Astma a palenie tytoniu wœród nastolatków

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Anna DZIELSKA Agnieszka MA KOWSKA-SZUTNIK Joanna MAZUR Hanna KO O O Astma a palenie tytoniu wœród nastolatków Asthma and tobacco smoking among adolescents Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y Instytut Matki i Dziecka Kierownik: Prof. dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra Dodatkowe s³owa kluczowe: astma palenie tytoniu m³odzie CHIP-AE Additional key words: asthma tobacco smoking adolescents CHIP-AE Praca wykonana w ramach projektu badawczego MNiSzW nr N Adres do korespondencji: mgr Anna Dzielska Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y Instytut Matki i Dziecka Warszawa, ul. Kasprzaka 17a anna.dzielska@imid.med.pl Tel./faks: Liczne badania wskazuj¹, e obecnoœæ chorób przewlek³ych nie stanowi czynnika zniechêcaj¹cego m³odzie do podejmowania zachowañ ryzykownych. Wa ne jest okreœlenie skutków zdrowotnych tych zachowañ, w tym rokowañ co do dalszego przebiegu choroby. Celem pracy by³o porównanie czêstoœci palenia tytoniu przez nastolatków ze zdiagnozowan¹ astm¹ oskrzelow¹ w zestawieniu ze zdrowymi rówieœnikami. W obu grupach badano nasilenie objawów typowych dla astmy, podaj¹c liczbê dni, kiedy takie objawy wyst¹pi³y. Badaniem ankietowym objêto ogólnopolsk¹ próbê 2182 nastolatków w wieku lat, w tym 49,4% ch³opców. Narzêdziem badawczym by³ kwestionariusz CHIP-AE. ¹czny wp³yw palenia tytoniu i stopnia ciê koœci astmy na nasilenie zadyszki i bólu w klatce piersiowej badano przy pomocy ogólnego modelu liniowego. W ogólnej próbie badanych, 8,6 % chorowa³o na astmê oskrzelow¹, z czego u 3,3% w ostatnich 12 miesi¹cach wyst¹pi³y problemy zwi¹zane z t¹ chorob¹. W ostatnim roku pali³o 28,8% ankietowanych, w tym 33,7% ze zdiagnozowan¹ astm¹, wobec 28,4% w grupie bez astmy (p=0,130). U m³odzie- y pal¹cej tytoñ i niepal¹cej wyst¹pi³a istotna ró nica w czêstoœci odczuwania zadyszki (1,11 dni vs. 0,57 dni w miesi¹cu; p<0,001) oraz odczuwania bólów w klatce piersiowej (1,69 dni vs. 0,83 dni w miesi¹cu; p<0,001). Znaczne nasilenie obu objawów stwierdzono u m³odzie y, która mia³a problemy zwi¹zane z astm¹ w ostatnich 12 miesi¹cach i dodatkowo pali³a tytoñ. Ogólny model liniowy wykaza³ istotn¹ interakcjê miêdzy paleniem a zaostrzeniem astmy jako predyktorami czêstoœci odczuwania bólu w klatce piersiowej (p=0,017). Wczesna identyfikacja przypadków podejmowania prób i kontynuowania palenia tytoniu przez nastolatków z astm¹ oskrzelow¹ stanowi bardzo wa ny element profilaktyki zaostrzeñ choroby. Numerous studies have shown that the occurrence of chronic diseases is not a factor which discourages young people from undertaking risky behaviours. It is important to indentify the health effects of these behaviours, including predictions regarding further disease course. The objective of the study is to compare the frequency of tobacco smoking in adolescents with diagnosed bronchial asthma in comparison with their healthy peers. The intensity of symptoms typical for asthma was studied in both groups, recording the number of days when such symptoms occurred. The survey study was carried out on a nationwide sample of 2,182 adolescents aged 13-18, of which 49.4% were boys. The research instrument was the CHIP-AE (Child Health and Illness Profile - Adolescent Edition) questionnaire. The combined impact of tobacco smoking and the gravity of asthma on the intensity of shortness of breath and chest pain was examined using a general linear model. In the general sample, 8.6% were sick with bronchial asthma and 3.3% had suffered from asthma-related problems in the previous 12 months. 28.8% of the surveyed smoked in the preceding year, of which 33.7% with diagnosed asthma, compared to 28.4% in the group without asthma (p=0.130). A significant difference was noted in smoking and non-smoking youth regarding the frequency of the occurrence of shortness of breath (1.11 days vs days a month; p<0.001) and chest pain (1.69 days vs days a month; p<0.001). A major intensification of symptoms was noted in young people who had suffered from asthmarelated problems in the previous 12 months and additionally smoked tobacco. The general linear model indicated an important interaction between smoking and exacerbated asthma as the predictors of chest pain frequency (p=0.017). Early identification of the cases of undertaking and continuing tobacco smoking in adolescents with bronchial asthma is a crucial element of the prophylaxis of asthma exacerbation. Wstêp Astma oskrzelowa to przewlek³a choroba zapalna dróg oddechowych, której czynnikami etiologicznymi, w zale noœci od wieku, s¹: atopia, predyspozycje genetyczne oraz nara enie na infekcje wirusowe. Wœród 662 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 A. Dzielska i wsp.

