Społeczna Odpowiedzialność Biznesu

Transkrypt

1 Społeczna Odpowiedzialność Biznesu MDG Doradztwo Gospodarcze Sp. z o.o. ul. Kłobucka 23 C lok Warszawa

2 Jesteśmy odpowiedzialni za wywierany przez siebie wpływ, niezależnie czy jest on zamierzony, czy nie. To zasada numer jeden. Niewątpliwie odpowiedzialność spada na tych, którzy kierują przedsiębiorstwem.(...) A ci, którzy biorą odpowiedzialność za oddziaływanie, mogą je minimalizować (Drucker, Management) Nie można, jak Milton Friedman, twierdzić (...), że na biznesie ciąży tylko odpowiedzialność za wyniki ekonomiczne. Odpowiedzialność ekonomiczna to podstawowy obowiązek biznesu. (...) Wyniki ekonomiczne stanowią podstawę, bez której nie można brać na siebie odpowiedzialności za cokolwiek, innego (...). Ale odpowiedzialność za wyniki ekonomiczne to w żadnym razie nie wszystko (Drucker) Społeczna odpowiedzialność zaczyna się tam, gdzie kończy się zasięg oddziaływania prawa (Davis) Strona 2 z 28

3 SPIS TREŚCI WSTĘP Geneza i główne przyczyny rozwoju CSR Znaczenie społecznej odpowiedzialność biznesu Korzyści prowadzenia odpowiedzialnego społecznie biznesu Odpowiedzialny biznes w praktyce Zewnętrzny i wewnętrzny wymiar CSR Argumenty zwolenników i przeciwników CSR Wymagania międzynarodowej normy ISO PODSUMOWANIE Literatura: Strona 3 z 28

4 WSTĘP Zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu stały się istotnym i coraz częściej poruszanym tematem debat publicznych oraz politycznych. Państwa członkowskie Unii Europejskiej prezentują różne poziomy świadomości oraz praktycznego stosowania koncepcji Corporate Social Resposobility - CSR w biznesie. W Polsce temat ten pojawił się w publicznych dyskusjach około 2000 roku. Podjęcie tematu ma swoje uzasadnienie w związku z coraz większym zainteresowaniem społeczną odpowiedzialnością biznesu, jak i niedostatecznym poziomem wiedzy w tymże zakresie, w szczególności wśród ogółu społeczeństwa. Poniższe opracowanie ma na celu zaprezentowanie i usystematyzowanie wiedzy z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. GLOBALIZACJA OCHRONA ŚRODOWISKA NATURALNEGO NIERÓWNOŚĆ UBUSTWO Corporate Social Resposobility ROZWÓJ SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO ZRÓWNOWAŻAONY ROZWÓJ ROZWÓJ I NAUKA O ZARZĄDZANIU PRZEDSIĘBIORSTWAMI STANDARDY ZARZĄDZANIA [Rys. 1] Przesłanki powstania idei CSR. Strona 4 z 28

5 1 Geneza i główne przyczyny rozwoju CSR Tematyka Społecznej Odpowiedzialności Biznesu w ostatnich latach stała się bardzo modna. Jednak po bliższym przyjrzeniu się kwestiom składającym się na CSR okaże się, że nie są one wcale takie nowe. Etyka kupiecka czy dobre praktyki rzemieślnicze istniały przecież od zawsze. Okres rewolucji przemysłowej przyniósł z kolei rozwój własnych, nowatorskich jak na tamte czasy programów społecznych (powstanie szpitali, obiektów użyteczności publicznej, mieszkań dla robotników, wypłacanie zapomogi w wypadkach losowych, zwrócenie większej uwagi na tematykę bezpieczeństwa i higieny pracy). Lata 80-te XX wieku to okres rosnącego zainteresowania zrównoważonym rozwojem, kiedy to zaczęły powstawać wielkie koncerny przemysłowe. Dostrzeżono wówczas, iż duże korporacje posiadające zasoby kapitałowe oraz pozycję rynkową, ponoszą dużą odpowiedzialność. Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw narodziła się wraz ze zmianami gospodarczymi na początku XIX w., kiedy to zaczęły powstawać wielkie koncerny przemysłowe. Wówczas stwierdzono, iż duże korporacje, ze względu na swoją pozycję na rynku i posiadane zasoby kapitałowe, ponoszą dużą odpowiedzialność, stąd wymagania im stawiane w zakresie społecznej odpowiedzialności powinny być również wysokie. Wywołało to szereg dyskusji na ten temat i przyczyniło się do wzrostu zainteresowania społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstwa6. Podejście do CSR (Corporate Social Resposobility) zmieniało się na przestrzeni lat, ze względu na różne uwarunkowania zewnętrzne, które determinowały rozwój tej koncepcji. Współcześnie do podjęcia działań w zakresie CSR jednostki gospodarcze zostały zmuszone przez silne naciski ze strony otoczenia, wynikające między innymi ze wzrastającej konkurencji, czy zmiany wartości, zarówno wśród klientów (zachowania projakościowe i proekologiczne), jak i pracowników (dążenie do rozwoju i samorealizacji, wzrost wartości czasu wolnego). Wśród przesłanek zdynamizowanego zainteresowania koncepcją społecznej odpowiedzialności biznesu, należy wymienić przede wszystkim: Zmieniające się otoczenie zewnętrze organizacji, Wzrost aktywności społeczeństwa obywatelskiego w skali globalnej, zmiana charakteru konsumenta, który z odbiorcy biernego staje się w odbiorcą krytycznym, zaangażowanym w proces produkcji, Strona 5 z 28

6 Wzrost znaczenia niematerialnych zasobów firmy, poszukiwanie nowych sposobów konkurowania, opartych na zaufaniu, Zmiana podejścia inwestorów, którym coraz częściej wyniki finansowe już nie wystarczają. Do powyższych zmian przyczynił się łatwy dostęp do informacji, dający możliwość podniesienia wiedzy u konsumentów, zarówno na temat jakości produktu, jak również na temat funkcjonowania przedsiębiorstw. Zobligowało to przedsiębiorców do otwartej komunikacji i większej przejrzystości działań. Strona 6 z 28

