Narodowy Bank Polski Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego

Transkrypt

1 Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego NBP Płynność Warszawa, kwiecień 2007

2 SPIS TREŚCI: WSTĘP POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI STRUKTURA I STABILNOŚĆ ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA BAZA DEPOZYTOWA OTRZYMANE KREDYTY I POŻYCZKI PAPIERY WARTOŚCIOWE EMITOWANE PRZEZ BANKI ROLA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W KSZTAŁTOWANIU PŁYNNOŚCI SEKTORA BANKOWEGO ORAZ POSZCZEGÓLNYCH BANKÓW FINANSOWANIE Z RYNKU PIENIĘŻNEGO WPŁYW OPERACJI POZABILANSOWYCH NA POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI KSZTAŁTOWANIE SIĘ PŁYNNOŚCI KRÓTKO-, ŚREDNIO- I DŁUGOTERMINOWEJ PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE W HOLDINGU INNE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PŁYNNOŚĆ BANKU NORMY NADZORCZE PŁYNNOŚCI ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PŁYNNOŚCI REGULACJE WEWNĘTRZNE BANKU STRATEGIA BANKU W ZAKRESIE UTRZYMANIA PŁYNNOŚCI I ZARZĄDZANIA RYZYKIEM PŁYNNOŚCI PROCEDURY I METODOLOGIE BANKU PRZEPISY PRAWA I REGULACJE OSTROŻNOŚCIOWE STRUKTURA ORGANIZACYJNA ZARZĄDZANIA PŁYNNOŚCIĄ I PODZIAŁ ZADAŃ PROCES IDENTYFIKACJI, POMIARU I MONITOROWANIA RYZYKA PŁYNNOŚĆ W WALUTACH OBCYCH WYBRANE METODY POMIARU RYZYKA PŁYNNOŚCI WSPARCIE PRZEZ SYSTEM INFORMATYCZNY SPECYFICZNE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE PŁYNNOŚCI BANKÓW HIPOTECZNYCH ADEKWATNOŚĆ NADZORU SPRAWOWANEGO PRZEZ RADĘ NADZORCZĄ, ZARZĄD ORAZ WYSPECJALIZOWANE KOMITETY SYSTEM KONTROLI WEWNĘTRZNEJ CELE INSPEKCJI PROCEDURY INSPEKCJI WYMOGI PRAWNE

3 WSTĘP Niniejszy rozdział Podręcznika inspekcji składa się z następujących części: części opisowej dotyczącej poziomu ryzyka płynności, części opisowej dotyczącej zarządzania ryzykiem płynności, procedur inspekcji, zestawienia przepisów prawa mających zastosowanie do badania płynności. Część rozdziału dotycząca poziomu ryzyka płynności omawia składowe oceny poziomu ryzyka płynności wynikającego z obecnej oraz przyszłej struktury bilansu, operacji pozabilansowych, oraz potencjalnych źródeł środków pieniężnych i uwarunkowań rynkowych. Część rozdziału dotycząca zarządzania ryzykiem płynności omawia zagadnienia dotyczące zarządzania na jakie powinni zwrócić uwagę inspektorzy nadzoru oceniając zaawansowanie banku w zarządzaniu ryzykiem płynności oraz kryteria oceny jakości zarządzania tym ryzykiem. Procedury inspekcji określają zakres czynności kontrolnych odnoszących się do badania obszaru płynność. Zakres stosowanych procedur inspekcji przez inspektorów nadzoru powinien być dostosowany do charakterystyki działalności i ryzyka płynności badanego banku. Płynność płatnicza zgodnie z Uchwałą nr 9/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalenia wiążących banki norm płynności polega na zdolności finansowania aktywów i terminowego wywiązywania się ze zobowiązań w toku normalnej działalności banku lub w innych warunkach, które można przewidzieć, bez konieczności poniesienia straty. Utrzymywanie odpowiedniej płynności oznacza posiadanie lub łatwy dostęp do dostatecznej ilości środków finansowych, aby sprostać obecnemu lub potencjalnemu zapotrzebowaniu na te środki ze strony deponentów lub kredytobiorców. Uchwała nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. różnicuje płynność płatniczą w zależności od rozpatrywanego horyzontu czasu. Płynność bieżąca oznacza zdolność wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie do 7 dni włącznie. Płynność krótkoterminowa oznacza zdolność wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie do 1 miesiąca. Płynność średnioterminowa oznacza zapewnienie wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie od 1 do 12 miesięcy. Płynność długoterminowa oznacza monitorowanie możliwości wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie powyżej 12 miesięcy. Płynność banku jest w znacznym stopniu określona przez płynność instrumentów znajdujących się w portfelu banku. Płynność instrumentów jest zdeterminowana przez możliwość ich zamiany na gotówkę w krótkim okresie czasu bez znacznych strat finansowych. Ocena ryzyka płynności powinna brać pod uwagę płynność rynkową poszczególnych produktów wykorzystywanych w działalności banku. 2

4 Znaczenie płynności wynika z trzech głównych przyczyn: 1. Odpowiedni poziom płynności pozwala bankowi wywiązywać się ze swoich zobowiązań na bieżąco, co jest niezbędnym czynnikiem do prawidłowego funkcjonowania banku. Bank jest zobowiązany przez przepisy prawa do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności. 2. Płynność zapewnia bankowi elastyczność działań potrzebną do rozwoju działalności. 3. Płynność pozwala także pokrywać przejściowe straty z działalności. Banki utrzymują pewną część swoich aktywów jako aktywa płynne, np. w formie krótkoterminowych lokat w innych bankach, nadwyżki środków w banku centralnym powyżej wielkości rezerwy obowiązkowej czy krótkoterminowych papierów wartościowych Skarbu Państwa. Utrzymywanie płynności wymaga poszukiwania kompromisu pomiędzy wyższym poziomem płynności a wyższym poziomem zysku. Ponieważ aktywa płynne przynoszą mniejsze dochody odsetkowe niż aktywa niepłynne (szczególnie kredyty), dlatego banki, które utrzymują dużą część swojego majątku w aktywach płynnych mają zazwyczaj niższą rentowność. O ile konieczny poziom płynności zostaje uzyskany dzięki posiadaniu aktywów krótkoterminowych wysokiej jakości - cena, jaką bank płaci za utrzymanie tej płynności pomniejsza dochód, który bank osiągnąłby dzięki posiadaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności i/lub wyższym ryzyku. Banki, które dążą do zwiększenia zysku, będą raczej utrzymywały aktywa płynne na najniższym możliwym poziomie. Umiejętność zarządzania płynnością polega na utrzymywaniu (lub osiągnięciu) płynności na poziomie wystarczającym, aby móc wypełnić zobowiązania lecz nie na tyle wysokim, aby wpływało to ujemnie na wielkość zysku. W szczególnych przypadkach, gdy wystąpi nieprzewidziane zapotrzebowanie w zakresie płynności, bank może być ostatecznie zmuszony do sprzedaży aktywów ze stratą lub do zaciągania kosztownych pożyczek Jeśli w banku występuje brak płynności płatniczej i bank nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom klientów w zakresie wypłat gotówkowych, może nastąpić utrata zaufania do banku. Klienci mogą, uważać, że bank jest niewypłacalny. W takiej sytuacji, większość deponentów może jednocześnie chcieć wycofać środki pieniężne ze swoich rachunków. Panika wśród deponentów może doprowadzić do upadłości banku. Upadek jednego banku w takich okolicznościach może podważyć społeczne zaufanie także do innych banków. Z tego względu płynność i wypłacalność, gwarantujące stabilność pojedynczych banków, są głównym przedmiotem zainteresowania nadzoru bankowego. Wiarygodność banku zależna jest od tego, czy zawsze reguluje on swoje zobowiązania. Za każdym razem, gdy klient chce wycofać środki z rachunku, bank ma obowiązek je wypłacić. Ponieważ banki różnią się skalą działalności, jak również działają w zróżnicowanych okolicznościach, wynikających z charakteru rynków lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych, sposób przeprowadzania analizy płynności będzie bardzo różny w zależności od wielkości, specyfiki i zakresu działania banku. Nie ma jednej metody analizy, którą można byłoby stosować w odniesieniu do wszystkich banków, a połączenie różnych metod nie zwalnia bankowców i inspektorów nadzoru z konieczności stosowania własnej, rozważnej oceny sytuacji. 3

