TECHNOLOGIA INFORMACYJNA W ZARZĄDZANIU

Transkrypt

1 OŚRODEK DOSKONALENIA NAUCZYCIELI W POZNANIU Mirosława Szudera TECHNOLOGIA INFORMACYJNA W ZARZĄDZANIU NA PRZYKŁADZIE SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 2 W MUROWANEJ GOŚLINIE Praca dyplomowa Promotor: mgr Adam Antoniewicz POZNAŃ 2002

2 Spis treści Wykaz oznaczeń i skrótów Wstęp 1. Komputery w dydaktyce 1.1. Środowisko szkolne 1.2. Zarys historii informatyzacji szkoły 1.3. Technologia informacyjna jako element reformy edukacji 2. Zarządzanie szkołą 2.1. Rola dyrektora w zarządzaniu szkołą 2.2. Różne aspekty informatyzacji zarządzania szkołą 3. Praktyczne zastosowanie komputerów w zarządzaniu szkołą 3.1. Oprogramowanie użytkowe 3.2. Oprogramowanie wspomagające zarządzanie szkołą 3.3. Wykorzystanie Internetu i wydawnictw multimedialnych 4. Kierunki rozwoju Zakończenie Bibliografia 2

3 Komputer to najpotężniejsze narzędzie intelektualne, jakim dysponuje człowiek od czasu wynalezienia języka, udoskonalonego następnie przez alfabet i druk. Laureat Nagrody Nobla Roger Sperry Wykorzystanie komputerów to zjawisko trwałe i nieodwracalne. Człowiek, bowiem nie zrezygnuje z tak potężnego narzędzia, które ułatwia mu życie. Burzliwy rozwój techniki informacyjnej spowodował, że nie istnieje już praktycznie żadna dziedzina życia, w której nie wykorzystuje się komputerów. Uważam, że w polskiej szkole nie jesteśmy już na etapie pytania czy warto stosować technologię informacyjną, lecz jak to zrobić najrozsądniej. Niniejsza praca przedstawia wykorzystanie technologii informacyjnej w zarządzaniu Szkołą Podstawową nr 2 w Murowanej Goślinie. Chciałam pokazać, w jakich obszarach działalności szkoły i do jakich prac, można zastosować technologię informacyjną, a także, z jakich programów komputerowych mogą korzystać osoby zarządzające szkołą, ze szczególnym podkreśleniem roli dyrektora. Badając rozwój informatyzacji szkoły i dokładnie opisując stan obecny chciałam wykazać ogromne znaczenie tej technologii w zarządzaniu szkołą, wręcz jej niezbędność dla sprawnego i efektywnego funkcjonowania szkoły. Ponadto starałam się zarysować kierunki dalszego rozwoju uwzględniając rzeczywiste warunki działania badanej szkoły, ale też poglądy zawarte w literaturze. Dlatego też rozwiązania stosowane w badanej szkole, przedstawione w pracy oraz spostrzeżenia i uwagi czynione z uwzględnieniem teorii, mogą być, i mam nadzieję będą, przydatne dyrektorowi Szkoły Podstawowej nr 2, ale też innym osobom podejmującym się trudu zarządzania dowolną polską szkołą. 3

4 Wykaz oznaczeń i skrótów SP nr 2 Szkoła Podstawowa nr 2 im. Henryka Sienkiewicza w Murowanej Goślinie TI technologia informacyjna WWW usługa internetowa World Wide Web; początek adresu strony Internet światowa sieć komputerowa Pentium 900 MHz typ komputera (a w zasadzie rodzaj procesora w komputerze) 128 RAM wielkość pamięci operacyjnej komputera HDD 20 GB wielkość dysku twardego w komputerze SDI urządzenie umożliwiające połączenie z Internetem HP firma Hewlett Packard produkująca drukarki MS firma Microsoft producent oprogramowania MEN Ministerstwo Edukacji Narodowej MENiS Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu WKO Wielkopolskie Kuratorium Oświaty PC komputer osobisty klasa komputerów ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych GUS Główny Urząd Statystyczny 4

5 Wstęp Efektywne wykorzystanie komputerów staje się koniecznością w każdym kraju, który nie chce pozostać w tyle za światowym postępem. Cały świat mówi, że zbliżamy się wielkimi krokami, albo już jesteśmy w epoce, w której tempo dotarcia do informacji, umiejętność obracania tą informacją, jest ważniejsze niż pieniądze. Dlaczego komputery stały się tak powszechne? Najkrótsza odpowiedź brzmi: bo zwiększają wydajność (rozumianą szeroko nie tylko jako wydajność pracy o charakterze zadaniowym, ale np. szybkość analizowania pomysłów). Komputery pozwalają na wykonanie tej samej pracy w znacznie krótszym czasie, do tego zazwyczaj ze znacznie lepszymi efektami. Często też umożliwiają sprawną realizację zadania, które bez pomocy komputera nie byłoby praktycznie wykonalne (choćby z racji swojej pracochłonności czy stopnia skomplikowania). Komputery można wykorzystywać w rozwiązywaniu problemów, dzięki nim potrafimy dotrzeć do potrzebnej informacji, jak również wykonać mniej lub bardziej złożone zadania składające się na codzienną działalność firm, instytucji, organizacji, w tym również szkół. W niniejszej pracy podjęłam zagadnienie korzystania z komputerów i informacji dostarczanych za ich pomocą w szkole, a szczególnie w jej zarządzaniu. Moim celem było zbadanie jak szkoła to czyni, jak również określenie kierunków dalszych działań. W oparciu o literaturę dotyczącą informatyzacji szkół starałam się przedstawić różne aspekty tego problemu, zarówno w ujęciu ogólnym (teoretycznym), jak i w odniesieniu do konkretnej placówki. Dokładnie przyjrzałam się pod tym kątem szkole, w której pracuję, czyli Szkole Podstawowej nr 2 im. Henryka Sienkiewicza w Murowanej Goślinie. Wybrałam właśnie taki temat badań, gdyż jestem przekonana o wielkiej wadze tego problemu dla szkoły, a ponadto są to zagadnienia mi bliskie z racji wykształcenia (jestem nauczycielem informatyki), jak i zajmowanego stanowiska (jestem wicedyrektorem). Z tych powodów ważne dla mnie było sprawdzenie, jak technologię informacyjną wykorzystuje się w zarządzaniu w mojej szkole, jak to się ma do teorii z tego zakresu (czyli czy robimy to dobrze) oraz określenie co możemy zrobić w tym względzie w przyszłości. Pisząc tą pracę chciałam też wskazać na ogromną rolę komputera w zarządzaniu, a szczególnie jako narzędzie pracy dyrektora szkoły, i wzajemnie na istotną rolę dyrektora w informatyzacji szkoły. 5

