STANOWISKA NAJSTARSZYCH SKA OSADOWYCH W POLSKICH KARPATACH FLISZOWYCH JAKO OBIEKTY GEOTURYSTYCZNE

Transkrypt

1 GEOLOGIA 2008 Tom 34 Zeszyt 3/ STANOWISKA NAJSTARSZYCH SKA OSADOWYCH W POLSKICH KARPATACH FLISZOWYCH JAKO OBIEKTY GEOTURYSTYCZNE Sections of the oldest sedimentary rocks in Polish Flysch Carpathians as geotouristic objects Anna WAŒKOWSKA-OLIWA 1, Micha³ KROBICKI 1, Jan GOLONKA 1, Tadeusz S OMKA 1, Andrzej ŒL CZKA 2 & Marek DOKTOR 1 1 Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska; al. Mickiewicza 30, Kraków; waskowsk@agh.edu.pl, krobicki@geol.agh.edu.pl, jan_golonka@yahoo.com, slomka@geoturystyka.pl, doktor@geol.agh.edu.pl; 2 Uniwersytet Jagielloñski, Instytut Nauk Geologicznych; ul. Oleandry 2a, Kraków; slaczka@ing.uj.edu.pl Treœæ: Jednym z celów prê nie rozwijaj¹cej siê w ostatnich latach geoturystyki jest propagowanie aspektów poznawczych zwi¹zanych z geologiczn¹ histori¹ Ziemi. W niniejszej pracy zosta³y zawarte opisy klasycznych polskich stanowisk, w których ods³aniaj¹ siê najstarsze utwory Karpat Zewnêtrznych (fliszowych). Po pierwsze, s¹ to ods³oniêcia inicjalnych, basenowych osadów póÿnojurajsko- -wczesnokredowych, reprezentuj¹cych wczesne stadia wêglanowej sedymentacji fliszowej, odbywaj¹cej siê w obrêbie m³odego zbiornika protoœl¹skiego (Goleszów formacja wêdryñska, dolina So³y w ywcu i Jasieniowa Góra oraz Leszna Górna formacja wapieni cieszyñskich). Po drugie, s¹ to ró nej wielkoœci izolowane bloki ska³ wapiennych o olistolitowej genezie zwane ska³kami andrychowskimi (Targanice, Roczyny i Inwa³d), reprezentuj¹ce jurajskie utwory o charakterze rafowym i oko³orafowym, powsta³e w p³ytkowodnych œrodowiskach na podmorskim wyniesieniu Baška Inwa³d. S³owa kluczowe: ska³ki andrychowskie, formacja wêdryñska, formacja wapieni cieszyñskich, póÿna jura wczesna kreda, obiekt geoturystyczny Abstract: The popularization of educational aspects linked to the geological history of Earth is one of the goals of geotourism, dynamically developing recently. The present paper contains the description of the classic localities exposing the oldest deposits of the Outer Flysch Carpathians. Firstly, these are initial Late Jurassic Early Cretaceous basinal facies originated during early carbonate flyschoidal stages within the developing proto-silesian Basin (Goleszów Vendrynì Formation; So³a River valley in ywiec and Jasieniowa Mt and Leszna Górna Cieszyn Limestone Formation). Secondly, these are different size limestone blocks, olistoliths in origin, known as Andrychów Klippen (Targanice, Roczyny and Inwa³d) represent Jurassic reef and circum-reef environments originated in shallow-water conditions on the Baška Inwa³d submarine ridge. Key words: Andrychów Klippen, Vendrynì Formation, Cieszyn Limestone Formation, Late Jurassic- Early Cretaceous, geotouristic object

2 84 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor WSTÊP Od oko³o 200 lat prowadzone s¹ wszechstronne badania i obserwacje w Karpatach zewnêtrznych, które zmierzaj¹ do rozpoznania historii geologicznej tego górotworu. Najtrudniej jest dotrzeæ do zapisu interwa³ów najodleglejszych czasowo, a podstawowym problemem w tej kwestii jest niekompletny zapis litologiczny. W wielu p³aszczowinach karpackich, odk³utych w miocenie od ska³ pod³o a, sfa³dowanych i przesuniêtych ku pó³nocy, nie zachowa³y siê utwory reprezentatywne dla inicjalnych faz basenowych. Pozosta³y one przy strefach korzeniowych, które uleg³y pogrzebaniu. Jedynie w obrêbie profilu osadowego p³aszczowiny œl¹skiej wystêpuj¹ górnojurajsko-dolnokredowe ska³y. Mo liwoœæ ich obserwacji by³a kluczowa dla rozpoznania wczesnych etapów ewolucji basenów karpackich. Ró norodne analizy tych utworów pozwoli³y w ograniczonym stopniu na rekonstrukcje ówczesnych paleoœrodowisk. Na brzegach otwieraj¹cych siê basenów karpackich, w strefach platformowych oraz na wyniesieniach wewn¹trzbasenowych, rozwija³a siê p³ytkowodna sedymentacja wêglanowa. Czêœciowo œrodowiska te zosta³y odtworzone dziêki badaniom egzotyków oraz tzw. olistolitów, które stanowi¹ materia³ skalny przemieszczony z tych p³ytkich czêœci zbiornika sedymentacyjnego, a dzisiaj w postaci ska³ek wapiennych tkwi¹ w utworach fliszowych ró nego wieku. Geoturystyka jest rodzajem turystyki ukierunkowanym na poznawanie obiektów i zjawisk geologicznych, które ucz¹ jak zrozumieæ budowê geologiczn¹ danego regionu, poznaæ procesy geologiczne i skutki ich dzia³ania, znaleÿæ wyt³umaczenie cudów przyrody nieo ywionej etc., generalnie poznaæ historiê Ziemi poprzez konkretne, szczegó³owe przyk³ady jej ycia. W przypadku Karpat, z ca³¹ pewnoœci¹ takimi ciekawymi i istotnymi obiektami geoturystycznymi s¹ wychodnie najstarszych utworów osadowych Karpat zewnêtrznych. Znajduj¹ siê one w zachodniej czêœci polskich Karpat fliszowych (Fig. 1). Najstarsze osady reprezentuj¹ce wczesne stadia sedymentacji wewn¹trzbasenowej zachowane s¹ w obrêbie profilu osadowego jednostki œl¹skiej. Wydzielane s¹ jako górnojurajska formacja wêdryñska (dolne ³upki cieszyñskie) reprezentatywna dla sedymentacji o charakterze przedfliszowym oraz górnojurajsko-dolnokredowa o charakterze prafliszu (Fig. 2). Facje p³ytkowodne na terenie polskich Karpat fliszowych zosta³y zachowane tylko fragmentarycznie, w formie kilkunastu du ych bloków wapiennych oraz wielu egzotyków wêglanowych, które znajduj¹ siê w obrêbie utworów fliszowych. Jurajsko-kredowe ska³ki wapienne cieszy³y siê du ym zainteresowaniem badaczy karpackich, gdy dziêki nim, przy braku zachowanych w Polsce oryginalnych obszarów rafowych, mo na by³o oszacowaæ paleogeografiê, kondycjê oraz inwentarz faunistyczno-florystyczny obszarów rafowych i oko³orafowych mezozoiku. Tak wiêc mo liwoœæ obserwacji najstarszych ska³ by³a kluczowa w rozpoznaniu budowy geologicznej regionu i ustaleniu przebiegu faz rozwoju basenów karpackich oraz podstaw¹ do paleogeograficznych rekonstrukcji pierwszych etapów formowania siê basenu protoœl¹skiego (Fig. 3). Poni ej zosta³y przedstawione polskie klasyczne stanowiska, w których ods³aniaj¹ siê najstarsze ska³y osadowe fliszowych Karpat zewnêtrznych. Najlepsze, dostêpne do obserwacji lokalizacje utworów wewn¹trzbasenowych zbiornika protoœl¹skiego, które spe³niaj¹ kryteria obiektu geoturystycznego (sensu S³omka & Kiciñska-Œwiderska 2004) znajduj¹ siê w kamienio³omie w Goleszowie (formacja wêdryñska), w dolinie So³y w ywcu, w kamienio³omie w Lesznej Górnej (formacja wapienia cieszyñskiego) oraz w kamienio³omie na Jasieniowej Górze (formacja wapienia cieszyñskiego). Natomiast ods³oniêcia ska³ wêglanowych repre-

3 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 85 zentatywnych dla p³ytkowodnych œrodowisk, o relatywnie du ych wychodniach, znajduj¹ siê w okolicach Andrychowa w obrêbie tzw. ska³ek andrychowskich: w Roczynach, Inwa³dzie oraz Targanicach. Fig. 1. Szkic geologiczny obszaru miêdzy ywcem i Cieszynem z lokalizacj¹ opisanych ods³oniêæ (wg ytko et al. 1989; uproszczone) Fig. 1. Geological sketch between ywiec and Cieszyn with location of described outcrops (after ytko et al. 1989; simplified)

4 86 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Fig. 2. Pozycja stratygraficzna utworów pogranicza jury/kredy polskich Karpat fliszowych (wg S³omka 1986; zmodyfikowane, litostratygrafia patrz Golonka et al. 2008, ten zeszyt) Fig. 2. Stratigraphical position of the Jurassic/Cretaceous boundary units of the Polish Outer Flysch Carpathians (after S³omka 1986; modified, lithostratigraphy see Golonka et al. 2008, this volume)

5 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 87 Fig. 3. Paleogeograficzny blokdiagram sedymentacji najstarszych utworów fliszowych w basenie protoœl¹skim (prze³om jura/kreda tyton/berias) (A) i jego hipotetyczny paleogeograficzny szkic (B) (wg S³omka 1986; nieco zmienione) Fig. 3. Paleogeographical blockdiagram of sedimentation of the oldest flysch deposits in the proto- -Silesian Basin (Jurassic/Cretaceous transition Tithonian//Berriasian) (A) and its hypothetical paleogeographical sketch (B) (after S³omka 1986; slightly modified)

6 88 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Wspomniane lokalizacje s¹ niezwykle istotne, gdy prócz nieocenionych walorów poznawczych, s¹ wa ne w aspekcie historii badañ geologicznych. W wiêkszoœci s¹ to miejsca zaliczane do klasycznych ods³oniêæ mocno zakorzenionych w tradycji geologicznej. Na tych wychodniach prowadzone by³y badania przez kilka pokoleñ geologów. Utwory te poddawane szerokiemu spektrum analiz, od ogólnogeologicznych do specjalistycznych, posiadaj¹ bogat¹ ikompleksow¹ dokumentacjê. Ich unikatowoœæ zosta³a dostrze ona przez przyrodników zajmuj¹cych siê ochron¹ przyrody, gdy czêœciowo s¹ to obiekty ju objête ochron¹ prawn¹ lub taka forma zabezpieczenia jest dla nich projektowana (Alexandrowicz & Poprawa 2000). Wykorzystanie geoturystyczne tych stanowisk ma tak e swoj¹ d³ugoletni¹ tradycjê. Zwykle s¹ to popularnie odwiedzane miejsca przy okazji wycieczek towarzysz¹cych konferencjom ikongresom poœwiêconym zagadnieniom przyrodniczo-geologicznym. P ASZCZOWINA ŒL SKA OSADY BASENOWE Podzia³ utworów najstarszych jednostki œl¹skiej na dolne ³upki cieszyñskie, wapienie cieszyñskie oraz górne ³upki cieszyñskie ma znaczenie historyczne. Wprowadzony zosta³ w 1861 roku przez Hoheneggera, w póÿniejszym czasie te wydzielenia zosta³y zintegrowane w jednostkê nieformaln¹ nadrzêdn¹ i funkcjonowa³y w polskiej nomenklaturze geologicznej jako warstwy cieszyñskie (sensu Bieda et al. 1963). Wychodnie tych utworów znane s¹ z zachodniej czêœci p³aszczowiny œl¹skiej, z rejonu Beskidów Œl¹sko-Morawskich (po stronie czeskiej), Beskidu Œl¹skiego oraz Beskidu Ma³ego (Fig. 1). Formacja wêdryñska Najstarszymi ska³ami Karpat fliszowych reprezentuj¹cymi facjê basenow¹ s¹ utwory margliste formacji wêdryñskiej (tradycyjnie nazywane ³upkami cieszyñskimi dolnymi) (Golonka et al. 2008) (Fig. 4). Wystêpuj¹ one na powierzchni, w zachodniej czêœci jednostki œl¹skiej, w okolicach Cieszyna, Bielska-Bia³ej oraz ywca (Beskidy Œl¹sko-Morawskie). Formacjê wêdryñsk¹ reprezentuj¹ osady przedfliszowe. Buduj¹ j¹ ciemnoszare ³upki margliste z rzadkimi prze³awiceniami redeponowanych wapieni detrytycznych, zawieraj¹cych szcz¹tki fauny p³ytkowodnej (g³ównie je owce oraz ma³ e). W rejonie Goleszowa w obrêbie klasycznych ³upków wêdryñskich notowane s¹ pakiety margli p³ytowych oraz bry³owych (Peszat 1967b, S³omka 1986a). Mi¹ szoœæ formacji szacuje siê na 300 m (S³omka 1986a), dolna granica ma charakter tektoniczny. W obrêbie profilu znajdowane by³y osady formuj¹ce ogromne p³aty zeœlizgowe (S³omka 1986a) z licznymi strukturami deformacyjnymi (Nowak 1964, 1973, Peszat 1968), co wskazuje na sedymentacjê o charakterze chaotycznym. Ten typ sedymentacji dominowa³ w póÿnej jurze podczas wczesnych faz otwierania siê basenu protoœl¹skiego w czasie wzmo onej aktywnoœci tektonicznej (Œl¹czka & Kaminski 1998, Golonka et al. 2006), zwi¹zanej prawdopodobnie ze wstêpn¹ faz¹ tektonicznych ruchów neokimeryjskich orogenezy alpejskiej (Krobicki & S³omka 1999, Golonka et al. 2003). Materia³ detrytyczny dostarczany by³ z pó³nocnego obrze enia basenu, ze stref p³ytkich wyniesienia Baška Inwa³d. Z biegiem czasu ten typ sedymentacji stopniowo wygasa³. Z wypiêtrzonych struktur obrze aj¹cych basen protoœl¹ski rozpoczê³a siê intensywniejsza dostawa materia³u, który transportowany by³ w g³¹b zbiornika formuj¹c kalcyturbidyty, które odgrywaj¹ ska³otwórcz¹ rolê w wydzieleniu

7 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 89 nadleg³ym formacji wapieni cieszyñskich. Taka sytuacja ograniczy³a w du ym stopniu sedymentacjê chaotyczn¹ (S³omka 1986a). W ³upkach obecne s¹ mikroskamienia³oœci: radiolarie, otwornice, ma³ oraczki, a z makrofauny mo na znaleÿæ fragmenty aptychów. Fauna ta jest w czêœci redeponowana ze starszych osadów (Matyszkiewicz & S³omka 1994). Natomiast tytoñskie zespo³y faunistyczne wystêpuj¹ce w ziarnach wapieni detrytycznych i zlepieñców mu³owcowych przypominaj¹ kompozycj¹ taksonomiczn¹ faunê charakterystyczn¹ dla facji typu sztramberskiego. Fig. 4. Ogólny profil utworów pogranicza jury/kredy w okolicach ywca (wg Krobicki & S³omka 1999; zmienione i zmodyfikowane) z lokalizacj¹ ods³oniêæ opisanych w tekœcie: 1 Goleszów Nowa Marglownia; 2 rzeka So³a (czêœæ pó³nocna); 3 rzeka So³a (czêœæ po³udniowa); 4 rzeka So³a (czêœæ œrodkowa); 5 Jasieniowa Góra (nieczynny kamienio³om); 6 Leszna Górna (czynny kamienio³om) (litostratygrafia patrz Golonka et al. 2008, ten zeszyt) Fig. 4. General section of the Jurassic/Cretaceous boundary units of the Outer Carpathians in vicinity of ywiec (after Krobicki & S³omka 1999; changed and modified) with location of outcrops described in the text: 1 Goleszów Nowa Marglownia; 2 So³a River (northern part); 3 So³a River (southern part); 4 So³a River (middle part); 5 Jasieniowa Góra Mt (abandoned quarry); 6 Leszna Górna (active quarry) (lithostratigraphy see Golonka et al. 2008, this volume)

8 90 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Datowania na bazie zespo³ów skamienia³oœci (g³ównie otwornic oraz stomosferoidów) sugeruj¹, e najwy sza czêœæ formacji wêdryñskiej jest wieku póÿnokimerydzkiego i wczesnotytoñskiego (Nowak 1968, 1973, 1976, Szyd³o & Jugowiec 1999, Golonka et al. 2006). W stropie formacji wêdryñskiej znajduje siê ropicki horyzont egzotykowy (Ksi¹ kiewicz 1972) wieku wczesnotytoñskiego (Król & Decrouez 2002). Sk³ada siê on z ró nej wielkoœci bloków wapieni organogenicznych oraz wapieni typu sztramberskiego, o œrednicy dochodz¹cej do 2m, które powstawa³y od wczesnego kimerydu na platformie wêglanowej wyniesienia Baška Inwa³d (Król & Decrouez 2002). Badania nad wykszta³ceniem, warunkami sedymentacji, wiekiem oraz skamienia³oœciami formacji wêdryñskiej prowadzone s¹ od drugiej po³owy XIX w. (np. Hohenegger 1861, Opel 1865, Uhlig 1902, Bieda et al. 1963, Nowak 1964, 1968, 1976, 1973, Geroch 1966, Peszat 1967b, 1968, Ksi¹ kiewicz 1971, Geroch et al. 1976, S³omka 1986a, b, Olszewska 1997, 2005, Œl¹czka & Kaminski, 1998, Szyd³o & Jugowiec 1999, Król & Decrouez 2002, Szyd³o 2005a, b, Golonka et al. 2006a z literatur¹ tam cytowan¹). Czytelne wychodnie formacji wêdryñskiej znajduj¹ siê do dziœ w klasycznym profilu stratotypowym w miejscowoœci Vendrynì (Wêdrynia) po stronie czeskiej jednostki œl¹skiej wzd³u koryta Olzy. Na terenie Polski istnieje wiele ods³oniêæ, jednym z nich o wysokich walorach geoturystycznych jest stanowisko w kamienio³omie w Goleszowie. Stanowisko: Goleszów kamienio³om Nowa Marglownia Kamienio³om Nowa Marglownia znajduje siê przy ul. Marglowej w Goleszowie. Jest to wyrobisko, w którym zarzucono eksploatacjê pod koniec lat 70. XX wieku, pozostawiaj¹c odkryty d³ugi profil tych najstarszych ska³ osadowych polskich Karpat fliszowych. Obecnie do obserwacji jest udostêpniony tylko fragmentarycznie, w najwy szej czêœci, gdy misa wyrobiska pos³u y³a jako sk³adowisko odpadów komunalnych, którymi przykryto najni sze partie odkrywki (Fig. 5). Utwory odkryte w rejonie kamienio³omu Nowa Marglownia, po raz pierwszy opisane przez Peszata (1968, 1971), s¹ reprezentatywne dla jednego z du ych p³atów zeœlizgowych (S³omka 1986a). Formacja wêdryñska wykszta³cona jest tutaj klasycznie, w postaci ³upków mocno marglistych barwy ciemnoszarej do czarnej, margli masywnych oraz cienkich, pojedynczych ³awic wapieni pelitycznych, piaszczystych oraz detrytycznych. W obrêbie profilu czytelne s¹ liczne struktury deformacyjne powsta³e podczas podmorskich ruchów masowych (olistostromy, struktury osuwiskowe, p³aty deformacyjne, wirowce ilaste) (Fig. 5A, B), które dynamicznie rozwija³y siê wraz ze wzrostem g³êbokoœci zbiornika i nachylenia stoków oraz w okresach niepokoju sejsmicznego w basenie protoœl¹skim (S³omka 1986b). W wyrobisku wyró niono 3 poziomy deformacyjne. Najni szy o mi¹ szoœci 2 4 m, sk³ada siê z zaburzonych ciemnych margli. Kolejny, którego gruboœæ siêga od kilku do kilkunastu metrów, charakteryzuje siê obecnoœci¹ wœród ciemnych margli bloków wapieni detrytycznych i izolowanych pakietów zwiêz³ych margli, ³upków marglistych i drobnorytmicznego fliszu wapnistego. Bloki wapienne zwykle s¹ owalne, maj¹ ró ne rozmiary, najwiêksze notowane siêgaj¹ 6 m (Fig. 5A). Najokazalsze klasty koncentruj¹ siê w czêœci œrodkowej tego poziomu. W wy szej partii poziomu natomiast liczniej wystêpuj¹ klasty margliste i fliszoidalne. Interwa³ ten odpowiada g³ównym ruchom przemieszczaj¹cym. Ostatni poziom deformacyjny, o mi¹ szoœci 3 5 m reprezentuje ju bardziej spokojne œrodowisko sedymentacyjne. Margle i ³upki margliste zalegaj¹ poziomo lub s¹ nieco nachylone na NW (Fig. 5C-E), w ich obrêbie wystêpuj¹ cienkie

9 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 91 warstwy lub soczewkowate p³askury wapieni detrytycznych, s³abo zdeformowane (S³omka 1968b). W oparciu o szlamowan¹ mikrofaunê otwornic wiek utworów marglistego matrix oszacowany zosta³ tutaj na najpóÿniejsz¹ jurê, natomiast otwornice i wapienne dinocysty w p³ytkach cienkich wskazuj¹ na wczesny tyton (Olszewska 2005), chocia wiek najstarszej czêœci tych utworów okreœlano wczeœniej nawet na póÿny kimeryd (Malik 1994). Fig. 5. Utwory formacji wêdryñskiej w nieczynnym kamienio³omie Goleszów Nowa Marglownia z widokiem wschodniej œciany kamienio³omu (A) z najwiêkszymi olistolitami wapieni detrytycznych (B) tkwi¹cych w szarych marglach i mu³owcach marglistych (C) z cienkimi laminami drobnoziarnistego kalkarenitu lub laminami kalcisiltytu (D, E) Fig. 5. Vendrynì Formation deposits in Goleszów Nowa Marglownia abandoned quarry with view of eastern wall of quarry (A) with the largest detritic limestone olistholites (B) which occur within grey marls and marly mudstones (C) with thin laminas of finegrained calcarenites or calcisiltites (D, E)

10 92 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Wychodnia w wyrobisku Nowa Marglownia to poligon prac, gdzie detalicznie prowadzone by³y obserwacje wykszta³cenia litologicznego zmierzaj¹ce do interpretacji mechanizmów ruchów masowych (g³ównie o charakterze osuwiskowym), jakie mia³y miejsce w póÿnej jurze, w czasie sedymentacji formacji wêdryñskiej (Peszat 1968, 1971, S³omka 1986b, Malik 1994). Wszystkie obserwacje w tym ods³oniêciu wskazuj¹ na gwa³town¹ sedymentacjê w trakcie ró nych procesów podmorskich ruchów masowych wielkoskalowej resedymentacji o charakterze procesów katastroficznych (sensu Malik 1994). Tym niemniej zaznaczyæ nale y, e ju zdecydowanie wczeœniej sugerowano redepozycyjny charakter niektórych utworów w obrêbie tej formacji (wtedy klasyfikowanej jako dolne ³upki cieszyñskie) opisuj¹c z nich wirowce ilaste i struktury osuwiskowe (Nowak 1964, 1973) b¹dÿ margle bry³owe jako efekt podmorskich sp³ywów grawitacyjnych (Peszat 1968). Formacja wapieni cieszyñskich Utwory formacji wapieni cieszyñskich s¹ kontynuacj¹ sedymentacji formacji wêdryñskiej. W póÿnym tytonie nast¹pi³a zmiana w charakterze sedymentacji i w basenie protoœl¹skim deponowane by³y wêglanowe osady o wyraÿnie fliszowym charakterze (Ksi¹ kiewicz 1971a, S³omka 1986b, 2001, Matyszkiewicz & S³omka 1994). S¹ to najstarsze osady pr¹dów zawiesinowych, jakie znane s¹ w polskiej czêœci Karpat fliszowych. Formacja wapieni cieszyñskich rozpoczyna siê regularnymi warstwami cienkich wapieni pelitycznych barwy jasnej, prze³awicanych ³upkami marglistymi ciemnoszarymi (typowymi dla formacji wêdryñskiej) oraz ³upkami jasnoszarymi (Burtan et al. 1937, S³omka 1986a). Kolejno wzrasta w nich udzia³ wapieni pelitycznych, a w wy szej czêœci profilu pojawiaj¹ siê ³awice wapieni detrytycznych. Materia³ detrytyczny pochodzi³ z dwóch Ÿróde³: z wyniesienia Baška Inwa³d, które ogranicza³o basen protoœl¹ski od basenu bachowickiego zlokalizowanego na po³udniowym skraju platformy wschodnioeuropejskiej oraz z wysp znajduj¹cych siê na grzbiecie œl¹skim, oddzielaj¹cym basen protoœl¹ski od basenu magurskiego (Matyszkiewicz & S³omka 1994). Pr¹dami grawitacyjnymi w g³¹b zbiornika protoœl¹skiego transportowany by³ g³ównie materia³ biogeniczny, który powstawa³ w p³ytkowodnych strefach platformowo-rafowych. Mimo e w obrêbie warstw znajdowane s¹ skamienia³oœci makro- i mikrofauny, niewiele z poœród nich daje pewne wyniki biostratygraficzne. Wiek sedymentacji wapieni cieszyñskich w oparciu o datowania zespo³ów nanoplanktonu, dinocyst, kalpionelli i aptychów ustalony zosta³ na tyton (œrodkowy/póÿny) berias (Ksi¹ kiewicz 1971, Nowak 1973, 1976, Szyd³o & Jugowiec 1999, Œl¹czka & S³omka 2001, Król & Decrouez 2002, Olszewska 2005), przy czym najm³odsza czêœæ formacji wapienia cieszyñskiego jest walan yñskiego wieku (por. Nowak 1976, Olszewska 2005, Golonka et al. 2006). Mi¹ szoœæ kompleksu wapieni cieszyñskich jest zmienna, dochodzi do 250 m (Matyszkiewicz & S³omka 1994), przeciêtnie wynosi jednak 150 m (S³omka 1986a). Przejœcie utworów formacji wapieni cieszyñskich w wy ejleg³e utwory ogniwa ³upków z Cisownicy formacji grodziskiej (w tradycyjnym ujêciu górne ³upki cieszyñskie) znaczy pojawieniem siê prawie czarnych ³upków marglistych oraz piaskowców/mu³owców wœród cienko³awicowych, jasnych piaskowców detrytycznych (Burtan et al. 1937, S³omka 1986a). Prace badawcze nad wapieniami cieszyñskimi by³y prowadzone od pierwszej po³owy XIX w. (Oeynhausen 1822, Pusch 1836, Hohenegger 1861, Szajnocha 1895, 1921, Uhlig 1902, 1903, 1907) i da³y one podwaliny pod póÿniejsze, detaliczne analizy litologii, mikrofacji, paleonto-

11 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 93 logii, sedymentacji i stratygrafii czy paleogeografii tego wydzielenia (np. Burtan et al. 1937, Tokarski 1949, Peszat 1959, 1967a, b, G¹siorowski 1961, Bieda et al. 1963, Geroch et al. 1967, Nowak 1968a, b, 1970, 1973, 1976, Eliaš 1970, Ksi¹ kiewicz 1971, Mišik 1974, Malik 1986, S³omka 1986a, 1995, 2001, 2005, Matyszkiewicz & S³omka 1994, Wójcik & Olszewska 1996, Olszewska 1997, 2005, Szyd³o 1997, 2004, 2005a, b, Szyd³o & Jugowiec 1999, Król & Decrouez 2002 z literatur¹ tam cytowan¹). Jedne z najlepszych oraz utrwalonych w tradycji i literaturze geologicznej s¹ ods³oniêcia wapieni cieszyñskich w rejonie ywca profil doliny rzeki So³y oraz w Goleszowie czy Jasieniowej Górze (kamienio³omy). Stanowisko: dolina So³y w ywcu Odkrywki formacji wapienia cieszyñskiego znajduj¹ siê u podnó a Góry Ma³y Grojec, na prawym brzegu rzeki So³y, na odcinku od ujœcia rzeki Koszarawy do So³y po jaz na zapleczu fabryki Solali. Generalnie, sytuacja geologiczna œledzona wzd³u tego brzegu jest bardzo skomplikowana, charakteryzuj¹ca siê wieloma ³uskami tektonicznymi i fa³dami st³oczonymi na bardzo niewielkiej odleg³oœci, tym niemniej umo liwiaj¹ca przez to obserwacjê wszystkich czêœci profilu utworów z pogranicza jury i kredy (wszystkie ogniwa tzw. warstw cieszyñskich). Kolejne ich wydzielenia zosta³y szczegó³owo opisane przez Malik (1994), S³omkê (2001) i Golonkê et al. (2006). Tutaj skupiono siê na najwa niejszych trzech fragmentach tego ci¹g³ego ods³oniêcia (Fig. 6). Najbardziej po³udniowe stanowisko reprezentuje ni sz¹ czêœæ ogniwa ³upków z Cisownicy formacji grodziskiej (dawniej górne ³upki cieszyñskie), która wykszta³cona jest jako wielki podmorski sp³yw rumoszowy z bardzo du ¹ iloœci¹ egzotyków ska³ zarówno osadowych, jak i magmowo-metamorficznych (Fig. 6A, E). Znajdowane s¹ równie fragmenty wêgla wieku karboñskiego, ich nagromadzenia zwykle towarzysz¹ wapieniom detrytycznym stropowych partii wydzielenia wieku wczesnokredowego (Golonka et al. 2006a). W materiale egzotykowym mo na rozpoznaæ starsze utwory pogranicza jury/kredy z wyj¹tkiem ska³ cieszynitowych. S³omka (1986b) z tego miejsca opisuje przejœcie od olistostromy do sp³ywów rumoszowych (Fig. 6F), a jeden z nich interpretowany jest z kolei jako megaturbidyt (Malik 1994). To prawdopodobnie te utwory po raz pierwszy st¹d opisa³ Tokarski (1947) jako zlepieñce z³o one z otoczaków wapieni i rogowców jurajskich (op. cit.: 10). W obrêbie profilu znajduj¹ siê zachowane struktury podmorskich osuwisk oraz sp³ywy rumoszowe o mi¹ szoœci m, które dokumentuj¹ przekszta³canie siê grzbietu œl¹skiego w aktywn¹, co najmniej od tytonu, kordylierê. Szczytowe partie koldyriery zajmowa³a p³ytkowodna platforma wêglanowa, która rozwinê³a siê na pod³o u zbudowanym z paleozoicznych ska³ osadowych i metamorficznych (S³omka 1986a, 1995, 2001, 2005). Na podstawie jakoœci i iloœci fazy rozproszonej sp³ywy dzielone s¹ na 2 typy: z du ym udzia³em fazy rozproszonej (15 25%), w której dominuje materia³ wêglanowy i niewielka iloœæ wêgla oraz drugi typ z niewielkim udzia³em fazy rozproszonej (do 5%), w obrêbie której zwiêksza siê udzia³ wêgla oraz komponentów ska³ metamorficznych (S³omka 2001, 2005). Ta czêœæ sekwencji osadowej nad So³¹ jest charakterystyczna dla bardziej proksymalnych partii sp³ywów podmorskich, do których materia³ dostarczany by³ z obrze enia basenu protoœl¹skiego (S³omka 2001, Golonka et al. 2006), a nawet niewiele wczeœniej z³o onych osadów w tym samym basenie, szybko póÿniej wyniesionych tektonicznie i redeponowanych do m³odszych osadów. To typowa sytuacja dla

12 94 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor tzw. kanibalizmu w obrêbie basenu sedymentacyjnego, który sam siebie zjada³ w wyniku intensywnych ruchów tektonicznych, którym by³ poddawany (ruchów neokimeryjskich w tym wypadku).

13 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 95 Nieco dalej na pó³noc (ok m; oko³o 0.5 km od ujœcia Koszarawy do So³y) doskonale ods³aniaj¹ siê najstarsze utwory jednostki œl¹skiej formacja wêdryñska, wykszta³cona jako ciemnoszare i czarne utwory marglisto-ilaste o masywnej strukturze (Fig. 6A-D). Charakterystyczne s¹ tutaj bardzo liczne klasty twardych, ale i miêkkich margli, czêsto mocno zdeformowanych, których u³o enie wykazuje sta³¹ kierunkowoœæ. Malik (1994) zdefiniowa³a te utwory jako wirowiec (= zlepieniec) marglowy interpretowany przez autorkê jako osad resedymentowany (debryt = rumoszowiec). To wydzielenie jest bardzo podobne do utworów wystêpuj¹cych w kamienio³omie Nowa Marglownia w Goleszowie i oprócz tej samej pozycji stratygraficznej ma z pewnoœci¹ generalnie tak¹ sam¹ genezê (mimo ró nicy w skali zjawiska) jako efekt podmorskich ruchów masowych w póÿnej jurze. Jeszcze dalej na pó³noc, oko³o 200 metrów na po³udnie od ujœcia Koszarawy do So³y, ods³aniaj¹ siê utwory formacji wapieni cieszyñskich wykszta³cone tutaj jako œrednio- i grubo- ³awicowy flisz wapienny (Fig. 7), gdzie przewa aj¹ œrednio³awicowe detrytyczne oraz pelityczne wapienie frakcjonowane gradacyjnie, niekiedy z hieroglifami organicznymi i/lub rogowcami (Fig. 7C, D). awice maj¹ zró nicowan¹ mi¹ szoœæ, od bardzo cienkich (kilka centymetrów) po grube (60 70 cm) (Fig. 7A, B). W warstwach wapieni wystêpuje wiele struktur powsta³ych w trakcie depozycji z pr¹dów turbidytowych. Do najpowszechniejszych nale ¹ ró nego rodzaju laminacje, g³ównie równoleg³a, falista i smu ysta, przek¹tna (Fig. 7E, F) oraz w ró nej skali rozmycia erozyjne. Pomiêdzy warstwami wapiennymi znajduj¹ siê pakiety ³upków marglistych i ³awice masywnych margli. Materia³ ziarnowy wapieni detrytycznych to przede wszystkim fragmenty wapieni pelitycznych, biogenicznych, ooidy oraz ró nego rodzaju bioklasty (S³omka 2005, Golonka et al. 2006a) a tak e domieszka kwarcu i skalenia (Peszat 1959, 1967). Górne partie wapieni s¹ mocno zbioturbowane do g³êbkoœci 6 cm, co sugeruje, e powstawa³y w warunkach o korzystnych parametrach ekologicznych, w œrodowisku dobrze natlenionym (Golonka et al. 2006a). Wapienie mikrytowe (pelagiczne) wykazuj¹ du e podobieñstwo do szeroko rozprzestrzenionej w Tetydzie facji typu Maiolica (=Biancone) (Golonka et al. 2006a). Na podstawie kalpionellidów wiek wapieni cieszyñskich zosta³ tutaj okreœlony na berias (Nowak 1970). W tej czêœci profilu So³y, pomiêdzy ³awicami wapieni formacji wapieni cieszyñskich wystêpuj¹ y³y pok³adowe (sille) cieszynitów barwy oliwkowo- -zielonej (Fig. 7A, B). Ich gruboœæ siêga 2 m i dokumentuj¹ one iniekcje magm, które intrudowa³y w kompleksy ska³ wapiennych, rozpychaj¹c przestrzenie fug mieêdzy³awicowych. Ska- ³y te s¹ tutaj silnie wtórnie przeobra one (zmetasomatyzowane), a ich pierwotny charakter jest trudny do ustalenia (monchikity?) (Grabowski et al. 2003, 2004). Fig. 6. Ogólny widok prawego brzegu rzeki So³y w ywcu (A) z ods³oniêciami: utworów formacji wêdryñskiej (B) (So³a czêœæ œrodkowa Fig. 4, pkt 4) wykszta³conych jako wirowiec marglowy z³o ony z synsedymentacyjnie zdeformowanych mu³owców (C) oraz z ciemnoszarych i czarnych klastów margli (D); utworów sp³ywów rumoszowych z egzotykami ogniwa ³upków z Cisownicy formacji grodziskiej (E) (So³a czêœæ po³udniowa Fig. 4, pkt 3); oraz utworów synsedymentacyjnie zdeformowanych (F) Fig. 6. General view of right bank of the So³a River (A) with outcrops: Vendrynì Formation deposits (B) (So³a River middle part Fig. 4, point 4) developed as gravelstone marls with synsedimentary deformated mudstones (C) and with dark grey and black clasts of marls (D); debris flow deposits with exotics (E) of the Cisownica Shale Member of the Hradište Formation (So³a River southern part Fig. 4, point 3); and synsedimentary deformated deposits (F)

14 96 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor

15 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 97 Procesy wulkaniczne mia³y miejsce g³ównie w czasie wczesnej kredy, chocia pierwsze ich objawy mog³y ju zaznaczyæ siê we wczesnym tytonie (148.6 ±1.8 mln lat temu) (Grabowski et al. 2003, 2004), podczas otwierania siê basenu protoœl¹skiego (Œl¹czka & S³omka 2001, Golonka et al. 2006a). Intruzje cieszynitowe formuj¹ce dajki i sille przebijaj¹ formacjê wapieni cieszyñskich i notowane s¹ tak e w nadleg³ym litosomie ogniwa ³upków z Cisownicy (Œl¹czka & S³omka 2001). Cieszynity zbudowane s¹ z plagioklazów, augitu, biotytu i chlorytu (Œl¹czka & S³omka 2001, S³omka 2005). W profilu So³y w kilku miejscach mo na przeœledziæ kontakt intruzji z wapieniami cieszyñskimi. Przy sprzyjaj¹cym stanie wód w rzece mo na odnaleÿæ 9 intruzji wulkanicznych. Ods³oniêta sekwencja jest mocno zaanga owana tektonicznie, w wielu miejscach czytelne s¹ drobne uskoki i zafa³dowania. Liczne, mniejsze wychodnie formacji wapieni cieszyñskich znajduj¹ siê na Górze Ma³y i Œredni Grojec. Ska³y te mo na ogl¹daæ w œcianach wyrobisk oraz w pod³o u dróg przecinaj¹cych na wielu poziomach wzniesienie. Stoki i partie szczytowe tej góry by³y do po³owy lat 50. XX wieku objête gospodarcz¹ dzia³alnoœci¹ eksploatacyjn¹. Znajdowa³y siê tam liczne, niedu e wyrobiska wapienia, które do dziœ czytelne s¹ w morfologii wzniesienia w postaci stromych œcian lub amfiteatralnych nisz wyciêtych na stokach. Surowiec wypalany by³ w piecach wapienniczych, z których jeden zachowa³ siê na Ma³ym Grojcu. Zaprzestanie prac wydobywczych uruchomi³o naturaln¹ sukcesjê, i w wielu ma³ych ³omikach brak obecnie wychodni skalnych. Opisywane ods³oniêcie wzd³u So³y jest rekomendowane do objêcia prawn¹ ochron¹ (Laskowicz et al. 1996, Alexandrowicz & Poprawa 2000, Alexandrowicz 2006). Stanowisko: kamienio³om na Jasieniowej Górze Na Jasieniowej Górze (Goleszów) znajduje siê wiele wyrobisk za³o onych w wychodniach formacji wapieni cieszyñskich. Zlokalizowane s¹ one na pó³nocnym i wschodnim stoku wzniesienia. Najpe³niejszy profil ska³ wêglanowych formacji najlepiej eksponowany jest w najwiêkszym z wyrobisk (Fig. 8) oraz w przekopie drogi prowadz¹cej do niego. Sekwencja wapieni, która siê tu ods³ania jest charakterystyczna dla bardziej dystalnych partii sp³ywów podmorskich, które transportowa³y materia³ ze stref p³ytkomorskich w g³¹b basenu protoœl¹skiego. Profil dostêpny do obserwacji jest dynamiczny, w jego obrêbie mo na przeœledziæ zmiany w wykszta³ceniu litologicznym, które zaznaczaj¹ siê gradacyjnym wzrostem iloœci, mi¹ szoœci oraz frakcji materia³u ziarnistego typowych kalcyturbidytów ku górze profilu (Fig. 8A). Fig. 7. Ods³oniêcie cienkou³awiconych wapieni mikrytowych i detrytycznych formacji wapieni cieszyñskich (A, B So³a czêœæ pó³nocna Fig. 4, pkt 2) (z sillem cieszynitów) z licznymi hieroglifami organicznymi na sp¹gach ³awic (C), rzadkimi rogowcami (D) i subtelnymi warstwowaniami riplemarkowymi w obrêbie drobnodetrytycznych wapieni (E, F) Fig. 7. Outcrop of thinbedded micritic and detritic limestones of the Cieszyn Limestone Formation (A, B So³a River northern part Fig. 4, point 2) (with teschenitic sill), with numerous trace fossils on the soles of beds (C), with rare cherts (D) and delicate ripplemarks in finegrained limestones (E, F)

16 98 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Fig. 8. Ogólny widok na nieczynny kamienio³om w Jasieniowej Górze (A) utworów formacji wapieni cieszyñskich z zachowanymi typowymi cechami utworów turbidytowych: ostry erozyjny sp¹g (B), riplemarki (C), warstwowania riplemarkowo-konwolutne (D), jamki wirowe (E), i w wapieniach marglistych skamienia³oœci œladowe Planolites isp. (F) i Chondrites isp. (G) Fig. 8. General view of Jasieniowa Góra abandoned quarry (A) with limestones of the Cieszyn Limestone Formation with typical features of turbiditic deposits: sharp erosive base of bed (B), ripplemarks (C), ripplemark-convolute cross-lamination (D), flutcasts (E), and Planolites isp. (F) and Chondrites isp. (G) trace fossils in marly limestones

17 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 99 Przy drodze wjazdowej do wyrobiska (w przekopie) ods³aniaj¹ siê drobnostratyfikowane, bia³o-szarej barwy wapienie drobnoziarniste; s¹ one prze³awicane warstewkami szarych margli, w obrêbie których zosta³y zidentyfikowane kalpionelle, które wskazuj¹ na tytoñski wiek tych wapieni, podczas gdy najwy sze warstwy w tym kamienio³omie dostarczy³y beriaskiej mikrofauny (przegl¹d danych patrz Golonka et al. 2006b). Przesuwaj¹c siê ku górze profilu stopniowo wzrasta iloœæ prze³awiceñ marglistych, œlady dzia³alnoœci yciowej organizmów w formie bioturbacji widoczne s¹ wewn¹trz i na powierzchniach ³awic (Fig. 8F, G). Wêglanowy materia³ ziarnisty w obrêbie wapieni detrytycznych pochodzi³ z p³ytkowodnych œrodowisk platformy wêglanowej i dostarczany by³ do miejsca, gdzie rozwinê³a siê sedymentacja marglistej facji Coccolithus-Nannoconus, bardzo podobna w wykszta³ceniu do szeroko rozpowszechnionej alpejskiej facji Maiolica (=Biancone) (Golonka et al. 2006b). Iloœæ materia³u wêglanowego w formie bioklastów jest znaczna i wynosi oko³o 33% (Peszat 1967, Ksi¹ - kiewicz 1971). Profil ods³oniêty wzd³u drogi w kamienio³omie koñcz¹ turbidyty wêglanowe, w obrêbie których pojawiaj¹ siê ziarna kwarcu. Najwy sza czêœæ profilu wapieni cieszyñskich ods³ania siê w g³ównej œcianie kamienio³omu. Wykszta³cona jest ona w postaci grubo- i bardzo grubo³awicowych, gradacyjnych gruboziarnistych (miejscami zlepieñcowatych) laminowanych wapieni. W grubiejziarnistych, dolnych partiach sekwencji turbidytowych wystêpuj¹ liczne bioklasty, sk³adaj¹ce siê z pokruszonych muszli ma³ y, œlimaków, liliowców, je owców, igie³ g¹bek i aptychów oraz glonów, które wskazuj¹, e materia³ dostarczany by³ z p³ytkich stref basenowych, z pó³nocnego obrze enia basenu protoœl¹skiego (Ksi¹ - kiewicz 1971). W partiach zlepieñcowych znajduj¹ siê równie ziarna kwarcu, ciemnych wapieni wieku tytoñskiego i wêgli karboñskich dokumentuj¹ce mocno zaanga owan¹ erozjê siêgaj¹c¹ w obszarze Ÿród³owym ska³ pod³o a (Golonka et al. 2006). Udzia³ kwarcu w wapieniach jest zmienny, jego domieszka mo e byæ znaczna, w dolnych zlepieñcowatych partiach wapieni detrytycznych mo e stanowiæ nawet 50% ska³y (Ksi¹ kiewicz 1971, Peszat 1967). Typowe nastêpstwo facjalne (które mo na obejrzeæ miêdzy innymi w niniejszym ods³oniêciu na Jasieniowej Górze) w obrêbie wapieni formacji wapieni cieszyñskich, gdzie dolna partia profilu zdominowana jest przez wapienie z kalpionellami, natomiast górna obfituje w wapienie detrytyczne, by³a podstaw¹ rozdzielenia wapienia cieszyñskiego na dwie podjednostki (Uhlig 1901, Burtan et al. 1937, Ksi¹ kiewicz 1971, Peszat 1976, S³omka 1986a), które ewentualnie powinny funkcjonowaæ w randze ogniw. Analiza materia³u mikropaleontologicznego na bazie zespo³ów nanoplanktonu oraz dinocyst wskazuj¹, e sekwencja osadowa ods³aniaj¹ca siê w wyrobisku w Jasieniowej Górze powstawa³a na prze³omie tytonu i beriasu (Golonka et al. 2006b). Stanowisko to jest proponowane do europejskiej sieci geostanowisk (Alexandrowicz 2006). Stanowisko: kamienio³om Leszna Górna W obrêbie czynnego kamienio³omu w Lesznej Górnej ods³aniaj¹ siê utwory formacji wapieni cieszyñskich ( dolne i górne wapienie cieszyñskie ) wykszta³cone jako œrednio- i gruborytmiczny flisz wapienny (Fig. 9 11). Na kilku poziomach eksploatacyjnych kamienio³omu obserwowaæ mo na zarówno zró nicowanie litofacjalne tych warstw, jak i bardzo dobrze widoczne zjawiska tektoniki fa³dowej i uskokowej (Fig. 11). Sumaryczna mi¹ szoœæ ods³aniaj¹cych siê tutaj utworów osi¹ga oko³o 120 metrów. Flisz ten reprezentowany jest g³ównie przez utwory kalcyturbiditów i kalcyfluksoturbiditów (por. Malik 1994) (Fig. 10), z pe³n¹ gam¹

18 100 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor

19 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 101 sedymentacyjnych cech typowych zarówno dla wewnêtrznej czêœci sto ka, jak i dla sto ka zewnêtrznego modelu podmorskiej sedymentacji turbidytowej (por. Mutti & Ricci Lucchi 1975, S³omka 1986, Stow 1986, Mutti & Normark 1987, Ghibaudo 1992, Reading & Richards 1994, Lowe 1997, Shanmugam 2000). G³ówna czêœæ ods³aniaj¹cych siê tutaj utworów jest beriaskiego wieku, jedynie najstarsze czêœci najni szych poziomów eksploatacyjnych w kamienio³omie mog¹ byæ górnotytoñskie. Uderzaj¹c¹ cech¹ tych utworów jest ich wykszta³cenie facjalne odpowiadaj¹ce drobnoigruborytmicznym kalcyturbidytom, przy czym wy sze stratygraficznie ³awice charakteryzuj¹ siê cyklem ³awic grubiej¹cych ku górze (Fig. 9A) i przez to odpowiadaj¹cych zespo³owi facjalnemu lobów depozycyjnych i ich obrze enia. Starsza sekwencja, drobnorytmiczna, odpowiada³aby w takim razie zespo³owi facjalnemu sto ka zewnêtrznego (Malik 1994). I w jednym i w drugim kompleksie zauwa yæ mo na wiele cech sedymentacyjnych osadów, wskazuj¹cych na bardzo yw¹ synsedymentacyjn¹ tektonikê, wyra on¹ du ¹ iloœci¹ utworów resedymentowanych: osuwiska i sp³ywy podmorskie (Fig. 9A-B); wielkie, du e i ma³e litoklasty (zw³aszcza ilasto-margliste) w wapieniach (Fig. 9C-F); grubobiodetrytyczne wapienie z frakcjonalnym uziarnieniem etc. (Fig. 10). Pe³ne sekwencje Boumy mo na odczytaæ w wielu ³awicach wapiennych, zakoñczonych marglistymi czêœciami sekwencji intensywnie zbioturbowanych (Fig. 10E, F). Krótki opis najwa niejszych cech osadów tutaj siê ods³aniaj¹cych przedstawi³a Malik (1994), przy czym nale y wzi¹æ pod uwagê, e ze wzglêdu na postêp eksploatacji w przeci¹gu ostatnich 15 lat ods³oniêtych zosta³o co najmniej kilkanaœcie dwadzieœcia parê metrów starszej czêœci formacji. Nota bene miejsce to jeszcze czeka na szczegó³owe profilowanie sedymentologiczne i na tej podstawie szersz¹ interpretacjê paleoœrodowiskowo- -paleogeograficzn¹. Reasumuj¹c powy sze uwagi do poszczególnych stanowisk wydaje siê, e jednym z najciekawszych zjawisk wystêpuj¹cych w ich obrêbie s¹ efekty procesów ruchów masowych typu osuwisk podmorskich, sp³ywów rumoszowych, kalcyfluksoturbidytów itp., generalnie mniejszej/wiêkszej skali procesów resedymentacji, jakie mia³y miejsce w basenie protoœl¹skim na prze³omie jury i kredy. Dokumentuj¹ one przebieg procesu przekszta³cania grzbietu œl¹skiego w aktywn¹ kordylierê. W trakcie sedymentacji utworów formacji wêdryñskiej [dawniej ³upków cieszyñskich dolnych; stanowiska: Goleszów Nowa Marglownia, So³a (czêœæ œrodkowa)], czyli w póÿnym kimerydzie wczesnym tytonie, materia³ okruchowy prawdopodobnie dostarczany by³ g³ównie z grzbietu Baška Inwa³d. W jego obrêbie w tym czasie zaczê³y pojawiaæ siê izolowane wyspy, które dostarcza³y materia³ okruchowy pochodz¹cy z niszczenia p³ytkomorskich platform wêglanowych i obszarów je otaczaj¹cych, w g³êbsze partie basenu. Fig. 9. Objawy podmorskich synsedymentacyjnych ruchów masowych w obrêbie formacji wapieni cieszyñskich w czynnym kamienio³omie w Lesznej Górnej reprezentowane przez: ma³e osuwiska podmorskie (A, B), wielkie resedymentowane klasty ilaste i wapienne (C, D) niekiedy frakcjonowane w drobnodetrytycznych wapieniach (E, F) Fig. 9. Synsedimentary features of submarine mass movements in the Cieszyn Limestone Formation in Leszna Górna active quarry represented by: small submarine debris flow (A, B), huge resedimented shales and carbonate clasts (C, D) sometimes with fractionation in finedetritic limestones (E, F)

20 102 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor

21 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 103 Z kolei konsekwentne dÿwiganie siê obszarów Ÿród³owych, jakim by³y wtedy otaczaj¹ce basen protoœl¹ski grzbiety œl¹ski i Baška Inwa³d, doprowadzi³o do sedymentacji utworów grubookruchowych w postaci olistolitów, wirowców marglowych, zeœlizgów bloków wapieni typu sztramberskiego etc. (Nowak 1973, S³omka 1986b, 2001). Kolejnym efektem dÿwigania siê grzbietu œl¹skiego na skalê ponadregionaln¹ by³o powstanie pod koniec wczesnego tytonu grubego kompleksu osadów resedymentowanych (osady sp³ywów rumoszowych), który w morawskiej czêœci Karpat jest opisywany jako tzw. poziom ropicki (Eliaš 1970, Menèik et al. 1983). Przypuszczalnie jego stratygraficznym i facjalnym ekwiwalentem s¹ utwory resedymentowane opisywane z Nowej Marglowni w Goleszowie, jak sugeruje to S³omka (1986b, 2001). Kolejne przyspieszenie w wynurzaniu siê kordyliery œl¹skiej mia³o miejsce w beriasie, kiedy na szerok¹ skalê powstawa³y detrytyczne wapienie formacji wapieni cieszyñskich, tworz¹ce siê w wyniku destrukcji p³ytkowodnych platform wêglanowych okalaj¹cych grzbiet œl¹ski (Matyszkiewicz & S³omka 1994, 2004, Krobicki & S³omka 1999, S³omka & Krobicki 2000). Efekt wynurzania by³ tak intensywny i szybki, e obj¹³ on równie fragmenty dna basenu, na którym jeszcze niedawno trwa³a sedymentacja pelagiczna, co doprowadzi³o do swoistego kanibalizmu w basenie protoœl¹skim (Krobicki & S³omka 1999, S³omka 2001). Nie by³oby to mo liwe, gdyby nie intensywne synsedymentacyjne ruchy tektoniczne w tej czêœci Tetydy zwi¹zane z ruchami neokimeryjskimi orogenezy alpejskiej (Krobicki 1996, Golonka et al. 2003; por. Middleton & Hampton 1973, Stampfli et al. 1998, Shanmugam 2002, Dasgupta 2003, Payros & Pujalte 2008 z literatur¹ tam cytowan¹). Beriaski epizod resedymentacji w basenie protoœl¹skim zwi¹zany by³ praktycznie wy- ³¹cznie z destrukcj¹ platform wêglanowych i wydÿwigniêtych utworów fliszu wapiennego formacji wapieni cieszyñskich. W walan ynie natomiast dosz³o do erozji ska³ pod³o a (pierwsze egzotyki ska³ magmowych i metamorficznych) i zwiêkszaj¹ca siê przez to iloœæ materia³u klastycznego doprowadzi³a do zast¹pienia sedymentacji fliszu wapiennego przez flisz silikoklastyczny (S³omka 2001). Flisz wapienny najpóÿniejszej jury/najwczeœniejszej kredy formacji wapieni cieszyñskich znajduje dobre odpowiedniki w wielu systemach fliszowych/fliszopodobnych w Europie i poza ni¹ (Payros & Pujalte 2008 z cytowan¹ tam literatur¹) i jest uderzaj¹ce, e podobnie jak w Karpatach (Matyszkiewicz & S³omka 1994), w wielu wypadkach jednym z podstawowych sk³adników ziarnowych tych utworów s¹ ooidy, jako resedymentowane ziarna z p³ytkomorskich platform wêglanowych, bêd¹cych obszarami Ÿród³owymi dla systemów wapiennych turbidytów/fluksoturbidytów (Price 1977, Ruiz-Ortiz 1983, Wright & Wilson 1984, Eberli 1987, Cooper 1989, 1990, Zempolich & Erba 1999, Wright 2004, Robin et al. 2005, Brookfield et al. 2006). Fig. 10. Wapienie organodetrytyczne warstwowane frakcjonalnie (A, C) niekiedy z idetyfikowaln¹ faun¹ w sp¹gu (B: o ostrygi Nanogyra sp.; kj kolec je owca) i konwolucjami w stropie (C, D) oraz skamienia³oœciami œladowymi w bardziej marglistej czêœci (E, F Chondrites isp.), rzadko z rogowcami (G) Fig. 10. Organodetrital limestones with gradational fractionation (A, C) sometimes with identifiable fossils at the base of beds (B: o Nanogyra sp. oyster; kj echinoid spine) and convolution in the top (C, D) and trace fossils in more marly parts of bed (E, F Chondrites isp.), and rarely with cherts (G)

22 104 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Fig. 11. Ogólny widok kamienio³omu w Lesznej Górnej (A) z intensywnie sfa³dowanymi utworami formacji wapieni cieszyñskich (B-E) Fig. 11. General view of Leszna Górna quarry (A) with intensive folded deposits of the Cieszyn Limestone Formation (B-E)

23 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 105 Z drugiej strony w obrêbie utworów resedymentowanych znaleÿæ mo na fragmenty (jako olistolity/egzotyki) budowli organicznych typu raf koralowo-glonowych lub mikrobialno- -g¹bkowych kopców mu³owych (Karpaty Matyszkiewicz & S³omka 2004, inne lokalizacje Payros & Pujalte 2008), które dokumentuj¹ szerok¹ gamê p³ytkowodnych facji platform wêglanowych w obszarach Ÿród³owych. Bior¹c pod uwagê wszystkie wzmiankowane w¹tki od rekonstrukcji p³ytkowodnych œrodowisk wêglanowej sedymentacji w obszarach Ÿród³owych (patrz równie ni ej), poprzez yw¹ synsedymentacyjn¹ tektonikê neokimeryjsk¹ katalizuj¹c¹ powstawanie ró - nych utworów resedymentowanych, a do izochronicznych z nimi pocz¹tków podmorskiej aktywnoœci wulkanicznej (cieszynity Grabowski et al. 2003, 2004), nale y je wi¹zaæ z coraz wiêksz¹ geotektoniczn¹ aktywnoœci¹ kordyliery œl¹skiej (Poprawa et al. 2004, 2005). Pierwotnie by³a ona prawdopodobnie fragmentem platformy wschodnioeuropejskiej, oderwanej od niej wskutek krótkotrwa³ego, poronnego ryftu, który przypuszczalnie nie doprowadzi³ jednak do pe³nej oceanizacji basenu protoœl¹skiego (Narêbski 1990), mimo jego w³¹czenia do ci¹g³ego systemu ryftowego miêdzy otwieraj¹cym siê Atlantykiem na zachodzie, poprzez ocean liguryjsko-peniñski w centrum a do ga³êzi czarnohorsko-sinajskiej basenów Karpat ukraiñsko-rumuñskich na wschodzie (Mišík 1992, Golonka & Krobicki 2004, Krobicki et al. 2005, Rogoziñski & Krobicki 2006 z literatur¹ tam cytowan¹). Ska³ki andrychowskie Na terenie Karpat zewnêtrznych ods³aniaj¹ siê izolowane wyst¹pienia bloków wapieni wieku jura paleocen. Okreœlane s¹ one ogóln¹ nazw¹ ska³ek andrychowskich. Wyst¹pienia ska- ³ek tworz¹ w¹ski, ale wyraÿny w morfologii pas 7 km d³ugoœci i szerokoœci nie przekraczaj¹cej 250 metrów, znajduj¹cy siê w okolicach miasta Andrychów. Do klasycznych ods³oniêæ nale ¹ lokalizacje w Roczynach, Targanicach oraz Inwa³dzie, z których dwie ostatnie s¹ objête ochron¹ prawn¹ w kategorii pomnika przyrody (Alexandrowicz & Poprawa 2000). Ska³ki te wystêpuj¹ przy brzegu jednostki œl¹skiej i wed³ug najnowszych badañ nale y je uznaæ za olistolity, które wraz z olistolitami kredowych i paleogeñskich utworów Karpat fliszowych (g³ównie jednostki podœl¹skiej) maj¹ charakter olistostromy tkwi¹cej w mioceñskich osadach znanych z zapadliska przedkarpackiego (Olszewska et al. 2008). Pierwotnie utwory te jako olistolity zosta³y przemieszczone w g³êbsze partie basenu karpackiego (Koszarski 1990, Œl¹czka & Kaminski 1998, Golonka & Krobicki 2006), a ich ostateczne ulokowanie odbywa³o siê prawdopodobnie w póÿnym paleogenie i neogenie pod wp³ywem przesuwaj¹cej siê w kierunku pó³nocnym pryzmy akrecyjnej. Paleogeograficznie utwory wêglanowe buduj¹ce ska³ki powsta³y na wyniesieniu Baška Inwa³d, które oddziela³o basen protoœl¹ski o znacznych g³êbokoœciach od epikontynentalnego, p³ytkiego zbiornika zwanego basenem bachowickim, który znajdowa³ siê na platformie pó³nocnoeuropejskiej (patrz Golonka et al. 2008, ten zeszyt). Wapienie ska³ek andrychowskich powstawa³y w ró nych warunkach oraz w ró nych pozycjach batymetrycznych w obrêbie tego wyniesienia. Opisywane wœród nich s¹ facje p³ytkowodne rafowe i przyrafowe, które przyporz¹dkowywane s¹ centralnej strefie grzbietowej wyniesienia, ale równie facje g³êbsze odpowiadaj¹ce warunkom panuj¹cym na sk³onie. Historia badañ geologicznych nad

24 106 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor utworami ska³ek wapiennych Karpat zewnêtrznych ma d³ugoletni¹ tradycjê. Pierwsze opracowania naukowe powsta³y ju w pierwszej po³owie XIX wieku i od tego czasu s¹ nieustannie kontynuowane w zakresie litologii, stratygrafii, paleontologii, genezy, paleogeografii (np. Zeuschner 1849a, b, Uhlig 1902, 1907, Ksi¹ kiewicz 1935a, b, 1951a b, 1965, 1968, Konior 1938, Nowak 1959, 1973, 1983, 1986, Bieda et al. 1963, Geroch et al. 1967, Ksi¹ kiewicz & Liszkowa 1972, Koszarski 1990, Gasiñski 1998, Olszewska & Wieczorek 2001, Golonka & Krobicki 2006, Olszewska et al i prace tam cytowane). Przy braku zachowanych wiêkszych fragmentów ska³ powsta³ych w warunkach p³ytkowodnych w zbiornikach karpackich materia³ ze ska³ek andrychowskich sta³ siê kluczowym w rozpoznaniu tych stref zbiornika. Ska³ki andrychowskie to najwiêksze wychodnie jednych z najstarszych wapiennych utworów karpackich. Stanowisko: Inwa³d Ska³ka inwa³dzka znajduje siê na po³udnie od miasta Andrychów i tworzy j¹ du y blok wapienny o d³ugoœci 500 m oraz 70 m szerokoœci (Koszarski 1990). W jego obrêbie, na wzgórzu Wapiennica, by³y pozak³adane liczne wyrobiska (Ksi¹ kiewicz 1935a) i zarazem by³ to g³ówny poligon podstawowych i biostratygraficznych analiz Zeuschnera (1849a, b) oraz Ksi¹ kiewicza (1935a, 1951, 1962, 1965, 1968, 1971). Wychodnie ska³ek andrychowskich najlepiej eksponowane s¹ w obrêbie nieczynnego kamienio³omu Wapiennik (Fig. 12), znajduj¹cego siê oko³o 200 m od przystanku PKP, przy drodze prowadz¹cej do Zagórnika. Aktualnie ods³oniêcia s¹ niewielkie, izolowane, wystêpuj¹ce w œcianach nieg³êbokiego wyrobiska. Ska³y dostêpne s¹ do obserwacji ponadto w luÿno rozrzuconych blokach ró nej wielkoœci na jego dnie. Kamienio³om znajduje siê we wschodniej czêœci ska³ki. Przed za³o eniem wyrobiska ska³ka inwa³dzka znaczy³a siê tu w morfologii terenu wyraÿnym pagórem, obecnie wiêksza czêœæ jej niegdysiejszych wychodni zosta³a wyeksploatowana. Przedmiotem eksploatacji by³y wapienie inwa³dzkie, reprezentuj¹ce facjê szeroko rozprzestrzenion¹ w Karpatach zwan¹ facj¹ sztrambersk¹, od klasycznej lokalizacji tych wapieni na Morawach w Czechach. Ods³aniaj¹ce siê wapienie s¹ twarde, drobno- do gruboziarnistych, silnie spêkane, barwy bia³ej, kremowej, szarawej ze s³abo widoczn¹ stratyfikacj¹ (Fig. 12A, B). Zawieraj¹ zespo³y ró norodnych skamienia³oœci, w inwentarzu wyró nia siê glony, je owce, koralowce, mszywio³y, œlimaki, ramienionogi, ma³ e, wskazuj¹ce na œrodowiska przyrafowe. Na ich podstawie oszacowany zosta³ wiek tych utworu na póÿny tyton (Zeuschner 1849a, b, Zittel 1870, Ksi¹ kiewicz 1951, 1962, 1965, 1971b, Nowak 1976). Potwierdzaj¹ to równie ostatnie badania fauny otwornic [m.in., Pseudocyclammina lituus (Yoko) Yokoyama, Valvulina alpina Dragastan, V. lugeoni Septfontaine, Protomarssonella cf. dumortieri (Schwager), Paleogaudryina cf. varsoviensis (Bielecka et Po aryski), Mohlerina basiliensis (Mohler), Quinqueloculina mitchurini Dain, Q. verbizhiensis Dulub, Q. stellata Matsieva et Temirbekova, Istriloculina fabaria Matsieva et Temirbekova, Scythiloculina confusa Neagu, Trocholina alpina (Leupold), Andersenolina perconigi Neagu, A. elongata (Leupold), Spiroloculina cf. subpanda Lloyd, Nautiloculina sp.] i wapiennych dinocyst reprezentowanych przez: Carpistomiosphaera tithonica Nowak, Colomisphaera carpathica (Borza), C. ornata Nowak, Stomiosphaera moluccana Wanner, Cadosina fusca Wanner, C. parvula Nagy (Olszewska & Wieczorek 2001). Zw³aszcza otwornice maj¹ wyraÿnie charakter zespo³u zwi¹zanego ze œrodowiskiem rafo-

25 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 107 wym. Ponadto œlimaki z nerinei [Wieczorek 1988: Pentaptyxis staszycii (Zeuschner), Trochoptygmatis carpathica (Zeuschner), Ptygmatis pseudobruntrutana (Gemmellaro), Sculpturea zeuschneri (Peters), Cryptoplocus succedens (Zittel), Diptyxis Pchelintsev)] czy ramienionogi [Smirnova 1975: Cyclothyris astieriana (d Orbigny), Lacunosella lacunosa (Schlotheim), L. pachytheca (Zeuschner), Weberithyris moravica (Glocker), Juralina? formosa (Zeuschner), Tropeothyris bieskidensis (Zeuschner), T. tychoviensis (Suess), Galliennithyris insignis (Zeuschner), G. simplicissima (Zeuschner), Zeillerina magasiformis (Zeuschner), Terebrataliopsis czapskiana (Zeuchner), Carpatothyris repanda (Zeuschner)] potwierdzaj¹ póÿnotytoñski wiek wapieni inwa³dzkich. Dodatkowo, prawie wszystkie wymienione gatunki obu typów znane s¹ z klasycznej lokalizacji dla wapieni typu sztramberskiego i przez to s¹ charakterystyczne dla p³ytkowodnej sedymentacji œrodowisk rafowych (b¹dÿ œrodowisk wokó³rafowych) (Nekvasilová 1977, Krobicki 1994, 1995). Znajduj¹ siê tu tak e twarde margle zawieraj¹ce mikrofaunê otwornicow¹ póÿnokampañsk¹ i mastrychck¹ (Ksi¹ kiewicz 1951, Ksi¹ kiewicz & Liszkowa 1972, Gasiñski 1998). W kamienio³omie w kilku miejscach widoczny jest kontakt pomiêdzy wapieniami inwa³dzkimi a mylonitami (Fig. 12C, D) oraz liczne lustra tektoniczne. Ska³ki kontaktuj¹ obocznie z osadami nale ¹cymi do jednostek œl¹skiej i podœl¹skiej (Ksi¹ kiewicz 1971, Ksi¹ kiewicz & Liszkowa 1971, Nowak 1986, Gasiñski 1989, Golonka & Krobicki 2006). Fig. 12. Wapienie typu sztramberskiego (A-C) i mylonity (C, D) w nieczynnym kamienio³omie w Inwa³dzie Fig. 12. Štramberk-type limestones (A-C) and mylonitized rocks (C, D) in Inwa³d abandoned quarry