2 osób m³odszych wystêpowanie astmy najczêœciej jest zwi¹zane z alergi¹. Wiêkszoœæ przypadków astmy u osób doros³ych wi¹ e siê d³ugotrwa³¹, zazwyczaj zawodow¹, ekspozycj¹ na czynniki szkodliwe dla uk³adu oddechowego. Choroba powoduje powtarzaj¹ce siê epizody œwiszcz¹cego oddechu, dusznoœci, ucisk w klatce piersiowej i kaszel szczególnie w nocy oraz wczeœnie rano [16,24]. W Polsce brak jest badañ epidemiologicznych, które jednoznacznie okreœl¹ odsetek zachorowañ na t¹ chorobê w ca³ej populacji rozwojowej. Wiadomo, e astma oskrzelowa w wieku dzieciêcym czêœciej wystêpuje u ch³opców, a w grupie doros³ych czêœciej dotyczy kobiet [24]. Badania szacunkowe przeprowadzone w Polsce pod koniec ubieg³ego stulecia wykaza³y, e astma oskrzelowa wystêpuje u ok. 8-15% dzieci. W 2007 r. przeprowadzono badania wœród dzieci i m³odzie y zamieszka³ej w Lublinie i stwierdzono, e odsetek choruj¹cych na astmê wynosi³ 10-15% [28]. Grupê wysokiego ryzyka rozwoju chorób uk³adu oddechowego stanowi¹ palacze tytoniu [21,25]. Wœród chorób uk³adu oddechowego, które wywo³uje b¹dÿ nasila kontakt z dymem tytoniowym najczêœciej wymienia siê POChP (Przewlek³¹ Obturacyjn¹ Chorobê P³uc) oraz astmê oskrzelow¹. [7,27]. U palaczy tytoniu chorych na astmê oskrzelow¹ obserwuje siê gorsz¹ kontrolê choroby i upoœledzon¹ odpowiedÿ na leczenie w porównaniu z niepal¹cymi. W zwi¹zku z czêstszymi zaostrzeniami astmy w wyniku palenia tytoniu zwiêksza siê równie koniecznoœæ hospitalizacji pacjentów a szybsze pogarszanie siê czynnoœci p³uc zwiêksza ryzyko zgonu [15,19,23,29]. Jak podaje A. Fabisiewicz i wsp. a 30% osób lecz¹cych siê na astmê przyznaje siê do uzale - nienia od tytoniu lub nara onych jest na bierne palenie [4]. Polska nale y do krajów o bardzo wysokiej konsumpcji tytoniu. Szacuje siê, e oko³o 40% mê czyzn i 20% kobiet w Polsce jest od niego uzale nionych [7]. Problem czynnego palenia staje siê coraz wiêkszy wœród m³odzie y. Badania HBSC z 2010 roku pokaza³y, e odsetek starszych nastolatków (17-18 lat), którzy obecnie pal¹ tytoñ wynosi a 33,5% z czego prawie po³owa pali papierosy codziennie. Pali 21,1% osób w wieku lat, w tym 11% codziennie [12]. Charakterystyczne dla tej grupy wieku wystêpowanie zachowañ ryzykownych dla zdrowia, a zw³aszcza palenia tytoniu, mo e fa³szowaæ obraz astmy oskrzelowej i przyczyniaæ siê do niepoprawnego jej diagnozowania, a tak e wdra ania nieskutecznej terapii w tej grupie wieku. [8,26]. Prawid³owe zdiagnozowanie astmy oskrzelowej oraz wprowadzenie odpowiedniego, zindywidualizowanego leczenia zapobiega ostrym atakom choroby. Z punktu wiedzenia poprawy jakoœci ycia pacjentów wa ne jest tak e obserwowanie objawów towarzysz¹cych chorobie oraz czynników nasilaj¹cych ich wystêpowanie. Identyfikacja tych powi¹zañ mo e byæ trudna w przypadku poszczególnych pacjentów. Wykorzystanie ogólnie dostêpnych narzêdzi badawczych, które opisuj¹ stan zdrowia wiêkszej populacji daje mo liwoœæ generalizowania uzyskanych wyników i pomaga zrozumieæ Tabela I Wystêpowanie astmy wœród nastolatków wg p³ci i miejsca zamieszkania (%). Prevalence of asthma among adolescents by gender and domicile (%). Astma stwierdzona przez lekarza Nigdy tak, bez objawów w ostatnich 12 mies. tak, objawy w ostatnich 12 mies. *p<0,05 Ogó³em 91,4 5,3 3,3 niektóre zjawiska towarzysz¹ce chorobie. Do tej grupy z pewnoœci¹ nale y zastosowany w opisywanym badaniu CHIP-AE (Child Health and Illness Profile - Adolescent Edition), który jest sprawdzonym narzêdziem s³u ¹cym do monitorowania zdrowia fizycznego i psychospo³ecznego m³odzie y w wieku lat [5]. Celem prezentowanej pracy by³a ocena czêstoœci palenia tytoniu przez nastolatki ze zdiagnozowan¹ przez lekarza astm¹ oskrzelow¹ oraz ewentualnych skutków palenia w postaci zaostrzenia objawów choroby. Postawiono nastêpuj¹ce pytania badawcze: Czy m³odzie z astm¹ pali tytoñ rzadziej ni zdrowi rówieœnicy? Czy palenie tytoniu wi¹ e siê z nasileniem wybranych objawów typowych dla astmy? Kobiety Mê czyÿni Miejsce zamieszkania* Du e miasto Ma³e miasto Wieœ 92,2 90, 5 86, 1 90, 1 93, 3 4,5 6, 2 7, 4 6, 3 4, 0 3,3 3, 3 6, 5 3, 6 2, 7 Rycina 1 Odsetek m³odzie y, która pali³a tytoñ w ostatnim roku w zale noœci od wystêpowania astmy. Percentage of adolescents who smoked tobacco during the last year, depending on the prevalence of asthma. Materia³ i metody W pracy uwzglêdniono wstêpne wyniki badania ankietowego z wykorzystaniem narzêdzia chip-ae. badanie przeprowadzono na prze³omie lat 2010/11 metod¹ audytoryjn¹ w klasach I-III gimnazjum oraz I i II szkó³ ponadgimnazjalnych. liczebnoœæ ca³ej próby wynios³a 2182, w tym 49,4% ch³opców. œrednia wieku badanych nastolatków wynios³a 15,2 lat (sd=1,48). Kwestionariusz chip-ae sk³ada siê z dwudziestu skal cz¹stkowych indeksowanych w szeœæ g³ównych wymiarów jakoœci ycia. M³odzie najczêœciej odpowiada na pytania z perspektywy ostatnich czterech tygodni. W badaniu w³aœciwym m³odzie pytano miêdzy innymi o wystêpowanie ró nych chorób, samopoczucie psychiczne i fizyczne oraz podejmowanie zachowañ ryzykownych dla zdrowia. Pytanie dotycz¹ce palenia papierosów pochodzi z wymiaru zagro enia (czynniki ryzyka). Pytania dotycz¹ce wystêpowania astmy oraz poszczególnych objawów pochodz¹ z wymiaru choroby. W pracy opisano nasilenie dwóch objawów, które po wstêpnej analizie wykazywa³y najsilniejszy zwi¹zek z astm¹. Analizie poddano nastêpuj¹ce pytania: 1. Czy lekarz kiedykolwiek powiedzia³, e masz astmê? Odpowiedzi: nie, nigdy; tak, ale nie mia³em adnych problemów z tym w ci¹gu ostatnich 12 miesiêcy; tak i mia³em problemy z tym w ci¹gu ostatnich 12 miesiêcy. 2. W ci¹gu ostatnich 4 tygodni, przez ile dni odczuwa³eœ ból w klatce piersiowej? Odpowiedzi: wcale; 1-3 dni; 4-6 dni; 7-14 dni; dni, przekodowano na œredni¹ liczbê dni, bior¹c pod uwagê œrodek przedzia³u. 3. W ci¹gu ostatnich 4 tygodni, przez ile dni mia³eœ zadyszkê lub problemy z oddychaniem (gdy nie æwiczy- ³eœ)? Zasady punktacji i przeliczania wyników by³y identyczne, jak w poprzednim pytaniu. 4. Kiedy ostatnio pali³eœ papierosy? Odpowiedzi: nigdy; ponad rok temu; w ci¹gu ostatniego roku; w ci¹gu ostatniego miesi¹ca; w ci¹gu ostatniego tygodnia. Na podstawie tego pytania, ³¹cz¹c trzy ostatnie kategorie, utworzono zmienn¹ palenie w ostatnim roku, jako zmienn¹ dychotomiczn¹: 1-palili; 0-nie palili. Analizê statystyczn¹ danych przeprowadzono przy u yciu pakietu statystycznego IBM SPSS v.17. Istotnoœæ ró nic miêdzy grupami badano testem chi-kwadrat. ¹czny wp³yw palenia tytoniu i stopnia ciê koœci astmy na nasilenie wybranych objawów (zadyszki i bólu w klatce piersiowej) badano przy pomocy ogólnego modelu liniowego, kreœl¹c wykresy œrednich brzegowych. Model ten umo liwia zbadanie istotnoœci interakcji miêdzy paleniem i zaostrzeniem astmy jako predyktorami wybranych dolegliwoœci. Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 /