6 Przy tworzeniu pracy zapoznałam się z literaturą omawiającą podjęte zagadnienie (znaczną pomocą był przede wszystkim poradnik dyrektora i nauczyciela pt. Informatyka w szkole ), a szczególnie z licznymi artykułami w czasopismach, takich jak Dyrektor szkoły i Biuletyn informacyjny. Informatyka dla szkoły. Natomiast by zbadać wykorzystanie technologii informacyjnej w mojej szkole dokonałam przeglądu bardzo wielu dokumentów szkolnych, sprawdziłam działanie, możliwości i wydruki programów komputerowych, odwiedziłam różne strony internetowe, przeprowadziłam też liczne rozmowy z osobami zarządzającymi szkołą. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym przedstawiam szkołę, której dotyczy praca, by naświetlić warunki badań. Następnie opisuję historię informatyzacji mojej szkoły, gdyż sądzę, że była ona dobrze przeprowadzona i wynika z niej, iż wagę zagadnienia dostrzeżono już dawno i potraktowano je z powagą. Dalej omawiam obecne (w warunkach reformy) spojrzenie na technologię informacyjną w dydaktyce, bowiem uważam, że nie można pominąć tej fundamentalnej sfery działania szkoły, a ponadto uwagi zawarte w tej części pracy mają znaczenie dla późniejszych rozważań, gdyż podaję tu definicję technologii informacyjnej, jak również jej zalety oraz wpływ na umiejętności uczniów, co odnosi się też do innych użytkowników komputerów (również dyrektora i innych pracowników szkoły). Drugi rozdział pracy ma charakter teoretyczny i poświęcony jest zarządzaniu. W pierwszej części przedstawiam dyrektora jako zarządzającego szkołą, jego role i niezbędne umiejętności, gdyż to przede wszystkim dyrektor powinien stosować w zarządzaniu komputery oraz jest on odpowiedzialny za informatyzację szkoły. Dalej w oparciu o literaturę staram się naświetlić problemy, jakie może rodzić wprowadzanie komputerów do zarządzania i nakreślić możliwe sposoby ich rozwiązania. W rozdziale trzecim przedstawiam na podstawie badań konkretne obszary stosowania technologii informacyjnej w Szkole Podstawowej nr 2. Omawiam możliwości używanych programów komputerowych i to co za ich pomocą robi się w szkole. Dużo uwagi poświęcam też wykorzystaniu Internetu w zarządzaniu szkołą, gdyż jest to obecnie coraz istotniejsze. W rozdziale czwartym próbuję określić kierunki dalszego rozwoju informatyzacji zarządzania w mojej szkole. Uwzględniam przy tym poglądy, z którymi zetknęłam się przy studiowaniu literatury oraz wnioski wynikające z przeprowadzonych badań. Podsumowanie badań zawiera zakończenie pracy. 6

7 1. Komputery w dydaktyce Środowisko szkolne. Szkoła Podstawowa nr 2 im. Henryka Sienkiewicza w Murowanej Goślinie jest szkołą dużą i młodą. Decyzję o jej budowie podjęto w 1985 roku. Zajęcia natomiast rozpoczęły się r. Aktualnie w szkole uczy się 895 dzieci w 35 oddziałach. Grono liczy 65 nauczycieli. Jednak w ciągu minionych 13 lat bywało znacznie więcej uczniów np. w roku szkolnym 1997/1998 nawet 1622 (uczyli się w 64 oddziałach) a nauczało ich 108 nauczycieli. Obecnie, tj. od 1 września 1999 r. budynek należy do dwóch szkół: Gimnazjum nr 2 im. Jana Kochanowskiego i Szkoły Podstawowej nr 2 im. Henryka Sienkiewicza. SP nr 2 ma do dyspozycji 21 sal lekcyjnych na trzech poziomach, świetlicę, bibliotekę. Korzysta z wspólnie z gimnazjum z czterech sal gimnastycznych i kompleksu boisk. W 1991 r. szkole zostało nadane imię Henryka Sienkiewicza. Jemu poświęcona jest sala na pierwszym piętrze. Od 1993 r. szkoła ma też sztandar. SP nr 2 prowadzi oddziały o poszerzonym programie wychowania fizycznego ze specjalnością siatkarską, a także oddziały o rozszerzonym programie muzycznym. Szkoła organizuje różnorodne zajęcia pozalekcyjne, liczne konkursy szkolne, imprezy i uroczystości. Aktywnie włącza się też w inicjatywy lokalne, zarówno gminy, jak i powiatu. Siłę szkoły stanowi też wysoko wykwalifikowana, stale doskonaląca się kadra nauczycielska, otwarta na zmiany i gotowa do różnorodnych inicjatyw. W efekcie wspólnych działań grona i dyrekcji szkoły szkoła może poszczycić się wieloma sukcesami zarówno dydaktycznymi, sportowymi, artystycznymi, jak i organizacyjnymi. Ta, jak wynika z powyższego, prężnie działająca placówka dba też o swoją bazę materialną. Szkolne korytarze są kolorowe, sale lekcyjne zadbane, pomocy dydaktycznych ciągle przybywa. Taka szkoła z pewnością nie mogła też zapomnieć o nowoczesności, z jaką nieodłącznie kojarzy się informatyzacja Zarys historii informatyzacji szkoły. W Szkole Podstawowej nr 2 w Murowanej Goślinie już na początku lat dziewięćdziesiątych zdano sobie sprawę, ze zadaniem szkoły staje się przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Podjęto szerokie działania by zorganizować pracownię komputerową. Dzięki pomocy sponsora Tłoczni Metali Pressta w 1991 r. udało się zakupić sieć komputerową złożoną z 10 komputerów Elwro 800 Junior. 7

8 Na komputerach tych działały proste programy, takie jak: edytor tekstów EDJ, edytor graficzny Vgraph, program do posługiwania się językiem Logo i proste programy edukacyjne. Zajęcia w pracowni odbywali uczniowie klas VIII w ramach dodatkowo wprowadzonego przedmiotu Elementy informatyki. Był to duży sukces szkoły, zajęcia były bardzo atrakcyjne dla uczniów, gdyż w domach komputery były jeszcze rzadkością. Z czasem jednak sieć zaczęła sprawiać kłopoty techniczne, stawała się też coraz bardziej przestarzała. Dyrekcja szkoły widziała potrzebę unowocześniania szukała sponsorów, oszczędzała własne środki, jak również inspirowała uczniów. Pierwszy komputer klasy IBM i pierwszą drukarkę HP zdobyli właśnie uczniowie, jako nagrody w konkursie ogólnopolskim. Był to komputer firmy Escom 386SX z 2 MB pamięci RAM, 20 MB dyskiem twardym, był nowy i miał kolorowy monitor. Od razu, czyli od 1995 r., zaczął on pełnić podwójną, a nawet potrójną rolę, tj. oprócz dydaktycznej (głównie pokazowej) służył jako komputer do sporządzania arkusza organizacyjnego i planu lekcji (za pomocą programów firmy Vulcan), a także stał się głównym pisarzem szkoły, tj. za pomocą edytora tekstów wykonywano wszelkie dokumenty i pisma potrzebne dyrekcji, administracji, nauczycielom, uczniom (np. gazetka szkolna). W roku 1996 udało się zastąpić sieć Elwro komputerami klasy PC. Na początku roku szkolnego 1996/1997 pracownia składała się z siedmiu komputerów, częściowo nowych, częściowo używanych. Można było rozpocząć zajęcia z wykorzystaniem środowiska Windows i programami pakietu MS Office. Do stycznia 1999 r. dzięki tym komputerom uczniowie poznawali tajniki informatyki, a administracja i dyrekcja szkoły wykorzystywały je do zarządzania szkołą. Jednocześnie dyrekcja szkoły była czujna i śledziła na bieżąco działania w dziedzinie informatyzacji. szkół. Sama też szkoliła się. (szkolenia dla kadry kierowniczej dotyczące wykorzystania komputerów w szkole oraz organizacji procesu informatyzacji, kursy związane z obsługą poszczególnych programów). Nie uszedł też jej uwagi pierwszy wielki projekt informatyczny w oświacie: Pracownia internetowa w każdej gminie. Jako jedna z pierwszych szkół, po spełnieniu warunków (przygotowanie techniczne sali, przeszkolenie nauczycieli), szkoła otrzymała od MEN nowoczesną pracownię z 10 komputerami pracującymi w sieci lokalnej z dostępem do Internetu z każdego stanowiska. 20 stycznia 1999 r. nastąpiło otwarcie pracowni. 8

