Charakterystyka rybacka ichtiofauny Zatoki Pomorskiej (w oparciu o wyniki monitoringu połowowego wykonanego w latach )

Transkrypt

1 Charakterystyka rybacka ichtiofauny Zatoki Pomorskiej (w oparciu o wyniki monitoringu połowowego wykonanego w latach ) Stanisław Dudko, Sebastian Król, Kamil Wojnar Wawrzyniec Wawrzyniak

2 Przedstawione w opracowaniu materiały uzyskano w ramach projektu pt.: Kompleksowe badania ichtiofauny w Zatoce Pomorskiej służące poprawie zarządzania i kontroli dostępu do zasobów łowiska oraz ograniczeniu przyłowów (redukcja poziomu odrzutów) (umowa nr OR /10/11) realizowanego przez zespół w składzie: prof. dr hab. inż. Wawrzyniec Wawrzyniak prof. zw. pełnomocnik ds. projektu; dr inż. Stanisław Dudko kierownik projektu, kierownik statku SNB-AR-1; dr inż. Sebastian Król członek zespołu badawczego, st. rybak, mechanik, płetwonurek; mgr inż. Kamil Wojnar członek zespołu badawczego, st. rybak, płetwonurek; Mirosław Paczkowski członek zespołu badawczego, szyper statku SNB-AR-1; Mieczysław Hofman członek zespołu badawczego, mechanik statku SNB-AR-1; Operacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków finansowych Europejskiego Funduszu Rybackiego zapewniającą inwestycje w zrównoważone rybołówstwo str. 2

3 Spis treści 1. Wstęp Rybacka charakterystyka Zatoki Pomorskiej Materiał i metody Materiał Metody Wyniki monitoringu połowowego łowisk Zatoki Pomorskiej od lutego 2011 do grudnia 2014 roku Struktura gatunkowa połowów kontrolnych w okresie badań Wybrane charakterystyki okoni Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki sandaczy Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki dorszy Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki storni Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki gładzicy Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki turbota Zatoki Pomorskiej Wybrane charakterystyki siei Zatoki Pomorskiej Podsumowanie Literatura Załączniki 82 str. 3

4 1. Wstęp Zrównoważony rozwój rybołówstwa przybrzeżnego to przede wszystkim odpowiedzialne gospodarowanie lokalnymi zasobami, ukierunkowane na osiąganie w sposób ciągły jak najwyższych efektów ekonomicznych z jednostki powierzchni łowiska, przy jednoczesnym zachowaniu istniejącej bioróżnorodności i dobrego stanu środowiska. W warunkach naturalnych, to przyroda decyduje o urodzajności, tempie wzrostu oraz śmiertelności naturalnej organizmów bytujących w środowisku. Dlatego też podstawowym zadaniem człowieka powinno być pozostawienie tej roli głównie naturze. Praktyka pokazuje bowiem, że wiele działań podejmowanych przez człowieka w intencji ochrony gatunków, populacji i środowiska morskiego przynosi często negatywne skutki dla tych ekosystemów, w których są one podejmowane. Powodem tego jest bardzo ograniczona wiedza o mechanizmach rządzących zachowaniem się poszczególnych organizmów, gatunków ich pokoleń i populacji, w dynamicznym środowisku morskim, a szczególnie w jego części przybrzeżnej podlegającej intensywnemu mieszaniu się wód morskich i słodkich, jak ma to miejsce m.in. w Zatoce Pomorskiej. W takiej sytuacji szczególną uwagę należy zwrócić na jak najlepsze, najbardziej produktywne, wykorzystanie zasobów odnawianych corocznie przez naturę. Dotyczy to głównie warunków i sposobów wykonywania rybołówstwa komercyjnego i turystycznego. Wynikiem działania narzędzi rybackich jest połów określonej liczby (masy) ryb oznaczający ubytek zasobów łowiska, poddanych ich działaniu i wyznaczający śmiertelność połowową organizmów. Pod względem ekonomicznym, wynik ten (śmiertelność połowowa) możemy podzielić na dwie części: efektywną i nieefektywną. Pierwsza obejmuje te złowione organizmy, które po odpowiednim przygotowaniu sprzedawane są na rynku i składają się na wartość jawnej produkcji rybackiej akwenu. Do drugiej należą organizmy, które z różnych powodów (nieodpowiednie wymiary, masa jednostkowa, gatunki chronione stale, okresowo i lokalnie, itd.) nie mogą być sprzedawane oraz organizmy uciekające z narzędzi połowu i ginące w wodzie z powodu doznanych uszkodzeń. Stanowią one nieproduktywne straty pomniejszające potencjalne dochody rybaków z eksploatacji i składają się na niejawną wartość ekonomiczną produkcji rybackiej akwenu. Ograniczenie nieefektywnych połowów jest możliwe jedynie poprzez dostosowanie str. 4

5 warunków ich prowadzenia do charakterystyk łowionych ryb, ich skupisk, wymiarów ochronnych, składów długościowych poszczególnych gatunków, rozmieszczenia oraz poziomu koncentracji, itd. Wymaga to aktualnej wiedzy o występowaniu i zachowaniu się ryb bytujących na łowisku którą można pozyskiwać w ramach odpowiednio prowadzonych połowów kontrolnych monitoringu połowowego. Do rozwoju zrównoważonego rybołówstwa przybrzeżnego, wykorzystującego w tym celu aktualne charakterystyki rybackie ichtiofauny łowiska, niezbędne są również odpowiednie mechanizmy prawne oraz świadome i odpowiedzialne postępowanie rybaków. Właśnie lokalni rybacy utrzymywani przez zasoby łowiska powinni zachowywać się jak prawdziwi jego gospodarze. Do tworzenia takich warunków przydatnym jest opracowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rybackiej tj. zbioru zasad, porad i zaleceń ukierunkowanych na racjonalne wykorzystywanie zasobów i walorów morskich ekosystemów przybrzeżnych. W tym celu został opracowany i następnie zaprezentowany 12 sierpnia 2015 roku w Dziwnowie na Seminarium nt. Badań ichtiofauny w Zatoce Pomorskiej służących poprawie zarządzania i kontroli dostępu do zasobów łowiska oraz ograniczeniu przyłowów projekt lokalnego kodeksu dobrej praktyki rybackiej. Efektem końcowym dyskusji seminaryjnej nad projektem kodeksu jest Kodeks Dobrej Praktyki Rybackiej dla rybołówstwa przybrzeżnego Zatoki Pomorskiej stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. Do momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej, co nastąpiło 1 maja 2004 roku i przystąpienia do realizacji Wspólnej Polityki Rybackiej, badania ichtiofauny w Zatoce Pomorskiej prowadzone były przez różne ośrodki naukowe, a głównie prowadził je Morski Instytut Rybacki w Gdyni i Akademia Rolnicza w Szczecinie. Badania te miały ograniczony zakres i dotyczyły z reguły wybranych: gatunków, okresów, miejsc, stosowanych narzędzi połowu. Nie miały one charakteru badań stałych, prowadzonych systematycznie w określonych miejscach i okresach dla kolejnych sezonów. Dlatego w 2007 roku Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa Akademii Rolniczej w Szczecinie rozpoczął badania ukierunkowane na monitorowanie ichtiofauny polskiej strefy Zatoki Pomorskiej. Monitoring połowowy ryb występujących w strefie przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej przeprowadzono w okresie od kwietnia 2007 do sierpnia 2008 roku w ramach projektu współfinansowanego przez Unię Europejską z Instrumentu Finansowego Wsparcia Rybołówstwa w ramach SPO Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb Uzyskane wyniki str. 5