3 nieznacznie rzadziej pal¹ ci, którzy mieli problemy zwi¹zane z chorob¹, ni rówieœnicy nie sygnalizuj¹cy w ostatnim roku takich problemów. Wœród m³odych kobiet czêstoœæ palenia zwiêksza siê nawet w grupie sygnalizuj¹cej problemy. Wobec czego zale ne od p³ci ró nice w czêstoœci palenia nasilaj¹ siê wraz z nasileniem problemów zwi¹zanych z astm¹ (rycina1). Rycina 2 Œrednia liczba dni w ostatnich 4 tygodniach, w których wystêpowa³a zadyszka lub problemy z oddychaniem w zale noœci od palenia tytoniu w ostatnim roku oraz nasilenia astmy oskrzelowej. Average number of days in the last 4 weeks in which there was shortness of breath or difficulties in breathing, depending on smoking in the last year and the severity of asthma. Rycina 3 Œrednia liczba dni w ostatnich 4 tygodniach, w których wystêpowa³y bóle w klatce piersiowej w zale noœci od palenia tytoniu w ostatnim roku oraz nasilenia astmy oskrzelowej. Average number of days in the last 4 week in which there was chest pain, depending on smoking in the last year and the severity of asthma. Wyniki Wystêpowanie astmy oskrzelowej oraz rozpowszechnienie palenia tytoniu wœród m³odzie y. W ogólnej próbie badanych nastolatków 8,6% chorowa³o na astmê oskrzelow¹, z czego u 3,3% w ostatnich 12 miesi¹cach wyst¹pi³y problemy zwi¹zane z t¹ choroba, a u 5,3% takich problemów nie zanotowano. Odsetek m³odych mê czyzn, u których lekarz zdiagnozowa³ kiedykolwiek astmê by³ wiêkszy ni m³odych kobiet (9,5% vs. 7,8%), ale ró nica okaza³a siê byæ nieistotna statystycznie. Miejsce zamieszkania by³o czynnikiem istotnie wp³ywaj¹cym na czêstoœæ wystêpowania astmy. Odsetek m³odzie y, u której lekarz kiedykolwiek zdiagnozowa³ astmê wynosi³ 13,9% w du ych miastach, 9,9% w ma³ych miastach i 6,7% na wsi (tabela I). W badanej grupie do palenia papierosów w ostatnim roku przyzna³o siê 28,8% ankietowanych, w tym 28,7% mê czyzn i 29,2% kobiet (p=0,796). Zwi¹zek palenia tytoniu z wystêpowaniem astmy oskrzelowej w ogólnej próbie badanych nie by³ istotny statystycznie. Zarysowa³a siê jednak wyraÿna tendencja do czêstszego palenia tytoniu przez m³odzie z astm¹. W grupie ze zdiagnozowan¹ kiedykolwiek astm¹, w ostatnim roku pali³o 33,7% ankietowanych, wobec 28,4% w grupie bez astmy (p=0,130). U m³odych mê czyzn ró nica w czêstoœci palenia miêdzy grup¹ ze zdiagnozowan¹ astm¹ i bez takiej diagnozy jest mniejsza ni u m³odych kobiet (odpowiednio, 2,6% i 8,5% wiêcej pal¹cych w grupie z astm¹). Pojawienie siê w ostatnim roku problemów zwi¹zanych z chorob¹ nie wp³ynê³o na zmniejszenie siê czêstoœci palenia, chocia rysuj¹ siê tu ró nice zale ne od p³ci. Odsetek m³odych mê czyzn i kobiet, którzy palili tytoñ w ostatnim roku w zale noœci od wystêpowania astmy oskrzelowej przedstawiono na rycinie 1. Wœród m³odych mê czyzn Wystêpowanie zadyszki lub problemów z oddychaniem oraz odczuwanie bólu w klatce piersiowej Zgodnie z oczekiwaniami, u m³odzie y z astm¹ wystêpowa³o nasilenie takich objawów, jak problemy z oddychaniem lub zadyszka nie spowodowane æwiczeniami fizycznymi oraz ból w klatce piersiowej. Oszacowano œredni¹ liczbê dni w ostatnim miesi¹cu, w których wystêpowa³y takie dolegliwoœci. W m³odzie y bez astmy zadyszkê notowano rzadziej ni jeden raz w miesi¹cu (œrednia 0,58 dnia), a u m³odzie y z astm¹ objaw ten œrednio wyst¹pi³ w 2,4 dniach. Zanotowano te wyraÿn¹ ró nicê miêdzy osobami, które mia³y w ostatnim roku problemy zwi¹zane z chorob¹ i nie mia³y takich problemów (4,1 dni vs. 1,4 dni). Wyst¹pi³a istotna ró nica w czêstoœci odczuwania zadyszki u m³odzie y pal¹cej tytoñ i niepal¹cej (1,11 dni vs. 0,57 dni; p<0,001). Na rycinie 2 przedstawiono ³¹czny wp³yw palenia tytoniu i nasilenia astmy na œredni¹ liczbê dni w miesi¹cu, w których notowana by³a zadyszka. S¹ to tzw. œrednie brzegowe z ogólnego modelu liniowego. Wyniki wskazuj¹ na znaczne nasilenie dolegliwoœci u m³odzie y, która w ostatnim roku pali- ³a tytoñ. Ró nica miêdzy pal¹cymi i niepal¹cymi wynosi oko³o 0,5 dnia dla ka dej z trzech grup wyró nionych ze wzglêdu na zaostrzenie astmy. Nie zanotowano istotnej interakcji miêdzy paleniem a zaostrzeniem astmy jako predyktorami czêstoœci wystêpowania zadyszki (p=0,935). Wspó³czynnik R-kw wskazuje, e nasilenie astmy i palenie tytoniu wyjaœniaj¹ 5,1% zmiennoœci wystêpowania zadyszki. W modelach oszacowanych osobno dla p³ci mêskiej i eñskiej czynniki te wyjaœnia³y odpowiednio 3,9% i 7,2% co wskazuje ich silniejszy wp³yw u m³odych kobiet. U m³odzie y bez astmy bóle w klatce piersiowej wystêpowa³y œrednio 1 dzieñ w miesi¹cu, wobec œrednio 2,5 dni u m³odzie- y z astm¹. Podobnie jak w przypadku zadyszki, zanotowano te wyraÿn¹ ró nicê miêdzy osobami, które mia³y w ostatnim roku problemy zwi¹zane z chorob¹ i nie mia³y takich problemów (3,5 dni vs., 1,9 dni). Wyst¹pi³a istotna ró nica w czêstoœci odczuwania bólów w klatce piersiowej u m³odzie y pal¹cej tytoñ i niepal¹cej (1,69 dni vs. 0,83 dni; p<0,001). Na rycinie 3, analogicznie jak powy ej, przedstawiono ³¹czny wp³yw palenia tytoniu i zaostrzenia astmy na œredni¹ liczbê dni w miesi¹cu, w których odczuwany by³ objaw bólu w klatce piersiowej. Ró nica miêdzy pal¹cymi i niepal¹cymi wyraÿnie pog³êbia siê w miarê nasilenia problemów zwi¹zanych z astm¹. Interakcja miêdzy paleniem tytoniu a zaostrzeniem astmy jako predyktorami bólu w klace 664 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 A. Dzielska i wsp.

4 piersiowej jest istotna statystycznie (p=0,017). Efekt interakcji sta³ siê widoczny po zaznaczeniu na wykresie linii trendu. Wspó³czynnik R-kw oszacowany dla ogólnego modelu bez uwzglêdnienia p³ci wskazuje, e nasilenie astmy i palenie tytoniu wyjaœniaj¹ 5,1% zmiennoœci czêstoœci wystêpowania bólu w klatce piersiowej. W modelach oszacowanych osobno dla p³ci mêskiej i eñskiej czynniki te wyjaœnia³y odpowiednio 6,8% i 3,8% co wskazuje na silniejszy ich wp³yw u m³odych mê czyzn. Omówienie wyników W pracy przestawiono wyniki badañ przeprowadzonych wœród 2182 uczniów szkó³ gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych ró nych typów. Oceniano czêstoœæ palenia tytoniu przez m³odzie ze zdiagnozowan¹ przez lekarza astm¹. Badano tak e czy palenie tytoniu nasila objawy choroby. Stwierdzono, e w badanej populacji 8,6% chorowa³o na astmê, z czego 3,3% nastolatków mia³o w zwi¹zku z chorob¹ dodatkowe problemy zdrowotne. W grupie nastolatków z astm¹ 34,8% pali papierosy. Wyniki naszych badañ pokaza³y, e palenie tytoniu powoduje nasilenie objawów choroby. Stwierdzono tak e, e nasilenie objawów choroby nie sk³ania m³odzie y do zaprzestania palenia. Zasady skutecznego zwalczania i kontroli astmy, wed³ug ekspertów GINA (Global Initiative for Asthma), obejmuj¹ miedzy innymi minimalizacjê jej objawów lub doprowadzenie do ca³kowitego ich ust¹pienia [16]. Wa nym elementem walki z chorob¹ jest eliminacja czynników wyzwalaj¹cych procesy zapalne w obrêbie uk³adu oddechowego, które przyczyniaj¹ siê do wystêpowania objawów astmy. Jednym z czynników stymuluj¹cych te procesy jest palenie tytoniu [1,2]. Osoby chore na astmê powinny wiêc unikaæ zarówno czynnej jak i biernej ekspozycji na dym tytoniowy. Jak wspomniano powy ej, na podstawie wyników uzyskanych w prezentowanym badaniu zaobserwowano, e palenie tytoniu czêœciej dotyczy³o osób chorych na astmê ni zdrowych, a ró nica miêdzy chorymi i zdrowymi nasila³a siê w grupie kobiet. Wed³ug K. Roszkowskiego-Œli a palenie tytoniu wœród chorych na astmê oskrzelow¹ jest równie czêste jak palenie tytoniu w ogólnej populacji [19]. Badania prowadzone wœród kanadyjskich nastolatków wskaza³y, e 17,4% spoœród 608 badanych z rozpoznan¹ astm¹ obecnie pali papierosy a 12% stanowi¹ byli palacze. Dziewczêta, w porównaniu z ch³opcami, by³y bardziej nara one na palenie tytoniu (OR: 3.34, 95% CI: ) [6]. Z badañ rozpowszechnienia palenia tytoniu wœród piêtnastolatków z rozpoznan¹ astm¹ oskrzelow¹ i nie choruj¹cych na astmê prowadzonych przez A. Hublet i wsp. wynika, e chorzy byli bardziej