WSTĘP. Tożsamość kulturowa i regionalnalna

Transkrypt

1 [ ] rola zwyczaju w kształtowaniu zachowania się jednostki pozostaje do wpływu tej jednostki na zwyczaj tradycyjny w takim samym stosunku, jaki zachodzi między pełnym słownictwem jej mowy ojczystej a tymi słowami z jej dziecięcego jezyka, które weszły w skład mowy potocznej jej rodziny. Kiedy bada się gruntownie systemy społeczne, które miały możność rozwinąć się autonomicznie, ta przenośnia zamienia się w dokładną i rzeczową obserwację. Historia życia każdej jednostki jest przede wszystkim procesem przystosowania się do wzorów i zasad przekazanych przez tradycję, społeczności, w której żyje 1. Ruth Benedict na podstawie twierdzenia Johna Deweya Tożsamość kulturowa i regionalnalna Italia jest społecznością tradycji wspólnot pluralizmu językowego i rasowego 2 oraz kulurowego, w którego mozaice spełniają się prawa człowieka, a jego tożsamość kulturowa jest pojęciem prawnym. Autonomia w społeczeństwie [ ] zarówno jako jednostki, jak 1 R. Benedict, Wzory kultury, [w] Antropologia kultury i wybór tekstów, opr. G. Godlewski, l. Kolankiewicz, A. Mencel, P. Rodak, Warszawa 2005, s Por. In Italia, nella sua Prelezione del 22 gennaio 1851, Pasquale Stanislao Mancini, per la determinazione dell` appartenenza alla nazione, anteponeva la comunanza del linguagio alla razza, R. Chiarelli, Profili costituzionali del patrimonio culturale, Torino 2010, s

2 i uczestnika grup społecznych, w których rozwija ona swą osobowość, wymaga wypełniania niezbędnych obowiązków politycznej, ekonomicznej i społecznej solidarności 3, dla których kluczowy (pomocniczy) jest ustrój autonomii regionalnej i związany z nią status mniejszości językowych. Jeszcze na 10 lat przed zjednoczeniem Włoch Pasquale Stanislao Mancini w roku 1851 twierdził, że dla powstania Italii jako korpusu jednej formy narodowej jedności najważniejsza jest wspólnota językowa, a jej jedność stanowi o moralnej naturze Narodu, L`unità del linguaggio [ ], l`unità Della natura morale di una Nazione 4. Pomimo przyjęcia jednego języka włoskiego jako oficjalnego i powszechnie używanego problematyka pluralizmu językowego i wielokulturowości mniejszości językowych stanowi o podstawach pojęcia państwa regionalnego, jakim jest Republika Włoska, którą określam mianem Republiki Autonomii (Repubblica delle autonomie) 5. Zagadnienie ustroju autonomii regionów w ładzie państwa włoskiego uważam za ważne dla kształtowania standardów decentralizacji regionalnej jako wzorca do zastosowania w innych krajach, a także ze względu na jego kardynalną przydatność dla rozwoju nauki prawa konstytucjonalnego i regionalnego prawa publicznego w kulturze europejskiej tradycji cywilizacji rzymsko-łacińskiej. Aksjologiczne filary tradycji rzymsko-łacińskiej zbudowane są na podstawie jurysprudencji rzymskiej, są tak trwałe, jak trwałe były: kwalifikacja prawa rzymskiego przez Kościół rzymskokatolicki, republiki, księstwa oraz miasta i wyspy włoskie w odniesieniu do własnych systemów prawnych 6. Filary te są umocowane w kon- 3 Zob. Zasady podstawowe, Artykuł 2, Konstytucja Republiki Włoskiej, [w:] Konstytucje Finlandii, Włoch, Niemieckiej Republiki Federalnej, Francji, red. A. Burda, M. Rybicki, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1971, s. 155; także: Konstytucja Republiki Włoskiej Costituzione della Repubblica Italiana, tłum. Z. Witkowski, [w:] Konstytucje państw Unii Europejskiej In Varietate Concordia, red. W. Staśkiewicz, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011, s R. Chiarelli, op. cit., s Zob. szerzej: W. Misiuda-Rewera, Włochy republika autonomii, Lublin 2005, ss Idem, Roma Città del Vaticano Italia [w:] Watykańskie i włoskie energie dello sviluppo, red. W. Misiuda-Rewera, Lublin 2011, s