7 2 Znaczenie społecznej odpowiedzialność biznesu Często okazuje się, że obecnie celem przedsiębiorstw nie może już być jedynie osiąganie zysków ale wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom różnych grup interesariuszy, ze szczególnym uwzględnieniem społeczności lokalnych, dającym jednocześnie możliwość osiągnięcia obopólnych korzyści z podejmowanych działań. Świadomość przedsiębiorców, że wywierają oni wpływ na otaczające ich środowisko naturalne stale rośnie. W Polsce CSR kojarzono dotąd z terminem odpowiedzialny biznes jako działania związane z etyką w biznesie, obejmującą uczciwe podejście do pracowników, kontrahentów oraz klientów, a rzadziej biorącą pod uwagę otoczenie firmy, w tym interesy społeczności znajdujących się w nim czy też kwestie ochrony środowiska. Aby lepiej zrozumieć czy jest społeczna odpowiedzialność biznesu, należałoby przedstawić jej definicję. Tutaj jest jednak trudność. W literaturze przedmiotu napotkać można wiele różnych definicji i interpretacji tego pojęcia. Nie mniej jednak, nie istnieje jedno, uniwersalne określenie istoty społecznej odpowiedzialności biznesu. Trzeba zrozumieć, że społeczna odpowiedzialność biznesu to idea, która opiera się na wzajemnym oddziaływaniu biznesu na społeczeństwo i na odwrót. Funkcjonowanie biznesu jest integralną częścią systemu społecznego, dlatego należy mieć na uwadze, że wszelkie jego składniki nie stanowią dóbr niewyczerpalnych więc powinny być uwzględniane w procesach zarządzania. Chodzi o wielostronny, wzajemny pożytek. Starając się zdefiniować pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu, na bazie zrozumienia idei zjawiska, można przyjąć, że zgodnie z powszechnie przyjętą definicją, CSR to koncepcja zakładająca dobrowolne, wykraczająca poza minimalne wymogi prawne, uwzględnianie przez przedsiębiorstwa problematyki społecznej i środowiskowej w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z interesariuszami (m.in. z pracownikami, klientami, akcjonariuszami, dostawcami, społecznością lokalną). Zagadnienie najlepiej odzwierciedla określenie CSR jako zasady 3P People-Planet-Profit (Ludzie-Planeta-Zysk), czyli bardziej odpowiedzialne i etyczne postępowanie biznesu względem wszystkich grup społecznych, na które oddziałuje poprzez swoją działalność przy możliwie jak największym poszanowaniu środowiska. Strona 7 z 28

8 Należy tu zauważyć, że przed rokiem 2000 termin corporate social responsibilty (CSR) utożsamiany był z dużymi przedsiębiorstwami i korporacjami. Małe i średnie przedsiębiorstwa nie były jednak pomijane. W stosunku do nich stosowano określenia odpowiedzialność społeczna bądź społeczna odpowiedzialność biznesu. Obecnie ta sytuacja zmienia się, ze względu na to, że po pierwsze, małe przedsiębiorstwa często mają lokalny rodowód, funkcjonują w miejscu, gdzie żyją i mieszkają ich właściciele i pracownicy są więc blisko lokalnych spraw. Po drugie, małe przedsiębiorstwa \ angażują się w rozwiązywanie lokalnych problemów dotyczących chociażby edukacji czy wspierania rynku pracy, pomocy tej nie definiując jako CSR. Ponadto CSR może być realizowany przy użyciu różnych narzędzi i środków w zależności od potrzeb, preferencji czy rozmiaru firmy. Innymi słowy, założeniem CSR jest dążenie biznesu do realizowania polityki zrównoważonego rozwoju gospodarczego oraz taki sposób prowadzenia przedsiębiorstwa, w którym celem priorytetowym jest osiągnięcie równowagi między jej efektywnością i dochodowością a interesem społecznym. Niemniej jednak Społecznie Odpowiedzialny Biznes charakteryzuje: zintegrowane podejście do 3 wymiarów zrównoważonego rozwoju, tj. społecznego, środowiskowego i ekonomicznego; działanie na rzecz lepszego społeczeństwa; współpraca z interesariuszami, tj. wszystkimi, na których biznes oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na biznes. Podsumowując - Społeczną odpowiedzialność biznesu przeważnie definiuje się jako koncepcję, opartą na najwyższych standardach etycznych, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie i świadomie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy: społeczeństwa jako całości, a także jego wyodrębnionych grup właścicieli, klientów, pracowników, inwestorów, dostawców, akcjonariuszy, banków i innych partnerów biznesowych. Aby działania podejmowane wobec wskazanych grup przyniosły pozytywny skutek, muszą być oparte na długookresowym podejściu strategicznym. Przestrzeganie praw człowieka i praw pracowniczych stanowi jeden z fundamentów odpowiedzialnego biznesu. Społeczna odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi grupami społecznymi, które mogą mieć faktyczny Strona 8 z 28

9 wpływ na sukces w działalności gospodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję, a nie koszt. Pamiętajmy, że póki co nie istnieje jedna i spójna definicja dotycząca CSR. Niemniej jednak warto wiedzieć, ze Odpowiedzialny Biznes charakteryzuje: zintegrowane podejście do 3 wymiarów zrównoważonego rozwoju, tj. społecznego, środowiskowego i ekonomicznego; działanie na rzecz lepszego społeczeństwa; współpraca z interesariuszami, tj. wszystkimi, na których biznes oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na biznes. Przedsiębiorstwa, które decyduję się realizować odpowiedzialność w biznesie i opierają swoją działalność na uczciwości, przejrzystości i odpowiedzialności, zdobywają stałych klientów, pozyskują zaufanie społeczeństwa, cieszą się reputacją, a w ten sposób podnoszą swoją konkurencyjność i odnoszą sukces. W ramach koncepcji CSR firma ma możliwość budowania trwałych relacji z otoczeniem, stając się wiarygodnym partnerem. Coraz częściej w strategiach firm kładzie się nacisk na takie słowa, jak uczciwość, zaufanie, bezpieczeństwo i wiele innych, w celu zbudowania więzi z otoczeniem i wiarygodnego wizerunku firmy. Strona 9 z 28