6 (Dudko i in. 2008) wskazały jednoznacznie na sezonowy charakter występowania w tych wodach różnych gatunków i dużą zmienność w cyklach rocznych. Stwierdzono, że w tych warunkach ocena stanu i struktury zasobów wymaga prowadzenia ciągłych obserwacji np. w formie monitoringu połowowego, a jego wyniki powinny być podstawowym instrumentem zarządzania gospodarką rybacką tego akwenu. To spowodowało, rozpoczęcie w roku 2011 badań monitoringowych ichtiofauny Zatoki Pomorskiej na Wydziale Nauk o Żywności i Rybactwa (funkcjonującym obecnie w strukturze Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie). Połowy badawcze w tym zakresie wykonano podczas 47 miesięcy od lutego 2011 do grudnia 2014 roku w ramach projektu: Kompleksowe badania ichtiofauny w Zatoce Pomorskiej służące poprawie zarządzania i kontroli dostępu do zasobów łowiska oraz ograniczeniu przyłowów (redukcja poziomu odrzutów) współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków finansowych Europejskiego Funduszu Rybackiego w ramach Programu Operacyjnego Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich Niniejsze opracowanie zawiera podstawowe informacje o monitoringu połowowym łowisk Zatoki Pomorskiej przeprowadzonym w czasie od lutego 2011 do grudnia 2014 roku w zakresie dotyczącym struktury gatunkowej ichtiofauny oraz innych charakterystyk rybackich niektórych populacji przydennych ryb użytkowych. Całość materiałów źródłowych zebranych w ramach projektu, wyniki i ich opracowania znajdują się w komputerowym banku danych Pracowni Statków i Portów Rybackich Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. str. 6

7 2. Rybacka charakterystyka Zatoki Pomorskiej. Zatoka Pomorska określona w publikacjach nautycznych Biura Hydrograficznego Marynarki Wojennej RP, obejmuje obszar Morza Bałtyckiego ograniczony od północy linią łączącą ujście rzeki Dziwny z północnym cyplem wyspy Uznam. Należy zwrócić uwagę na fakt, że do różnych celów przyjmowane są inne morskie granice Zatoki Pomorskiej jak np. jako linię przebiegającą wzdłuż 20 metrowej izobaty lub linię wytyczoną od przylądka Arkona do latarni morskiej Gąski. Dla celów niniejszego opracowania i prowadzonych badań przyjęto granice zatoki określone przez Biuro Hydrograficzne MW. Polska część tego akwenu pod względem rybackim podlega administracji Okręgowego Inspektora Rybołówstwa Morskiego w Szczecinie. Zatoka Pomorska należy do estuarium Odry dlatego też następuje intensywna wymiana wód między Zalewem Szczecińskim, a Zatoką Pomorską, która odbywa się za pośrednictwem trzech cieśnin, tj. Świny, Dziwny i Piany (Majewski 1964). Biorąc pod uwagę polską część zatoki oraz warunki wymiany wód i przemieszczania się ryb największą rolę odgrywa połączenie poprzez Świnę (Robakiewicz 1993). Średni roczny dopływ wód słodkich do zatoki jest relatywnie duży co ma znaczący wpływ na ichtiofaunę występującą w jej wodach w poszczególnych okresach roku (Mikulski 1970). Zatoka Pomorska jest płytkim akwenem z głębokością nie przekraczającą 15 metrów z dnem pokrytym przeważnie drobnym szarym piaskiem. Na dnie występują hydrofity a także liczne skupiska mięczaków. Istotny dla działalności rybackiej jest fakt, że Zatokę Pomorską charakteryzuje niewielkie zróżnicowanie powierzchni dna, co ma znaczenie dla statków poławiających włokami dennymi. Znaczne utrudnienie w połowach narzędziami ciągnionymi stanowią występujące miejscami kamienie, a w szczególności wraki oraz naniesione sztormem pnie i konary drzew leżące w różnych miejscach Zatoki (Świniarski i in. 2001; Ceronik i in. 1999). Charakterystyczne usytuowanie zatoki oraz jej złożona hydrodynamika ma duże znaczenie dla żyjących tu ryb. Wzajemne oddziaływanie wód zalewu i morskich jest istotnym czynnikiem wpływającym na warunki środowiskowe Zatoki. Zasolenie Zatoki Pomorskiej w ciągu roku wykazuje duże zróżnicowanie zarówno horyzontalne str. 7

8 jak i pionowe, waha się średnio od 2.7 w strefie przyujściowej do 7.7 w głąb morza (Kubiak 1997, Kubiak i in. 1999). Wysłodzenie i użyźniający wpływ wód zalewu stwarza dogodne warunki żerowiskowe do bytowania wielu gatunków ryb słodkowodnych, które odbywają okresowo wędrówki do Zatoki Pomorskiej. Zasięg tych wędrówek w głąb Zatoki jest różny i zależy między innymi od pory roku (Mutko 1994). Głównymi przedstawicielami ichtiofauny słodkowodnej w Zatoce Pomorskiej to gatunki takie jak: okoń, sandacz, płoć, leszcz i miętus oraz nieeksploatowany rybacko jazgarz. Występują tu również gatunki wędrowne jak troć, węgorz, sieja i stynka. Gatunki morskie występujące w tym akwenie to: stornia, gładzica, turbot, śledź, szprot, dorsz, belona, węgorzyca, dobijak i tobiasz, a także gatunek inwazyjny babka bycza. Duże znaczenie dla uprawiania rybołówstwa w wodach Zatoki Pomorskiej mają warunki hydrologiczne i meteorologiczne. Wśród tych pierwszych główne znaczenie ma zmienność temperatury wody w cyklu rocznym uwarunkowana takimi czynnikami jak adwekcja ciepła, struktura wód i głębokość. W okresie jesiennozimowym (listopad-marzec) utrata ciepła jest większa w płytszych wodach przybrzeżnych i wody te są chłodniejsze od otwartych wód Zatoki. Różnice temperatury wody są rzędu 1-2 C. Od kwietnia rozpoczyna się silne nagrzewanie wód przybrzeżnych i układ ten odwraca się tj. w miarę oddalania się od brzegów temperatura maleje. Różnice te zmniejszają się w lecie, aż do wyrównania temperatury wody wczesną jesienią (Majewski 1974). Temperatura wód Zatoki to jeden z ważniejszych czynników mających wpływ na biologię ryb, a co się z tym wiąże, i na działalność rybacką. Temperatura wód Zatoki decyduje o przystąpieniu ryb do tarła oraz warunkuje ich wędrówki. Od temperatury wody na łowisku zależy jakość poławianych ryb. Wysokie temperatury wody w okresie letnim wymuszają zmniejszenie czasu pracy narzędzi połowu, zwłaszcza czasookresu wystawienia narzędzi stawnych, a złowione ryby wymagają zastosowania odpowiednich sposobów schładzania. W okresie zimowym niskie temperatury mogą prowadzić do zalodzenia, które utrudnia połowy. Podczas surowych zim warunki lodowe Zatoki Pomorskiej, ze względu na niewielką jej głębokość, a więc możliwość szybkiego wychłodzenia wody, są trudne w porównaniu do warunków wód Bałtyku Południowego. Lód w Zatoce Pomorskiej utrzymuje się do końca marca podczas zim str. 8