3 tekście społecznym i kulturowym, w obrębie którego rozwijało się chrześcijaństwo w taki sam sposób, w jaki prawo to oddziaływało i wciąż oddziałuje na tworzony przez Kościół porządek jurydyczny [ ]. Świat, w którym zaistniał Kościół, początkowo jako mała gmina religijna, stanowił przestrzeń wyraźnie ukształtowaną przez cywilizację rzymską, obejmującą naukę oraz rozumienie prawa 7, w ponadczasowym przesłaniu humanistycznym, realizacji celu człowieka pragnącego własnej doskonałości w doskonałej wspólnocie 8, w swoim polis w centrum cywilizacji poprzez wsparcie się na filarze tradycji Romulusa Rzymu. Samorządność i autonomia zbudowana jest na tradycji polis, w jej kulturze śródziemnomorskiej, jak kiedyś w sumeryjskiej,»miasto«jest całym państwem, a nawet społecznie całym narodem. Polis jest społecznością ludzką najwyżej zorganizowaną, posiadającą swoją głowę, rząd, centrum, struktury,»serce«, całość życia. [ ] Miasto zbudowane na silnych fundamentach, którego architektem i budowniczym jest sam Bóg 9. Fenomen tożsamości regionalnych, a w szczególnych przypadkach mniejszości językowych zakotwiczonych w autonomiach regionalnych w istocie trwania tradycji wspólnot etnicznych, to zagadnienie badawcze, które wciąż wymaga bliższego przyjrzenia się mu oraz przemyślenia wielu społecznych i etycznych kwestii, a w szczególności kwestii prawnych. Próba postawienia diagnozy dotyczącej powyższych zagadnień jest dużym wyzwaniem kulturowym na drodze poszukiwania prawdy i odpowiednich uregulowań prawnych. Fenomen ten, przynależny osobie ludzkiej jako istotowo zakorzenionej w bliskiej jej społeczności w okre- 7 Ks. A. Dębiński, Kościół i prawo rzymskie, Lublin 2008, s Zob. szerzej: W. Misiuda-Rewera, Samorząd i regionalizm w aksjologii tradycji łacińskiej, [w:] Iustitia civitatis fundamentum. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wiesława Chrzanowskiego, red. H. Cioch, ks. A. Dębiński, J. Chaciński, Lublin M. Kowalczyk, Naród w nauce chrześcijańskiej, Lublin 2002, s , [ ] miastem świętym nie jest tylko Jerozolima. Każde miasto może mieć świętość, jeśli mieści w sobie niezwykłość tajemnic Bożych i ludzkich. [ ] Nie może ukryć się miasto położone na górze [Rzym nawet na siedmiu wzgórzach] [ ]. Ma ono swoje przeznaczenie i swoje miejsce między ziemią a niebem. [ ] Jest to symbol Kościoła, który wznosi się na górze, ibidem. 11

4 ślonych regionach tożsamości wzrastania i trwania, objawia się, czy powraca wciąż na nowo, również we Włoszech niemalże w tym samym czasie, gdy dochodzi do zjednoczenia kraju 10 (stąd naturalna droga w relacjach: państwo unitarne i potrzeba jego decentralizacji). Oczywiście [ ] współczesne różnice między włoskimi regionami mają zdumiewająco długi rodowód historyczny, [ ] ciągłość wskazuje na ważne teoretyczne i praktyczne kwestie wykraczające daleko poza sprawy Włoch i dotyczące zasadniczych problemów demokracji, rozwoju gospodarczego i życia obywatelskiego 11, w szczególności przejawiają się w relacji między jednostką a wspólnotą, gdzie jednostka jest niezastąpiona, i jednocześnie naprawdę liczy się wspólnota, wydawałoby się, że to jest sprzeczne, ale tak nie jest. Tożsamość wyraża się w arcyważnych kwestiach tradycji kulturowych zawartych w bogactwie wymiarów regionalnych dziedzictwa Europy Zachodu. Sami Włosi w swym poczuciu tożsamości regionalnej, jak pisze T. Wituch, dalecy byli od powszechnej świadomości wspólnoty narodowych losów. Poza tym dziedzictwo kultury i historii ich kraju było tak wielkie i bogate, stanowiące tak znaczną część kulturowego spadku całej Europy, że dość powszechnie uważano je właśnie za dziedzictwo ogólnoeuropejskie 12. Wręcz poetyckość pojęcia regionalnych ojczyzn, poprzez pojęcie dobra wspólnego, występuje w symbiozie z jego walorami prawnymi i jednością państwa. Ipolito Nievo w swojej Spowiedzi Włocha, przedstawiając koncepcję ojczyzny jako religii cywilnej, 10 J. Zakrzewska, Włochy zarys ustroju, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1974, s S. Bielański, Tradycje federalizmu we Włoszech, Kraków 2002, s. 40 (autor cytuje refleksje dotyczące analizy włoskich instytucji regionalnych, zawarte w książce R. Putmana, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków 1995 (wersja włoska: La tradizione civica nelle regioni italiane, Milano 1993). 12 Aspiracje Włochów do miana spadkobierców tej wspaniałej części europejskiego dziedzictwa traktowano jako roszczenia. Risorgimento należy pojmować jako odrodzenie narodu na tyle świadomego, silnego i wielkiego, aby uniósł on splendor i ciężar własnej historii, dorobku Italii. Była to też walka o upowszechnienie i utrwalenie języka ogólnowłoskiego, T. Wituch, Zjednoczenie Włoch, Warszawa 1987, s