5 1. POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI Poziom ryzyka płynności jest oceniany przez inspektorów nadzoru w oparciu o następujące czynniki: strukturę i stabilność źródeł finansowania, w tym stabilność bazy depozytowej, wpływ operacji pozabilansowych na poziom ryzyka płynności, kształtowanie się płynności bieżącej, krótko-, średnio- i długoterminowej, m.in. w oparciu o analizę wielkości aktywów płynnych, niedopasowanie urealnionych terminów płatności aktywów i pasywów, wyniki prognoz przepływów środków pieniężnych, wpływ przepływów pieniężnych w holdingu na płynność banku, inne czynniki wpływające na ryzyko płynności banku, w tym poziom ryzyka kredytowego, czynniki zewnętrzne. W dalszej części rozdziału zostały omówione wymienione wyżej czynniki wpływające na ocenę poziomu ryzyka płynności Struktura i stabilność źródeł finansowania W zależności od charakteru działalności banku różne są źródła finansowania. Dla banków detalicznych podstawowym źródłem finansowania aktywów jest zwykle baza depozytowa. W przypadku banków hurtowych, a także niektórych banków specjalistycznych strategia działania może zakładać finansowanie działalności kredytowej z innych niż depozyty źródeł, jak np. środków pieniężnych pozyskanych z emisji bankowych papierów wartościowych, rynku międzybankowego, linii kredytowych od podmiotu dominującego. Należy mieć na uwadze, że rozwój bazy depozytowej niesie ze sobą istotne koszty, jak np. związane z rozwojem sieci placówek, co może powodować iż niektóre banki szukają alternatywnych sposobów pozyskania środków. Dlatego oceniając ryzyko płynności związane ze strukturą finansowania inspektorzy powinni ocenić stabilność środków pieniężnych pozyskiwanych przez bank niezależnie od ich źródła. Dla inspektorów nadzoru, powodem uznania ryzyka płynności za podwyższone są uzasadnione przypuszczenia, iż dostęp do środków finansowych dla danego banku zostanie ograniczony np. w wyniku niekorzystnych wydarzeń, które podważą zaufanie do tego banku. Gdy bank finansuje znaczną część aktywów za pomocą krótkoterminowych, niestabilnych pasywów, taki spadek zaufania może powodować poważne problemy z płynnością, gdyż pociągnie za sobą podjęcie wypłat przez deponentów lub wstrzymanie dostępu do dotychczasowych źródeł środków. Odzyskanie płynności w oparciu o źródła wewnętrzne będzie trudne, gdyż nie można zlikwidować większości aktywów długoterminowych (stanowiących przede wszystkim niepłynne kredyty) bez poniesienia dotkliwych strat. Zatem, bank powinien posiadać odpowiedni zasób wysoko płynnych aktywów, aby zabezpieczyć niestabilne pasywa, ograniczyć ujemne skutki zmniejszonego dostępu do lokat międzybankowych, a także pokryć wypłaty depozytów. 4

6 Istotnym czynnikiem wpływającym na stabilność źródeł finansowania jest ich dywersyfikacja. Środki finansowania wykazujące koncentrację charakteryzują się obniżoną stabilnością. Źródła koncentracji środków finansujących działalność banku mogą wynikać z: pojedynczego źródła finansowania (np. osoba fizyczna, podmiot gospodarczy, jednostka samorządu terytorialnego), bądź finansowania od grupy powiązanych ze sobą podmiotów, finansowania od pojedynczej branży/ sektora gospodarczego bądź grupy powiązanych ze sobą branż/ sektorów gospodarczych, finansowania od podmiotów z jednego obszaru geograficznego, finansowania pochodzącego z podmiotów holdingu, do którego należy bank, finansowania za pomocą określonego instrumentu (np. depozyty międzybankowe, swapy walutowe) Baza depozytowa Depozyty stanowią w bankach detalicznych podstawowe źródło finansowania działalności banku, a utrzymywanie i rozwój odpowiedniego poziomu stabilnych depozytów umożliwia finansowanie wzrostu aktywów. Analiza stabilności, dynamiki wzrostu i struktury depozytów jest integralną częścią oceny ryzyka płynności banku. Depozyty stanowią środki udostępnione przez klientów, które bank zobowiązany jest wypłacić zgodnie z warunkami zawartych umów. Wśród różnych źródeł finansowania dostępnych bankom, depozyty, zwłaszcza depozyty osób fizycznych, stanowią na ogół najbardziej stabilne źródło środków. Ponieważ depozyty są zwykle najważniejszym źródłem finansowania aktywów dla banków detalicznych, zaufanie i lojalność deponentów wobec banku może istotnie wpłynąć na poziom płynności i wypracowywanego zysku. Dla potrzeb badań inspekcyjnych baza depozytowa jest zdefiniowana jako środki przyjmowane przez bank od podmiotów niefinansowych, sektora instytucji rządowych i samorządowych oraz podmiotów finansowych z wyłączeniem banków. Struktura terminowa oraz podmiotowa bazy depozytowej Zazwyczaj wyróżnia się następujące rodzaje depozytów: depozyty a vista, rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, rachunki oszczędnościowe, rachunki bieżące, które są do natychmiastowej dyspozycji posiadaczy rachunków na ich żądanie, a bank nie zastrzega sobie prawa otrzymania uprzedniej zapowiedzi podjęcia wypłaty. Depozyty tego rodzaju są zazwyczaj najtańszym rodzajem środków depozytowych. Depozyty te mimo, że mogą być wycofane w każdej chwili, zwykle są w pewnej części stabilne. Biorąc pod uwagę wszystkie zgromadzone w banku depozyty a vista można zauważyć, że część środków w normalnych warunkach rynkowych pozostaje na rachunkach tworząc tzw. osad. depozyty (lokaty) terminowe, to rachunki, w przypadku których deponenci banku zdeklarowali nie dokonywanie wypłat przed określonym terminem, przed upływem 5

7 określonego czasu od daty złożenia depozytu, lub przed upływem określonego czasu od zapowiedzi podjęcia wypłaty. Deponent ma ograniczoną możliwość dysponowania tymi środkami, gdyż wycofanie środków przed terminem umownym wiąże się z karą w postaci niższych odsetek. istnieją także inne rodzaje rachunków depozytowych, które łączą w sobie charakter a vista i terminowy. Np. w niektórych bankach funkcjonują rachunki, w ramach których zdeponowane środki są traktowane automatycznie jako lokata terminowa. Długość okresu na jaki złożona została lokata, a także jej oprocentowanie, jest uzależnione od tego po jakim czasie od zdeponowania środków nastąpi ich wycofanie. Moment wycofania nie jest wcześniej uzgadniany z bankiem. Ze względu na strukturę podmiotową depozyty można podzielić na środki lokowane przez osoby fizyczne, podmioty gospodarcze, jednostki rządowe i samorządowe oraz inne podmioty. depozyty osób fizycznych stanowią podstawowe depozyty banku o charakterze stabilnym. Zmiany łącznego stanu osobistych rachunków a vista są zazwyczaj względnie niewielkie. Środki pieniężne od osób fizycznych zwykle wykazują tend wzrastający, przy nieznacznych wahaniach cyklicznych lub sezonowych. Ponieważ ruchy na tych rachunkach dają się w pewnym stopniu przewidzieć, rachunki osób fizycznych stanowią pewną bazę depozytów służącą finansowaniu akcji kredytowej banku. depozyty podmiotów gospodarczych. Stan depozytów tych podmiotów charakteryzuje się zwykle wyższym poziomem zmienności niż w przypadku depozytów osób fizycznych. Mimo zmian sezonowych lub cyklicznych środki podmiotów gospodarczych wykazują zwykle umiarkowaną stabilność. depozyty od sektora instytucji rządowych i samorządowych oraz depozyty podmiotów finansowych z wyłączeniem banków. Stan depozytów tych podmiotów charakteryzuje się zwykle wyższym poziomem zmienności niż w przypadku depozytów podmiotów gospodarczych. Depozyty sektora instytucji rządowych mogą gromadzić i wycofywać środki zgodnie z cyklem wpływów i wydatków budżetu państwa. Depozyty od sektora instytucji rządowych i samorządowych są z reguły uważane za najmniej stabilne czy wręcz niestabilne źródło finansowania z uwagi na duże fluktuacje na rachunkach tych podmiotów. Inspektorzy powinni przeanalizować strukturę terminową bazy depozytowej i dynamikę zmiany poziomu depozytów, jako jedno z kryteriów oceny stabilności źródeł finansowania banku. Inspektorzy nadzoru powinni także przeanalizować zmiany struktury podmiotowej bazy depozytowej. Stabilność bazy depozytowej banku Stabilne środki finansowania pozwalają bankowi na finansowanie aktywów o dłuższych terminach zapadalności przy znacznie ograniczonym poziomie ryzyka płynności. Stabilność środków, jakimi dysponuje bank, decyduje o wymaganym zapasie aktywów wysoko płynnych, jak również o wymaganiach w zakresie dostępu do pożyczek i kredytów krótkoterminowych. 6

8 Inspektorzy nadzoru dokonując analizy stabilności bazy depozytowej zapoznają się z wynikami analiz stabilności prowadzonymi przez bank. Podstawowym zadaniem inspektorów nadzoru jest ustalenie czy proponowane przez banki definicje depozytów stabilnych i niestabilnych oraz szacunki stabilności bazy depozytowej znajdują potwierdzenie w danych empirycznych przedstawionych przez bank. Oszacowanie stabilności bazy depozytowej wymaga od banku gromadzenia danych historycznych, przeprowadzania analiz statystycznych oraz obserwacji poszczególnych grup deponentów w celu zdobycia wiedzy o zachowaniach swoich klientów. Przedstawione poniżej zasady dotyczące podziału depozytów na stabilne i niestabilne należy traktować jako propozycje wymagające każdorazowej weryfikacji w badanym banku oraz konfrontacji z danymi i analizami przedstawionymi przez bank. Depozyty stabilne można zdefiniować jako przyjęte środki pieniężne, które w ujęciu łącznym wykazują na przestrzeni określonego czasu (zazwyczaj kilka lat) jedynie nieznaczne wahania lub brak wahań. Bank może na tych depozytach polegać przy finansowaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności. Depozyty stabilne to inaczej osad czyli najbardziej stabilna część bazy depozytowej, odporna na zmieniające się warunki rynkowe i charakteryzująca się niską wrażliwością na zmiany stopy procentowej. Nie oznacza to, że w wypadku istotnego zachwiania reputacji i wiarygodności i paniki wśród klientów osad pozostanie w banku. Osad jest pojęciem odnoszącym się do sytuacji normalnej działalności banku. Z dotychczasowych doświadczeń nadzoru bankowego wynika, iż najbardziej stabilne depozyty pochodzą od osób fizycznych, mniejszą stabilność wykazują depozyty podmiotów gospodarczych. Większą stabilność wykazują również depozyty terminowe w porównaniu do depozytów a vista. Za depozyty niestabilne można uznać depozyty, które są zwykle zrywane przedterminowo, których termin zapadalności nie jest przedłużany oraz te które charakteryzują się dużą nieprzewidywalnością co do terminu wycofania. Oznacza to, iż depozyty niestabilne mogą być wycofane w krótkim terminie i bank nie może na nich polegać przy finansowaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności. Depozyty niestabilne mogą być kosztownym i krótkoterminowym źródłem pozyskiwania środków. Z obserwacji prowadzonych przez nadzór bankowy wynika, że do depozytów niestabilnych można zaliczyć środki pieniężne przyjęte od jednostek sektora rządowego i samorządowego. Niemniej mogą występować sytuacje, w których stabilność takich środków będzie wysoka w związku ze szczególnym charakterem współpracy pomiędzy bankiem a deponentem. Niżej przedstawione zasady odnoszące się do stabilności depozytów znajdują zwykle potwierdzenie w bankach działających na polskim rynku. depozyty o długich terminach wymagalności są bardziej stabilne niż depozyty krótkoterminowe. Bank nigdy nie ma pewności, że w momencie wymagalności depozytu krótkoterminowego będzie mógł depozyt odnowić. Jeśli warunki na jakich miałby być przedłużony depozyt uległy niekorzystnym zmianom, w porównaniu do alternatywnych metod lokowania środków pieniężnych na rynku, prawdopodobna jest sytuacja w której klient nie przedłuży depozytu. depozyty osób fizycznych charakteryzują się większą stabilnością, aniżeli depozyty przyjęte od przedsiębiorców, podmiotów finansowych lub jednostek sektora budżetowego. Niższa niż w przypadku innych podmiotów szybkość reakcji na 7

9 posiadane informacje, jak również często ograniczony dostęp do informacji przez osoby fizyczne jest powodem mniejszej mobilności środków pieniężnych gromadzonych przez tych deponentów. Z powyższych przyczyn istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, że osoby te wypłacą swoje środki z uwagi na pogorszenie sytuacji finansowej banku, czy nawet nieznacznego pogorszenia warunków deponowania środków. depozyty niewielkiej wysokości są bardziej stabilne niż duże depozyty. Koszty związane z przeniesieniem dużego depozytu do innego banku są takie same, jak przy przeniesieniu depozytu małego, lecz korzyści mogą być o wiele większe. Przede wszystkim - wysokość dodatkowych dochodów odsetkowych uzyskanych w wyniku przeniesienia rachunku do banku oferującego wyższą stawkę oprocentowania jest bezpośrednio zależna od wielkości depozytu. Wiele banków obok standardowych stawek oprocentowania małych depozytów stosuje indywidualnie negocjowane z klientem stawki oprocentowania dla "dużych" depozytów przekraczających pewną wartość progową. Ważnym czynnikiem branym pod uwagę przy badaniu stabilności bazy depozytowej jest zarówno poziom zrywalności, jak i odnawialności depozytów jaki występuje w banku. Wycofanie depozytów przed umownym terminem wymagalności jest najczęstszym źródłem zakłóceń pozycji płynności banków, gdyż jest to czynnik trudny do przewidzenia, pozostający niemal całkowicie poza kontrolą banku. Inspektorzy nadzoru powinni formułować wnioski nt. stabilności bazy depozytowej na podstawie metody stosowanej przez bank, w sytuacji gdy nie wnoszą do niej istotnych uwag. W przypadku istotnych zastrzeżeń wnoszonych przez inspektorów nadzoru do metody stosowanej przez bank szacunki stabilności bazy depozytowej należy oprzeć na metodologii szacowania osadu w bazie depozytowej przyjętej przez nadzór bankowy. Zwraca się uwagę, że stosowana przez inspektorów nadzoru metoda szacowania osadu daje przybliżone oszacowanie osadu. Metoda nie uwzględnia efektów korelacji pomiędzy poszczególnymi kategoriami depozytów, jak również możliwej sezonowości w kształtowaniu się poziomu bazy depozytowej. Banki, które uwzględniają zagadnienie korelacji i sezonowości w swoich wewnętrznych metodach będą uzyskiwać bardziej precyzyjne szacunki stabilności bazy depozytowej. Dlatego każdorazowo przed przeprowadzeniem analizy i sformułowaniem wniosków nt. stabilności bazy depozytowej na podstawie wyników otrzymanych za pomocą metod stosowanych przez inspektorów nadzoru konieczna jest ocena metody stosowanej przez bank pod kątem zbadania czy nie jest bardziej dokładna. Koncentracja bazy depozytowej Podobnie jak koncentracja aktywów wpływa na podwyższenie ryzyka kredytowego, wysoki stopień koncentracji pasywów - tzn. uzależnienia banku od jednego źródła finansowania - może stanowić zagrożenie dla płynności. Oceniając bazę depozytową inspektorzy powinni wziąć pod uwagę istnienie ewentualnych koncentracji w bazie depozytowej. Źródłem koncentracji depozytów może być: pojedynczy deponent (np. osoba fizyczna, podmiot gospodarczy, jednostka rządowa lub samorządu terytorialnego) bądź grupa powiązanych ze sobą deponentów, pojedyncza branża bądź grupa powiązanych ze sobą branż, grupa pracowników zatrudnionych przez jednego pracodawcę, 8

10 grupa deponentów z jednego obszaru geograficznego. Nie ma jednoznacznego rozwiązania co do klasyfikacji depozytów wg ich wielkości tzn. podziału depozytów na małe i duże. Dotyczy to m.in. wyznaczenia progu określającego wartość, bądź udział w bazie depozytowej od jakiego depozyt można zaliczyć do "dużych". Ustalając czy depozyt można określić jako duży można wziąć pod uwagę przedstawione poniżej dwa kryteria: wartość progowa, powyżej której depozyty nie są objęte ubezpieczeniem w ramach systemu gwarantowania depozytów 1 może być traktowana jako wielkość, powyżej której depozyty są niestabilne. Częściowym uzasadnieniem przyjęcia progu gwarantowania depozytów mógłby być fakt, że w momencie wystąpienia problemów w banku istnieje wyższe prawdopodobieństwo, iż deponenci posiadający większe wkłady nie objęte systemem gwarantowania zdecydują się na wycofanie swoich środków. wartość progowa, powyżej której depozyty uznane mogą być za duże, może być wartość powyżej której bank jest gotów negocjować indywidualnie stawki oprocentowania depozytów, Inspektorzy powinni dokonać analizy bazy depozytowej pod kątem występowania koncentracji. W pierwszej kolejności inspektorzy powinni zapoznać się z wynikami analiz banku dotyczących koncentracji bazy depozytowej. W przypadku braku takich analiz lub istotnych uwag co do ich jakości inspektorzy powinni ocenić koncentrację bazy depozytowej na podstawie własnych szacunków. W zależności od skali działalności banku, jak również struktury finansowania banku wielkość dużych depozytów w różnych bankach może być określona na innym poziomie. Niemniej dotychczasowa praktyka inspekcyjna wskazuje, iż w zależności od rodzaju banku należy zwracać uwagę na sumę depozytów danego klienta, której udział w bazie depozytowej przekracza od 0,1 do 2%. Sam fakt, że bank jest uzależniony od określonych źródeł finansowania nie musi być przedmiotem krytycznych uwag ze strony inspektorów nadzoru, o ile bank zidentyfikował owo uzależnienie, ocenił związane z tym ryzyko i kontroluje to ryzyko. Ponadto, bank może łączyć z danym deponentem szczególny rodzaj współpracy, który ogranicza ryzyko wynikające z uzależnienia od dużego depozytu. Depozyty osób wewnętrznych Duży udział depozytów podmiotów wymienionych w art.79 ust.1 ustawy Prawa bankowego może być sygnałem niestabilności bazy depozytowej, ponieważ w razie kłopotów banku deponenci ci będą najlepiej poinformowani i wycofają swoje środki, co może zagrozić płynności banku. Rachunki depozytowe podmiotów i osób wymienionych w art. 79 ust. 1 ustawy Prawo bankowe należy zbadać pod kątem ewentualnych nieprawidłowości i naruszeń art. 79 ustawy Prawo bankowe, polegających na stosowaniu wobec tych podmiotów lub osób korzystniejszych stawek oprocentowania, nie pobierania opłat za prowadzenie rachunku ROR lub ich zaniżaniu, w przypadku przyjmowania od osób wewnętrznych niższych wkładów przy depozytach terminowych gdzie określony jest minimalny wkład pierwotny. Inspektorzy powinni zbadać rachunki depozytowe osób wewnętrznych także pod kątem przestrzegania art. 52 ustawy Prawo bankowe (elementy umowy rachunku bankowego) oraz art. 728 Kodeksu cywilnego (wysyłanie do klienta bezpłatnie wyciągów raz w miesiącu). 1 Zasady gwarantowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych w Polsce reguluje Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. 9

11 1.3. Otrzymane kredyty i pożyczki Zaciągnięte przez bank pożyczki i kredyty są istotnym, czasem podstawowym, źródłem finansowania banków. Sytuacja taka występuje między innymi w bankach które nie gromadzą depozytów, a środki na finansowanie działalności pozyskują od podmiotów dominujących. Przykładem na rynku polskim mogą być niektóre banki zaangażowane w finansowanie kredytów związanych z rynkiem samochodowym. W bankach nie posiadających lub posiadających niewielką bazę depozytową środki z pożyczek i kredytów finansują obecny poziom aktywów, jak również ich wzrost. Banki zaciągają zwykle pożyczki w innych bankach, podmiotach dominujących, w Narodowym Banku Polskim, a także, pod pewnymi opisanymi w niniejszym rozdziale warunkami, w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. W odróżnieniu od przyjmowanych depozytów bank w większym stopniu kontroluje wielkość i charakter kredytów i pożyczek, które zaciąga. Bank, zakładający finansowanie z bazy depozytowej, może postanowić, że nie będzie pożyczał dodatkowych środków od innych podmiotów. Niemniej również banki finansujące swoją działalność głównie z bazy depozytowej mogą korzystać z kredytów / pożyczek w następujących celach: na zaspokojenie przejściowego lub sezonowego zapotrzebowania klientów na kredyt bądź gotówkę - o ile kredyt lub pożyczka zaciągnięta jest na krótki okres, a bank szybko odzyska odpowiednie relacje pomiędzy kwotą głównych aktywów przychodowych i środków pieniężnych, a normalną wielkością bazy depozytów. na pokrycie dużych, nieprzewidzianych wypłat z rachunków - np. wycofywanie wkładów na dużą skalę może mieć miejsce w okresach poważnych trudności gospodarczych. Inspektorzy powinni odróżnić owe duże, nieprzewidziane wypłaty z rachunków od dającego się przewidzieć zminiejszenia się bazy depozytów w wyniku np. terminu płatności podatkowych, wypłaty wynagrodzeń lub wycofywania wkładów po odpowiednio wcześniejszych zapowiedziach podjęcia środków z rachunku. Kredyty i pożyczki otrzymane są zwykle bardziej skoncentrowane niż baza depozytowa dlatego tak ważna jest ocena ich stabilności, w tym przesłanek, które wskazują iż będą one przedłużane. Wykorzystywanie przez bank możliwości zaciągania kredytów i pożyczek wymaga od banku właściwego planowania i zarządzania płynnością. Przykładowo, w sytuacji banków detalicznych, pozyskiwanie środków tą drogą może być odpowiednim sposobem uzupełniania środków pieniężnych banku w przypadku zmian sezonowych w postaci wzrostu portfela kredytowego lub obniżenia się poziomu depozytów. Jednak zaciąganie pożyczek należy uznać za nieprawidłowe, jeśli jest to proces nie planowany lub wynika z niedoboru środków płynnych bądź słabego zarządzania aktywami i pasywami. Zaciąganie kredytów i pożyczek może budzić zastrzeżenia inspektorów nadzoru w sytuacji, gdy środki w postaci krótkoterminowych pożyczek mają być przeznaczone na sfinansowanie długoterminowych aktywów. Zastrzeżenia budzić może także zaciąganie kredytów przez bank, będące konsekwencją nie przemyślanej polityki rozwoju portfela kredytowego. Nieostrożna polityka odnośnie zaciągania kredytów / pożyczek może prowadzić do trudności w przedłużaniu tego rodzaju finansowania. 10

12 Warunki umów otrzymanych kredytów i pożyczek Inspektorzy powinni dokonać całościowej analizy otrzymanych przez bank kredytów / pożyczek, biorąc pod uwagę aspekty działalności banku, które wpływają na zaciąganie kredytów/ pożyczek. Efektywna analiza kredytów i pożyczek zaciągniętych przez bank winna uwzględniać następujące czynniki: główne źródła otrzymanych kredytów/ pożyczek, wartość otrzymywanych kredytów / pożyczek, zmiany w wielkości kredytów/ pożyczek, częstotliwość zaciągania kredytów/ pożyczek, czas trwania zobowiązań z tytułu kredytów/ pożyczek, cele kredytów/ pożyczek, koszt czyli oprocentowanie kredytów / pożyczek w porównaniu do stawek rynkowych, wymagany poziom zabezpieczenia kredytów / pożyczek. Inspektorzy nadzoru powinni również analizować zmiany w pożyczkach zaciągniętych przez bank pod kątem oznak wskazujących na pogorszenie się możliwości spłaty zaciągniętych kredytów/ pożyczek, czy też ogólnej zdolności kredytowej banku. Negatywne symptomy obejmują m.in. żądanie przez podmiot, który udzielił linii kredytowej, przedłożenia zabezpieczenia dla linii uprzednio nie zabezpieczonej, lub ustanowienia dodatkowych zabezpieczeń, oferowanie środków oprocentowanych wyżej niż przeciętnie na rynku, korzystanie ze środków udostępnionych przez nieznanych lub nietypowych kredytodawców, częste zmiany kredytodawców. Koncentracje otrzymanych kredytów i pożyczek Podobnie jak koncentracja udzielonych przez bank kredytów podwyższa ryzyko kredytowe, podobnie wysoki stopień koncentracji otrzymanych kredytów/ pożyczek może podwyższać ryzyko płynności. Istotnym składnikiem badania wpływu na ryzyko płynności kredytów i pożyczek otrzymanych przez bank, jest analiza koncentracji tych składników pasywów. Koncentracje otrzymanych kredytów/ pożyczek mogą obejmować m.in. środki pozyskane od pojedynczego kredytodawcy lub grupy powiązanych ze sobą kredytodawców, środki od pojedynczej branży/ sektora gospodarczego bądź grupy powiązanych ze sobą branż/ sektorów gospodarczych, środki pochodzące z podmiotów holdingu do którego należy bank. Zależnie od struktury bilansu danego banku oraz uwarunkowań rynkowych, próg określający wielkość pasywów oznaczających koncentrację będzie się różnić. Oceniając koncentrację kredytów / pożyczek otrzymanych inspektorzy nadzoru powinni brać pod uwagę zarówno wyniki analiz banku, jak i własny osąd poparty doświadczeniem wynikającym z przeprowadzonych inspekcji. 11

13 Zdolność do zaciągania kredytów i pożyczek Bank planując rozwiązywanie ewentualnych sytuacji kryzysowych w ramach planu awaryjnego utrzymania płynności powinien m.in. ocenić możliwość pożyczenia potrzebnych środków na rynku międzybankowym, bądź od NBP. Bank powinien zapewnić sobie możliwość dostępu do takich środków oraz posiadać wiedzę o kwocie możliwej do uzyskania w ten sposób. Kwota dostępnych tą drogą środków odzwierciedla zdolność banku do zaciągania pożyczek. Jest to potencjalne źródło środków płynnych, które nie znajduje się w bilansie banku. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w przypadku pogorszenia postrzegania banku przez uczestników rynku lub braku płynności na rynku, źródła te mogą zostać w znacznym stopniu ograniczone lub być niedostępne. Posiadana przez bank zdolność do zaciągania kredytów / pożyczek zależy m.in. od oceny sytuacji finansowej banku dokonanej przez kredytodawców, wielkości środków pieniężnych jakie zostały przez bank uzyskane w ramach otrzymanych dotychczas kredytów, poziomu funduszy własnych. Bank o wysokim poziomie funduszy własnych posiada o wiele łatwiejszy dostęp do środków, aniżeli bank niedokapitalizowany. Istotnym czynnikiem jest również wartość aktywów, które bank może oferować jako zabezpieczenie ewentualnych pożyczek (o ile takie zabezpieczenie będzie wymagane). Przy określaniu wartości możliwego zabezpieczenia nie należy uwzględniać aktywów zastawionych, ani tych aktywów, które bank traktuje jako część zapasu aktywów wysoko płynnych, które można natychmiast odsprzedać w przypadku nieoczekiwanego niedoboru środków. Zdolność banku do zaciągania kredytów/ pożyczek jest uwarunkowana stanowiskiem pożyczkodawcy w sprawie udzielania środków w celu wsparcia jego płynności. Jeśli zapotrzebowanie na środki wynika z istotnych trudności u potencjalnego kredytobiorcy - który np. ponosi straty z działalności operacyjnej lub występuje u niego stały wypływ depozytów - kredytodawca prawdopodobnie nie udzieli kredytu lub postawi warunek, aby kredyt został zabezpieczony łatwo zbywalnymi aktywami wysokiej jakości. Jeśli natomiast niedobór środków u kredytobiorcy wynika z uwarunkowań związanych z nieprzewidzianą skalą rozwoju aktywów - np. wzrost popytu na kredyty - postawa kredytodawcy może być znacznie bardziej pozytywna. Pożyczki od Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Bank może wystąpić do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego o udzielenie pożyczki, która ma być przeznaczona na usunięcie niebezpieczeństwa niewypłacalności lub zakup udziałów albo akcji banku. Aby BFG udzielił bankowi pożyczki, bank musi spełniać m.in. następujące warunki 2 : uznanie przez Zarząd BFG wyników badania sprawozdania finansowego banku lub w przypadku przejmowania innego banku - obu banków, przedstawienie przez bank pozytywnej opinii KNB o programie postępowania uzdrawiającego lub o celowości przejęcia, połączenia się banków lub zakupu akcji (udziałów), przedstawienie przez bank pozytywnej opinii KNB o programie postępowania naprawczego, 2 Warunki zostały określone w art. 20 Ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. 12

14 suma środków o jaką występuje bank nie może przewyższać łącznej kwoty z tytułu gwarancji BFG w tym banku lub banku przejmowanym, wykorzystywanie funduszy własnych banku na pokrycie strat banku przejmowanego lub banku ubiegającego się o pomoc Papiery wartościowe emitowane przez banki Jedną z możliwych form pozyskiwania środków finansowania przez banki jest emisja bankowych papierów wartościowych. Należą do nich m.in. obligacje, certyfikaty depozytowe, listy zastawne (w przypadku banków hipotecznych). Nabywcami papierów wartościowych emitowanych przez banki są m.in. inne banki, przedsiębiorstwa, osoby fizyczne, jak również inwestorzy zagraniczni, w tym podmioty dominujące banków lub podmioty z grupy do której należy bank. W przypadku listów zastawnych inwestorami są także instytucje, których inwestycje są ograniczone wieloma limitami bezpieczeństwa np. zakłady ubezpieczeń, fundusze emerytalne. Emisje obligacji mogą być dokonywane zarówno w trybie publicznym jak i nie publicznym. Rynkiem wtórnym na którym dokonywany jest obrót obligacjami emitowanymi przez banki w Polsce jest m.in. CeTO i GPW. Emitowane przez banki obligacje z reguły nie podlegają wykupowi przed terminem i stanowią przez okres do wykupu stabilne źródło finansowania aktywów. Jednak jeśli wyemitowane przez bank obligacje stanowią znaczną część pasywów banku, to bank naraża się na ryzyko związane z zastąpieniem ich innym źródłem finansowania w momencie wykupu. Banki hipoteczne mogą pozyskiwać finansowanie przez emisję listów zastawnych. Listy zastawne mogą być papierami wartościowymi na okaziciela lub imiennymi. Listy zastawne dzielą się na hipoteczne listy zastawne i publiczne listy zastawne. Podstawę emisji hipotecznych listów zastawnych stanowią wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami. Podstawę emisji publicznych listów zastawnych stanowią wierzytelności banku hipotecznego, gdzie kredytobiorcą, poręczycielem lub gwarantem jest podmiot o wysokiej wiarygodności kredytowej, wymieniony w art. 3 ust. 2 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych (np. Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, rządy lub banki centralne państw członkowskich UE itp.). Emitując listy zastawne banki zobowiązują się do wykupu papierów wg wartości nominału oraz płatności odsetek w terminach wskazanych w warunkach emisji. Listy zastawne są papierami wartościowymi długoterminowymi charakteryzującymi się wysokim poziomem bezpieczeństwa, który jest gwarantowany zapisami ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, określającej ostrożnościowe zasady działania podejmowanego przez banki hipoteczne. Szczególną instytucją prawną służącą ochronie interesów wierzycieli z listów zastawnych, zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, jest rejestr zabezpieczenia listów zastawnych, do którego prowadzenia zobligowany jest bank hipoteczny. W rejestrze powinny być wpisywane w odrębnych pozycjach wierzytelności banku, stanowiące podstawę emisji listów zastawnych. Rejestr ten powinien być prowadzony odrębnie dla hipotecznych listów zastawnych i publicznych listów zastawnych. Certyfikaty depozytowe stwierdzają fakt zdeponowania w określonym banku kwoty pieniężnej na określony okres, przy danym oprocentowaniu. Certyfikaty depozytowe można 13