9 Droga do prowadzenia nowoczesnej edukacji informatycznej została otwarta. W związku z tą zmianą zyskały także administracja i zarządzanie szkołą, biblioteka oraz świetlica, gdyż komputery ze starej pracowni przeniesione zostały do sekretariatu, księgowości, gabinetu wicedyrektora, biblioteki, świetlicy i pokoju nauczycielskiego. W kolejnych latach postawiono na wzbogacanie oprogramowania, unowocześnianie i rozbudowę istniejących komputerów oraz zakup nowych, korzystając ze środków własnych, pomocy rodziców i sponsorów. Dużą uwagę zwrócono też na przeszkolenie osób obsługujących komputery i dokształcanie nauczycieli. W chwili obecnej (maj 2002 r.) szkoła dysponuje następującymi komputerami: - pracownia komputerowa: serwer Pentium 800 MHz, 256 RAM, 40 GB HDD z nagrywarką, podłączony do Internetu za pomocą SDI; 10 komputerów Pentium 300 MHz, 32 RAM, 2 GB HDD; 1 komputer Pentium 900 MHz, 128 RAM, 20 GB HDD; 1 drukarka laserowa Brother HL-1030; 1 drukarka atramentowa HP 710C; - gabinety dyrekcji i sekretariat: 3 komputery Pentium 900 MHz, 128 RAM, 20 GB HDD podłączone do Internetu; 2 drukarki atramentowe HP 710C; 1 urządzenie wielofunkcyjne Xerox WorkCentre M940; - księgowość: 1 komputer Pentium 900 MHz, 64 RAM, 10 GB HDD podłączony do Internetu; 1 komputer Pentium 100 MHz, 32 RAM, 2 GB HDD; 1 drukarka laserowa Kyocera 800FS; 1 drukarka igłowa OKI; - biblioteka: 1 komputer Pentium 900 MHz, 128 RAM, 20 GB HDD; 1 komputer Pentium 100MHz, 16 RAM, 4 GB HDD; 1 drukarka laserowa Kyocera 800FS; - pokój nauczycielski: 1 komputer Pentium 900 MHz, 128 RAM, 20 GB HDD; 1 drukarka atramentowa HP 610C; - świetlica: 4 komputery z procesorem 486 lub Technologia informacyjna jako element reformy systemu edukacji. Zadaniem polskiej szkoły staje się przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. 1 Znalazło to odbicie w ogólnych zadaniach szkoły podstawowej i gimnazjum, zapisanych w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Szkoła ma stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności poszukiwania, porządkowania i 1 Biblioteczka Reformy MEN, O edukacji informatycznej, Warszawa 2001, s

10 wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz posługiwania się technologią informacyjną. Realizacja tego zadania jest przedsięwzięciem długofalowym. Na konieczność powszechnej edukacji informatycznej zwracały uwagę środowiska informatyczne, formułując raporty na Kongresach Informatyki Polskiej, kierując je do najwyższych władz. Czytamy w nich. m. in.: Każdy człowiek, w takim samym sensie, w jakim nabywa umiejętność czytania, pisania i rachowania, powinien dążyć do zwiększenia umiejętności posługiwania się technologią informacyjną i komunikacyjną w swoim życiu zawodowym i osobistym, by przyczynić się do wzrostu poziomu życia swojego i całego społeczeństwa. 2 W tym miejscu warto sprecyzować pojęcie technologii informacyjnej. Technologia informacyjna (TI) jest to zespół środków (czyli urządzeń, takich jak komputery i ich urządzenia zewnętrzne oraz sieci komputerowe) i narzędzi (czyli oprogramowanie), jak również inne technologie (takie jak telekomunikacja), które służą wszechstronnemu posługiwaniu się informacją. TI obejmuje więc swoim zakresem m. in.: informację, komputery, informatykę i komunikację. Współczesna technologia informacyjna wyrosła na bazie zastosowań komputerów,... 3 System edukacji powinien uwzględniać technologię informacyjną przynajmniej z dwóch powodów: - ze względu na znaczenie tej technologii w posługiwaniu się informacją, zadaniem szkoły powinno być stworzenie uczniom możliwości pełnego poznania jej podstaw i zastosowań oraz przygotowania się do stosowania TI w życiu osobistym i zawodowym; - technologia informacyjna dostarcza metod i środków, dzięki którym możliwe jest pełniejsze i wzbogacone spojrzenie na treści przekazywane dotychczas w nauczaniu, a ponadto poznanie istotnych dla kształcenia treści i umiejętności, których nie można posiąść bez pomocy komputerów 4. Komputery w szkole są: - źródłem informacji (internet, oprogramowanie multimedialne), - narzędziem do komunikowania się (poczta elektroniczna, grupy i listy dyskusyjne), - narzędziem wspomagającym proces uczenia się (pisanie tekstów, gromadzenie informacji, wykonywanie obliczeń, opracowywanie wyników, tworzenie prezentacji). 2 tamże, s tamże, s tamże, s

11 Technologia informacyjna istotnie rozszerza możliwości i rozwija umiejętności uczniów w zakresie: - uczenia się wzbogaca sposoby zdobywania wiedzy i umiejętności, ułatwia rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji oraz integruje doświadczenia i różne elementy wiedzy; - myślenia wspomaga rozumienie złożoności zjawisk oraz umożliwia ich całościowe postrzeganie, a także wspomaga pracę twórczą; - poszukiwania pomaga w poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystywaniu informacji pochodzących z różnych źródeł; - działania usprawnia organizację pracy oraz ułatwia posługiwanie się wieloma technikami i narzędziami pracy; - doskonalenia się może przyczyniać się do kształtowania postawy elastycznej i uwzględniającej zmiany, co wiąże się z gotowością do ciągłego uczenia się; - komunikowania się dostarcza środków do indywidualnych i grupowych prezentacji oraz do skutecznego komunikowania się, uczy więc porozumiewania się oraz sprzyja kontaktom międzyludzkim bez barier i uprzedzeń; - współpracy ułatwia pracę w grupie (lokalnej i globalnej) oraz osiąganie porozumienia, może być wykorzystana do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów oraz budowania więzi międzyludzkich 5. Podstawa programowa informatyki 6 dla szkoły podstawowej przewiduje jako cel edukacyjny nauczenie podstawowych zasad posługiwania się komputerem i technologią informacyjną. Wśród zadań wymienia przygotowanie uczniów do posługiwania się komputerem i technologią informacyjną oraz uwrażliwienie uczniów na zagrożenia wychowawcze związane z niewłaściwym korzystaniem z komputerów i ich oprogramowania. W Szkole Podstawowej nr 2 w Murowanej Goślinie realizując te zadania wprowadza się treści nauczania zawarte w tej podstawie i dąży do zdobycia osiągnięć na lekcjach informatyki w klasie szóstej. Zajęcia odbywają się w opisanej powyżej pracowni, zgodnie z programem Informatyka tamże, s Rozporządzenie MENiS z r. w sprawie podstawy programowej... (Dz. U. Nr 51 z 2002 r., poz. 458). 7 Program nauczania informatyki Informatyka 2000, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Czarny Kruk, Bydgoszcz

