a near-natural and managed beech stands: the effects of management-induced differences in dead wood. Ecological Bulletins. 49: Ódor P., Sandovár T Substrate specificity and community structure of bryophyte vegetation in a near-natural montane beech forest. Community Ecology. 3(1): Świerkosz K Rzadkie i chronione gatunki roślin na górze Chojnik. Chrońmy przyrodę ojczystą. 52(2): Świerkosz K. 1994a. Zbiorowiska roślinne Góry Chojnik eksklawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Część I. Zbiorowiska leśne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody. 13(2): Świerkosz K. 1994b. Zbiorowiska roślinne Góry Chojnik eksklawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Część II. Zbiorowiska nieleśne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody. 13(2): Wertelnik E Rośliny występujące na murach zamku Chojnik. Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego. 41: Wilczyńska W Flora mchów Karkonoszy. Cz. I. (dane historyczne do 1965 r.). Acta Universitatis Wratislaviensis 1886, Prace Botaniczne. 70: