Zasadźca otrzymywał większy fragment gruntu i zostawał sołtysem w nowej osadzie. Mógł zakładać młyn, karczmę, stawy.

Transkrypt

1 Szynwałd został lokowany na prawie niemieckim przez kasztelana krakowskiego Spycimira, który w 1333 roku nabył rozległe tereny wokół Tarnowa, aby zakładać tam wsie. Prawo osadnicze - był to zbiór norm regulujących stosunki między właścicielem a osadnikami. Cechą osadnictwa na prawie niemieckim był znormalizowany układ pól i zagród. Występował zasadźca (organizator osady). Osadnicy byli osobiście wolni, tzn. posiadali prawo opuszczenia wsi. Mogli to jednak zrobić dopiero po wywiązaniu się ze swych obowiązków wobec pana, tj. zapłaceniu czynszu za lata wolnizny, zaorania i zasiania gruntu oraz wyszukania następcy. Wolnizna (okres zwolnienia od świadczeń) trwała od 2 do nawet 24 lat. W Szynwałdzie wynosiła ona 20 lat, co potwierdza dokument biskupa krakowskiego Jana Grota z 1327 r., który udzielił mieszkańcom nowych wsi, zakładanych w lasach i pustkowiach koło Tarnowa 20 lat wolnizny od płacenia dziesięciny. Pan feudalny dawał osadnikom prawo wyboru własnej władzy, sołtysa i inne przywileje. Pierwszymi sołtysami (zasadźcami) i wójtami byli w większości Niemcy, którzy następnie ściągali osadników. 1 / 7

2 W Szynwałdzie osadnicy byli również pochodzenia niemieckiego, sprowadzeni prawdopodobnie z Nowego Sącza. Zapewne część osadników stanowiła także ludność pochodzenia polskiego. Zasadźca otrzymywał większy fragment gruntu i zostawał sołtysem w nowej osadzie. Mógł zakładać młyn, karczmę, stawy. Kształt wsi W rozplanowaniu Szynwałdu zastosowano łańcuchowy typ zabudowy (łańcuchówka). Osią układu był potok Wątok, przepływający przez środek miejscowości, wzdłuż której poprowadzony został główny ciąg komunikacyjny. Przyjęto łanowy układ gruntów. Łańcuchówka (wieś leśno-łanowa)(wieś łanów leśnych)(waldhufen) - jest to forma wsi wywodząca się ze średniowiecza, o regularnych układach przestrzennych, która powstawała w wyniku planowo prowadzonej akcji osadniczej, połączonej z karczunkiem lasu. Każdy gospodarz otrzymywał ściśle wymierzony łan (który musiał wykarczować) w jednym kawałku, w postaci długiego pasa i dzielił go na trzy części. Na łanie tym budował również zagrodę. Łańcuchówkę cechuje luźna zabudowa wzdłuż osi-drogi lub potoku po obydwu stronach. Zagrody znajdują się na początku każdego łanu, są zazwyczaj w równych odstępach i ciągną się na całej długości rozłogu wsi. 2 / 7

3 Łany pojedynczych gospodarzy są oddzielone od siebie drogami polnymi, które stanowią granicę własności i przebiegają równolegle do siebie, a prostopadle do osi wsi. Tego typu wsie powstawały na karczunkach leśnych w Sudetach, w Karpatach, w Małopolsce, na Wyżynie Lubelskiej. W południowych Karpatach układ dróg polowych, bocznych jest mniej regularny, dostosowany do rzeźby terenu. Średniowieczne łańcuchówki powstawały w wyniku zagospodarowywania (karczowania) nowych obszarów na tzw. prawie niemieckim, a ich rozwój przebiegał stopniowo w miarę przybywania nowych osadników. Przy czym najpierw osadzano osadników w dolnych odcinkach rzek, potoków, a w miarę ich przybywania dzielono ziemię, posuwając się w górę rzeki. Wyodrębniano grunty plebańskie, sołtysie i chłopskie. Po pewnym czasie wydłużone parcele zaczęto dzielić poprzecznie, przez co nowy, dziedziczący właściciel zakładał swoje gospodarstwo w oddaleniu od wsi, powstawały tzw. samotnie, później przysiółki. Od połowy XVI w. do drugiej połowy XVIII w., w wyniku reform rolnych i wprowadzenia gospodarki folwarcznej, nastąpił rozwój rolnictwa opartego na pracy pańszczyźnianej chłopów. Osadnictwo wiejskie zaczyna się bardzo różnicować, przy wsiach powstają zabudowania dworskie, budynki folwarczne i czeladne. Wytwarza się układ prostokątnego dziedzińca, otoczonego budynkami gospodarskimi. Jest to okres wprowadzenia gospodarki czynszowej (XVII w.) zamiast robocizny, który wzmacnia status ekonomiczny szlachty, prowadzi natomiast do zubożenia chłopstwa. W całym tym okresie w Europie wzrasta zapotrzebowanie na zboże i inne produkty rolne, co skłania szlachtę i magnaterię do poszukiwania innych źródeł zwiększania dochodowości ich gospodarstw. Cały czas pogłębia się zróżnicowanie społeczne ludności. Wsie w tym okresie, oprócz chałup, stodół, obór i innej zabudowy gospodarczej (kuźnie, młyny, tartaki), mają kościoły, karczmy i towarzyszące im zajazdy (stany). 3 / 7