12 Analizując podstawę programową nie sposób zauważyć, że zadania szkoły i nauczyciela wobec ucznia w zakresie upowszechniania TI daleko wykraczają poza przedmiot informatyka. Chodzi o to, aby przy uczeniu się każdego przedmiotu uczniowie korzystali z komputera. Ale, aby komputery zasłużyły sobie na własne miejsce w klasie, muszą oferować realną możliwość zwiększenia efektywności wspomagania procesu uczenia się uczniów. Z wielu powodów czasami trudno zastosować komputery w nauczaniu brak odpowiednich materiałów, brak wiedzy, jak je stosować, zbyt wiele innych inicjatyw wypełniających czas nauczyciela. Ponadto faktem jest, że wyraźne zmiany nastąpią tylko wtedy, gdy nauczyciele sami będą przekonani, że lepiej pracują z komputerem niż bez niego 8. W optymalnej sytuacji dydaktycznej komputery dostarczają nauczycielowi wielu dodatkowych strategii nauczania i uczenia się. Każdy nauczyciel tworzy bogaty zbiór strategii pomagających uczniom w zdobywaniu wiedzy i nabywaniu umiejętności samodzielnego myślenia. Komputery powinny być postrzegane przede wszystkim jako potężne narzędzie wspomagające te strategie. W Szkole Podstawowej nr 2 już od dłuższego czasu podejmowane są wysiłki w takim kierunku. Przyjmując, że najpierw należy przygotować i przekonać nauczycieli do stosowania TI jeszcze w 1999 r. szkoła wysłała na cykl szkoleń kilku nauczycieli. Były to szkolenia w ramach programu Pracownia internetowa w każdej gminie. Następnie ci nauczyciele inspirowali kolejnych do nabywania doświadczeń, wspomagali ich poprzez zorganizowane kursy szkolne i pomoc w samokształceniu (pracownia udostępniana w wyznaczonych godzinach i wg uzgodnień), przygotowywaniu materiałów, szukaniu informacji. Wraz z realizacją procedury awansu zawodowego pojawiły się kolejne zapotrzebowania. Coraz częściej zaczęły odbywać się zajęcia w pracowni komputerowej z innych przedmiotów niż informatyka. Znacznie wzrosła też ilość materiałów dydaktycznych przygotowywanych komputerowo i liczba godzin spędzanych przy komputerze w celu wyszukania informacji i przygotowania lekcji. Kolejnym milowym krokiem jest włączenie się szkoły do programu Intel nauczanie ku przyszłości, którego celem jest przygotowanie pedagogów do promowania nauczania problemowego oraz efektywniejszego integrowania technologii komputerowej w stosowanych przez nich programach nauczania, a 8 Intel Nauczanie ku przyszłości, UAM, Poznań 2001, rozdział

13 w rezultacie zwiększenie efektywności pracy uczniów i ich osiągnięć szkolnych 9. Ten światowy projekt, wspierany przez znaczące firmy z branży komputerowej (Intel i Microsoft), w Polsce jest popierany przez MENiS. Przeszkolony w ośrodku informatycznym nauczyciel informatyki (szkolenie dla liderów) prowadzi w swojej szkole kursy dokształcające dla nauczycieli według jednolitego programu, z wykorzystaniem materiałów przekazanych przez autorów projektu. Po kursie lider szkolny dalej służy pomocą nauczycielom. Mimo że szkoła jest w trakcie realizacji szkoleń widać już efekty programu oraz znaczne ożywienie w kierunku stosowania TI w klasie. Również dyrektor szkoły, jak każdy nauczyciel winien włączyć się w program edukacji informatycznej. Wykorzystanie przez niego technologii informacyjnej musi być jednak szersze, nie ograniczać się do dydaktyki. Dziedziną, w której we współczesnym świecie komputer jest niezbędny, jest zarządzanie szkołą. 2. Zarządzanie szkołą Rola dyrektora w zarządzaniu szkołą. Kierowanie szkołą jest procesem złożonym nie tylko z uwagi na wielofunkcyjność szkoły (kształcenie, wychowanie, opieka, działalność środowiska itp.) oraz na wiele ról, którym musi sprostać jej dyrektor (kierownik instytucji pedagogicznej, przewodniczący rady pedagogicznej, pracodawca i kierownik zakładu pracy, często organ administracji oświatowej), ale także z uwagi na spore skomplikowanie podsystemu kierowniczego (wiele organów kierowania o wzajemnie powiązanych kompetencjach stanowiących, opiniodawczych i wnioskodawczych) 10. Dyrektor szkoły jest, zatem organizatorem, pracodawcą, administratorem majątku szkolnego, projektującym pracę szkoły, sprawującym nadzór pedagogiczny. Dyrektor jest osobą odpowiedzialną za formację zawodową nauczycieli. Można tą odpowiedzialność rozpatrywać w kilku wymiarach. Pierwszy wymiar to wymiar odpowiedzialności za innych, tradycyjnie określany jako przykład osobisty. Trzeba zatem zdawać sobie sprawę, że dyrektor jest dla swoich nauczycieli naturalnym wzorem i autorytetem do świadomego (lub nieświadomego) naśladowania. Dyrektor szkoły - chce czy 9 tamże. s. Rozdział Zobacz: Józef Pielachowski, Organizacja i zarządzanie oświatą i szkołą, Wyd. empi 2, Poznań 1999, s

14 nie swoją postawą wyznacza określony standard zachowań i nie ma tu większego znaczenia czy sam zdaje sobie z tego sprawę 11. Drugi ważny wymiar odpowiedzialności dyrektora za formację zawodową nauczycieli wiąże się ze sposobem pojmowania i sprawowania przez niego swojej władzy w szkole. Trzeba tę odpowiedzialność rozpatrywać z perspektywy konkretnych działań i decyzji. W literaturze można znaleźć różne klasyfikacje umiejętności kierowniczych. Robert L. Katz umiejętności kierownicze podzielił na techniczne, społeczne i koncepcyjne 12. Wg tego ujęcia umiejętności techniczne to zdolność posługiwania się narzędziami, metodami i technologią w określonej specjalności. Umiejętności społeczne to zdolność współpracowania z innymi ludźmi, rozumienia ich potrzeb i dążeń oraz motywowania. Natomiast umiejętności koncepcyjne to umysłowa zdolność koordynacji oraz integrowania wszystkich interesów i perspektywicznej działalności placówki. By sprostać współczesnym wymaganiom dyrektor szkoły winien koniecznie opanować, takie umiejętności jak: a) techniczne: - profesjonalne posługiwanie się prawem, - prowadzenie działalności gospodarczej, - promowanie walorów własnej placówki i jej osiągnięć, - właściwa prezentacja własnej osoby, b) społeczne: - kierowanie zespołem pracowników (podział zadań i nadzór nad ich wykonaniem), - indywidualne traktowanie poszczególnych pracowników, - kształtowanie atmosfery stymulującej innowacyjne postawy nauczycieli, - współpracowanie z rodzicami, - nawiązywanie kontaktów i współpracy z lokalnym środowiskiem, c) koncepcyjne: - diagnozowanie pracy szkoły jako całości oraz poszczególnych jej elementów, - tworzenie i realizowanie własnej koncepcji bieżącej działalności szkoły, 11 Stanisław Sławiński, Dyrektor jako osoba odpowiedzialna za formację zawodową nauczycieli, Dyrektor szkoły 2002, nr 2, s Za: Lechosław Gawrecki, Techniki pracy menedżera oświaty czyli jak powinien działać profesjonalny dyrektor szkoły, Wyd. empi 2, Poznań 1997, s