nara- eni na regularne palenie tytoniu ni osoby zdrowe [9]. Polskie badania G. Przybylskiego i wsp. wskazuj¹, e 25% spoœród 371 m³odych chorych na astmê oskrzelow¹ pali³o, z czego wiêkszoœæ stanowili mê czyÿni w wieku oko³o 20 lat. Cytuj¹c za G. Przybylskim, wynik badañ U. Brook i wsp. oraz R. Forero i wsp. wykaza³y, e czêstotliwoœæ palenia wœród m³odych doros³ych z astm¹ jest podobna lub nawet wy sza ni wœród m³odych bez astmy [18]. W badaniu przeprowadzonym przez bikowskiego i wsp. w grupie 3234 osób zanotowano, e odsetek zdrowych pal¹cych osób w wieku lat jest zbli ony do odsetka pal¹cych chorych [29]. Przeprowadzone badania z wykorzystaniem kwestionariusza CHIP-AE potwierdzaj¹ negatywny wp³yw dymu tytoniowego na przebieg astmy oskrzelowej. Wœród nastolatków pal¹cych tytoñ zaobserwowano istotnie wiêksze nasilenie objawów charakterystycznych dla astmy - uczucia dusznoœci oraz bólu/ucisku w klatce piersiowej. Z badañ A. Hublet i wsp. wynika, e problemy z oddychaniem wspó³istniej¹ce z astm¹ istotnie czêœciej dotyczy³y na³ogowych palaczy. Czêœciej wystêpowa³ u nich kaszel i czêœciej zg³aszali siê do lekarza z powodu problemów zdrowotnych. Palenie tytoniu powodowa³o równie pojawienie siê symptomów charakterystycznych dla astmy u zdrowych nastolatków podczas gdy u nastolatków chorych ale nie pal¹cych negatywne objawy wystêpowa³y rzadziej [9]. B. KuŸniar porówna³a czêstoœæ wystêpowania kaszlu, dusznoœci i infekcji uk³adu oddechowego u palaczy i osób niepal¹cych. Wyniki przytoczonych badañ wskaza³y, e u na³ogowych palaczy znacznie czêœciej wystêpowa³ kaszel i dusznoœæ a palenie zwiêksza³o ryzyko chorób uk³adu oddechowego [10]. W 2008 roku w Polsce prowadzono badania wœród 3302 chorych na astmê oraz ich lekarzy rodzinnych. Badani wype³niali kwestionariusze, które zawiera³y miêdzy innymi pytania o czêstotliwoœæ i nasilenie objawów astmy, palenie tytoniu i leczenie. Chorzy zostali równie poddani badaniom spirometrycznym. Oko³o 50% spoœród badanych by³o nara onych na dym tytoniowy a u 20% codziennie wystêpowa³y objawy astmy oskrzelowej [4]. Zaprzestanie palenia jest wiêc warunkiem wygaszenia procesów zapalnych, a co za tym idzie zredukowania objawów astmy oskrzelowej. Autorzy innych badañ podkreœlaj¹, e zwi¹zek palenia tytoniu z astm¹ oskrzelow¹ oraz jej objawami jest silniejszy w przypadku wiêkszego stopnia uzale nienia i d³u szego sta u palenia [13]. Analizy Tatarzyckiej i wsp. równie wskazuj¹, e przewlek³y kaszel i odkrztuszanie wystêpowa³y czêœciej u palaczy o wy szym stopniu uzale nienia. Wraz z wiêksz¹ iloœci¹ wypalanych papierosów oraz sta em palenia wzrasta³o nasilenie negatywnych objawów [25]. Kwestionariusz CHIP-AE nie zawiera³ jednak pytañ, które umo liwi³y by okreœlenie stopnia uzale nienia od tytoniu. M³odzie nie okreœla³a tak e liczby wypalanych papierosów. Nale y jednak zwróciæ uwagê, e badane osoby mog¹ staæ siê potencjalnymi na³ogowymi palaczami tytoniu, a wraz z wiekiem bêd¹ wypalali coraz wiêksza liczbê papierosów. W wyniku tego, procesy zapalne w ich uk³adzie oddechowym bêd¹ siê nasilaæ i w konsekwencji potêgowaæ objawy astmy oskrzelowej. Omówione w pracy zagadnienie palenia tytoniu przez m³odzie z astm¹ wpisuje siê w szeroko dyskutowan¹ problematykê niestosowania siê pacjentów do wskazañ lekarzy. Mo emy przypuszczaæ, e badani przez nas uczniowie uzyskali od lekarza wskazania dotycz¹ce postêpowania w trakcie leczenia. Poniewa astma nale y do chorób przewlek³ych zak³adamy tak e, e lekarz przekaza³ im wiedzê odnosz¹c¹ siê do stylu ycia, który bêdzie sprzyja³ ich zdrowiu i e wœród wskazówek znalaz³ siê wymóg niepalenia tytoniu. Niestety nie mo na jednoznacznie odpowiedzieæ, dlaczego, mimo wiedzy o