10 3 Korzyści prowadzenia odpowiedzialnego społecznie biznesu. Dokonując analizy korzyści zastosowania odpowiedzialnego biznesu, warto odnieść się do narzędzi stosowanych w zarządzaniu społeczną odpowiedzialnością jest obszerna i ściśle związana z kulturą organizacyjną firmy i profilem działalności. Poznanie narzędzi w zakresie odpowiedzialnego biznesu przyczyni się do uzmysłowienia sobie jakie korzyści niesie ze sobą strategia odpowiedzialnego biznesu. Warto przy tym wspomnieć, że realizowanie CSR opiera się na zasadzie pełnej dobrowolności, nie wynika ze zobowiązań prawno-ustawowych. W celu wywołania publicznej debaty poświęconej odpowiedzialności biznesu roku Komisja Europejska przedstawiła w 2001 dokument pt. Green Paper on Corporate Social Responsibility. W proces konsultacji włączyły się instytucje Unijne: dyrekcje generalne Komisji ds. zatrudnienia, spraw socjalnych, przedsiębiorstw i społeczeństwa informacyjnego, handlu, ochrony środowiska, przedstawiciele sektora przedsiębiorców, związki zawodowe, media, eksperci, organizacje pozarządowe i instytucje naukowe. Efektem konsultacji po opublikowaniu Zielonej Księgi stał się nowy dokument - strategia realizacji i upowszechniania społecznej odpowiedzialności biznesu - White Paper: Communication on CSR. Dokument ten jest adresowany do instytucji europejskich, państw członkowskich, partnerów społecznych, organizacji biznesowych i konsumenckich. Oba dokumenty dostępne są w dziale CSR w UE. Przedsiębiorstwa zorientowane na odpowiedzialności biznesu publikują tzw. Raporty społeczne. Takie raporty wydawane jest przez przedsiębiorstwo, w formie publikacji lub umieszczane w witrynie internetowej. przedstawia w sposób całościowy strategię firmy, jej politykę społeczną i wyniki w zakresie odpowiedzialności społecznej wobec kluczowych grup interesariuszy. W raportach uwzględniany jest aspekt ekonomiczny, społeczny oraz ekologiczny działań firmy. Dokonując analizy doświadczeń przedsiębiorstw, które wdrożyły i stosują narzędzia biznesu społecznie odpowiedzialnego możemy uznać, że do najszerzej stosowanych narzędzi należą: Strona 10 z 28

11 Kampanie społeczne czyli działanie ukierunkowane na zmianę postaw lub zachowań wybranej grupy odniesienia, przy pomocy mediów jako nośnika przekazu. Marketing zaangażowany społecznie (cause related marketing) jest uwzględnianiem w działalności firmy zarówno celów marketingowych jak i potrzeb społecznych; Programy etyczne dla pracowników to przedsięwzięcie mające na celu integrowanie pracowników firmy wokół wspólnych wartości; Nadzór korporacyjny to zespół mechanizmów wykorzystywanych do kontrolowania i koordynowania zachowań różnych, mających własne interesy udziałowców, którzy współdziałają z kadrą zarządzającą w celu efektywnej realizacji stawianych przed spółką zadań; Eko-znakowanie i znakowanie społeczne polega na umieszczaniu na opakowaniach lub etykietach produktów dodatkowych informacji z zakresu ekologicznej lub społecznej odpowiedzialności; Inwestycje społecznie odpowiedzialne, uwzględniane przez analityków giełdowych w analizie przedsiębiorstwa kryteriów oceny możliwości długotrwałego wzrostu wartości spółek na podstawie wyników społecznych i ekologicznych. Umiejętnie stosowanie kombinacji wyżej wymienionych narzędzi przekłada się na korzyści przyjętej strategii odpowiedzialności biznesowej przedsiębiorstwa, które - co bardzo ważne - zawsze rozpatrywane powinny być w perspektywie długofalowej. Takimi korzyściami będą: Wzrost zainteresowania inwestorów Kredytodawcy są bardziej zainteresowani współpracą z odpowiedzialnymi firmami, które oprócz dobrych wyników finansowych zarządzane w sposób przejrzysty, odpowiedzialnie budują swój wizerunek i dobre relacje z otoczeniem. Dla wielu inwestorów wiarygodność finansowa firmy jest uzależniona od jej wiarygodności społecznej. Zwiększenie lojalności konsumentów i interesariuszy - Wzrost świadomości społecznej konsumentów powoduje, iż w swoich wyborach kierują się oni także zaufaniem do danej firmy i jej wizerunkiem. Rosnąca grupa konsumentów zwraca uwagę na ekologiczność produktu lub usługi, Strona 11 z 28

12 przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności w procesie jego wytworzenia oraz ogólną reputację firmy. Poprawa relacji ze społecznością i władzami lokalnymi - Udział firmy w życiu społeczności lokalnej, podejmowanie długofalowych i wymiernych inwestycji społecznych, ułatwia jej sprawne i bezkonfliktowe funkcjonowanie. Społeczna odpowiedzialność umożliwia jej trwałe zakorzenienie się w społeczności i pozyskanie przychylności jej mieszkańców, a także zdobycie zaufania władz samorządowych. Wzrost konkurencyjności - Wprowadzanie zasad odpowiedzialnego biznesu to jeden z atutów, dzięki którym firmy zdobywają przewagę konkurencyjną. Dla polskich firm przejrzysta polityka CSR może być jednym ze sposobów budowania swojej pozycji na rynkach światowych, gdzie oczekiwania dotyczące spełniania standardów odpowiedzialnego biznesu są bardziej oczywiste. Podnoszenie poziomu kultury organizacyjnej firmy - Poprzez podejmowanie wyzwań społecznej odpowiedzialności firma podnosi swoje standardy postępowania wobec interesariuszy (pracowników, kontrahentów, klientów), a przez to unika kosztów złego partnerstwa. Zmiany te wpływają na kształtowanie kultury organizacyjnej firmy opartej na zaufaniu, odpowiedzialności i przejrzystości dla wszystkich zainteresowanych. Kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy wśród pracowników - Społeczna odpowiedzialność firmy stanowi jeden z elementów poza finansowego motywowania pracowników. Dzięki kodeksom etycznym, programom społecznym, dbałości o środowisko, wizerunek firmy w oczach pracownika ulega poprawie. Pracownicy z większym uznaniem odnoszą się do funkcjonowania firmy widząc, iż część jej aktywności skierowana jest na rozwiązywanie istotnych również dla nich problemów społecznych. Pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników - Gdy poprawie ulega wizerunek firmy i rośnie do niej zaufanie wśród pracowników, to zwiększa się również atrakcyjność firmy na rynku pracy, co pozwala przyciągnąć nowych i zatrzymać najlepszych pracowników. Strona 12 z 28