9 umiarkowanych oraz do pierwszej dekady kwietnia przy zimach surowych. Duży wpływ na warunki lodowe w Zatoce mają gwałtowne zmiany kierunku wiatru. Tworzące się kry lodowe przy wiatrach odlądowych spychane są na otwarte wody zatoki, co ułatwia połowy przybrzeżne, natomiast wiatry dolądowe powodują tworzenie zatorów lodowych które uniemożliwiają takie połowy (Majewski 1974). Na stan morza w Zatoce Pomorskiej oprócz siły wiatru wpływ ma także jego kierunek. Wiatry z kierunków dolądowych wywołują wyższe stany morza niż wiatry odlądowe o tej samej sile. Dotyczy to przede wszystkim rejonów zatoki w części przybrzeżnej do około 6 Mm. W miarę oddalania się od brzegu wiatry odlądowe mają coraz większy wpływ na stan morza. Silne wiatry, a dokładniej wywołane nimi fale, stanowią znaczną przeszkodę w działalności połowowej małych jednostek, gdyż utrudniają połowy, a często ograniczają możliwość wyjścia w morze. Dodatkowo wiatry wywołują zmiany prądów w Zatoce Pomorskiej, a szczególnie prądów powierzchniowych, które dochodzą do prędkości 1-2 Mm/h (Łukasiewicz 2001). Ma to znaczny wpływ na zachowanie się występujących tu gatunków ryb a tym samym na uprawianie rybołówstwa. Wpływają na narzędzia połowu zarówno stawne, dryfujące i ciągnione. Prądy na Zatoce Pomorskiej wykazują dwie zasadnicze tendencje ruchu. W ujściach Świny i Dziwny kierunek prądu jest zgodny z osią podłużną koryta cieśniny, natomiast poza zasięgiem wód ujściowych kierunek prądu jest przeważnie zgodny z kierunkiem wiatru, z modyfikacjami uzależnionymi od przebiegu linii brzegowej. Prądy powierzchniowe przemieszczają się zgodnie z kierunkiem wiatru, a prądy przydenne w kierunku przeciwnym, tworząc układ kompensacyjny dla prądów powierzchniowych. Duży wpływ na rozkład prądów w rejonie Świnoujścia ma przebieg linii brzegowej (wgięty w ląd łuk), bardzo wyrównane dno oraz obfity prąd Świny (Majewski 1974). Rybołówstwo w wodach Zatoki Pomorskiej uprawiane jest zarówno przy użyciu narzędzi stawnych jak i narzędzi ciągnionych. Aktualnie połowy trałowe wykonywane są w zatoce w odległościach powyżej 3 Mm od lądu z wyłączeniem wyznaczonego obszaru Ławicy Odrzanej. Połowy przy użyciu narzędzi stawnych prowadzone są głównie w strefie do 3 Mm od lądu i okresowo na Ławicy Odrzanej. W przypadku narzędzi ciągnionych wykorzystywane są niemal wyłącznie włoki denne konstrukcyjnie przystosowane do prowadzenia połowów ukierunkowanych na określone gatunki. Armatorzy stosują głównie tzw. włoki okoniowe. Dawniej str. 9

10 powszechnie poławiano również przy użyciu tuk dennych, które obecnie z przyczyn ekonomicznych i technicznych stosowane są rzadko. Wśród narzędzi stawnych wykorzystywane są okresowo nety flądrowe, dorszowe i turbotowe, haki węgorzowe oraz w okresie połowów śledzi (tzw. sezonie śledziowym) mance i niewody śledziowe. str. 10

11 3. Materiał i metody 3.1 Materiał Materiał do badań uzyskano w wyniku połowów ryb dennymi zestawami trałowymi przy pomocy statku naukowo-badawczego SNB-AR-1 (Dudko i Świniarski 1993) w okresie od 21 lutego 2011 do 30 grudnia 2014 roku w wyznaczonych miejscach przedstawionych na rysunku 1 i w tabeli 1. Rys. 1. Rejon badań str. 11

12 Tabela 1. Miejsca wykonywania zaciągów badawczych SYMBOL TRASY A PRZEBIEG TRASY między południkami 14 35,50 E i 14 30,00 E wzdłuż linii biegnącej 3 Mm od lądu LICZBA ZACIĄGÓW a = 10 mm a = 20 mm TRASY GŁÓWNE C1 C2 G R pomiędzy punktami ,65'N;14 29,00'E i 54 00,00'N;14 19,00'E ,30'N;14 28,50'E i 54 00,00'N;14 19,00'E między południkami 14 24,00 E i 14 19,00 E wzdłuż linii biegnącej około 3 Mm od lądu pomiędzy punktami 54 05,00 N; 14 30,00 E i 54 07,80 N; 14 28,00 E V pomiędzy punktami 54 08,00 N; 14 23,50 E i 54 05,50 N; 14 17,50 E W pomiędzy punktami 54 11,50 N; 14 31,00 E i 54 15,30 N; 14 35,70 E TRASY DODATKOWE B F Z J pomiędzy południkami 14 28,00 E i 14 24,00 E w odległości 3 Mm od lądu pomiędzy południkami 14 22,00 E i 14 18,00 E w odległości 2 Mm od lądu pomiędzy równoleżnikami 53 55,60 i 53 58,00 wzdłuż południka 14 15,00 E pomiędzy południkami 14 25,00 E i 14 20,00 E w odległości 0,2-0,5 Mm od lądu RAZEM: Ogółem wykonano: 264 półgodzinnych zaciągów zestawami zakończonymi workiem wykonanym z jadra o boku oczka a=10mm oraz 276 jednogodzinnych zaciągów zestawami zakończonymi workiem wykonanym z jadra o boku oczka a=20mm. str. 12

13 C * - przebieg trasy C1 wytyczono przez południową część obszaru wyznaczonego do klapowania urobku z terenu przeznaczonego pod budowę basenu portowego terminalu LNG (rys. 1). Celem tego było badanie struktury ichtiofauny w miejscach i podczas wysypywania urobku. W dniu 13 sierpnia 2011 roku doszło na tej trasie do zarycia zestawu badawczego we wzniesieniu dna utworzonym przez urobek zrzucony z szalandy. Podobne awarie na klapowisku sygnalizowali szyprowie innych statków próbujących trałować przez ten obszar. W tej sytuacji, dla uniknięcia potencjalnych sytuacji awaryjnych, kolejny zaciąg w tym rejonie przeprowadzono wzdłuż nowo przyjętej trasy C2 i następnie wykonywano w tym miejscu wszystkie kolejne zaciągi C. Połowy badawcze wykonywano na podstawie Pozwoleń Okręgowego Inspektora Rybołówstwa Morskiego w Szczecinie. Podstawowe wyniki badań obejmujące strukturę gatunkową i liczby złowionych ryb załączono do niniejszej pracy (zał. 1). Daty zaciągów badawczych wykonanych na poszczególnych trasach zestawiono w (tabelach 2.1, 2.2, i 2.3). Większość zaciągów wykonano z prędkościami około 2,9-3,0 węzłów. W trudniejszych warunkach pogodowych przy trałowaniu pod falę i wiatr w niektórych zaciągach prędkości spadały do 2,7-2,8 węzła. Gdy prędkości trałowania były jeszcze niższe, to zaciąg traktowano jako nieudany i przerywano w danym dniu połowy badawcze lub przestawiano kierunek trałowania z wiatrem. Średnia odległość między rozpornicami w zestawie trałowym wynosiła około 33 m. Wyznacza ona szerokość pasa dna z którego zganiano ryby w kierunku włoka i je odławiano. Przy tych parametrach w ciągu godziny obławiano pas dna o szerokości i długości (przyjętej dla średniej prędkości trałowania równej 2,95 węzła) wynoszących odpowiednio około 33 x 5463 metrów, co daje około 18 ha powierzchni dna przetrałowanej w ciągu godziny. Czas trałowania w zaciągach badawczych wynosił 30 minut dla zestawów z workami wykonanymi z jadra o boku oczka 10 mm i 60 minut dla zestawów z workami z jadra str. 13