szkodliwoœci i negatywnych konsekwencjach m³odzie nadal pali papierosy. W 2010 r. przeprowadzono w Polsce badania nad postawami pacjentów wobec zaleceñ lekarskich, w których wziê³y udzia³ miêdzy innymi matki dzieci i m³odzie y z astm¹ oskrzelow¹. Z badañ wynika, e co czwarty badany z chorob¹ przewlek³¹ nie stosowa³ siê do wskazañ lekarza [17]. Badacze zajmuj¹cy siê problematyk¹ postaw pacjenta wobec zaleceñ lekarskich podkreœlaj¹, jako istotne czynniki zwi¹zane z relacjê lekarz - pacjent m. in. dostosowanie wypowiedzi lekarza do mo liwoœci rozwojowych pacjenta, dozowanie informacji na temat choroby, umiejêtnoœæ prowadzenia rozmowy, stworzenie bezpiecznej atmosfery rozmowy [11]. W ramach rozwijaj¹cego siê w ostatnich latach tematu komunikacji spo³ecznej w promocji i ochronie zdrowia, nawi¹zanie dobrej relacji z pacjentem okreœlane jest jako komunikowanie wspieraj¹ce pacjenta [22]. Podkreœla siê tak e jako istotne czynniki, zwi¹zane bezpoœrednio z pacjentem, gdzie wymienia siê m. in. cechy osobowoœciowe pacjenta, poczucie akceptacji i kontroli nad chorob¹, mo liwoœci percepcyjne i styl poznawczy [20]. Uzyskane przez nas wyniki badañ powinny sk³oniæ lekarzy, do których uczêszczaj¹ nastolatki z chorobami przewlek³ymi, w tym z astm¹, do refleksji na temat sposób komunikowania siê z m³odzie ¹. Nale y podkreœliæ, e problem palenia tytoniu przez nastolatków chorych na astmê mo e wynikaæ z potrzeby dostosowania siê do grupy rówieœniczej. Okres adolescencji obfituje w zachowania odstaj¹ce od powszechnie przyjêtych norm. Badacze zwracaj¹ uwagê na charakterystyczne dla tego okresu podejmowanie pierwszych prób palenia tytoniu, u ywania innych substancji psychoaktywnych a tak e anga owanie siê w szereg innych zachowañ nios¹cych za sob¹ element ryzyka. Osoby z dan¹ chorob¹ przewlek³a, np. z astm¹, podejmuj¹c jakieœ ryzykowne zachowania, mog¹ w ten sposób manifestowaæ chêæ przynale noœci do grupy, czy te negowaæ chorobê, która w pewien sposób ogranicza ich codzienn¹ aktywnoœæ. W przebiegu astmy palenie tytoniu przyczynia siê do podtrzymywania przewlek³ego zapalenia dróg oddechowych i wzrostu nadreaktywnoœci oskrzeli, wyzwala napady i zaostrzenia astmy lub powoduje ich utrzymywanie siê [14]. Wczesna identyfikacja problemu palenia tytoniu powinna wiêc byæ podstawow¹ kwesti¹ poruszan¹ w opiece nad m³odymi pacjentami cierpi¹cymi na choroby uk³adu oddechowego. Wnioski 1. Palenie tytoniu jest niespodziewanie czêstym zjawiskiem wœród nastolatków chorych na astmê oskrzelow¹. Nasilenie problemów zwi¹zanych z chorob¹ nie sk³ania m³odych ludzi do zaprzestania palenia, co jest szczególnie dobrze widoczne u kobiet. Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 /

5 2. Palenie tytoniu przez m³odzie powoduje nasilenie takich dolegliwoœci, jak problemy z oddychaniem lub zadyszka nie spowodowana æwiczeniami oraz odczuwania bólu w klatce piersiowej. Dziewczêta z astm¹ pal¹ce tytoñ s¹ szczególnie nara one na czêste odczuwanie zadyszki i problemów zwi¹zanych z oddychaniem, a ch³opcy reaguj¹ nasilonymi bólami w klatce piersiowej. 3. U m³odzie y z astm¹ pal¹cej tytoñ szczególnie zwiêksza siê czêstoœæ odczuwania bólu w klatce piersiowej. 4. Wczesna identyfikacja problemu palenia tytoniu wœród nastolatków z astm¹ oskrzelow¹ stanowi bardzo wa ny element profilaktyki zaostrzeñ choroby. Piœmiennictwo 1. Adamek R.: Palenie tytoniu a zdrowie w œwietle badañ. Med. Rodz. 2001, 4, Chmiela M., Jarz¹b J.: Profilaktyka chorób alergicznych - aktualne zalecenia. Probl. Med. Rodz. 2006, 8, Doboszyñska A., Œwietlik E.: Asthma management at primary care level: symptoms and treatment of 3305 patients with asthma diagnosed by a family physician. J. Physiol. Pharmacol. 