15 - tworzenie perspektywicznej wizji rozwoju placówki Różne aspekty informatyzacji zarządzania szkołą. Efektywne zarządzanie szkołą wymaga znajomości i przetwarzania dużej ilości różnorodnych informacji. Zasadniczym problemem jest z jednej strony zgromadzenie odpowiednich danych, a z drugiej przetworzenie ich w użyteczne informacje 14. W procesie zarządzania konieczny jest też szybki dostęp do zgromadzonych wcześniej informacji. Narzędziem idealnie nadającym się do tego jest komputer. Zastosowanie komputerów w zarządzaniu może zwiększyć efektywność pracy i podnieść jakość jej rezultatów, poprzez: - wyeliminowanie konieczności wykonywania prostych, ale czasochłonnych, powtarzalnych czynności, - umożliwienie nie tylko szybszego, ale także lepszego rozwiązywania różnych zadań, - znaczne ułatwienie dostępu do potrzebnych informacji, - możliwość dogłębnego wykonywania analiz, - łatwość szybkiego drukowania różnorodnych dokumentów 15. Przetwarzanie danych za pomocą komputera sprzyja także automatyzacji wielu czynności, przyczyniając się do oszczędności czasu. Klasycznym tego przykładem jest przygotowywanie list wynagrodzeń i dokumentów z nimi związanych (np. informacji dla celów podatkowych) czy tez układanie planu lekcji za pomocą komputera 16. Ogromna szybkość komputerów pozwala na przeprowadzenie analizy skutków różnych wariantów rozważanych decyzji. Jest to niezwykle istotne, na przykład podczas planowania budżetu. W przeciągu kilku sekund możliwe jest, między innymi, precyzyjne obliczenie kosztów podwyżki płac nauczycieli. 13 Szerzej: tamże, s Dane to surowe liczby i fakty odzwierciedlające z zasady pojedyncze aspekty rzeczywistości. Informacja natomiast to dane zaprezentowane w sposób mający znaczenie w wyniku przetworzenia. Przykładowo dane to pojedyncze oceny a statystyki, rozkłady ocen otrzymywanych przez uczniów jednego oddziału, wystawianych przez jednego nauczyciela w porównaniu z innymi rozkładami to informacja bardzo użyteczna dla dyrektora szkoły., Feliks Sapiński, Ocena stanu informatyzacji zarządzania szkołą, Dyrektor szkoły 1997, nr 3, s Poradnik dyrektora i nauczyciela, Informatyka w szkole, Vulcan, Wrocław 1993, s Jan Zięba, O informatyzacji zarządzania szkołą prawie wszystko, Biuletyn informacyjny. Informatyka dla szkoły, Wrocław 1996, nr 1, s

16 Najważniejsze jest jednak to, że dzięki udoskonaleniu obiegu i dostępu do informacji dyrektor szkoły może skuteczniej nią zarządzać. Wszystko to sprawia, że szkoła może być po prostu lepsza. Przy wszystkich wymienionych wyżej zaletach komputery nie stanowią paneceum na wszystkie problemy. Ta oczywista prawda nie jest niestety powszechnie znana. Jest wręcz prawidłowością, że osoby, które o komputerach wiedzą niewiele, często przeceniają ich możliwości. Czego zatem od komputera oczekiwać nie można? Komputer nie umie myśleć. Komputer potrafi zrobić, wprawdzie precyzyjnie, lecz wyłącznie to, co zaprogramuje człowiek. Nigdy też nie domyśli się, czego od niego oczekujemy. I tak np. komputer samodzielnie nie ułoży dającego się zaakceptować planu lekcji. Konieczna mu będzie zawsze pomoc człowieka potrafiącego subiektywnie oceniać poprawność rozwiązań. Komputer także nie może wziąć na siebie odpowiedzialności za błędne wyniki działania spowodowane niewłaściwym wprowadzeniem danych. Komputery nie wyciągają wniosków, a jedynie odpowiadają na pytania. Sztuka ich właściwego wykorzystania polega na umiejętności stawiania im takich pytań, aby odpowiedzi na nie pozwalały stawiać trafne diagnozy. Informatyzacja zarządzania szkołą jest procesem, a nie jednorazowym aktem związanym z zakupem sprzętu i oprogramowania. Dlatego też należy ją starannie zaplanować, aby dała jak najlepsze efekty przy możliwie najmniejszych kosztach. Komputer używany w zarządzaniu powinien stać na stałe na biurku osoby z niego korzystającej. Szkoła powinna pracować w oparciu o sprzęt typowy, powszechnie dostępny, na którym można używać wielu rozmaitych programów. Do pomocy w zarządzaniu szkołą nie są potrzebne komputery o bardzo wyszukanych parametrach technicznych. Dość powszechna jest opinia, że jedynie komputery połączone w sieć mogą być naprawdę efektywnie wykorzystywane. Zanim jednak podejmiemy decyzję o instalacji sieci, powinniśmy wiedzieć, że: - sieć sama w sobie nie rozwiązuje żadnego problemu, - jej racjonalna eksploatacja wymaga bieżącego nadzoru tzw. administratora sieci, który musi być naprawdę sprawnym, specjalistycznie przeszkolonym użytkownikiem komputera, 16

17 - ogromna większość zagadnień, które rozwiązuje się w szkole, nie wymaga korzystania ze wspólnych danych przez wiele osób (do czego przede wszystkim służy sieć). Przeciwnie, pewne zagadnienia i związane z nimi dane (np. kadrowe) powinny być pod ścisłym nadzorem jednej, odpowiedzialnej za nie osoby 17. To co napisałam przed chwilą, nie ma na celu zniechęcenia do instalowania sieci łączącej szkolne komputery. W wielu sytuacjach może ona być naprawdę bardzo przydatna. Z całą pewnością jednak nie warto wydawać na nią dużych pieniędzy na samym początku procesu komputeryzacji. Zanim bowiem (w miarę wzrostu kompetencji informatycznej jej użytkowników) zostanie ona naprawdę doceniona i wykorzystana, może okazać się już przestarzała i niewydolna. Natomiast pojedyncze stanowiska komputerowe zawsze będzie można w przyszłości połączyć w sieć. Sprzęt pełni jedynie przedmiotową rolę w procesie informatyzacji. Jej istotą jest systemowość wykorzystanego oprogramowania połączona z odpowiednią organizacją pracy. Trzeba też włożyć pewien wysiłek w odpowiednie przygotowanie pracowników, żeby chcieli używać komputerów. Należy ich zachęcać (najlepiej poprzez przykład zwłaszcza własny dyrektora), a nie zmuszać do korzystania z komputera. Warto podjąć działania mające na celu zapewnienie pracownikom odpowiednich szkoleń. Komputery i programy powinny być zawsze kupowane za wiedzą i aprobatą osoby, która ma z nich korzystać. Wdrażanie informatycznego systemu zarządzania szkołą wymaga często zmiany zakresu obowiązków pracowników oraz zasad wymiany informacji pomiędzy nimi. Wynika to z potrzeby łączenia, w jednych rękach lub w rękach osób pracujących w jednym pokoju, zadań możliwych do rozwiązania za pomocą jednego programu.. Trafne dobieranie oprogramowania jest znacznie ważniejsze niż pogoń za supernowoczesnym sprzętem. Jest rzeczą niezwykle istotną, aby programy potrafiły wymieniać się gromadzonymi przez siebie danymi. Kupując pierwszy program należy mieć świadomość, że na pewno nie będzie on ostatnim, a w przyszłości niewątpliwie będziemy chcieli, aby nasze programy umiały ze sobą współpracować. Ma to tak duże znaczenie dla procesu informatyzacji, gdyż o jego niepowodzeniu decydują często uciążliwości związane z wprowadzaniem danych. 17 tamże, s