15 podzielić na dyskontowe oraz kuponowe (o zmiennym lub stałym oprocentowaniu). Po upływie terminu zapisanego w certyfikacie właściciel otrzymuje nominał oraz należne odsetki. Posiadacz certyfikatu depozytowego ma prawo do wcześniejszej sprzedaży tego instrumentu na rynku wtórnym. Istnieje również możliwość wykupu takich instrumentów przez bank przed terminem. Podmioty dominujące banków udzielają czasami gwarancji wykupu certyfikatów depozytowych, co wpływa pozytywnie na obniżenie kosztu emisji. Terminy wymagalności certyfikatów depozytowych z reguły są dostosowane do potrzeb płynnościowych banku. Okresy wymagalności mogą być zróżnicowane (od kilku dni do kilku lat). Ze względu na rodzaj klientów, którzy są odbiorcami tego typu instrumentów (klienci wrażliwi na zmiany warunków rynkowych, w tym klienci korporacyjni) a także możliwość wykupu przed terminem, środki pozyskane za pomocą certyfikatów depozytowych nie mogą być uznane za stabilne źródło finansowania. Inspektorzy powinni ocenić czy warunki emisji papierów wartościowych zabezpieczają rentowność banku. Należy ocenić stabilność wyemitowanych papierów wartościowych, w tym ustalić okresy ich wymagalności oraz ustalić czy warunki emisji dopuszczają przedterminowe przedstawienie papierów do wykupu. Procedury inspekcji w odniesieniu do listów zastawnych emitowanych przez banki hipoteczne zostały określone w rozdziale podręcznika inspekcji na miejscu pt. Finansowanie rynku nieruchomości Rola Narodowego Banku Polskiego w kształtowaniu płynności sektora bankowego oraz poszczególnych banków Działania Narodowego Banku Polskiego na rynku pieniężnym mają na celu między innymi utrzymywanie pożądanego poziomu płynności sektora bankowego. Instrumenty wykorzystywane przez obejmują operacje otwartego rynku, kredyty refinansowe, rezerwę obowiązkową, jak również możliwość pozyskania/ deponowania środków pieniężnych w trakcie dnia. Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez NBP z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. W zakres operacji otwartego rynku 3 wchodzą: operacje podstawowe polegające na emisji raz w tygodniu bonów pieniężnych NBP z 7-dniowym terminem zapadalności, operacje dostrajające polegające na emitowaniu bonów pieniężnych na okresy niezbędne do zapewnienia równowagi płynnościowej w sektorze bankowym, przeprowadzaniu operacji repo, przedterminowym wykupie bonów pieniężnych NBP, w sytuacji wymagającej zasilenia sektora bankowego w płynność albo ograniczenia jego płynności, operacje strukturalne polegające na wykupie obligacji NBP, zakupie papierów wartościowych na rynku, emisji przez NBP długoterminowych papierów dłużnych. dokonuje transakcji reverse repo polegających na sprzedaży papierów wartościowych bankom komercyjnym, zobowiązując je do ich odsprzedaży po określonej cenie i w określonym terminie. Transakcje repo dokonywane przez NBP są to operacje warunkowego zakupu, które polegają na zakupie przez NBP od banków komercyjnych papierów wartościowych, zobowiązując je jednocześnie do odkupienia tych papierów po określonej cenie i w określonym terminie. Zabezpieczeniem zarówno transakcji repo, jak i reverse repo są papiery wartościowe. Bazą do obliczania odsetek jest rok, który liczy 365 dni. 3 Uchwała nr 14/2004 Rady Polityki Pieniężnej w sprawie zasad prowadzenia operacji otwartego rynku. 14

16 Ograniczaniu wahań najkrótszych stóp procentowych służą operacje kredytowe i depozytowe, prowadzone między NBP a bankami komercyjnymi z ich inicjatywy. Są to kredyt techniczny oraz możliwość deponowania przez banki w NBP środków pieniężnych na koniec dnia. NBP udziela bankom kredytu technicznego czyli kredytu wykorzystywanego i spłacanego w ciągu dnia operacyjnego. Zabezpieczeniem spłaty kredytu technicznego jest przeniesienie na NBP praw ze skarbowych papierów wartościowych. Kredyt techniczny wykorzystany i spłacony w ciągu tego samego dnia nie podlega oprocentowaniu. Kredyt techniczny w istotny sposób poprawia efektywność dokonywania rozrachunków w trakcie dnia operacyjnego. Banki potrzebujące środków pieniężnych na kilka godzin nie muszą korzystać z kredytu lombardowego, który powodowałby ponoszenie dodatkowych kosztów. Depozyty w NBP na koniec dnia zapobiegają istotnym spadkom stóp procentowych w sytuacji, gdy banki posiadają dużo środków nadwyżkowych. może udzielić bankowi kredytu refinansowego. Kredyt refinansowy udzielany jest dla uzupełnienia zasobów pieniężnych banków lub realizacji programu postępowania naprawczego. Kredyt refinansowy może być udzielony w następujących formach: do określonej kwoty w rachunku kredytu, kredytu lombardowego (pod zastaw papierów wartościowych), w innej formie, określonej przez Zarząd NBP. Warunki udzielania bankom kredytu refinansowego przez NBP określa art. 42 ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ustawa upoważnia NBP do udzielania bankom kredytu refinansowego w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych. Kredyt refinansowy udzielany jest także w związku z realizacją programu postępowania naprawczego banku, zgodnie z art. 42 ust. 3 ustawy o Narodowym Banku Polskim. Przy udzielaniu kredytu refinansowego NBP kieruje się zdolnością banku do spłaty kredytu, z wyłączeniem kredytu związanego z realizacją programu naprawczego. Kredyt refinansowy lombardowy stanowi kredyt lub linię kredytową udzieloną bankowi przez NBP pod zastaw na prawach z bonów skarbowych lub obligacji skarbowych. Zasady refinansowania banków kredytem lombardowym określa Uchwała nr 42/2003 Zarządu NBP z dnia 3 października 2003 roku w sprawie wprowadzenia Regulaminu refinansowania banków kredytem lombardowym przez. Inspektorzy powinni ustalić czy bank korzystał z kredytu refinansowego, jakie były przyczyny ewentualnego korzystania z tego źródła finansowania oraz jakie było przeznaczenie tego kredytu. Należy zwrócić uwagę, iż NBP występuje jako kredytodawca ostatniej instancji. Uzasadnione korzystanie z operacji refinansowych dotyczy np. przypadków nieoczekiwanego gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na kredyty lub spadku wielkości depozytów, jak również korzystniejszego oprocentowania kredytu niż innych środków dostępnych na rynku. Oceniając korzystanie banku z kredytu refinansowego udzielonego przez NBP należy zwrócić także uwagę na okres korzystanie z tego kredytu. może udzielić bankowi kredytu redyskontowego. Kredyt redyskontowy uzyskany jest przez złożenie do redyskonta weksli - krótkoterminowych, zbywalnych instrumentów dłużnych, które bank uprzednio przyjął do dyskonta, tzn. nabył w zamian za gotówkę po potrąceniu odsetek z tytułu dyskonta zgodnie z aktualną stopą procentową. Weksle są następnie podane przez bank do redyskonta w innym banku lub NBP. 15