2008, 59 suppl. 6, 1, Fabisiewicz A., Kalicki B., Grad A. i wsp.: Astma a dym tytoniowy. Pediatr. Med. Rodz. 2009, 5, Forrest Ch.B., Starfield B., Riley A.W. et al.: The Impact of Asthma on the Health Status of Adolescents. Pediatrics 1997, 99, Guo S.E., Ratner P.A., Johnson J.L. et al.: Correlates of smoking among adolescents with asthma. J. Clin. Nurs. 2010, 19, Gutkowski P., Kostrzewa M.: Uzale nienie od nikotyny, Tobacco addiction. Acta Pneumonol. Allergol. Pediatr. 2009, 12, Hans-Wytrychowska A., Wytrychowski K., órawska J. i wsp.: Palenie tytoniu w grupie pacjentów choruj¹cych na astmê oskrzelow¹. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2006, 8, Hublet A., De Bacquer D., Boyce W. et al.: Smoking in young people with asthma. J. Public Health. 2007, 29, KuŸniar B.: Wp³yw wieloletniego palenia tytoniu na wystêpowanie objawów ze strony uk³adu oddechowego. Nowiny Lek. 2000, 69, Mayerscough P.R., Ford M.: Jak rozmawiaæ z pacjentem. Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk Mazur J., Ma³kowska-Szkutnik A. (red.): Wyniki badañ HBSC Raport techniczny, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa McLeish A.C., Zvolensky M.J.: Asthma and cigarette smoking: a review of the empirical literature. J. Asthma. 2010, 4, Panaszek B.: Wp³yw palenia tytoniu na przebieg naturalny astmy oskrzelowej - znany problem, nowe zadania diagnostyczne i terapeutyczne. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2008, 10, Pietras T.: Leczenie uzale nienia od nikotyny u chorych na astmê oskrzelow¹, Terapia. 2007, 15, Pocket Guide for Asthma Management and Prevention, A pocket guide for physicians and nurses, Updated 2010, Based on the Global Strategy for Asthma Management and Prevention, Global Initiaitve for Asthma 2010, Postawy pacjentów wobec zaleceñ lekarskich w terapii chorób przewlek³ych. Raport z badañ. Fundacja na Rzecz Wspierania Rozwoju Polskiej Farmacji i Medycyny, Warszawa Przybylski G., Pasiñska M., Gadziñska A. i wsp.: Palenie tytoniu wœród m³odych chorych na astmê oskrzelow¹ i okreœlenie zachowañ dotycz¹cych palenia w najbli szym œrodowisku chorego. Med. Pr. 2009, 60, Roszkowski-Œli K.: Wp³yw palenia na powstawanie i przebieg chorób obturacyjnych, Terapia 2008, 16, Salmon P.: Psychologia w medycynie wspomaga wspó³pracê z pacjentem i proces leczenia. Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk Siatkowska H., Jastrzêbski D., Kozielski J.: Palenie papierosów a objawy kliniczne, czynnoœæ uk³adu oddechowego i choroby towarzysz¹ce. Pol. Mer-kuriusz Lek. 2010, 29, Smoczyñska B.: Relacja lekarz-pacjent. Komunikowanie wspieraj¹ce pacjenta. [W]: Jacennik B. (red). Komunikowanie spo³eczne w promocji i ochronie zdrowia. VIZJA PRESS&IT, Warszawa 2010, Stapleton M., Howard-Thompson A., George Ch. et al.: Smoking and Asthma, JABFM. 2011, 24, Szczeklik A. (red.), Choroby wewnêtrzne. Stan wiedzy na 2010, Podrêcznik multimedialny oparty na zasadach EMB, Rozdzia³ II C 6, Astma Tatarzycka A., Wesó³ D., KuŸnar-Kamiñska B.: Na³óg palenia tytoniu a czynnoœæ uk³adu oddechowego u pacjentów akcji przesiewowej wczesnego rozpoznawania chorób p³uc i oskrzeli. Nowiny Lek. 2005, 74, Towns S.J., van Asperen P.P.: Diagnosis and management of asthma in adolescents. Clin. Respir. J. 2009, 3, Woldan-Tambor A.: Uzale nienie od nikotyny. Farm. Pol. 2000, 56, Zubrzycka R.: Rodzinne uwarunkowania funkcjonowania spo³ecznego dzieci z astm¹ oskrzelow¹. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin bikowski S.M., Klesger R.C., Robinson L.A. et al.: Risk factors of smoking among adolescents with asthma. J. Adloes Health 2002, 30, Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 10 A. Dzielska i wsp.