18 Jest to w praktyce możliwe tylko wtedy, jeżeli kupujemy kolejno moduły większego systemu, a nie programy różnych producentów, rozwiązujące pojedyncze problemy w oderwaniu od innych, bez szans na powiązanie w spójny system. Bardzo ważne jest, aby pierwsze próby wykorzystania komputera do zarządzania szkołą dały wymierne, zauważalne przez szkolną społeczność efekty. Pozwoli to wytworzyć właściwą atmosferę i zachęcić szersze grono do zainteresowania się nową technologią. Stąd też warto dobrze przemyśleć, gdzie w szkole istnieją największe szanse szybkiego i skutecznego wdrożenia pierwszego modułu zarządzania szkołą. Przykładowo, może to być gabinet wicedyrektora układającego plan lekcji albo szkolny dział płac. Błędem jest wdrażanie zbyt wielu programów jednocześnie. Przy braku przygotowania ludzi może to spowodować pewien bałagan, będący w konsekwencji przyczyną niepowodzeń i zniechęcenia pracowników do komputeryzacji. Najlepszą promocją środków informatyki w szkole jest ich codzienne używanie przez dyrektora szkoły. Bezpośredni przykład dyrektora musi być mobilizujący dla jego współpracowników. Dobry dyrektor szkoły występuje zazwyczaj, najczęściej równocześnie, w kilku jednakowo ważnych rolach: lidera (przywódcy), menedżera i stratega (polityka). Jako lider dyrektor jest osobą stymulującą proces zmian (unowocześniania) instytucji, jaką jest szkoła. Jako menedżer musi zadbać o taka jej organizację, by szkoła realizowała swoje zadania efektywnie i zapewniała możliwie najwyższą jakość dostarczanych usług. Jako strateg dyrektor musi działać w kierunku osiągnięcia równowagi pomiędzy interesami wszystkich osób objętych działaniem szkoły (uczniowie, rodzice, nauczyciele, pracownicy szkoły, nadzór oświatowy, organ prowadzący). W odniesieniu do komputeryzacji szkoły, każda z tych ról związana jest z innym rodzajem odpowiedzialności. Rola lidera sprowadza się przede wszystkim do wytyczenia kierunków i celów informatyzacji i skłonienia wszystkich uczestników procesu informatyzacji do twórczego uczestnictwa w nim. Jako menedżer dyrektor musi wiedzieć, jak komputery mogą zwiększać efektywność pracy poszczególnych agend szkoły, od samego siebie zaczynając. Ważna jest tu również umiejętność oceny przydatności rozmaitych rozwiązań. Jako strateg dyrektor musi zapewnić równy dostęp do komputerów tak, by wszyscy w szkole mogli z nich korzystać w miarę potrzeb. Istotne jest, 18

19 aby dyrektor sam osobiście był użytkownikiem komputera, choćby w podstawowym zakresie. Szkoła jest instytucją w bardzo dużym stopniu zbiurokratyzowaną. Z jednej strony, powodem takiego stanu rzeczy jest duża liczba osób (uczniów, nauczycieli, rodziców, pracowników obsługi), które są z nią bezpośrednio związane, z drugiej urzędowy charakter dokumentów (świadectw, arkuszy ocen, planów, regulaminów, sprawozdań, itp.), jakie muszą być w niej sporządzane 18. Taki stan rzeczy sprawia, że komputer jest odpowiednim narzędziem, pozwalającym zwiększyć efektywność pracy większości zatrudnionych w szkole osób. Dotyczy to zarówno dyrekcji szkoły, pracowników administracji, jak i nauczycieli. Komputer może i powinien znaleźć miejsce we wspomaganiu procesu wychowawczo-dydaktycznego, w trakcie różnego rodzaju planowania, podczas wykonywania typowych prac biurowych i administracyjnych. Nie sposób efektywnie zarządzać szkołą bez wspomagania swojej pracy komputerem. 19 stwierdzenie takie można często spotkać w literaturze i czasopiśmiennictwie. Różnorodność korzyści wynikających z przełamania oporu wobec komputera jest naprawdę ogromna. Dotyczy to wszystkich, w tym także dyrektorów szkół. Po pierwsze, bez względu na zawód inwestują w siebie, w swoje umiejętności. Po drugie zyskują niezależność (np. od informatyka, sekretarki). Po trzecie inwestując w poznanie odpowiedniego oprogramowania, najżmudniejszą część dotychczas wykonywanej papierkowej roboty dyrektora szkoły (np. przy przygotowywaniu arkusza organizacyjnego, planu lekcji) powierzają komputerowi, zachowując funkcje decyzyjnokontrolne. Po czwarte są w stanie znaleźć wspólny język w sprawach informatyzacji z nauczycielami, bibliotekarką, księgową, uczniami czy wreszcie własnymi dziećmi. Daje to im również możliwość oceny ich pracy, tak istotną przy kierowaniu ludźmi. Nie bez znaczenia jest też błysk uznania w oczach współpracowników i młodzieży. Informatyzacja ma prawdziwy sens wtedy, kiedy przyczynia się do powstania nowej jakości rozumianej nie jako ładny wydruk, lecz rzeczywiste polepszenie istoty działania szkoły. Tymczasem komputer bywa widziany często jako maszyna usprawniająca pracę, a rzadziej jako narzędzie do twórczego działania. Bywa, że w szkole jest zbiór programów, 18 Zobacz: Marek.Furmanek, Technologia informacyjna w zarządzaniu szkoła, Dyrektor szkoły, 1999, nr 12, s Mirosław Siudyka, Zmagania z zarządzaniem, Dyrektor szkoły, 2000, nr 1, s