5 jednocześnie zwracał uwagę na łączące się w niej cechy regionalne. Słusznie kierował uwagę na sens ojczyzny i patriotyzmu, wyrażający się w religii świeckiej polegającej na uznaniu jedności w rozmaitości regionalnej, kiedy tradycje i życie każdego są objęte przez tradycje i życie całego narodu 13. Według koncepcji Nievo, cytowanego autora Le confessioni di un Italiano czyli Spowiedzi Włocha, to cechy kobiece stanowią o przywiązaniu do regionu pochodzenia oraz są elementem łączącym regionalizmy, które mając takie przymioty, jak urok i oddanie się rodzinie są podobne w całych Włoszech, od gór północnych do Sycylii. Dzięki tym kobiecym cechom ludzie przywiązują się do rodziny, do ziemi ojczystej i do siebie wzajemnie we wspólnocie lokalnej i regionalnej. Na przełomie XVIII i XIX w., wzorem rzymskim, region określono jako jednostkę administracyjną o pewnym zakresie autonomii, rozpoczynając w ten sposób rozwój nowożytnej idei ustroju państwa demokratycznego opartego na tworzących go autonomiach terytorialnych 14. Natomiast trwające od ponad 150 lat, od marca 1861 roku, nowożytne jednoczenie narodowe Włochów w jedno państwo (proces nazwany w tradycji włoskiej jako Risorgimento) można określić jako zjawisko formalne i potrzebne czy nawet naturalne. Poprzez ten proces pozostały jednak nienaruszone odrębności regionalne. Risorgimento to podstawa państwa jako Ojczyzny wielu małych ojczyzn, gdzie poprzez zróżnicowane cechy regionalne i miłość do ojczyzny matki uzewnętrznia się [ ] istota patriotyzmu w kulturze i w życiu społecznym, polegająca na tym, że [ ] przejawy miłości do ojczyzn współistnieją i uzupełniają się 15 w wielu wymiarach lokalnych, autonomiczno- -regionalnych i w końcu państwowo-unitarnych. Zawsze jednak jako wyraz wolności, określonej postawy patriotyzmu miejsca, wyrażanego zarówno w językach regionalnych, dialektach, jak i w języku włoskim. W Italii począwszy od tradycji prawa rzym- 13 P. Policastro, Patria, patriotyzm i lokalizm we Włoszech. Treści społeczne i polityczne, [w:] Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, red. J. Bartmiński, Lublin 1993, s W. Misiuda-Rewera, Kultura regionalna jako wartość dobrego państwa, Sandomierz 2004, s P. Policastro, op.cit., s