26 108 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor Stanowisko: Targanice Ska³ki Targanic nale ¹ do zachodniego krañca pasa andrychowskiego. W rejonie Targanic (na S od Andrychowa) wystêpuj¹ 2 ska³ki rozdzielone utworami nale ¹cymi do jednostki podœl¹skiej (Nowak 1986, Olszewska & Wieczorek 2001). Wiêksza pó³nocna, ma co najmniej 300 m d³ugoœci, d³ugoœæ mniejszej po³udniowej, ocenia siê na oko³o 30 m (Koszarski 1990) (Fig. 13). W utworach ska³ek znajduj¹cych siê w Targanicach znajduje siê najbardziej kompletny profil serii ska³kowej, gdy ods³aniaj¹ siê tu utwory jury, kredy oraz paleogenu wêglanowego. Profil Targanic nie jest jednak profilem ci¹g³ym, poszczególne elementy nie wykazuj¹ ze sob¹ œcis³ych zwi¹zków w zakresie ci¹g³oœci stratygraficznej, bloki ró nowiekowych ska³ kontaktuj¹ ze sob¹ niezgodnie. Ska³y, które siê tu ods³aniaj¹ przyporz¹dkowywane s¹ do serii andrychowskiej oraz wi¹zane s¹ z podœl¹skim obszarem sedymentacyjnym. Najlepszy profil ska³kowy ods³ania siê w dolinie potoku Targaniczanka (Wieprzówka) w miejscowoœci Targanice Dolne, na po³udnie od posterunku lokalnej Stra y Po arnej. Utwory jurajskie odkryte w lewej skarpie doliny wystêpuj¹ w formie du ych, zniekszta- ³conych deformacyjnie w p³aty, bloków wapiennych. Zbudowane s¹ z twardego wapienia rogowcowego o barwie szaro-kremowej, smugowanego, w centralnych partiach bardziej mi¹ - szych ³awic z rogowcami (Fig. 13A-D). Analizy mikropaleontologiczne (Olszewska & Wieczorek 2001) wskazuj¹ na obecnoœæ licznych organicznych komponentów o charakterze bioklastów, tj. radiolarie, spikule g¹bek, fragmenty liliowców planktonicznych (Saccocoma sp.) oraz otwornice [Globuligerina cf. oxfordiana Grigelis, Protomarssonella jurassica (Mitjanina), Glomospira variabilis Kübler et Zwingli, Protopeneroplis striata Weynschenk, Opthalmidium aff. marginata Wiœniewski, Paalzowella sp., Lenticulina sp., Spirillina sp.], dziêki którym zosta³ oszacowany wiek sedymentacji osadu tej ska³ki na wczesny œrodkowy oksford. W obrêbie zespo³u skamienia³oœci notuje siê du e podobieñstwo do zespo³ów wystêpuj¹cych w po³udniowej czêœci platformy europejskiej (Golonka 1978, Olszewska & Wieczorek 2001), przez co mo na je traktowaæ jako ich ekwiwalent, z tym e otwartych œrodowisk morskich (Golonka & Krobicki 2006). Osady o takim charakterze w oksfordzie deponowane by³y w oddaleniu od raf (Ksi¹ kiewicz 1951), na relatywnie du ych g³êbokoœciach w obrêbie sk³onu wyniesienia Baška Inwa³d. Powy ej g³ównego ods³oniêcia, w dolinie potoku, wœród aluwiów mo na odnaleÿæ ró nych rozmiarów (œrednica do ponad 1 m) bloki wapienne zbudowane ze ska³y wapiennej masywnej, makroskopowo podobnej do wapieni inwa³dzkich, ale z du ymi rogowcami (Fig. 13E, F). Profil ska³ki targanickiej obejmuje równie m³odsze utwory wapienne. Warto o nich wspomnieæ, bo stanowi¹ ci¹g w tej odkrywce, w obrêbie jednego obiektu. Kolejno, w brzegu Targaniczanki znajduj¹ siê wychodnie wapieni rogowcowych o podobnym litologicznym wykszta³ceniu. Jest to ska³a wyraÿnie drobno i œredniou³awicona (mi¹ szoœæ 2 10 cm), zwykle twarda, poœród ³awic skrzemionkowanych wystêpuj¹ tak e odmiany wapieni bardziej miêkkich, marglistych, zawieraj¹ce spore domieszki minera³ów ilastych. Mikroskamienia³oœci obecne w tej skale, w tym zespo³y otwornic planktonicznych, wskazuj¹ na póÿnokredowy wiek sedymentacji (Gasiñski 1998), osad uwa any jest za kampañski (Ksi¹ kiewicz 1951). Te ska- ³y wapienne wykazuj¹ podobieñstwo litologiczne z szeroko rozpowszechnion¹ facj¹ w Karpatach Centralnych typu Maiolica (Golonka & Krobicki 2006). Dalej, z biegiem strumienia, ods³aniaj¹ siê mocno zdeformowane tektonicznie ska³y margliste. Bogate zespo³y otwornic, w tym dominuj¹cych otwornic planktonicznych (Nowak

27 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 109 Fig. 13. Ogólny widok olistolitu w Targanicach (A, B) z silnie sfa³dowanymi utworami bia³ych pelagicznych wapieni typu Maiolica (C, D) z rogowcami (D strza³ka) oraz izolowany blok biogenicznych wapieni z rogowcami (E, F) Fig. 13. General view to Targanice olistoliths (A, B) with strongly folded white pelagic limestones of Maiolica-type facies (C, D) with cherts (D arrow) and isolated block of biogenic cherty limestones (E, F)

28 110 A. Waœkowska-Oliwa, M. Krobicki, J. Golonka, T. S³omka, A. Œl¹czka & M. Doktor 1976) pozwoli³y na wydatowanie tego utworu na mastrycht. Ska³y te wykazuj¹ du e podobieñstwo do wapieni jednostki podœl¹skiej, zwanych marglami egociñskimi. Kolejno, przemieszczaj¹c siê w dó³ rzeki, odkryte s¹ bloki twardych wapieni gruboziarnistych o charakterze wapieni allodapicznych, stratyfikowanych, rozpadaj¹cych siê na p³yty do 20 cm mi¹ szoœci wystêpuj¹ce w zapiaszczonym matrix o charakterze skalnego b³ota. S¹ to wapienie orgnodetrytyczne, materia³ ziarnowy sk³ada siê z klastów o ró nym stopniu obtoczenia bêd¹cych fragmentami organicznymi mszywio³ów, du ych otwornic oraz glonów z rodzaju Lithothamnium. Ziarnom wêglanowym towarzyszy tak e spora domieszka kwarcu detrytycznego. Przypuszcza siê, e wapienie te powsta³y w paleocenie (Ksi¹ kiewicz 1951). Ska³ka ta stanowi ostatni blok wapienny ods³aniaj¹cy siê w profilu Targanic i kontaktuje od pó³nocy z górnokredowymi marglami zaliczanymi do jednostki podœl¹skiej. W Targanicach dobre ods³oniêcia ska³ wêglanowych znajduj¹ siê ponadto w nieczynnym kamienio³omie, gdzie ods³aniaj¹ siê górnojurajsko-dolnokredowe (póÿny oksford wczesny tyton) (Ksi¹ kiewicz 1935b, 1958) wapienie typu sztramberskiego oraz warstwa zlepieñca, nakryte szarymi marglami wieku wczesnomastrychskiego (Geroch et al. 1976). Stanowisko: Roczyny W Roczynach ods³aniaj¹ siê najbardziej zachodnie bloki ska³ek andrychowskich. Ska³ka wapienna w Roczynach nale y do najwiêkszych olistolitowych wapieni, wystêpuj¹cych na powierzchni, znajduj¹cych siê w obrêbie ska³ fliszowych Karpat zewnêtrznych na terenie Polski. Szacuje siê, e jej rozmiary siêgaj¹ 700 m d³ugoœci (Ksi¹ kiewicz 1935a, Koszarski 1990). Sk³ada siê ona ze œrodkowo-górnojurajskich wapieni krynoidowych, wapieni inwa³dzich oraz wapieni krzemionkowych, tak e z mylonitów oraz górnokredowych zlepieñców, wapieni krynoidowych i margli (Olszewska & Wieczorek 2001). Wapienie krynoidowe wystêpuj¹ w formie izolowanych bloków. S¹ to szare wapienie ziarniste, zawieraj¹ liczne bioklasty: krynoidy, mszywio³y, ma³ oraczki oraz rzadkie otwornice. Zespo³y skamienia³oœci wystêpuj¹ce w tych ska³ach, choæ liczne i zró nicowane nie da³y ewidentnych datowañ biostratygraficznych. Czas ich sedymentacji szacowany jest na œrodkow¹ jurê (Ksi¹ kiewicz 1935a, 1968, Golonka & Krobicki 2006). Olszewska & Wieczorek (2001) uwa aj¹, i mog³y one powstawaæ w keloweju, w spokojnych warunkach p³ytkowodnych, na g³êbokoœci kilkudziesiêciu metrów. M³odsze s¹ ska³ki wapienia rogowcowego (Fig. 14). S¹ to wapienie jasne, kremowe, szare, twarde, zawieraj¹ce p³askury krzemienne przebarwiaj¹ce siê na kolor szary lub br¹zowy lub koncentracje krzemionki w formie czertów (Fig. 14B-E). Z tych ska³ oznaczono bogaty zespó³ skamienia³oœci (Olszewska & Wieczorek 2001): otwornic [Epistomina sp., Globuligerina cf. oxfordiana Grigelis, Paalzowella turbinella Gümbel, Ophtalmidium aff. strumossum (Gümbel)], spikule g¹bek, fragmenty je owców, dinocysty [Colomisphaera fibrata (Nagy), Crustocadosina semiradiata (Wanner)]. Wed³ug wskazañ paleoekologicznych analizowanych skamienia³oœci wapienie te mog³y powstawaæ w œrodowisku sublitoralnym (Olszewska & Wieczorek 2001). Ich wiek ocenia siê na oksford (Ksi¹ kiewicz & Liszkowa 1972, Olszewska & Wieczorek 2001). Kolejna odmiana wapienna, bardzo zbli ona do wapienia inwa³dzkiego (typu sztramberskiego) jest barwy kremowej, szarawej reprezentuj¹ca typowy wapieñ ziarnisty, o klastach od drobnych do grubych, w których oznaczono liczne skamienia³oœci otwornic, zoospory kalpionelli, œlimaków, je owców, którym towarzysz¹ mikroonkoidy i zooidy (Zeuschner 1849a, b,

29 Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne 111 Olszewska & Wieczorek 2001). Zespo³y skamienia³oœci wskazuj¹ na póÿnotytoñski wiek tych ska³ i sugeruj¹ œrodowisko sedymentacji w warunkach p³ytkowodnych, w obrêbie œrodowiska przyrafowego (Olszewska & Wieczorek 2001). Ska³ka w Roczynach kontaktuje z osadami jednostki œl¹skiej i podœl¹skiej (Nowak 1959, 1986) (Fig. 14F). Fig. 14. Pelagiczne wapienie typu Maiolica w olistolicie z Roczyn (A) z licznymi rogowcami (B-E) otoczone górnokredowymi marglami (F) Fig. 14. Pelagic limestones of Maiolica-type as olistolith in Roczyny (A) with numerous cherts (B-E) surrounded by Upper Cretaceous marls (F)