20 niejednokrotnie jednak nie współpracujących ze sobą, do tego wykorzystywanych nie przez ogół pracowników szkoły, a tylko prze jedną grupę pracowniczą: administrację 20. Jak wygląda zinformatyzowanie badanej Szkoły Podstawowej nr 2 w Murowanej Goślinie? 3. Praktyczne zastosowanie komputerów w zarządzaniu szkołą Oprogramowanie użytkowe. Technologia informacyjna służy najczęściej dyrektorowi (i jego zastępcom) do bieżących prac związanych z administrowaniem i zarządzaniem szkół, także do przygotowywania pism, jako maszyna do pisania, do samokształcenia, gromadzenia i analizy danych, do sprawdzania przepisów, do sporządzania statystyk i sprawozdań, do prac związanych z księgowością i finansami. Najczęściej używanymi programami użytkowymi są programy pakietu Microsoft Office. Jak to sama nazwa wskazuje służy on do usprawniania prac biurowych. Najczęściej wykorzystywany - i to nie tylko przez dyrektora, ale przez większość użytkowników komputerów jest edytor tekstów Word. Edytor ten to program zamieniający komputer w inteligentną maszynę do pisana, dzięki której można napisać dowolny tekst, a następnie przetworzyć go. Zakres zmian w tekstach jest ogromny: od zwyczajnego kasowania i wstawiania znaków, poprzez złożone i bardzo wydajne operacje na fragmentach tekstu (zmiana kroju, koloru, rodzaju, wielkości czcionki, wyrównanie akapitu, kopiowanie i przenoszenie itp.) i całych plikach tekstowych (kopiowanie, przenoszenie, łączenie itp.), aż po sprawdzanie poprawności ortograficznej i gramatycznej. Możliwe też jest tworzenie różnorodnych tabelek, wstawianie rysunków, zdjęć, ozdobnych napisów, obramowań, wyliczeń, itp. Edytor ten też potrafi wykonać zamianę wyrazu w wielostronicowym tekście na jego właściwszy odpowiednik. Program może też sporządzać spisy treści, numerować strony, wstawiać symbole i przypisy. Ważną cechą tego programu (jak większości edytorów tekstu) jest możliwość wycofywania się z powziętych decyzji, czyli przywracania wcześniejszego stanu tekstu. Wszystko co napiszemy za pomocą edytora tekstów możemy 20 Marek Konieczniak, Czy jesteśmy skazani na system?, Biuletyn informacyjny. Informatyka dla szkoły, Wrocław 1999, nr 4, s

21 zapisać na dysku, a następnie odtworzyć, pozmieniać i oczywiście wydrukować, i to w wielu wariantach. Ilustracja nr 1 Okno programu MS Word podczas pisana tej pracy. W zarządzaniu badaną szkołą dyrektor (i jego współpracownicy: sekretarka, wicedyrektorzy, kadrowa) praktycznie codziennie wykorzystują program Word. Podstawowymi dokumentami tworzonymi za jego pomocą są przykładowo: - wszelkiego rodzaju umowy (z pracownikami, kontrahentami), - różne dokumenty dotyczące pracowników (oceny pracy, opinie, przydziały czynności), - dokumenty dotyczące uczniów (np. dotyczące egzaminów poprawkowych), - korespondencja z rodzicami, - korespondencja z organem prowadzącym i nadzorującym, - plany nauczania i przydziały różnych zadań, - dokumenty szkolne (np. statut) i regulaminy, - dokumenty związane z awansem zawodowym nauczycieli i ich doskonaleniem, - programy różnych uroczystości, imprez, ferii, - ogłoszenia, komunikaty wywieszane w pokoju nauczycielskim, - ogłoszenia, informacje dla uczniów i rodziców (np. przydział sal na zebrania), - sprawozdania, raporty, - plany przebiegu rad pedagogicznych, - opracowywanie zestawów programów i podręczników, - narzędzia i organizacja mierzenia jakości pracy szkoły, - ankiety i ich podsumowania, - arkusze hospitacyjne, - plany dyżurów, hospitacji, pracy szkoły, 21

22 - materiały szkoleniowe na rady pedagogiczne i spotkania różnych zespołów, - podziękowania dla sponsorów, rodziców, - narzędzia, wyniki, raporty związane z diagnozą osiągnięć uczniów, - regulaminy, projekty organizacji i podsumowania konkursów, - zestawienia wyników konkursów, - wszelkiego rodzaju listy: uczniów, nauczycieli. Przykłady takich dokumentów zawierają załączniki nr 1 5. Nadmienić należy, że część tych dokumentów (np. materiały szkoleniowe, projekty planów, sprawozdań) są kserowane na folie lub drukowane na foliach i za pomocą projektora wyświetlane na spotkaniach. Jak wynika z rozmów z kadrą kierowniczą i sekretarką, osoby te nie wyobrażają sobie pracy bez edytora tekstu. Program Microsoft Word bez względu na wersję jest im absolutnie niezbędny. Drugim z programów pakietu MS Office jest arkusz kalkulacyjny Excel. W odróżnieniu od edytorów tekstów, już na pierwszy rzut oka, Excel jest znacznie mniej przystępny. Ekran ukazuje nam pustą elektroniczną kartkę. Można jednak za jej pomocą zrobić praktycznie wszystko, co wiąże się z liczeniem, zestawianiem i wizualizacją danych liczbowych (wykresy kołowe, słupkowe, liniowe, kolumnowe i inne). Do komórek umieszczonych w kolumnach i wierszach, identyfikowanych za pomocą liter i cyfr, można wprowadzać teksty, liczby (w różnych formatach) oraz tzw. formuły czyli wzory wg których program będzie dokonywał obliczeń. Uproszczone jest korzystanie z najczęściej stosowanych funkcji (np. autosuma, średnia) a bardzo wiele jest szablonów do używania innych, bardziej skomplikowanych. Ważną cechą arkusza jest fakt, że zmiana wartości liczbowej w dowolnym miejscu arkusza pociąga automatycznie przeliczenie zawartości wszystkich innych komórek, na które dana wartość mogła mieć wpływ. Jak dyrektor szkoły może wykorzystać Excela w swojej pracy? Przykładowo rozdysponowując istniejący w szkole fundusz nagród. Ustalając wysokość nagród warto użyć Excela. Oczywiście suma nagród poszczególnych nauczycieli musi dokładnie odpowiadać kwocie przeznaczonej na nagrody. Po zaplanowaniu prostej tabelki należy wpisywać tylko kwoty przy nazwiskach wyróżniających się nauczycieli, zapisać tzw. 22

23 Ilustracja nr 2 Okno programu MS Excel formułę i nastąpi natychmiastowe przeliczanie sumy tych kwot. W analogiczny sposób można zastanawiać się nad rozdysponowaniem dowolnych kwot (np. wydatków ze szkolnego funduszu socjalnego) lub planować koszty dowolnego przedsięwzięcia. Można też podobnie ustalać dodatki motywacyjne dla nauczycieli. Jednym z mechanizmów, jakie oferuje Excel są tzw. tabele przestawne, czyli tabele ułatwiające analizowanie dużych ilości danych czerpanych z arkusza kalkulacyjnego. W dużych tabelach (np. wydatków) mających kilkaset wierszy użyteczne staje się grupowanie tych wierszy, które w kolumnach mają identyczne wartości (np. jakie kwoty przeznaczyliśmy na określone kategorie wydatków). Ponadto Excel może nam obliczyć i zestawić praktycznie wszystkie dane (np. godziny ponadwymiarowe, oceny, finanse, analizy) załącznik nr 6. W dodatku zwieńczeniem prac nad opracowywaniem danych liczbowych może być elegancki wykres, gdyż program Excel potrafi zilustrować wykresem dowolną tabelę liczbową. Wystarczy tylko wskazać, skąd należy pobrać dane i wybrać typ wykresu. Błyskawicznie otrzymujemy wykres, który następnie możemy udoskonalić dobierając parametry osi i kolory załącznik nr 7. Coraz częściej w zarządzaniu badaną szkołą wykorzystuje się ten program, oprócz zastosowań opisanych powyżej, przykładowo sporządza się zestawienia na radę podsumowującą zawierające informacje o wynikach poszczególnych klas czy zestawienia ocen wystawionych z poszczególnych przedmiotów przez wszystkich nauczycieli osobno i w zespołach przedmiotowych. Dyrektor szkoły wykazuje się umiejętnością redagowania tekstów przy użyciu edytora tekstów, a także znajomością technologii redagowania tekstów, znajomością przeznaczenia i umiejętnością wykorzystania arkusza kalkulacyjnego do planowania przedsięwzięć 23