14 o boku oczka 20 mm. Czas ten liczono od momentu osiągnięcia przez zestaw zadanej prędkości trałowania po zakończeniu wydawania lin trałowych do momentu rozpoczęcia ich wybierania. Rozwarcie pionowe włoka wynosiło około 2,3 m. str. 14

15 Tabela 2.1. Daty zaciągów badawczych wykonanych zestawem z workiem a = 10 mm (trasy główne) ROK miesiąc dzień TRASA A TRASA C TRASA G TRASA R TRASA V TRASA W ogółem n zaciągów I II 0 III IV V VI VII VIII IX X XI XII n zaciągów str. 15

16 Tabela 2.2. Daty zaciągów badawczych wykonanych zestawem z workiem a = 20 mm (trasy główne) ROK miesiąc dzień TRASA A TRASA C TRASA G TRASA R TRASA V TRASA W ogółem n zaciągów I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII n zaciągów str. 16

17 Tabela 2.3. Daty zaciągów badawczych wykonanych zestawem z workiem a = 10 mm (trasy dodatkowe) ROK miesiąc dzień TRASA B TRASA F TRASA Z TRASA J n zaciągów ogółem I 0 II III 0 IV V VI VII VIII IX X XI XII n zaciągów str. 17

18 3.2 Metody Cechą charakterystyczną rejonu badań jest małe zróżnicowanie głębokości wynoszące od 9 do 14 metrów. Jedynie trasy J i częściowo Z przebiegały przez płytsze wody. W większości dno pokryte jest drobnym szarym piaskiem (Majewski 1974) mocno ubitym i pozbawionym roślinności. Wykorzystując te warunki stosowano do połowów zestawy trałowe zbrojone i holowane tak, aby podczas zaciągu podbora włoka i wodze dolne znajdowały się na całej ich długości w stałym lekkim kontakcie z dnem. Dążono również do uzyskania podobnego położenia dla słomiaków. W tym celu podborę włoka grzęźlono przy pomocy podczepianego do niej łańcucha. Dodatkowe grzęzy umieszczano również w miejscach połączeń wodzy i słomiaków. Przyleganie tych elementów zestawu do dna w czasie trałowania oceniano na podstawie wyników kontroli poziomu wytarcia ich powierzchni o grunt. Czyniono to podczas wybierania narzędzia połowu na pokład statku. W 2014 roku rejestrowano również, przy pomocy kamery podwodnej, pracę podbory włoka w czasie trałowania. Połowy prowadzono wyłącznie w porze dziennej. Głównymi problemami badań było uzależnienie ich od czynników zewnętrznych takich jak siła i kierunki wiatrów oraz związane z tym falowanie. Utrudniało to, a często wręcz uniemożliwiało, prowadzenie zaciągów trałowych wzdłuż stałych tras. Kołysania statku na sfalowanej powierzchni utrudniały także wykonywanie pomiarów złowionych ryb. Z tego powodu terminy wykonywania zaciągów badawczych na różnych trasach zależały w dużym stopniu od warunków pogodowych. Innym rodzajem utrudnienia były różnego rodzaju przeszkody napotykane na drodze holowanego zestawu badawczego. Pomimo dobrego rozpoznania łowiska, kilkakrotnie, szczególnie w początkowym okresie, doszło do poważnych kolizji zestawu trałowego z przeszkodami dennymi. Efektem tego były uszkodzenia części sieciowej i uzbrojenia włoka. Podczas wykonywania zaciągów często zagarniano różne przedmioty, takie jak: drewno, stare sieci, liny, butelki, puszki, różnej wielkości płaty folii, itp. W takich przypadkach z reguły nie dochodziło do uszkodzeń zestawu trałowego i zaciągi te traktowano jako udane. Natomiast kiedy stwierdzano w zestawie lub na jego elementach większe przedmioty (na przykład różnej wielkości str. 18

19 gałęzie, pnie, karpy drzew zaczepione często o podborę) które mogły wpływać na wynik połowu to zaciągi takie traktowano jako nieudane. Dodatkowym problemem uniemożliwiającym wykonanie zaciągów badawczych były sieci rybackie wystawione w miejscu planowanych badań. Dotyczyło to głównie położonych najbliżej lądu tras J, F i Z. Po wybraniu włoka rozwiązywano worek i wysypywano jego zawartość na pokład statku. Najczęściej od razu po tym przystępowano do sortowania połowu według gatunków. Ryby najliczniej występujące (dotyczyło to głównie: okoni, storni, śledzi, szprotów, stynek, dobijakowatych) wrzucano do oddzielnych skrzynek, a następnie mierzono długość całkowitą wszystkich ryb. Gdy liczba złowionych ryb jednego gatunku sięgała kilkuset sztuk to pobierano próbę losową do pomiaru długości ryb. W tych przypadkach liczbę złowionych ryb obliczano z proporcji objętości wszystkich złowionych ryb danego gatunku do objętości próby. Pozostałe gatunki nielicznie reprezentowane w połowach umieszczano w jednej skrzynce. Starano się po opróżnieniu worka włoka natychmiast wykonywać pomiary długości ryb. Niewymiarowe osobniki oraz inne nie wykorzystywane do badań organizmy zaraz po ich zmierzeniu wyrzucano do wody, aby maksymalnie ograniczyć ich śmiertelność. W czasie badań mierzono bezpośrednio na pokładzie statku długość całkowitą złowionych ryb. Pomiaru dokonywano na desce pomiarowej z dokładnością 0,5 cm, długość całkowitą (Longitudo totalis - L.t.) mierzono wg Brylińskiej (2000) jako odległość od przedniego końca szczęk przy zamkniętym pysku do najdalej wysuniętego krańca płetwy ogonowej. Wyniki połowów sortowano na klasy długości wg długości całkowitej l.t. Odstępy między klasami przyjęto równymi: 2,5 cm dla sandaczy, 3,0 cm dla dorszy oraz 1,0 cm dla pozostałych gatunków ryb. Przy zaliczaniu osobników do poszczególnych klas stosowano zaokrąglanie długości w dół (wg Kompowski i Horbowy 1992). W ten sposób przykładowo do klasy 42,5 cm zaliczano sandacze mierzące od 42,5 do 44,5 cm. Do klasy 35 cm dorsze mierzące od 35,0 do 37,5 cm. Odstępy klas dla dorszy i ich położenie jest uzasadnione tempem przyrostu ich długości oraz ostatnimi zmianami o 3 cm ich wymiaru ochronnego. Pozwala to wydzielić w ich składzie długościowym klasę 35 cm dorszy, które przed zmianą przepisów nie były rybami wymiarowymi. Dzieląc liczby ryb zaliczonych do str. 19