13 Jak widać korzyści jest wiele, co sugeruje, że nie ma w zasadzie żadnych przeciwwskazań do stosowania społecznej odpowiedzialności biznesu na szeroką skalę. Jedno jest pewne: CSR jest jak najbardziej opłacalną inwestycją. A to dlatego, że firma, której misja oparta jest na wartościach i normach etycznych wzbudza większe zaufanie wśród klientów i inwestorów. Przy tej okazji warto też wspomnieć, jaka jest różnica między odpowiedzialnym biznesem a public relations (PR). Z założenia odpowiedzialny biznes ma być czymś więcej niż jedynie strategią komunikowania się firmy z jej otoczeniem, ma on angażować społecznie oraz ekologicznie zarówno firmę jak i jej pracowników. Tym co łączy częściowo odpowiedzialny biznes i PR jest cel długofalowy wzrost konkurencyjności firmy poprzez budowę jej przyjaznego wizerunku i utrwalenie go w świadomości konsumentów i współpracowników. Jak wynika z dostępnych badań ponad 2/3 menedżerów największych polskich przedsiębiorstw zna koncepcję odpowiedzialnego biznesu. Dla większości z nich jej fundamentem jest przestrzeganie norm etycznych w działalności firmy oraz regularne i sprawiedliwe wynagradzanie pracowników. Coraz większa liczba firm wyraża przekonanie o konieczności doskonalenia systemów zarządzania, w kierunku kształtowania wzajemnie korzystnych relacji ze wszystkimi interesariaszami. O coraz większym zainteresowaniu koncepcją odpowiedzialności przedsiębiorstw świadczyć może rosnąca z roku na rok liczba firm prezentujących swe praktyki w raporcie Odpowiedzialny Biznes w Polsce wydawanym przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu oraz wystawiających się na Targach Dobrych Praktyk Biznesowych. Strona 13 z 28

14 4 Odpowiedzialny biznes w praktyce Jak już wspominano wcześniej, żeby dobrze zrozumieć czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu i dostrzec korzyści z niej płynące, przedsiębiorcy potrzebują czasu, ponieważ CSR jest podejściem długoterminowym. Koncepcja oparta na CSR ma na uwadze nie tylko dobry jakościowo, nieszkodliwy produkt, troskę o prawa pracownicze, czy ochronę środowiska. Współczesna interpretacja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa jest ściśle zintegrowana z koncepcją zrównoważonego i trwałego rozwoju. Wiąże się to z wdrażaniem w praktykę codziennych działań biznesowych całego pakietu, niezbędnych procedur i wytycznych. Stopień ich wykorzystywania zależny jest od podejścia do zagadnienia. Część z nich ukierunkowana jest na zwiększenie świadomości i zmianę postaw określonej grupy ludzi, np. za pomocą mediów. Inne natomiast dotyczą programów etycznych dla pracowników, normalizacji i certyfikacji, czy też odnoszą się do sprawozdawczości i komunikowania. Realizując obok celów ekonomicznych również cele społeczne i ekologiczne, jednostka gospodarcza kształtuje jakość życia współczesnego społeczeństwa, jednocześnie przyczyniając się do zwiększania jego dobrobytu. Etyczne standardy postępowania wpływają na kształtowanie się jej kultury organizacyjnej, opartej na zaufaniu, odpowiedzialności i przejrzystości dla wszystkich zainteresowanych. Udział przedsiębiorstwa w życiu społeczności lokalnej, podejmowanie długofalowych i wymiernych inwestycji społecznych, ułatwia jej sprawne i bezkonfliktowe funkcjonowanie. Społeczna odpowiedzialność umożliwia jej trwałe zakorzenienie się w społeczności i pozyskanie przychylności jej mieszkańców, a także zdobycie zaufania władz samorządowych. Strona 14 z 28

15 Tabela nr 1. Do najważniejszych, jakie firma uzyskuje w efekcie prowadzenia społecznie odpowiedzialnego biznesu należy wymienić: podniesienie poziomu kultury organizacyjnej, doskonalenie poziomu i jakości kapitału intelektualnego, lepszy dostęp do kapitału, pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników, poprawa wizerunku i reputacji, zwiększenie lojalności klientów, redukcja przypadków wewnętrznej korupcji, redukcja konfliktów interesu, wzrost efektywności ekonomicznej, kreowanie unikalnej wartości, wzrost konkurencyjność, wzrost zamożności społeczności lokalnej, stymulacja rozwoju gospodarczego, wzrost innowacyjności. Gdy poprawie ulega wizerunek firmy i rośnie do niej zaufanie wśród pracowników, to zwiększa się również atrakcyjność firmy na rynku pracy, co pozwala przyciągnąć nowych i zatrzymać najlepszych pracowników. Firma, która jest zarządzana w sposób przejrzysty ma łatwiejszy dostęp do źródeł finansowania i uzyskania kredytów. Również konsumenci w swoich wyborach kierują się zaufaniem do danej firmy i jej wizerunkiem. Oczekują również, aby budził pozytywne skojarzenia. Rosnąca grupa konsumentów zwraca uwagę na ekologiczność produktu lub usługi, przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności w procesie jego wytworzenia oraz pozytywną reputację firmy12. Współczesne firmy nie sprzedają produktów, sprzedają pakiety korzyści, oferując wartości użytkowania produktów i usług. Tworzą one wartość dla klienta, co owocuje wzrostem lojalności w stosunku do firmy, a w efekcie wzrostem jej konkurencyjności na rynkach lokalnych i światowych. Społeczna i ekologiczna wartość produktów jest formą innowacji produktowych, zaangażowanie społeczne buduje reputację i tworzy kapitał społeczny, które dostarczają kompletnego zadowolenia klientowi, wyróżniając przedsiębiorstwo na tle konkurencji. Strona 15 z 28