24 finansowych, i nie tylko. Ważna powinna być także znajomość przeznaczenia i sposobów korzystania z baz danych. Ważną grupę zastosowań komputerów stanowi gromadzenie i wyszukiwanie informacji, za pomocą tzw. baz danych. Bazy danych mogą zawierać informacje tekstowe, graficzne jak i dźwiękowe. W omawianym pakiecie biurowym takim programem jest MS Access. W badanej szkole czynione są na razie pojedyncze próby korzystania z tego programu. Przykładowo posłużył do stworzenia bazy danych o nauczycielach pod kątem doskonalenia czy bazy danych o zrealizowanych konkursach i imprezach (z wynikami). Jednak zaobserwowano wiele korzyści, jakie daje ten program i deklarowano wolę częstszego wykorzystywania tego programu. Warto to polecić, (co niniejszym czynię), gdyż wielkie możliwości tkwią w takim programie. Najpierw należy założyć bazę danych, czyli zaprojektować, jakie informacje i w jakim układzie chcemy mieć w bazie, następnie wprowadzić dane, co niestety jest dosyć pracochłonne. Jednak czas poświęcony wprowadzaniu zwróci się, gdyż każda zmiana czy nowa dodana pozycja to tylko chwila pracy. Eksploatacja bazy polega na kierowaniu zapytań, porządkowaniu danych wg różnych kryteriów i tworzeniu raportów w rozmaitych układach. Szkoły produkują każdego roku wielkie ilości danych w postaci dokumentów papierowych. Są to na przykład wyniki pomiarów lub obserwacji, opracowania studyjne, przeglądy itd. Na zbieranie tych danych zużywa się dużo czasu. Jeśli dane będą gromadzone w komputerze (w bazie danych), to pozostanie więcej czasu na ich analizę. Informacje w ten sposób pamiętane są użyteczniejsze (wyszukiwanie, sortowanie). Warto zatem jak najszerzej korzystać z tych programów. Nadmienić należy, że ostatnio stworzono bazę danych o uczniach przystępujących do sprawdzianu umiejętności, posługując się programem Hermes Oprogramowanie wspomagające zarządzanie szkołą. Szkoła Podstawowa nr 2 od lat wykorzystuje programy firmy Vulcan: Arkusz Organizacyjny 2000 i Plan Lekcji Firma Vulcan z Wrocławia od lat wdraża i doskonali kompleksowy system zarządzania szkołami Vulcan Plan. Jest to zintegrowany system oprogramowania komputerowego. Jest on stale rozwijany powstają nowe programy moduły systemu współpracujące z dotychczasowymi. 24

25 Program Arkusz Organizacyjny 2000 pozwala na planowanie przydziału obowiązków nauczycieli, dokładne obliczanie planowanego funduszu wynagrodzeń, szczegółowe plany nauczania, drukowanie dokumentów, wiele użytecznych analiz i zestawień, przekazanie danych do Planu Lekcji Jest oczywiste, że przy opracowywaniu arkusza organizacyjnego wszelkie decyzje muszą należeć do dyrektora szkoły. Nie jest, więc nawet wskazane używanie w czasie jego przygotowywania programu, który jakichkolwiek przydziałów dokonywałby automatycznie. Niemniej jednak, dobrze opracowany program komputerowy może być ogromną pomocą dla osoby rozwiązującej ten problem. Jedną z możliwości, jaką daje program firmy Vulcan, jest automatyczne dokonywanie wszelkiego rodzaju podsumowań. Pierwszą sytuacją, w której okazuje się to przydatne jest ustalanie siatek godzin dla klas. W każdej chwili program wyświetla całkowitą liczbę zajęć w klasie oraz liczbę godzin, jakie będzie odbywał w tygodniu każdy z uczniów. Po każdej zmianie w siatce godzin wszystkie sumy są na bieżąco aktualizowane. Dzięki temu osoba opracowująca arkusz uwalnia się od żmudnych podsumowań i formalnych kontroli, może więc koncentrować się na poprawnym wprowadzaniu danych wejściowych. Przy następnym etapie przypisywania konkretnym nauczycielom zajęć w poszczególnych klasach program w każdej chwili informuje użytkownika, ile godzin już przydzielono oraz ile godzin pozostało do rozdziału. Program pozwala także na uzyskiwanie dodatkowych informacji o nauczycielach (staż, pensum, wynagrodzenie, itp.) oraz na wydrukowanie wszelkich danych. Wielką zaletą tego programu jest możliwość promocji, czyli automatyczne wykonanie czynności wynikających z przejścia do nowego roku szkolnego (przykładowo przydział godzin wg zasady ciągłości, zwiększenie stażu o jeden). Program Plan lekcji 2000 oferuje nową jakość w rozwiązywaniu trudnego zagadnienia, jakim jest przygotowanie tygodniowego rozkładu zajęć. Podstawowe dane wejściowe, dotyczące obowiązków nauczycieli są w pełni zgodne z arkuszem organizacyjnym i zawierają kompletną informację o liczbach godzin zajęć z poszczególnych przedmiotów prowadzonych przez nauczycieli w całych oddziałach, grupach wynikających z podziału oddziału, jak również grupach łączonych (kilka grup z różnych oddziałów i jeden nauczyciel) i międzyoddziałowych. Jako istotne dane uzupełniające program wykorzystuje informacje o: 25

26 - terminach optymalnych, dopuszczalnych i zabronionych dla planów poszczególnych nauczycieli, - terminach dopuszczalnych i zabronionych w planach poszczególnych oddziałów, - terminach dostępności poszczególnych sal lekcyjnych, gabinetów i pracowni, - zasadach podziału lekcji konkretnego przedmiotu w klasie na odpowiednie bloki, - dopuszczalnych salach, w których mogą odbywać się konkretne lekcje 21. Algorytm automatycznego układania planu lekcji może uwzględniać takie aspekty planu jak: - równomierność rozmieszczenia zajęć z jednego przedmiotu w tygodniu, - równomierność obciążenia uczniów w poszczególnych dniach nauki, - równomierność obciążenia nauczycieli. Doświadczenia pokazują, że dzięki zastosowaniu programu czas układania planu lekcji może ulec skróceniu nawet do 10% czasu poświęcanego temu zagadnieniu w przypadku stosowania metod tradycyjnych, a efekt końcowy może być istotnie lepszy. Oznacza to większą równomierność zajęć uczniów i nauczycieli w poszczególnych dniach tygodnia i optymalne wykorzystanie posiadanych zasobów lokalowych. Ilustracja nr 3 Okno programu Plan lekcji 2000 Istotą dobrego programu wspomagającego układanie planu lekcji jest możliwość automatyzacji wielu czynności, a przede wszystkim: - automatyczne rozmieszczanie na planie większości lekcji, po wcześniejszym ustaleniu warunków wstępnych, 21 Jan Zięba, Plan lekcji 2000 nowa siła, Biuletyn informacyjny. Informatyka dla szkoły, Wrocław 1994, nr 4, s