Obcy we własnej ziemi Marzec 1968

Transkrypt

1 Obcy we własnej ziemi Marzec 1968 Magdalena Wiśnioch Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń XXVI Liceum Ogólnokształcące w Warszawie Polska Źródło A fragmenty [ ] Pojemność i elastyczność terminu określającego wroga jest ważna.[ ] Dobra kampania nienawiści może służyć do zwalczania kogokolwiek. Począwszy od wielkich czystek w ZSRR i procesów pokazowych w latach trzydziestych, nikt nie mógł podczas takiej kampanii czuć się bezpieczny. [ ] [ ] syjonista nie był w marcowej propagandzie wrogiem jedynym. Można za to powiedzieć, że był wrogiem pierwszoplanowym, zakażał swą żydowskością innych wrogów: młodych rozrabiaczy, literatów-politykierów, klasycznych reakcjonistów i marksistowskich rewizjonistów. Jak pisał wybitny analityk języka marcowej propagandy (Michał Głowiński): Zza wszystkiego co złe na świecie, zza wrogów wszelkiej maści, wychyla się twarz Żyda zwanego syjonistą. Syjonista przedstawiany był zatem jako istota polityczna świadomy wróg socjalizmu i Polski. Cokolwiek czynił, miało to znaczenie polityczne i polityczny cel, wrogi władzy ludowej.[ ] Ważną społeczna cecha wroga było jego elitarystyczne wyobcowanie. Wróg marcowy należy do jakiegoś zamkniętego, antyegalitarnego establishmentu politycznego, finansowego lub kulturalnego. [ ] Odwołanie do egalitaryzmu odbiorców było jednym z głównych zabiegów marcowej propagandy i przypuszczalnie najbardziej skutecznym. Ten wątek kampanii czynił ją atrakcyjnie dwuznaczną, bo jakby opozycyjną, skierowaną przeciw establishmentowi PRL. [ ] Szczególnym przypadkiem dwoistego, chimerycznego Żyda z propagandy marcowej jest żydowski zdrajca, stalinista, który okazuje się amerykańskim agentem. [ ]. Tak zatem wrogowie socjalizmu nie mają ojczyzny (by strawestować Karola Marksa). Mają za to narodowość ich żydowskie pochodzenie demaskuje się zaraz na wstępie. Osobnik taki od początku był żydowskim nacjonalistą, w latach stalinowskich wślizgnął się do aparatu władzy, najchętniej do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie osobiście aresztował i torturował tych wszystkich członków partii, którzy wskutek jego prowokacyjnej działalności i bezpodstawnych zarzutów znaleźli się w więzieniu, oraz tak dobrze udawał komunistę, że szybko i bezzasadnie awansował (przy poparciu ciemnych, spiskowych sił wewnątrz partii). [ ] Dariusz Stola, Antyżydowski nurt Marca 1968, w: red. K. Rokicki, S. Stępień, Oblicza Marca 1968, Konferencje IPN, t.15, s

2 Źródło B 14 marca1968 Katowice. Propagandowe przemówienie Edwarda Gierka potępiające studenckie wiece Edward Gierek, I sekretarz KW PZPR, w przemówieniu: Faktem jest, że Michnikowie, Szlajferzy, Grudzińscy, Werflowie, Grossowie * i im podobni w wyniku logiki wydarzeń znaleźli się automatycznie poza nawiasem mas studenckich. [...] Należałoby zadać sobie proste pytanie. Kto miał interes w tym, by odciągnąć młodzież od nauki i pchnąć ją na drogę awantur? [...] Komu zależało i zależy na tym, żeby przynajmniej osłabić tętno pracy dla Polski Ludowej, zniechęcić do realizacji czynu