16 Odpowiedzialna aktywność gospodarcza tworzy lepszy klimat i warunki działania dla biznesu. Organizacja gospodarcza osiąga w ten sposób zarówno społeczną, jak i finansową wartość. Tabela nr 2. CSR z punktu widzenia organizacji, instytucji Bank Światowy Manifest z Davos z 1979 r. Światowa Rada Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju UNDP Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Niemiec Stanowisko Rządu Brytyjskiego Zobowiązanie biznesu do przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju przy współpracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, zmierzającej do poprawy jakości życia, co służy zarówno biznesowi, jak i rozwojowi społecznemu. Zadaniem kierownictwa firmy jest pewnego rodzaju służba. Kierownictwo bowiem ma służyć zarówno klientom, współpracownikom, kapitałodawcom, jak i całemu społeczeństwu oraz równoważyć odmienne interesy wymienionych grup. CSR to konsekwentne dążenie biznesu do tego, by postępować etycznie i wnosić wkład w rozwój gospodarczy, jednocześnie przyczyniać się do poprawy jakości życia siły roboczej, społeczności lokalnych, a wreszcie społeczeństwa jako całości. Podejście do zarządzania oraz odpowiedź na kwestie społeczne, środowiskowe, ekonomiczne w szerszym ujęciu oraz etyczne, a także na oczekiwania interesariuszy w stopniu, w jakim biznes może na nie reagować. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu odnosi się do uwzględnienia przez przedsiębiorstwa społecznej odpowiedzialności wykraczającej ponad ramy prawne. CSR odnosi się do zrównoważonego kierowania przedsiębiorstwem w działalności gospodarczej oraz jest zakorzenione w strategii przedsiębiorstwa. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu obejmuje dobrowolne działanie, które biznes może podejmować ponad wymagane prawem minimum, ukierunkowane na realizację zarówno interesów ekonomicznych (wzmocnienie konkurencyjności), jak i interesów szerszego społeczeństwa. Jest to sposób na zdobycie licencji na działanie ( ) przedsiębiorstwa, które efektywnie angażują się w działania z zakresu CSR uzyskują korzyści wizerunkowe i ekonomiczne. Źródło: opracowano na podstawie Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin Strona 16 z 28

17 Przedsiębiorcy, praktycy szczególnie ci, którzy nie mieli do czynienia z ideą społecznej odpowiedzialności biznesu, opisują ją często w sposób bardzo intuicyjny. Stąd też warto przybliżyć sposób ujmowania, rozumienia samej koncepcji CSR przez pracowników (często właścicieli, czy kierownictwo) przedsiębiorstw (por. Tabela nr 3). Tabela nr 3. CSR z punktu widzenia przedsiębiorcy M. Witucki, Prezes Orange Polska Serwis Szczecin Sp. z o.o. GLASPOL Sp. z o.o CSR to dla nas ważny element systemu zarządzania, pozwalający na lepsze współdziałanie z różnymi grupami interesariuszy i lepsze zrozumienie ich potrzeb. Jednocześnie coraz częściej umożliwia on kreowanie i wykorzystywanie nowych szans rozwoju biznesu oraz tworzenia czynnika wyróżniającego nas z grona konkurentów, co może w końcowym efekcie przełożyć się na decyzje klientów. ( ) odpowiedzialność pracodawców, o etykę biznesu, o prowadzenie firmy, żeby ludzie, którzy tam pracują również odczuwali takie współuczestnictwo, że firma to nie jest tylko coś takiego, że idę na 8 godzin do pracy, ale jest to nasze życie, gdzie spędzamy bardzo dużo czasu. Jest to cały ogół, który kształtuje środowisko, jakość usług, wpływ na innych ludzi, naszym zachowaniem, naszym ustosunkowaniem się do innych ludzi, do naszego lokalnego otoczenia, bo w końcu to my tworzymy społeczeństwo. Wszelkie działania biznesowe przedsiębiorców, ukierunkowane w jakiś sposób na sprzyjanie społeczeństwu. Źródło: opracowano na podstawie Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin W ujęciu praktyków przytoczone definicje społecznej odpowiedzialności akcentują w mniejszym bądź większym wymiarze różne aspekty podejmowanej działalności przez organizacje. Często przedstawiane ogólne definicje CSR wywołują dyskusje wokół trzech problemów: 1. których interesariuszy przedsiębiorstwo powinno brać pod uwagę, 2. co dokładnie w praktyce oznacza uwzględnianie interesów, 3. jak powyższe kwestie odnoszą się do działalności firmy, która z założenia funkcjonuje w ramach dwóch wskaźników: wzrostu i zysku. Strona 17 z 28

18 Obecnie najczęściej cytowaną definicją CSR jest ta zawarta w międzynarodowym standardzie ISO W normie zapisano, że: Odpowiedzialność społeczna to odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko przez przejrzyste i etyczne zachowanie, które: przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa, bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy, jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami Przytoczone praktyczne ujęcia społecznej odpowiedzialności akcentują w mniejszym bądź większym wymiarze różne aspekty podejmowanej działalności przez organizacje. Zestawianie szeregu definicji dotyczących CSR pozwala jednak wyłonić kilka części wspólnych a mianowicie: wdrażanie społecznej odpowiedzialności biznesu jest dobrowolne, społeczna odpowiedzialność biznesu to równoważenie trzech wymiarów: ekonomicznego (gospodarczego), społecznego i środowiskowego, organizacje wdrażające założenia CSR w podejmowanych działaniach kierują się zasadami etycznymi, podejmowane działania w ramach CSR skierowane są do szerokiej grupy interesariuszy. Strona 18 z 28