17 Możliwość udzielania bankom przez NBP kredytu redyskontowego określa art. 44 ustawy o Narodowym Banku Polskim. Zasady przyjmowania weksli przez NBP do redyskonta są określone Uchwałą 2/98 Zarządu NBP z dnia 27 lutego 1998 roku w sprawie rodzajów weksli przyjmowanych przez NBP do redyskonta oraz zasad i trybu ich redyskonta z późniejszymi zmianami. Banki mają obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Wysokość rezerwy obowiązkowej za dany miesiąc jest obliczana jako średnia arytmetyczna stanów środków o których mowa w art. 38 ust.2 ustawy o Narodowym Banku Polskim na koniec każdego dnia miesiąca. Banki są zobowiązane do utrzymywania tak obliczonej kwoty na rachunku bieżącym lub rachunku rezerwy obowiązkowej. Średnia arytmetyczna stanów utrzymywanych środków na rachunku bieżącym lub rachunku rezerwy obowiązkowej ze wszystkich dni okresu rezerwowego nie może być niższa niż obliczona wysokość rezerwy obowiązkowej. Oznacza to, iż banki mogą w trakcie okresu rezerwowego wykorzystywać rezerwę obowiązkową do rozliczeń. Każdego dnia banki mogą utrzymywać środki rezerwy obowiązkowej powyżej lub poniżej wymaganej wielkości. Ze względu efektywnego zarządzania środkami pieniężnymi banki dążą do utrzymywania tylko wymaganego minimum środków. Dążenie do efektywnego rozkładu rezerw w systemie bankowym powoduje powstanie rynku funduszy rezerwowych. Banki, w których występuje zapotrzebowanie na środki pieniężne w związku z obowiązkiem utrzymywania rezerwy pożyczają na rynku międzybankowym środki od innych banków, a banki w których występują nadmierne rezerwy, mogą je odstępować innym bankom lub deponować środki na koniec dnia w NBP Finansowanie z rynku pieniężnego Banki dysponują możliwością pozyskania środków z rynku pieniężnego. Rynek pieniężny jest częścią rynku finansowego, na której prowadzane są operacje instrumentami o terminach zapadalności poniżej 1 roku. Instrumenty rynku pieniężnego pozwalają na wyrównanie niedoborów lub nadwyżek płynności banków. Instrumenty rynku pieniężnego obejmują m.in. depozyty/ lokaty międzybankowe, transakcje związane z papierami wartościowymi, obejmujące bony pieniężne i skarbowe, papiery komercyjne i certyfikaty depozytowe, jak również swapy walutowe. Koszt płynności pozyskiwanej z rynku zależy od wielkości spreadów w poszczególnych instrumentach. Wielkość spreadów wynika z płynności rynku. Im większa płynność tym mniejsza różnica między ceną kupna a ceną sprzedaży instrumentu. Na polskim rynku na wielkość spreadów w znacznym stopniu wpływają zmiany zaangażowania inwestorów zagranicznych. Papiery wartościowe rynku pieniężnego Bony skarbowe są dyskontowymi papierami dłużnymi, emitowanymi przez Skarb Państwa. Nominał bonu skarbowego jest równy zł a terminy wykupu to 1 do 52 tygodni. Bony emitowane są jako papiery na okaziciela w postaci zdematerializowanej. Wielkość emisji bonów skarbowych w danym roku określona jest w ustawie budżetowej. Bony skarbowe są sprzedawane w trakcie przetargów na rynku pierwotnym, a także znajdują się w obrocie na rynku wtórnym. Dostęp do rynku pierwotnego bonów skarbowych mają tylko banki-dealerzy rynku pieniężnego. Banki-dealerzy nabywają bony skarbowe wyłącznie na własny rachunek. Minister Finansów na podstawie zebranych ofert ustala minimalną cenę przetargową. Podkreślić należy, iż określane na cotygodniowych przetargach bonów skarbowych 16

18 rentowności są wyznacznikami dla całego rynku finansowego, rentowność bonów 52- tygodniowych uznawana jest za stopę wolną od ryzyka. Bony pieniężne są dyskontowymi krótkoterminowymi papierami dłużnymi, emitowanymi przez. Ich nominał to zł, a terminy wykupu wynoszą od 1 do 364 dni. Bony pieniężne są papierami na okaziciela i występują w postaci zdematerializowanej. Nabywcami na rynku pierwotnym mogą być tylko banki-dealerzy rynku pieniężnego. Papiery komercyjne są krótkoterminowymi papierami dłużnymi emitowanymi przez przedsiębiorstwa. Ich termin wykupu nie przekracza 1 roku, a nominał z reguły wynosi zł. Papiery komercyjne są papierami dyskontowymi, których baza roczna wynosi 360 dni. Papiery komercyjne zwykle nie są zabezpieczone aktywami emitenta. Zabezpieczeniem tych papierów mogą być m.in. gwarancje bankowe, gwarancje udzielone przez podmiot dominujący spółki pozyskującej finansowanie. Emitentami papierów komercyjnych są zwykle duże spółki, o uznanej wiarygodności finansowej, a nabywcami są na ogół banki i inne instytucje finansowe. Emisja papierów komercyjnych jest uproszczoną formą zaciągania kredytu, a jej celem jest pozyskanie środków do finansowania bieżącej działalności. Oprocentowanie papierów komercyjnych jest wyższe od skarbowych papierów wartościowych. Rynek papierów komercyjnych organizowany jest przez banki. Podstawową zaletą papierów komercyjnych dla emitentów jest niższy koszt pozyskania środków pieniężnych od kosztów kredytu. Inspektorzy powinni ustalić, jaka jest rola banku przy organizacji emisji papierów komercyjnych i czy może ujemnie wpływać na płynność banku. Np. czy bank ustanowił dla emitenta linie kredytowe, funkcjonujące jako kredyt wspierający dla programu emisji instrumentów dłużnych. Linie takie mogą być wykorzystywane w momentach ograniczonego popytu na rynku na emitowane krótkoterminowe papiery dłużne, ograniczając płynność banku. Transakcje regulujące płynność przeprowadzane na rynku pieniężnym Lokaty/ depozyty międzybankowe są transakcjami udzielenia/przyjęcia określonej kwoty pieniężnej na dany termin, po określonej stopie procentowej. Ceną depozytów rynku międzybankowego jest stopa WIBOR (po jakiej bank jest skłonny udzielić depozytu) oraz WIBID (po jakiej bank jest skłonny przyjąć depozyt). Obie stopy wyznaczane są dla wszystkich okresów, których dotyczą depozyty. Depozyty na rynku międzybankowym obejmują terminy od 1 dnia do 1 roku. 4 Ze względu na krótkoterminowy charakter lokat międzybankowych, specyfikę rynku międzybankowego (szybkość zmian zachodzących na rynku) oraz zmiany decyzji indywidualnych uczestników rynku co do sposobu lokowania wolnych środków pieniężnych, występują istotne trudności w prognozowaniu zachowań banków składających lokaty, zatem lokaty międzybankowe nie mogą być traktowane jako stabilne źródło finansowania. 4 O/N (overnight) - środki przekazywane są w dniu transakcj, czas trwania wynosi jeden dzień; T/N (tom/next) - środki przekazywane są w dniu następującym po dniu transakcj, czas trwania wynosi jeden dzień; S/N - (spot/next) - środki przekazywane są dwa dni po dacie transakcji, czas trwania wynosi jeden dzień; 1 tydzień (1W), 2 tygodnie (2W), jedno-, dwu -, trzy -, sześcio - i dziewięciomiesięczne (1M, 2M, 3M, 6M, 9M) oraz roczne (1Y), przy czym okres trwania lokaty/depozytu zaczyna się od daty spot. 17