zjazdowego, siać w społeczeństwie niewiarę w twórcze siły naszego narodu? [...] Owi Zambrowscy, Staszewscy **, Słonimscy i spółka, ludzie w rodzaju Kisielewskiego, Jasienicy *** i innych, których nazwiska zna się z komunikatów prasowych, dowiedli niezbicie, że obcym służą interesom. [...] Dzisiaj MO naszego województwa zatrzymała samochód, który wiózł na Śląsk grupę studentów z jednej uczelni, warszawskich studentów, którzy jechali zamącić spokojną śląską wodę. Nietrudno domyślić się, za czyje pieniądze podróżują ci młodzieżowi emisariusze. Są to ci sami zawiedzeni wrogowie Polski Ludowej, których życie nie nauczyło rozumu, którzy przy każdej okazji dają o sobie znać, różni pogrobowcy starego ustroju, rewizjoniści, syjoniści, sługusi imperializmu.[..] Katowice, 14 marca 1968 * Nazwiska najbardziej znanych opozycyjnych działaczy studenckich związanych z tzw. komandosami ** Nazwiska działaczy partyjnych (PZPR) z lat pozostających w opozycji do Władysława Gomułki *** Nazwiska publicystów, którzy byli kojarzeni z otwartą opozycją w Związku Literatów Polskich, inwigilowani przez SB Źródło: Eugeniusz Zieliński, dziennik ze zbiorów Ośrodka KARTA. Źródło C 19 marca 1968 Warszawa. Reakcje na przemówienie Władysława Gomułki Jerzy Zawieyski, pisarz, członek Koła Posłów Znak, członek Rady Państwa, w dzienniku: O godzinie w klubie przy telewizorze dla wysłuchania mowy Gomułki. Była to chwila historyczna. Na tę mowę czekała cała Polska. Przed godziną w Sali Kongresowej zebrał się aktyw partyjny. Owacja dla Gomułki trwała chyba z kwadrans. [...] Chyba trzy czwarte mowy poświęcił Gomułka wyjaśnianiu, dlaczego Dziady zostały zdjęte z afisza, następnie zaatakował brutalnie oddział warszawski Związku Literatów i zwłaszcza personalnie Kisielewskiego, Jasienicę, Słonimskiego. Związek Literatów oraz wymienieni pisarze to według Gomułki inspiratorzy zajść w Warszawie. [ ] Najważniejsze jednak stało się, w momencie kiedy Gomułka poruszał sprawę syjonistów i Żydów. Cała sala wyła: Do Izraela, do Dajana!. Nastrój antysemicki był nie do zniesienia. Tymczasem Gomułka zaczął wyjaśniać, co to jest syjonizm i odcinał się od antysemityzmu. Sala wtedy zawyła: Gierek, Gierek!. Był to szok dla telewidzów i zapewne dla Gomułki. Widać, że Gomułka nie spodziewał się tak żywiołowej przeciwko niemu reakcji. [ ]. Więc kozłem ofiarnym stał się Związek Literatów, profesorowie, inteligencja. Efekt polityczny jest taki, że nie zjednał sobie aktywistów partyjnych, obraził środowiska twórcze i naukowe, zraził w ogóle całe społeczeństwo. [ ] Źródło: Jerzy Zawieyski, Dzienniki, [cyt. za:] Interpelacja, Karta, nr 64, Źródło D 25 marca 1968 Kraków. Partyjna krytyka uczestników wydarzeń marcowych Czesław Domagała, I sekretarz KW PZPR, na wiecu studentów: Wiele trudności gospodarczych, jakie przezwyciężaliśmy w ostatnich latach, to w pewnej mierze dzieło różnej maści rewizjonistów, reakcjonistów i sługusów międzynarodowych antypolskich sił. Śnią im się kapitały i monopole, wyzysk polskiego robotnika i chłopa, [ ].Na tej wspólnej płaszczyźnie spotkali się wszyscy, choć spod