19 5 Zewnętrzny i wewnętrzny wymiar CSR Koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu należy rozpatrywać wielowymiarowo. Wynika to z samego charakteru CSR, interdyscyplinarności, wieloobszarowości tego zagadnienia. Dodatkowo nie można zapominać o szeregu czynników (np. wzrost konkurencyjności, globalizacja, wzrost świadomości społecznej), które wywierają znaczący wpływ na implementację CSR w różnorodnych organizacjach, czy też na rozwój samej koncepcji. Wszystko to razem daje różnorodne możliwości ujęcia CSR. W koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu główny akcent zostaje położony na zwiększanie inwestycji w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska oraz dobre relacje z otoczeniem przedsiębiorstwa. Świadczy to o dobrowolnym zaangażowaniu się firmy w kształtowanie jej otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego. Zatem za podstawowe dla tej koncepcji można przyjąć wymiary: wewnętrzny i zewnętrzny. Tabela nr 4. Wewnętrzny wymiar CSR Zarządzanie zasobami ludzkimi Programy etyczne dla pracowników rozwój i doskonalenie kwalifikacji, zaangażowanie pracowników w procesy decyzyjne, sprawiedliwy podział płac, wsparcie pracowników w godzeniu obowiązków zawodowych z rodzinnymi kodeksy etyczne, powoływanie rzecznika przedsiębiorstwa ds. etyki, szkolenia z zakresu etyki, wypracowanie procedur w przypadku naruszenia kodeksu etyki Bezpieczeństwo i higiena pracy Umiejętność dostosowywania się do zmian Zarządzanie ochroną środowiska kodeksy etyczne, powoływanie rzecznika przedsiębiorstwa ds. etyki, szkolenia z zakresu etyki, wypracowanie procedur w przypadku naruszenia kodeksu etyki w przypadku np. restrukturyzacji uwzględnienie interesów wszystkich stron, by zminimalizować jej negatywne skutki poprzez zastosowanie elastyczności zatrudnienia, outplacementu redukcja zużycia wody, energii, zagospodarowanie odpadów, recykling, racjonalne wykorzystywanie zasobów, procedury, programy pozwalające na systematyczne zmniejszanie uciążliwości środowiskowej przedsiębiorstw Zasady nadzoru korporacyjnego transparentność informacji, sposoby powoływania i wynagradzania członków rad nadzorczych Źródło: opracowano na podstawie Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin Strona 19 z 28

20 Tabela nr 5. Zewnętrzny wymiar CSR Społeczność lokalna Partnerzy handlowi, dostawcy i klienci Prawa człowieka współpraca z partnerami lokalnymi, organizacjami pozarządowymi, wolontariat pracowniczy, podejmowanie zaangażowania w działalności filantropijnej, inwestycje społeczne niezatrudnianie dzieci, niestosowanie pracy przymusowej, stwarzanie równych szans, zasady sprawiedliwego handlu niezatrudnianie dzieci, niestosowanie pracy przymusowej, stwarzanie równych szans, zasady sprawiedliwego handlu Globalne problemy ekologiczne wykazywanie troski i zainteresowania problematyką ochrony środowiska naturalnego, dotyczy to w szczególności zagadnień: efektu cieplarnianego, zmian klimatycznych, technologii zmniejszających zużycie zasobów nieodnawialnych. Źródło: opracowano na podstawie Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin Strona 20 z 28

21 6 Argumenty zwolenników i przeciwników CSR Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu ciągle jeszcze wywołuje wiele dyskusji i kontrowersji. Ma swoich zwolenników i przeciwników, którzy argumentują swoje racje. Do szerokiego dyskursu na temat CSR przyczyniło się stwierdzenie M. Friedmana: Właściwym biznesem biznesu jest biznes. Warto także podkreślić kolejny argument przeciwników CSR a mianowicie: Menedżerowie są zatrudnieni przez właścicieli po to, aby pomnażali ich zyski. Menedżerowie nie powinni zajmować się publicznym dobrem, nie są bowiem w tej sprawie kompetentni, brakuje im na to demokratycznego mandatu, a ich zwykła praca nie powinna pozostawić im czasu nawet na myślenie o tym. W obecnych czasach stosowanie przez korporacje zasad CSR budzi czasem skojarzenia równoznaczne z wyrachowaniem. Dodatkowo przeciwnicy CSR uważają, że przedsiębiorstwa nie są podmiotami, które powinny rozwiązywać problemy społeczne, gdyż posiadają one konkretne kompetencje do prowadzenia specjalistycznej działalności nie zaś do działań prospołecznych. Można pójść jeszcze dalej twierdząc, że zaangażowanie społeczne daje możliwość dominowania nad otoczeniem, co więcej wzmacnia pozycję menedżerów, prowadząc np. do konfliktu interesów. W tym kontekście można wrócić do postaci M. Friedmana, który uważał wręcz, że w przypadku spółek akcyjnych menedżerowie przedsiębiorstwa mogą tylko i wyłącznie służyć celom akcjonariuszy oraz przyczyniać się do wzrostu wartości firmy. Działania skierowane na inne zadania niż wzrost zysku i wartości firmy dla akcjonariuszy jest niczym innym jak łamaniem prawa. Koncepcja CSR nie zyskałaby jednak takiej popularności, gdyby nie argumenty wszystkich tych, którzy uważają, że jest ona korzystna tak dla przedsiębiorstwa, jak i dla społeczeństwa oraz środowiska naturalnego. Z pewnością odpowiada ona konkretnym oczekiwaniom klientów oraz stanowi narzędzie budowy pozycji konkurencyjnej. Zwolennicy społecznego zaangażowania firm wskazują na ogromną siłę przedsiębiorstw we współczesnych gospodarkach. Daje im to możliwości np. niesienia pomocy przy rozwiązywaniu wielu problemów społecznych, aktywizowania społeczności lokalnej, edukowania społeczeństwa, popularyzacji akcji dobroczynnych, przyczyniania się do rozwoju gospodarczego poszczególnych miejscowości i wzrostu zamożności mieszkańców. Coraz częściej zwolennicy koncepcji CSR wysuwają argumenty ekonomiczne. Jak twierdzi jeden z nich Strona 21 z 28