20 poszczególnych klas przez liczbę wszystkich osobników wchodzących w skład danej próby obliczano ich frekwencję w tych klasach. Minimalną liczebność próby przyjęto na poziomie co najmniej 15 zmierzonych osobników. Przy wyborze długości klas i ich granic dla sandaczy kierowano się wymiarami ochronnymi dla tego gatunku w estuarium Odry. W przepisach polskich do roku 2000 obowiązywały różne wymiary ochronne sandaczy w Zalewie Szczecińskim i w Zatoce Pomorskiej wynoszące odpowiednio 40 i 45 cm. Takie przepisy obowiązują nadal w niemieckiej części omawianych akwenów. Uzasadnia to przyjęcie długości klas podzielnych przez oba wymiary. Kryterium wymienione spełniają klasy 2,5 oraz 5 cm. Klasy 5 centymetrowe dla sandacza stosowane przez wielu badaczy (np.: Wiktor 1954, Filuk 1967) zbytnio uśredniają strukturę długościową sandaczy i utrudniają tym samym interpretację przy pomocy krzywych Petersena wieku ryb w stadzie i tempa przyrostu ich długości. Celom tym lepiej służy przyjęta, węższa - 2,5 centymetrowa klasa, która umożliwia jednocześnie bardziej precyzyjny podział populacji na części obejmujące ryby wymiarowe i niewymiarowe. Analizowano składy gatunkowe ryb złowionych w kolejnych miesiącach badań. W tym celu obliczano i porównywano frekwencję w połowach najliczniej występujących przydennych ryb użytkowych: sandaczy, okoni, storni, turbotów, gładzic, dorszy, siej i węgorzyc oraz innych, głównie śledzi, szprotów i płoci. Do oceny poziomu zagęszczenia na łowisku badanych ryb obliczano dla kolejnych miesięcy badań średnie liczby ryb przypadających na jeden zaciąg (na godzinę trałowania). Dane te obliczano dla ogółu osobników danego gatunku w połowach oraz dla ryb wymiarowych. Dla wymienionych wyżej ryb użytkowych analizowano także udział ryb niewymiarowych. Podstawowe wyniki monitoringu połowowego łowisk Zatoki Pomorskiej w zakresie dotyczącym struktury gatunkowej zasobów oraz struktur długościowych niektórych gatunków przydennych ryb użytkowych zestawiono w tabelach i zilustrowano wykresami. Cały materiał, zebrany w ramach przeprowadzonego monitoringu połowowego, zawierający dane struktur gatunkowych, wymiarowych i masowych znajduje się w banku danych w formach papierowej (protokoły bezpośrednich pomiarów) i elektronicznej (uporządkowane i wstępnie opracowane dane). str. 20

21 4. Wyniki monitoringu połowowego łowisk Zatoki Pomorskiej od lutego2011 do grudnia 2014 roku 4.1 Struktura gatunkowa połowów kontrolnych w okresie badań Struktura gatunkowa połowów kontrolnych dla każdego zaciągu w okresie od lutego 2011 do sierpnia 2014 roku została szczegółowo przedstawiona w załączniku nr 1. W tym czasie na łowiskach przybrzeżnych Zatoki Pomorskiej wykonano 540 zaciągów kontrolnych i stwierdzono w nich osobniki należące do 42 gatunków, w tym jednego minoga rzecznego (Lampetra fluviatilis L.,1758). Wśród nich występowały ryby: 1. morskie: dorsz (Gadus morhua L., 1758 callarias), śledź (Clupea harengus L., 1758), szprot (Sprattus sprattus L.,1758), stornia (Platichtys flesus L.,1758), gładzica (Pleuronectes platessa L.,1758), turbot, skarp (Psetta maxima L.,1758), węgorzyca (Zoarces viviparous L., 1758), kur diabeł (Myoxocephalus scorpius L., 1758), tobiasz (Ammodytes tobianus L., 1758), dobijak (Hyperoplus lanceolatus Le Sauvage, 1824), babka bycza (Neogobius melanostomus Pallas, 1814), babka piaskowa (Pomatoschistus microps Krøyer, 1838), babka mała (Pomatoschistus minutus Pallas, 1770), lisica (Agonus cataphractus L., 1758), belona (Belone belone L., 1758), makrela (Scomber scombrus L., 1758), tasza (Cyclopterus lumpus L., 1758), iglicznia (Syngnathus typhle L., 1758), wężynka (Nerophis ophidion L., 1758), str. 21

22 nagład (Scophthalmus rhombus L., 1758), witlinek (Merlangius merlangus L., 1758), ostrobok (Trachurus trachurus L., 1758), sardela (Engraulis encrasicolus L., 1758), 2. słodkowodne: okoń (Perca fluviatilis L., 1758), sandacz (Stizostedion lucioperka L., 1758), jazgarz (Gymnocephalus cernuus L., 1758), ciernik (Gasterosteus aculeatus L., 1758), płoć (Rutilus rutilus L., 1758), leszcz (Abramis brama L., 1758), krąp (Blicca bjoerkna L., 1758), rozpiór (Ballerus ballerus L., 1758), miętus (Lota lota L., 1758), szczupak (Esox Lucius L., 1758), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus L., 1758), ukleja (Alburnus alburnus L., 1758), brzana (Barbus barbus L., 1758), 3. wędrowne: troć (Salmo trutta L., 1758), węgorz (Anguilla Anguilla L., 1758), sieja (Coregonus lavaretus L., 1758), certa (Vimba vimba L., 1758), stynka (Osmerus eperlanus L., 1758), W całym okresie badań corocznie stwierdzano w połowach ryby należące do 25 taksonów (tab. 3,4). Jednocześnie osobniki 12 gatunków odnotowano tylko w jednym roku (tab. 4), z czego większość (babka mała, rozpiór, lisica, minóg rzeczny, witlinek, ukleja, ostrobok, brzana, sardela) wystąpiły tylko w jednym zaciągu (zał. 1). W okresie trzech lat odnotowywano w połowach: certy i makrele; w ciągu dwóch lat: krąpie, szczupaki i iglicznie (tab. 4). Jedną z ważniejszych charakterystyk zoocenologicznych występowania gatunku w ekosystemie jest wskaźnik stałości wyrażony stosunkiem liczby prób str. 22

23 zawierających dany gatunek, do liczby wszystkich prób. Dla każdego gatunku obliczono procentowe wskaźniki stałości w kolejnych latach oraz dla całego okresu badań, w tym dla większości z nich, w stosunku do wszystkich zaciągów razem wykonanych zestawami zakończonymi workami z jadra o boku oczka 10 i 20 mm. Jedynie dla 7 gatunków ryb (szprot, stynka, dobijak, tobiasz, ciernik, babka piaskowa i babka bycza) osiągających mniejsze wymiary i co umożliwiło im przechodzenie przez oczka sieci o boku 20 mm (co stwierdzono na podstawie porównań współczynników stałości obliczonych dla worków o boku oczka 10 i 20 mm), podano wskaźniki stałości wyłącznie dla zaciągów wykonanych zestawami zakończonymi workami z jadra o boku oczka 10 mm. Obliczone wskaźniki wraz z podziałem na typy stałości występowania gatunków ryb w badanym akwenie zestawiono w tabeli 3. Oddzielnie w tabeli 4 przedstawiono gatunki przypadkowe. Podział na typy stałości dla poszczególnych lat i całego okresu badań wykonano według skali Tichlera (za Trojanem 1980). Wyniki połowów badawczych wskazują, że większość gatunków 25 (około 60%) należało do gatunków przypadkowych. Z tego około 29% występowało tylko w jednym roku (tab. 4) i w tym około 21% wyłącznie w jednym zaciągu. Najwięcej przypadkowych gatunków w liczbie 7 odnotowano w połowach wykonanych w roku 2014 (tab. 4). Gatunki stałe i absolutnie stałe (tab. 3), razem w liczbie 12, stanowiły odpowiednio około 21% i 7% ogółu stwierdzonych w połowach. We wszystkich latach badań dwa gatunki: okoń i stornia zawsze należały do absolutnie stałych i były obecne w co najmniej 88% i 98% zaciągów. Do gatunków absolutnie stałych w latach i w całym okresie badań należał również śledź. W latach gatunkami takimi były: sandacz i stynka, oraz w 2012 roku szprot. W analizowanej grupie gatunków najczęściej reprezentowanych w połowach zwraca uwagę wyraźna korelacja wskaźników stałości dla stynki i sandacza. Tendencje zmian częstości występowania w połowach stynki i sandacza w kolejnych latach badań są podobne. Może to potwierdzać obserwacje odnotowane przez innych autorów (Wiktor 1954) o istotnej zależności pomiędzy zasobami stynki i sandacza. Spośród gatunków stałych w całym okresie badań, dodatkowo na uwagę zasługują: gładzica i stynka. Dla pierwszego gatunku zauważalny jest w 2012 roku wyraźny spadek częstości występowania w zaciągach do poziomu akcesorycznego str. 23