różnych znaków: syjoniści i rewizjonistyczne mędrki, wczorajsi obszarnicy i właściciele fabryk, posiadacze kamienic i sklepów, byle bandziory reakcyjnego podziemia, [ ]. To oni zza firanek wielopokojowych mieszkań spoglądają dziś z radością na demonstrującą po ulicach młodzież. To w ich mieszkaniach mieszczą się sztaby gołowąsych konspiratorów. Stamtąd przynosi się dziesiątki prywatnych maszyn do pisania, by w Domach Studenckich drukować antypartyjne ulotki i proklamacje. To tam, w ich salonach, opracowuje się plany obezwładnienia naszej ojczyzny, naszego ustroju. [...] Oto ich cel. Źródło: Krajobraz po szoku, oprac. Anna Mieszczanek, Warszawa

3 Źródło E Deklaracja studentów Uniwersytetu Warszawskiego [ ] DOMAGAMY SIĘ nadal uwolnienia aresztowanych studentów i pracowników naukowych[ ] DOMAGAMY SIĘ ZADOŚĆ UCZYNIENIA SZKALOWANYM PRZEZ PRASĘ PROFESOROM I LITERATOM[ ] Jednocześnie wobec podejmowanej przez prasę, radio i telewizję akcji [ ]fałszerstw i dezinformacji musimy jeszcze raz podkreślić nasze cele ogólniejsze: stoimy na gruncie socjalizmu, [ ] i patriotyzmu.[ ] Jako obywatele działamy na podstawie Konstytucji PRL. Domagamy się respektowania praw obywatela, wolności słowa, zgromadzeń i manifestacji, prawa do twórczości kulturalnej, wolności nauki. Domagamy się [ ] zniesienia cenzury, zniesienia monopolu informacji [ ] OBCA NAM JEST WSZELKA DYSKRYMINACJA RASOWA, NARODOWA CZY RELIGIJNA OBCY NAM JEST NACJONALIZM Przypisywanie ruchowi studenckiemu haseł antyradzieckich jest bezpodstawne. Ruch studencki [ ] jest żywiołowym protestem przeciwko błędom i wypaczeniom w życiu społeczno-gospodarczym i kulturalnym.[ ] WARSZAWA, DN. 22 MARCA 1968 R. STUDENCI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO Za: Rok Środek Peerelu, Ośrodek KARTA, DSH, Warszawa 2008, s.89 Źródło F Wykres 1 Emigracja do Izraela Za: Dariusz Stola, Emigracja pomarcowa, Instytut Studiów Społecznych UW, seria Prace migracyjne, nr 34,Warszawa 2000, s 6. Równie stary był pomysł otwarcia emigracji, który kierownictwo partii raz już zastosowało, zezwalając czasowo na emigrację do Izraela w latach W ramach tej akcji, nazywanej opcją narodowościową swego rodzaju wyborem właściwej ojczyzny wyjechało blisko Żydów. Ponowne otwarcie granic dla żydowskiej emigracji nastąpiło w następstwie odwilży 1956 r., kiedy to Polskę opuściło ponad Żydów. W latach 60. polityka migracyjna powróciła do zasad restrykcyjnych, lecz podania o zgodę na wyjazd do Izraela były zwykle traktowane nieco mniej surowo niż do większości krajów niekomunistycznych. [ ] W rezultacie, w przededniu wojny sześciodniowej w liczącej ponad 32 miliony mieszkańców Polsce mieszkało około Żydów.