22 niewidzialna ręka w gospodarce zostaje zastępowana współpracą nawet w ramach konkurencji, współzależnością oraz współewolucją. Konkludując, podejmowane działania społecznie odpowiedzialne przez organizacje generują więcej korzyści niż skutków negatywnych. Tabela nr 7. ZALETY CSR obowiązek rehabilitacji i ponoszenia odpowiedzialności za zanieczyszczenie środowiska, rozsądne eksploatowanie zasobów naturalnych tak aby służyły także przyszłym pokoleniom, poprawa wizerunku, reputacji firmy, wzrost konkurencyjności firmy, dostosowanie sie do wymogów i potrzeb społeczeństwa. odciążenie państwa od ustalania działań w obszarze społecznym, możliwość ukazania postępowania etycznego, zniwelowanie krótkookresowych kosztów przez długookresowe korzyści, wzmacnianie innowacyjności, otwartość na nowe rozwiązania, także w zakresie rozwiązywania problemów społecznych (innowacje społeczne), przedsiębiorstwo jako obywatel (posiada osobowość prawna) powinno dbać o swoje otoczenie, zwiększone zaufanie akcjonariuszy, przywiązanie pracowników do firmy, lepsza motywacja pracowników WADY CSR zysk - jedyny cel przedsiębiorstwa, ukryte społeczne koszty odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw, zbyt wielka władza w rekach przedsiębiorstw, brak umiejętności społecznych, przejmowanie zysku (akcjonariuszy, udziałowców), przedsiębiorstwo nie jest podmiotem moralnym - nie musi ponosić odpowiedzialności, naprawianie rynku należy pozostawić rządom i samorządom, CSR to forma darmowej reklamy, PR, zabieg kosmetyczny, mydlenie oczu, CSR jest idea niemierzalna. Źródło: opracowano na podstawie Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin Strona 22 z 28

23 8. Wymagania międzynarodowej normy ISO ISO norma, która systematyzuje wiedzę na temat szeroko rozumianej społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR Corporate Social Responsibility). Z założenia nie jest to żadna forma certyfikacji ani obowiązkowej regulacji. Norma ta stanowi praktyczny przewodnik po koncepcji odpowiedzialnego biznesu, definiuje jego ramy oraz przybliżać wartości i idee. Prace nad ISO trwały kilka lat, a ogłoszono ją w 2010 roku. Z racji wysokiego prestiżu i globalnego zasięgu Międzynarodowej Organizacji Standaryzacyjnej norma ISO ma szanse stać się najbardziej powszechną na świecie wykładnią CSR. Projekt ten definiuje społeczną odpowiedzialność biznesu jako "Odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko", poprzez przejrzyste i etyczne zachowanie, które: przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania jest spójne z organizacją i praktykowane w jej relacjach. Jednocześnie ISO jasno rozróżnia często używane zamiennie pojęcia "zrównoważonego rozwoju" i "odpowiedzialności społecznej". Zrównoważony rozwój to doktryna ekonomii politycznej zakładająca dążenie do jakości życia na poziomie, na jaki pozwala obecny rozwój cywilizacyjny. Istotny przekaz zawiera początek słynnego zdania z raportu Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ Nasza Wspólna Przyszłość z 1987 r.: "Na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy jest rozwój zrównoważony, czyli taki, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie". Doktryna ta zakłada, że ludzkość, a w szczególności przedstawiciele biznesu, w ramach prowadzonej przez siebie działalności powinni brać pod uwagę wyzwania społeczne, środowiskowe i ekonomiczne. Świadomość i zbalansowanie tych trzech obszarów stanowi właśnie o zrównoważonym rozwoju. Społeczna odpowiedzialność natomiast skupia się na organizacji, nie na świecie. Jest ściśle związana ze zrównoważonym rozwojem, ponieważ celem społecznej Strona 23 z 28

24 odpowiedzialności organizacji powinien być wkład do tej idei. Społeczna odpowiedzialność biznesu nie musi stanowić dodatkowego czynnika kosztowego w firmie, lecz stając się strategią prowadzenia biznesu powinna być jednocześnie skutecznym mechanizmem tworzącym wartość dodaną poprzez stymulowanie innowacyjności i budowanie przewagi konkurencyjnej. Obszary społecznej odpowiedzialności biznesu (wg ISO 26000) W celu usystematyzowania wiedzy o CSR oraz doprecyzowania wartości, którymi powinny posługiwać się organizacje (nie tylko biznesowe) w swojej działalności, projekt normy ISO wyróżnia następujące obszary tej społecznej odpowiedzialności: 1) Ład organizacyjny Ład korporacyjny to zasady oraz normy odnoszące się do szeroko rozumianego zarządzania firmą. Dobre praktyki z tego obszaru powinny stawiać sobie za cel poprawę efektywności zarządzania organizacją z uwzględnieniem interesu społecznego, poszanowania interesariuszy oraz zasad etycznych. 2) Prawa człowieka Każda organizacja powinna działać w poszanowaniu wszystkich praw człowieka oraz jego godności, w szczególności praw obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kulturowych. W polskich warunkach dobre praktyki realizowane w ramach tego obszaru powinny wynikać np. z potrzeby przeciwdziałania wszelkiej dyskryminacji lub wzmacniania ochrony praw pracowniczych. 3) Stosunki pracy Na ogół każda organizacja ma do czynienia z pracą wykonywaną wewnątrz, na jej rzecz lub poza nią. Wykraczają więc one poza relacje organizacji z jej pracownikami, dotykając również sfery współpracy z podwykonawcami, dostawcami, konkurencją etc. Dobre praktyki z tego obszaru, wychodząc ponad obowiązki wynikające z przepisów prawa, powinny mieć na uwadze warunki pracy i opiekę społeczną, bezpieczeństwo i higienę pracy, rozwój społeczny (szkolenia), potrzebę Strona 24 z 28