4 W XV-XVI w. w Szynwałdzie istniał folwark należący do rodu Tarnowskich, w późniejszym okresie do rodu Sanguszków. Z upływem czasu ten pierwotny układ przestrzenny Szynwałdu uległ znacznym przeobrażeniom. Wiele domów wybudowano nie w bezpośredniej bliskości rzeki, ale na okolicznych wzniesieniach, z uwagi na częste powodzie. Powstało kilka większych przysiółków, przez które przebiegają boczne drogi, zazwyczaj równoległe do głównej. Wśród pól można spotkać pojedyncze, samotne gospodarstwa. Obecnie zaobserwować można tendencje do wprowadzania na wieś elementów miejskiej zabudowy. Drogi są oświetlone, budowane są chodniki, parkingi. Polepsza się infrastruktura, istnieje gazociąg, w budowie jest wodociąg i kanalizacja. Zmniejsza się znaczenie rolnictwa, gdyż ludzie znajdują zatrudnienie w innych sektorach gospodarki. Łan - jednostka powierzchni występująca w Polsce od XIII w. Początkowo terminy 'łan' lub 'włóka', czasem stosowane wymiennie, były używane jako 4 / 7

5 określenie pełnorolnego gospodarstwa chłopskiego obciążonego określonymi świadczeniami na rzecz pana feudalnego. W średniowieczu łan był związany z instytucją prawa czynszowego i kolonizacją na prawie niemieckim. Wielkość łanu jako jednostki zależała od lokalnej wielkości podstawowych jednostek długości (pręta, sznura, łokcia) i przyjętego wzorca pomiaru łanu (lub włóki) związanego z jakością gleby, ukształtowaniem terenu. Na obszarze Polski łany miały różne wielkości: Łan mniejszy - flamandzki albo chełmiński (zwany włóką chełmińską), używany w Wielkopolsce, na Kujawach, Mazowszu i Podlasiu miał 30 morgów (ok. 16,8-17 ha). Łan większy - frankoński (niemiecki), używany w Małopolsce miał 43,5 morgów (ok ha). Łan królewski zwany staropolskim, liczył 3 łany większe lub 4 mniejsze. Otrzymywał go wójt przy lokacji osady (były to grunty uprawne, łąki, itp.) Włóka - była to ilość ziemi, którą rolnik mógł powłóczyć (zabronować) w ciągu dnia. Włóka polska i chełmska miały 30 morgów. Mórg - był to obszar ziemi, który rolnik mógł zaorać parą wołów w ciągu dnia. 5 / 7

6 Istniały trzy rodzaje mórg: - polskie prętów - niemieckie nowopolskie prętów Pręt - była to tyczka miernicza, która miała 15 stóp polskich albo 7,5 łokci warszawskich, czyli 4,46 m. Literatura [1] Niedojadło A., Kubacki G.: Dzieje gminy Skrzyszów i okolic w zarysie, Skrzyszów-Tuchów 2009 [2] Plebanek K.: Szynwałd, 650-lecie dziejów wsi i parafii, Szynwałd 1994 [3] Simche Z.: Tarnów i jego okolica, Tarnów 1930 [4] Szymańska D.: Geografia osadnictwa, Warszawa / 7

7 [5] Tarnów, dzieje miasta i regionu, T. I, Czasy przedrozbiorowe, Tarnów / 7