[ ] 8 kwietnia Biuro Polityczne poleciło, aby MSW i MSZ opracowały instrukcję w sprawie wyjazdu z Polski obywateli pochodzenia żydowskiego, którzy zgłoszą chęć emigrowania. W trzy dni później[ ]premier Cyrankiewicz zachęcał Żydów do wyjazdu w imieniu rządu PRL: Wśród obywateli polskich narodowości żydowskiej znajduje się pewna liczba osób o przekonaniach nacjonalistycznych, syjonistycznych, a zatem proizraelskich. Ci ludzie w obecnych warunkach politycznych, stworzonych przez państwo Izrael, znaleźli się w rozterce. (...) Nie jest bowiem możliwa lojalność wobec socjalistycznej Polski i imperialistycznego Izraela jednocześnie. Tu trzeba dokonać wyboru i wyciągnąć zeń właściwe konsekwencje. Kto te konsekwencje w postaci emigracji wyciągnąć pragnie, ten nie natrafi na żadne przeszkody. [ ] Do Izraela udała się faktycznie tylko mniejszość emigrantów. Natomiast narodowość żydowska nie była ustalana jedynie na podstawie deklaracji, lecz wymagała faktycznego 83

4 pochodzenia od żydowskich przodków. [ ] Innym niezbędnym warunkiem wyjazdu było złożenie wniosku o zezwolenie na zmianę obywatelstwa czyli de facto zrzeczenie się obywatelstwa PRL. W rezultacie wyjeżdżających nie uznawano już za obywateli polskich i nie wydawano im paszportu, lecz tak zwany dokument podróży. Ten psi paszport [ ] stwierdzał [ ] posiadacz niniejszego dokumentu podróży nie jest obywatelem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. [ ] [ ] w marcu 1968 r. złożyło wnioski tylko 66 osób, w kwietniu było ich już 134, w maju 224, zaś w lipcu 577. [ ] W tym roku wyjechało z Polski, deklarując emigrację do Izraela, 3437 osób. Apogeum wyjazdów nastąpiło w 1969 r. gdy wyjechały 7674 osoby. Z powodu oficjalnego zakończenia akcji wyjazdów jesienią 1969 r., liczba emigrujących w 1970 r. spadła do 698. W 1971 r. ponownie wzrosła do 1118 osób, gdyż oprócz ogólnego zelżenia restrykcji wyjazdowych po upadku Gomułki, upłynął wtedy tak zwany okres karencyjny dla osób, którym wcześniej odmówiono zgody z powodu dostępu do tajemnic państwowych, służby wojskowej itp. W następnych latach skala wyjazdów była nieporównanie niższa (do 1975 r. wyjechały łącznie tylko 853 osoby). Za: Dariusz Stola, Emigracja pomarcowa, Instytut Studiów Społecznych UW, seria Prace migracyjne, nr 34,Warszawa 2000, s. 5, 7 Źródło G Kajetan Skarbek Trzeba wyrobić zaświadczenia: z Wydziału Finansowego o niezaleganiu z podatkami, z Wydziału Kwaterunkowego o przedstawieniu mieszkania do dyspozycji i z Wojskowej Komendy Rejonowej na temat czy i kiedy było się w czynnej służbie lub na ćwiczeniach. [ ] Przyszła już promesa wizy izraelskiej. Jest więc komplet wymaganych dokumentów i jutro idziemy złożyć je do Pałacu Mostowskich *. Trzeba jeszcze wypełnić formularze. Kłopot jest z jedną rubryką: narodowość. Postanawiam, że bez względu na skutki napiszę tylko: polska pochodzenia żydowskiego. Absurd kompletny, ale inaczej nie napiszę. Trzeba również wypełnić podanie o zwolnienie z obywatelstwa polskiego. Podpisałem bez wrażenia, aż sam się zdziwiłem. [ ] * w Pałacu Mostowskich w Warszawie mieściła się Komenda Główna Stołecznej Milicji Obywatelskiej Źródło H za: Rok Środek Pereelu. Ośrodek KARTA i DSH, Warszawa 2008, s.160 Artur Międzyrzecki w dzienniku: Wyjeżdżali polscy uczeni i wyjeżdżali żydowscy rzemieślnicy. Zegnaliśmy Arnolda Słuckiego, na dworcu, w tłumie znajomych [ ] Aleksander Wieczorkowski (dziennikarz) Arnold Słucki, polski poeta, z którym wypiłem morze kawy w kawiarni literatów, dyskutując o poezji i Bogu, płakał wręczając mi swój ostatni tomik [ ] Co będę robił w Izraelu, skoro czuję się polskim poetą, a Żyda, o którym zapomniałem, odkryli we mnie ci dranie?