19 Bank powinien regularnie oszacowywać wielkość możliwych do pozyskania w normalnych warunkach środków z rynku międzybankowego. Wielkość możliwych do pozyskania środków pieniężnych będzie zależała m.in. od wielkości i obrotów rynku międzybankowego, a także limitów zaangażowania ustalonych przez inne banki. Po rozpoznaniu dostępnej wielkości środków na rynku bank powinien ustalić wielkość środków jaka będzie pozyskiwana z rynku międzybankowego w ramach codziennych operacji. Bank powinien ustalić wielkość środków pożyczanych z rynku międzybankowego na poziomie, który nie wyczerpuje całości dostępnych zasobów. Jednocześnie bank powinien testować wielkość możliwych do wykorzystania środków powyżej założonego celu, aby upewnić się co do swoich możliwości oraz sprawdzić czy pozyskiwanie środków w wielkości oszacowanego dostępnego zasobu nie powoduje negatywnych reakcji rynku. W czasie kryzysu zasób możliwych do pozyskania środków z rynku międzybankowego będzie gwałtownie ograniczony. W celu umożliwienia dostępu do źródeł płynności nawet w trakcie kryzysu bank powinien utrzymywać dobre relacje z głównymi kontrahentami, będącymi potencjalnymi źródłami środków. Ze względu na zmienność rynku nie jest możliwa rzetelna analiza dotycząca odnawialności lokat międzybankowych. W sytuacji finansowania się banku za pomocą lokat z rynku międzybankowego, bank powinien mieć zapewnione źródła zapasowe płynności jako zabezpieczenie przed sytuacją nie odnowienia lokat lub wystąpienia zjawisk powodujących wycofanie lokat przez inne banki. Brak zapasowych źródeł płynności może powodować, iż problemy z utrzymywaniem płynności mogą przenosić się z jednego banku na drugi. Zamiast bezpośrednio zaciągać kredyt lub pożyczkę banki mogą także zawierać umowy sprzedaży z przyrzeczeniem odkupu (repo). Wówczas bank sprzedaje aktywa innemu bankowi lub innemu podmiotowi, z jednoczesnym zobowiązaniem się do odkupu tych aktywów w określonym terminie lub po spełnieniu określonych warunków. W celu pozyskania przejściowego zasobu środków pieniężnych, można w ramach takich umów odsprzedawać papiery wartościowe, a także udzielone kredyty. Ponieważ umowy sprzedaży z przyrzeczeniem odkupu są zabezpieczone papierami wartościowymi lub kredytami, dlatego też oprocentowanie tej formy zaciąganego kredytu jest niższe, aniżeli w przypadku zaciągania kredytów nie zabezpieczonych, poprzez zakup funduszy rezerwowych. Przy sprzedaży papierów wartościowych, warunki umowy odkupu zazwyczaj precyzują, że w określonym terminie sprzedawca dokona odkupu tych samych papierów po ustalonej cenie lub z doliczeniem ustalonej marży. Podobny charakter ekonomiczny mają transakcje Sell buy back obejmujące dwie umowy, z których pierwsza polega na sprzedaży papierów wartościowych w dniu zawarcia umowy, a druga umowa ma charakter terminowy i polega na odkupie papierów wartościowych. Podstawą obliczania wartości transakcji jest rok liczący 360 dni. W analogiczny sposób przeprowadza się transakcje Buy sell back. Transakcje te są instrumentem regulowania płynności banków pozwalają na efektywne zarządzanie płynnością poprzez możliwość lokowania nadwyżek finansowych/ pozyskiwania środków finansowych, jednocześnie pozwalają na dopasowanie terminów transakcji do struktury terminowej potrzeb płynnościowych banków. Z umowami repo oraz sell/buy back wiążą się ryzyka, które kierownictwo banku powinno brać pod uwagę przy ustalaniu limitów na tego typu transakcje. Jeśli wartość sprzedanych papierów wartościowych przewyższa cenę umowną, pojawia się ryzyko straty dla banku w 18

20 sytuacji, gdy strona kupująca nie jest w stanie wywiązać się z umowy i papierów nie zwraca. Ponadto, w razie nie odzyskania papierów, grozi bankowi konieczność spisania w straty znacznej sumy, odpowiadającej różnicy pomiędzy zaksięgowaną wartością papierów wartościowych, a ceną uzyskaną przy sprzedaży w ramach umowy odkupu. Zatem, banki powinny unikać przedkładania nadmiernych zabezpieczeń przy pozyskiwaniu funduszy w ten sposób; powinny także uzyskiwać dostateczne informacje finansowe dotyczące instytucji, z którymi zawierają umowy odkupu oraz analizować kondycję finansową tych instytucji. Ponieważ umowa odkupu pod wieloma względami odpowiada krótkoterminowej pożyczce o rynkowej stawce oprocentowania, banki zawierające takie umowy powinny uważnie badać narażenie na ryzyko stopy procentowej w różnych terminach płatności, powinny opracować cele swojej polityki w świetle całościowej struktury aktywów i pasywów, powinny także wprowadzić procedury umożliwiające kontrolę niedopasowania terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów. Zakres pozyskiwania funduszy za pomocą umów odkupu należy poddać analizie pod kątem wymagań płynności, a bank powinien przygotować plany awaryjne, przewidujące korzystanie z alternatywnych źródeł finansowania w razie konieczności wypełnienia całej serii zobowiązań z tytułu umów odkupu. Swap walutowy (FX swap) jest transakcją pozwalającą na regulowanie płynności w poszczególnych walutach. Jest to operacja, w której dwa podmioty pożyczają sobie walutę. Transakcja polega na wymianie po kursie spot jednej waluty na drugą z jednoczesnym ustaleniem dokonania w określonym terminie transakcji odwrotnej po kursie terminowym Wpływ operacji pozabilansowych na poziom ryzyka płynności Bank powinien ocenić jakie są rozmiary potencjalnego wypływu gotówki związanego z realizacją udzielonych zobowiązań pozabilansowych, takich jak zobowiązania do udzielenia kredytu, nie wykorzystane linie kredytowe, akredytywy lub gwarancje. Ogólny kryzys na rynku może istotnie zwiększyć konieczność realizacji zobowiązań pozabilansowych banku, w tym linii kredytowych, jakie posiadają klienci banku co może z kolei spowodować znaczny wypływ gotówki z banku. Transakcje pozabilansowe (instrumenty pochodne - np. kontrakty zamiany stóp procentowych, kontrakty terminowe na stopę procentową (FRA), swapy walutowe, kontrakty forward, futures oraz opcje) wpływają na płynność banku. Kierunek i wielkość przepływów pieniężnych związanych z instrumentami pochodnymi będzie zależał od rynkowego poziomu stóp procentowych, kursów walutowych lub spełnienia innych warunków określonych w umowie. Zależnie od wyceny rynkowej transakcje pozabilansowe mogą być źródłem wpływów lub wypływów środków pieniężnych. Przepływy pieniężne powinny być oszacowane dla takich instrumentów szczególnie ostrożnie, mając na uwadze specyfikę indywidualnych transakcji oraz występujące warunki rynkowe. W sytuacji gdy wycena transakcji wskazuje na wartość ujemną instrument będzie generował ujemne przepływy pieniężne. Przykładem ilustrującym przepływy pieniężne związane z transakcjami pozabilansowymi może być zawarta przez bank transakcja swapa stopy procentowej, w przypadku której bank płaci odsetki wg stopy zmiennej a otrzymuje odsetki wg stopy stałej. Bank będzie otrzymywał w terminie płatności odsetek różnicę pomiędzy tymi dwoma stopami tak długo jak stopa stała jest wyższa od stopy zmiennej. Jeśli stopy rynkowe zmienią się i stopa zmienna wzrośnie powyżej stopy stałej, bank będzie płacił odsetki obliczone w oparciu o różnicę stóp. 19