25 prowadzenia stałego dialogu społecznego oraz utrzymywania otwartych i uczciwych relacji z podmiotami współpracującymi. 4) Ochrona środowiska naturalnego W ramach tego obszaru uwzględnia się przede wszystkim zagadnienie zmniejszenia i adaptacji zmian klimatycznych oraz ochronę i regenerację środowiska naturalnego. Dlatego dobre praktyki z tego właśnie obszaru powinny być ukierunkowane na mierzoną obiektywnie dbałość o jak najmniejszą skalę zanieczyszczeń emitowanych do środowiska oraz podejmowanie wszelkich kroków zmniejszających poziom zużycia zasobów naturalnych, będącego wynikiem działalności organizacji. 5) Uczciwe praktyki rynkowe W tym obszarze mieszczą się w szczególności etyczne zachowania firmy w relacjach z innymi organizacjami, w tym z organizacjami rządowymi, partnerami, dostawcami, wykonawcami, konkurencją oraz zrzeszeniami, których jest członkiem. Firma chcąc być uważana za podmiot stosujący uczciwe praktyki rynkowe, a tym samym odpowiedzialny społecznie, powinna realizować dobre praktyki służące przeciwdziałaniu nieuczciwej konkurencji, uczciwej współpracy oraz poszanowaniu praw własności. Ponadto każda organizacja powinna aktywnie promować zasady odpowiedzialności społecznej w swojej strefie wpływów (partnerów, dostawców, otoczenia). 6) Relacje z konsumentami Każda firma powinna być uczciwa i transparentna wobec swoich konsumentów. W szczególności musi dbać o stosowanie uczciwych praktyk w zakresie marketingu produktów i usług, uczciwe warunki umów oraz obiektywną i rzetelną informację. W ramach tego obszaru ważna jest również edukacja rynku, zaangażowanie w kwestie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów, jakość obsługi i wsparcia oraz rozpatrywania reklamacji. Na tych właśnie zagadnieniach powinny skupiać się dobre praktyki z zakresu relacji z konsumentami. Strona 25 z 28

26 7) Zaangażowanie społeczne Firma powinna aktywnie wspierać społeczności lokalne celem rozwiązywania ich problemów, zwłaszcza tych, które dotyczą jej pracowników i innych interesariuszy. Dobre praktyki z tego obszaru powinny być ukierunkowane na prowadzenie dialogu społecznego, który winien angażować organizacje społeczne w proces planowania i realizacji projektów społecznych, uwzględnianie przy wyborze kierunków zaangażowania realnych potrzeb społecznych, w tym podejmowanie inwestycji społecznych w takich obszarach, jak edukacja i kultura, zdrowie, rozwój i dostęp do technologii. Strona 26 z 28

27 PODSUMOWANIE The business of business is business - to powiedzenie Miltona Friedmana, amerykańskiego ekonomisty, laureata nagrody Nobla, przez kilka dekad było mottem działalności większości przedsiębiorstw funkcjonujących w systemie wolnorynkowym. Było także wyznacznikiem celu podejmowania jakiejkolwiek aktywności gospodarczej. Także i dziś co oczywiste - dążenie do osiągnięcia jak największego zysku charakteryzuje każdego przedsiębiorcę. Od pewnego czasu jednak można zauważyć tendencję zmierzającą do dostrzegania także innych możliwości płynących z prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy zauważają, że może być ona źródłem zaspokajania różnych, istotnych z punktu widzenia społeczeństwa potrzeb, takich jak chociażby ochrona środowiska naturalnego, walka z dyskryminacją i wykluczeniem społecznym czy tworzenie przyjaznych i trwałych miejsc pracy. Ta nowa, dobrowolna strategia uwzględniająca społeczne, ekonomiczne, etyczne i ekologiczne aspekty w działalności gospodarczej oraz w kontaktach z otoczeniem (m.in. z pracownikami, z klientami, akcjonariuszami, dostawcami, społecznością lokalną), została określona mianem społecznej odpowiedzialności biznesu - CSR (skrót od ang. corporate social responsibility). W praktyce przejawia się ona najczęściej w działaniach takich jak: kampanie społeczne, wolontariat pracowniczy, sponsoring wydarzeń kulturalnych, sprzedaż produktów połączona z przeznaczaniem części zysku na określony cel społeczny, tworzenie kodeksów etycznych czy eko znakowanie produktów. Strona 27 z 28

28 Literatura: 1) Adamus Matuszyńska A., Społeczna odpowiedzialność firm w dobie globalizacji, [w:] ks. G. Polok, red., Etyczny wymiar działalności gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Zeszyty Naukowe AE Katowice Studia Ekonomiczne, Nr 35, Wyd. UE Katowice ) Bembenek B., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw Doliny Lotniczej w świetle badań empirycznych, [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, red. naukowi, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, Nr 42, Wyd. UE Wrocław, Wrocław ) D.Teneta-Skwiercz, Rola administracji rządowej w zakresie rozwoju CSR w Polsce, [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, red. naukowi, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki Prace Naukowe UE we Wrocławiu, Nr 42, Wyd. UE Wrocław, Wrocław ) Klimkiewicz K., Społecznie odpowiedzialne działania przedsiębiorstw jako odpowiedź na współczesne problemy w organizacjach przykłady dobrych praktyk w polityce personalnej, [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, red. naukowi, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, Nr 42, Wyd. UE Wrocław, Wrocław ) Kos B., Przesłanki społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, [w:] ks. G. Polok, red naukowy, Społeczna odpowiedzialność aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty naukowe, Wyd. UE Katowice, Katowice ) Nakonieczna J. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw międzynarodowych, Difin, Warszawa ) Paliwoda-Matiolańska A., Odpowiedzialność społeczna, jako źródło przewagi konkurencyjnej, [w:] Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, red. naukowi, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, Nr 42, Wyd. UE Wrocław, Wrocław ) Zapłata S., Kaźmierczak M., Ryzyko, ciągłość biznesu, odpowiedzialność społeczna. Nowoczesne koncepcje zarządzania, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa ) Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyć studentów społecznej odpowiedzialności, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin ) Orłowska J. Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) Sekcja Badań i Analiz Zespół Przedsiębiorczości Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Strona 28 z 28