[ ] Gdy Antoni Słonimski żegnał na Dworcu Gdańskim ** przymusowych emigrantów zaopatrzonych w dokument podróży i kartę przekroczenia granicy w jedną stronę, powiedział za znikającym pociągiem: Oni zostali, to my odjeżdżamy do Azji.[ ] ** Emigranci do Izraela w Warszawie wyjeżdżali z Dworca Gdańskiego za: Rok Środek Pereelu. Ośrodek KARTA i DSH, Warszawa 2008, s

5 Historie sąsiadów Państwa wyszehradzkie we wzajemnych relacjach i perspektywach Zestaw fotografii I Wiece robotnicze organizowane przez władze po strajkach studenckich III 1968 Zestaw fotografii II Strajki studenckie III

6 Zestaw fotografii III Wyjazdy osób pochodzenia żydowskiego Warszawa Dworzec Gdański Tablica pamiątkowa na budynku dworca kolejowego Warszawa Gdańska, fot. Adrian Grycuk. %C5%84ski.JPG#/media/File:Tablica_Marzec_1968_Dworzec_Gda%C5%84ski.JPG Zadanie 1 Na podstawie źródeł A, B, C, D i E wykonaj zadania. A. Zapoznaj się z tekstem Dariusza Stoli (źródło A). Tekst ten ma charakter wstępu do interpretacji wydarzeń 1968 r., a w szczególności wyobcowania pewnych grup ludzi ze względów politycznych. Po przeczytaniu tekstu wyodrębnij grupy wrogie władzy i wpisz ich nazwy do tabeli w kolumnie A. Do kolumny B wpisz ich przewinienia o jakie oskarżali je przedstawiciele pozostającej wtedy u władzy PZPR (źródło B i C), a w kolumnie C ich działania, które doprowadziły do skłócenia z władzą (posłuż się źródłem D i wiedzą pozaźródłową). A. B. C. B. W jaki sposób Edward Gierek, Władysław Gomułka i Czesław Domagała łączyli obie te grupy? W odpowiedzi użyj cytatów obrazujących ich argumentację. 86

7 Zadanie 2 Wykonaj zadania na podstawie zestawu fotografii I A.Rozstrzygnij czy hasła głoszone przez funkcjonariuszy partyjnych (PZPR) trafiały do społeczeństwa? Przedstaw przynajmniej dwa argumenty wykorzystując informacje, jakie możesz wyczytać z fotografii i podpisów pod nimi. Zadanie 3 Zadania wykonaj korzystając ze źródła E i zestawu fotografii II A. W tabeli wypisz żądania studenckie i hasła polityczne, które studenci odrzucają. żądania odrzucone hasła B. Dlaczego autorzy deklaracji uważali za konieczne ustosunkować się do haseł związanych z nacjonalizmem i antysemityzmem? Zadanie 4 Na podstawie źródeł D, F, G i H oraz zestawu fotografii III wykonaj zadania A. Jakie wymogi formalne musiały spełnić osoby pochodzenia żydowskiego decydujące się na wyjazd z Polski? B. Jakie oskarżenia były kierowane wobec osób pochodzenia żydowskiego? C. Na podstawie źródła F wskaż rok, w którym wyjazdy ludności żydowskiej z Polski były największe D. Emigracja pomarcowa, chociaż nie najliczniejsza, jest jednak najbardziej pamiętana przez społeczeństwo polskie. W zestawie fotografii możesz zobaczyć tablicę, jaką umieszczono na Dworcu Gdańskim. Zinterpretuj jej napis: tu więcej zostawili po sobie niż mieli autorstwa jednego z marcowych emigrantów Henryka Grynberga, korzystając ze wszystkich źródeł zadania 4. 87