24 28%. Natomiast dla drugiego gatunku tendencja wzrostowa, z poziomu 73% w roku 2011 do poziomu 90% w roku 2013, zamienia się w gwałtowny spadek do poziomu 50% w 2014 roku. Dla wymienionych gatunków zakres zmian wskaźników stałości był najwyższy i wynosił odpowiednio od 44 do 40 procent (tab. 3). Tabela 3. Wskaźnik stałości gatunków występujących często w połowach GATUNEK: 2011 rok 2012 rok 2013 rok 2014 rok OKOŃ 97% 88% 94% 90% 92% SANDACZ 75% 81% 81% 66% 75% JAZGARZ 45% 42% 37% 18% 34% STORNIA 98% 98% 100% 98% 99% GŁADZICA 72% 28% 57% 68% 57% TURBOT 59% 60% 41% 70% 58% DORSZ 35% 25% 27% 32% 30% ŚLEDŹ 78% 76% 81% 74% 77% SZPROT * 62% 81% 69% 65% 69% SIEJA 40% 30% 36% 34% 35% WĘGORZYCA 35% 31% 40% 34% 35% KUR DIABEŁ 55% 58% 69% 60% 61% STYNKA * 73% 76% 90% 50% 72% TOBIASZ * 56% 41% 49% 66% 55% DOBIJAK * 64% 46% 41% 60% 54% BABKA PIASKOWA * 67% 54% 29% 36% 43% BABKA BYCZA * 49% 30% 51% 62% 51% % - gatunki absolutnie stałe % - gatunki stałe % - gatunki akcesoryczne 0-25 % - gatunki przypadkowe * wskaźniki obliczono w oparciu o połowy workiem o boku oczka a = 10 mm. Tabela 4. Wskaźnik stałości gatunków przypadkowych w połowach GATUNEK: 2011 rok 2012 rok 2013 rok 2014 rok BABKA MAŁA 0,8% 0,2% CIERNIK * 17,8% 9,3% 10,2% 2,8% 8,3% str. 24

25 PŁOĆ 18,2% 20,5% 3,8% 14,9% 11,1% TROĆ 6,4% 14,4% 6,1% 9,2% 9,1% LESZCZ 4,5% 1,6% 1,5% 5,7% 3,5% KRĄP 2,0% 0,6% 0,4% ROZPIÓR 0,8% 0,2% LISICA 0,9% 0,2% BELONA 0,9% 2,4% 1,5% 2,3% 1,9% CERTA 6,4% 3,2% 5,2% 3,7% MAKRELA 0,9% 0,8% 1,5% 0,7% MIĘTUS 6,4% 9,6% 2,3% 2,9% 5,0% SZCZUPAK 1,8% 0,8% 0,6% WZDRĘGA 0,6% 0,2% WĘGORZ 0,9% 1,6% 3,8% 0,6% 1,7% TASZA 0,9% 2,4% 3,8% 3,4% 2,8% MINÓG RZ. 0,8% 0,2% IGLICZNIA 1,5% 4,6% 1,9% WĘŻYNKA 1,1% 0,4% NAGŁAD 2,3% 0,7% WITLINEK 0,6% 0,2% UKLEJA 0,6% 0,2% OSTROBOK 0,6% 0,2% BRZANA 0,6% 0,2% SARDELA 0,6% 0,2% 0-25 % - gatunki przypadkowe * wskaźniki obliczono w oparciu o połowy workiem o boku oczka a = 10 mm. Dla 17 taksonów ryb występujących w połowach badawczych, za wyjątkiem gatunków przypadkowych, analizowano częstość ich występowania w trzech strefach połowowych w następujących odległościach od lądu (tab. 5): I strefa - do 3 Mm trasy B, F, Z, J; II strefa - od 3 do 6 Mm trasy A, C, G; III strefa - od 6 do 15 Mm trasy R, V, W. Dwa gatunki okoń i stornia charakteryzowały się we wszystkich strefach absolutnie stałą obecnością w połowach. Okonie stwierdzono w 90,6-92,8% str. 25

26 zaciągów wykonanych w różnych odległościach od lądu. Obecność storni w strefie I była na poziomie 92,7%, natomiast w II i III strefach badań osiągała 99,1% i 100%. W I strefie od lądu gatunkami absolutnie stałymi były też: sandacz, śledź i stynka. Pierwsze dwa gatunki należały do absolutnie stałych również w II strefie badań. W III strefie gatunkiem absolutnie stałym była również gładzica, odnotowana w 79,7% zaciągów badawczych. Dla większości taksonów ryb morskich złowionych podczas badań monitoringowych: stornia, gładzica, turbot, kur diabeł wskaźnik stałości wzrastał wraz z oddalaniem od lądu. Morskie gatunki pelagiczne: śledź i szprot częściej występowały w strefie do 6 Mm od lądu. Węgorzyce stwierdzano najczęściej (42,3% zaciągów) w II strefie badań tj. w rejonie od 3 do 6 Mm od lądu. Częstość występowania gatunków słodkowodnych: sandacza i jazgarza oraz wędrownych: siei i stynki, a także gatunku inwazyjnego babki byczej (obłej, krągłej, pancernej) malała wraz z oddalaniem od lądu. Obecność dorsza w zaciągach badawczych była podobna w każdej z trzech stref badań i wynosiła około 30% (tab. 5). Pod względem liczebności w połowach badawczych ogółem, na poziomie wskaźnika dominacji powyżej 1,0%, najliczniej występowały ryby należące do wymienionych gatunków: szprot 43,5%, stynka 16,0%, stornia 10,1%, okoń 8,8%, śledź 8,1, dobijakowate (dobijak i tobiasz) 6,2%, babka piaskowa 2,5%, gładzica 1,1% (tab. 5). Natomiast w poszczególnych strefach badań najliczniej reprezentowane były, na przyjętym poziomie dominacji, ryby należące do wymienionych niżej gatunków: szprot, stynka, śledź, okoń, stornia, dobijakowate razem około 95,0% złowionych w strefie I; szprot, okoń, dobijakowate, stornia, śledź, stynka, sandacz, babka bycza razem około 97,6% złowionych w strefie II; stornia, szprot, dobijakowate, babka piaskowa, śledź, okoń, gładzica, stynka razem około 97,4% złowionych w strefie III. Największy udział w połowach ogółem (we wszystkich zaciągach razem) wynoszący około 68% miały razem trzy gatunki ryb pelagicznych: szprot, śledź i stynka. Wraz z oddalaniem się od lądu wzrastał od około 2% w I strefie do 37% w strefie III, udział w połowach użytkowych gatunków morskich ryb przydennych: storni, str. 26

27 gładzicy, turbota, dorsza i węgorzycy. Podobna tendencja wzrostu lecz w nieco mniejszym zakresie od, około 2 do 23%, była charakterystyczna dla innych gatunków morskich nie będących obiektami większego zainteresowania rybaków: kura diabła, dobijakowatych oraz babki byczej i piaskowej. Udział w połowach ryb słodkowodnych i wędrownych: okoni, sandaczy, jazgarzy i siei wynosił w strefach I i III około 7,5% i był dwukrotnie wyższy w strefie od 3 do 6 mm od lądu (tab. 5). Tabela. 5. Wskaźnik stałości i dominacji gatunków w różnych strefach W połowach wykonanych zestawami z workiem o boku oczka 10 mm w trzech kolejnych, od I do III strefach badań: - grupa ryb pelagicznych dominowała na poziomie około 85%, 71% i 41%; - udział małych ryb przydennych dobijakowatych i babek wynosił około 2,5%, 17% i 39%; str. 27

28 - udział większych ryb przydennych należących do 11 gatunków (okoń, sandacz, jazgarz, stornia, gładzica, turbot, dorsz, sieja, węgorzyca, kur diabeł i płoć) kształtował się na poziomie około 10%, 12% i 20% (rys. 2). W połowach wykonanych zestawami z workiem o boku oczka 20 mm w strefach II i III udział ryb należących do poszczególne grup wynosił odpowiednio: - pelagiczne - około 29,5% i 21,3%; - dobijakowate i babki około 2,3% i 1,0%; - 11 gatunków większych ryb przydennych około 67,8% i 77,6%. Rys. 2. Dominacja w połowach różnych grup gatunków ryb. Zatoka Pomorska Porównanie wyników połowów ryb poławianych zestawami z workami o boku oczka 10 i 20 mm pokazuje, że monitoring ichtiofauny w szerokim zakresie, obejmującym ryby pelagiczne i małe ryby przydenne, powinien być prowadzony zestawami z workami wykonanymi z jadra o boku oczka równym co najmniej 10 mm. Natomiast monitoring większych ryb przydennych występujących w Zatoce Pomorskiej może być skutecznie prowadzony zestawami zakończonymi workiem o boku oczka 20 mm, co ogranicza zbędną presję na małe ryby (ich niszczenie) w str. 28

29 sytuacji, gdy nie są one celem badań. Jak widać (rys. 3), liczby ryb, szczególnie pelagicznych i małych przydennych, przypadających (łowionych) na godzinę trałowania są wielokrotnie większe w zestawach zakończonych workami z jadra o boku oczka 10 mm. W przypadku gatunków ryb przydennych osiągających większe wymiary różnice wydajności połowowych, w tych samych strefach dla worków z różnymi wielkościami oczka, są nieduże. Badania struktur populacji różnych gatunków ryb przydennych w Zatoce Pomorskiej prowadzone są na Wydziale Nauk o Żywności i Rybactwa przy pomocy statku SNB-AR-1 od 1993 roku głównie zestawami z workiem o boku oczka 20 mm. Wyniki tych badań dostępne w literaturze mogą być wykorzystywane w charakterze obiektywnych charakterystyk skupisk większości gatunków ryb przydennych bytujących w Zatoce Pomorskiej. Rys. 3. Wydajności w połowach różnych grup gatunków ryb. Zatoka Pomorska Grupa gatunków ryb przydennych osiągających większe wymiary (skutecznie łowionych workami z jadra o boku oczka 20 mm) obejęła ryby: morskie stornia, gładzica, turbot, dorsz, węgorzyca, kur diabeł; słodkowodne okoń, sandacz, str. 29

30 jazgarz, płoć; wędrowne sieja; ich udział w połowach zależał głownie od odległości od lądu tj. strefy w której prowadzono połowy badawcze (rys. 4). W strefie I, gdzie łowiono wyłącznie zestawami z workiem o niższym wymiarze oczka, w połowach dominowały (na poziomie ponad 66%) okonie i stornie (około 21%). W następnej kolejności najliczniej występowały: sandacze 5,8%, jazgarze 2,3%, sieje 1,2%, płocie 1,0%. Również udział złowionych w tym rejonie dorszy wynosił około 1,1%. Był to jednak wynik przypadkowy związany z wyjątkowo liczną (316 sztuk), w porównaniu do innych zaciągów, obecnością dorszy w składzie połowu uzyskanego w dniu 20 maja 2014 roku na trasie J. W tym samym dniu i miejscu stwierdzono również w połowie bardzo wysoką liczebność okoni (4 278 sztuk) i szprotów (7 552 sztuk) (zał. 1 tab. 5/2014). W omawianej strefie pozostałe gatunki reprezentowane były w połowach na poziomie: 0,5% - gładzica oraz 0,3% - turbot, węgorzyca, kur diabeł. W strefie II, zarówno w zestawach zakończonych workiem z jadra o boku oczka 10 mm jak i 20 mm, dominowały na poziomie 48,9-48,2% okonie oraz stornie 39,6-39,9%. W następnej kolejności najliczniej reprezentowane, odpowiednio na poziomie, były osobniki należące do następujących gatunków: 5,0-4,7% sandacz, 2,4-2,6% gładzica, 1,1-0,9% turbot, 1,0-0,6% węgorzyca, 0,7-1,1% kur diabeł, 0,5-1,0% sieja, 0,5-0,7% jazgarz, dorsz 0,2% i płoć 0,1% (rys. 4). W strefie najbardziej odległej od lądu w składzie połowów badawczych prowadzonych zestawami z workami o boku oczka 10 i 20 mm dominowały odpowiednio na poziomie: 70,2-69,0% stornie, 16,6-14,8% okonie i 8,5-11,1% gładzice. Na kolejnych miejscach pod względem liczebności w połowach, odpowiednio na poziomie, znajdowały się przedstawiciele następujących gatunków: 1,3-1,7% sandacz, 1,3% kur diabeł, 1,0-0,8% turbot, 0,4-0,7% dorsz, 0,2% sieja i węgorzyca, 0,1% jazgarz i płoć (rys. 4). str. 30

31 Rys. 4. Dominacja wybranych gatunków ryb przydennych Wyniki badań pokazują, że ze wzrostem odległości od lądu w skupiskach zmniejsza się udział ryb słodkowodnych: okoni, sandaczy, jazgarzy i płoci. Jednocześnie wyraźnie wzrasta udział ryb należących do gatunków morskich: storni, gładzicy i kura diabła. Podobną tendencję, pomijając przypadkowy połów z dnia roku i niską liczebność w okresie badań, można zauważyć dla dorsza. Udział turbotów w skupiskach na najwyższym i podobnym poziomie obserwowano w strefach II i III. Dla węgorzyc najwyższy udział w skupiskach obserwowano w strefie II. Wędrowny gatunek sieja był najliczniej reprezentowany w strefie przybrzeżnej do 6 Mm od lądu. Najwyższe wydajności połowowe dla całej tej grupy ryb przydennych, wynoszące około 700 sztuk na godzinę trałowania, stwierdzono w strefie do 3 Mm od lądu, gdzie trałowano wyłącznie zestawami zakończonymi workiem z jadra o boku oczka 10 mm. W kolejnej strefie od lądu wynosiły one odpowiednio około 415 i 270 szt./godz. dla zaciągów zestawami z workami wykonanymi z jadra o boku oczka 10 i 20 mm. W strefie najbardziej oddalonej, od 6 do 15 Mm od lądu, wydajność była zbliżona i wynosiła odpowiednio 309 i 288 szt./godz. dla worków z jadra o boku oczka 10 i 20 mm. Wzrost w kierunku lądu wydajności połowowych zestawów str. 31

32 zakończonych workami wykonanymi z drobniejszego jadra (rys. 3). wskazuje, że stadia młodociane omawianych gatunków ryb przydennych liczniej koncentrują się bliżej lądu. str. 32

33 4.2 Wybrane charakterystyki okoni Zatoki Pomorskiej Okoń (Perca fluviatilis L.) jest jednym z najbardziej pospolitych gatunków ryb słodkowodnych. Estuarium Odry zasiedla jedna populacja okoni, przemieszczających się w różne akweny pod wpływem rozmaitych czynników (Szypuła i Rybczyk 2001). Z uwagi na jego duże zdolności przystosowawcze okoń występuje w Zalewie Szczecińskim i wodach przyległych oraz w Zatoce Pomorskiej i jest gatunkiem o dużym znaczeniu gospodarczym. Połowy tego gatunku utrzymują się na stałym, stosunkowo wysokim poziomie z tendencją wzrostową w różnych latach, jak np. w roku 2007 kiedy wzrosły one ponad dwukrotnie w stosunku do lat poprzednich (Kasperek i Doerman 2008). Okonie bytujące w Zatoce Pomorskiej należą do stada okoni Zalewu Szczecińskiego i tam odbywają tarło (Garbacik-Wesołowska i Boberski 2000). Bezpośrednio po tarle część okoni wywędrowuje z Zalewu Szczecińskiego do Zatoki Pomorskiej stopniowo rozprzestrzeniając się w jej wodach (Król i in. 2001, Król 2008). Migrujące osobniki, występują zarówno blisko lądu, w strefie przybrzeżnej do 3 Mm jak i dalej, nawet do kilkunastu mil morskich od lądu. Połowy tego gatunku w Zatoce Pomorskiej charakteryzuje sezonowość. Związane jest m. in. z wędrówką tych ryb pomiędzy Zatoką Pomorską i Zalewem Szczecińskim. W estuarium Odry okoń jest pożądanym obiektem połowów rybaków zawodowych i wędkarzy. W Zalewie Szczecińskim i wodach przyległych komercyjne połowy okoni odbywają się głównie przy użyciu żaków i wontonów. Natomiast w Zatoce Pomorskiej łowione są one najczęściej z łodzi rybackich przy pomocy wontonów okoniowo - płociowych oraz stanowią przyłów w przypadku połowu innymi narzędziami stawnymi. Jednak największą część połowu stanowią okonie łowione w sposób ukierunkowany, głównie w strefie od 3 do 6 Mm od lądu, dennymi włokami okoniowymi zakończonymi workiem wykonanym z jadra o boku oczka 30 mm lub jako przyłów w zestawach trałowych przeznaczonych do połowu innych gatunków. Na dzień dzisiejszy w przepisach wymiar ochronny okoni wynosi 17 cm długości całkowitej. Jednocześnie nie wprowadzono dla nich okresów i stref ochronnych. str. 33

34 Okonie w wodach Zatoki Pomorskiej występują w ciągu całego roku. Jednak w różnych okresach dynamicznie zmienia się ich liczebność i skład długościowy. Te zmiany mają znaczący wpływ na połowy, a tym samym na populację okoni jako gatunku cennego gospodarczo i intensywnie eksploatowanego rybacko w rybołówstwie przybrzeżnym Zatoki Pomorskiej. W tym aspekcie szczególnego znaczenia nabiera jego wymiar ochronny. Rys. 5. Wydajność połowowa okoni w kolejnych miesiącach roku w Zatoce Pomorskiej w latach Jak wykazały czteroletnie badania (rys. 5), w okresie wiosenno-letnim wydajności połowowe w skali roku znacząco wzrastają sięgając średnio do ok. 200 sztuk na godzinę trałowania. Jednocześnie wraz ze wzrostem wydajności, począwszy od maja rośnie również w połowach liczebność okoni niewymiarowych. W czerwcu i lipcu jest ona praktycznie dwukrotnie wyższa od liczebności okoni wymiarowych. Taka sytuacja zaczyna się zmieniać w sierpniu, kiedy wydajności połowowe okoni niewymiarowych i wymiarowych są na podobnym poziomie. We wrześniu udział w połowach ryb poniżej str. 34

35 wymiaru ochronnego zaczyna spadać do poziomu 20 sztuk na godzinę trałowania i osiąga wartość zbliżoną do zera w październiku. W tym samym czasie, od sierpnia do października, poziom wydajności połowowych okoni wymiarowych utrzymuje się na zbliżonym poziomie i gwałtownie spada w listopadzie. Począwszy od końca września do listopada ogólne wydajności połowowe okoni zaczynają spadać i następnie utrzymują się na niskim poziomie przez cały okres zimowy. W tym czasie na łowisku występują praktycznie wyłącznie osobniki wymiarowe, zwłaszcza w okresie od stycznia do marca, w każdym badanym roku (rys. 8). Podobne zależności obserwowano wcześniej podczas badań prowadzonych przy pomocy statku SNB- AR-1 (Król i in. 2001; Dudko i in. 2001). To pokazuje, że należy w Zatoce Pomorskiej odławiać okonie tworzące koncentracje jesienne oraz zimowe (Król 2005). Natomiast ich połowy trałowe w miesiącach letnich od czerwca do sierpnia mogą prowadzić do niszczenia (poprzez odrzut) dużej liczby ryb poniżej wymiaru ochronnego. Połowy przy użyciu narzędzi ciągnionych w Zatoce Pomorskiej są dozwolone powyżej 3 mil morskich (Mm) od lądu. Połowy prowadzone są najczęściej w strefie od 3 do 6 Mm. Jak wynika z przeprowadzonych badań (rys. 6) liczebność okoni w ciągu roku istotnie różni się w strefach od 3 do 6 Mm i powyżej 6 Mm od lądu. W obu strefach najbezpieczniejszym okresem do połowów okoni są miesiące od września do maja z uwagi na fakt występowania w tym okresie niewielkiej ilości okoni niewymiarowych w stosunku do ogółu ryb tego gatunku. Sytuacja drastycznie zmienia się w okresie od czerwca do końca sierpnia, zwłaszcza w strefie połowowej od 3 do 6 Mm, gdzie najintensywniej prowadzone są połowy włokowe. W tej strefie wydajność połowowa okoni niewymiarowych w stosunku do okoni wymiarowych wynosiła (szt./h trałowania): w czerwcu do 91, w lipcu 200 do 50, w sierpniu do 125 co znaczy, że w skupiskach znajdowało się w tych miesiącach odpowiednio: 78 %, 80 % i 56 % okoni niewymiarowych. Inaczej kształtowała się sytuacja połowowa okoni dalej od lądu. Tam wydajności ogółem wszystkich złowionych okoni są mniejsze, ale również niższa jest wydajność połowowa ryb które nie osiągnęły wymiaru ochronnego. W strefie powyżej 6 Mm wydajność okoni niewymiarowych w stosunku do okoni wymiarowych wynosiła (w szt./h trałowania): w czerwcu od 3 do 63, w lipcu od 36 do 45, a w sierpniu od 50 do 76, co oznacza, że w skupiskach znajdowało się w tych miesiącach odpowiednio 4,5 %, 44 % i 40 % okoni niewymiarowych. Porównując te dwie umownie przyjęte str. 35