6 skiego samorządowa forma autonomii terytorialnej była wyrazem wolności. Dopiero średniowieczne wpływy Niemców położyły kres tej podstawowej formie organizacji życia zbiorowego, kiedy to nie tylko państwo, lecz i samo społeczeństwo było źródłem prawa. Dziś oznacza to wolność społeczności lokalnych i regionalnych i ich społeczną odpowiedzialność rozszerzaną na naród i państwo. Realizowaną ideą jest to, aby administracja była w gestii samych obywateli (czyli wyłoniona w sposób naturalny), tworzących samorząd w ramach szerszych autonomii regionalnych. Samorząd taki winna łączyć z państwem harmonijna współpraca będąca wynikiem rozgraniczenia kompetencji albo wzajemnego ograniczania się w taki sposób, iżby uzupełniać się wzajemnie 16. Podstawowymi determinantami i wyznacznikami ładu w ramach zjednoczonego państwa włoskiego, które ma się opierać na harmonijnej współpracy, są: pomocniczość, dobro wspólne, kultura solidarności i zasada państwa prawnego, których gwarancją stało powstanie Republiki Włoskiej i jej Konstytucja. Życie we wspólnocie dobrej republiki stwarza możliwość harmonijnego uzupełniania się autonomicznych regionów. Aby odpowiedzieć sobie na pytanie, kim są republikańscy Włosi, trzeba zacząć od dnia 2 czerwca 1946 roku, który przyniósł upadek korony i powstanie Republiki Włoskiej. Referendum (inspirowane przez najpotężniejszą w systemie politycznym powojennych Włoch chrześcijańską demokrację) dotyczyło przecież bardzo istotnej sprawy formy państwa: monarchii czy republiki? 1 czerwca, na dzień przed referendum, papież Pius XII zwrócił się do Włochów, kierując uwagę wyborców na konieczność wyboru między materializmem a chrystianizmem, między zwolennikami chrześcijaństwa a jego przeciwnikami. Papież apelując do wyborców o wybór między wartościami materialnymi a duchowymi, jednoznacznie swój głos sytuował daleko od przeciwników chrześcijańskiej cywilizacji w jej demokratycznym wymiarze. W konsekwencji za republiką głosowało osób, natomiast było za utrzymaniem monarchii. Król i jego rodzina zostali wygnani. 16 W. Misiuda-Rewera, Regionalizm i mniejszości językowe we Włoszech, Lublin 1997, s

7 Proklamowanie Republiki i uchwalenie Konstytucji Republiki Włoskiej dnia 22 grudnia 1947 r. (promulgowana 27 grudnia) oraz jej wejście w życie (1 stycznia 1948 rok) stanowią o podstawach ustroju i w konsekwencji regionalizacji i samorządności lokalnej we Włoszech. Relacje regionów wobec państwa wyraźnie wskazują na budowę ładu publicznego w ustroju republikańskim w warunkach zaistnienia konkretnego modelu autonomii terytorialnej oraz na ukształtowanie się powiązanego z nim wzorca więzi regionalnych. Niewątpliwie wzorcowy układ odniesienia w tej materii stanowią przyjęte rozwiązania prawnoustrojowe ze względu na ich trwały już charakter. Wciąż jednak jednym z ważniejszych problemów, stale obecnych w historii Włoch od chwili politycznego zjednoczenia kraju po dzień dzisiejszy, jest zasadnicza odmienność struktur społeczno-gospodarczych i tempa wzrostu Północy i Południa (tzw. dualizm gospodarczy). Głębokie różnice nie pozostały bez wpływu na życie polityczne, kulturę, świadomość i obyczaje polityczne mieszkańców. Południe tkwiło jeszcze głęboko w strukturach feudalnych, z zacofanym rolnictwem o charakterze głównie latyfundialnym i zaczątkami rozwoju przemysłu (pojawił się tu tzw. transformizm, którego cechą były częste decyzje polityczne i społeczno-gospodarcze wypływające z kontaktów i porozumień osobistych. R. Sarti określił ten «klientelizm» jako swoisty relikt stosunków feudalnych). Na Północy, pod której hegemonią nastąpiło polityczne zjednoczenie kraju, już wcześniej dokonywały się stopniowe kapitalistyczne przemiany struktur społeczno-gospodarczych, pomyślniej rozwijało się rolnictwo, mogące stanowić ważny rynek zbytu dla powstającego przemysłu, a rozwój miast sprzyjał postępowi. Nie bez znaczenia była bliskość rozwijających się krajów europejskich, z których przepływać mogły kapitały, technika i kwalifikowane kadry 17. Powyżej określony dualizm stał się dodatkowym zagadnieniem rzucającym cień na praktyczną stronę zrównoważonego 17 W. Trznadel, Przestrzenne dysproporcje gospodarczo-społeczne we Włoszech XIX i XX w. i drogi ich przezwyciężania, Wrocław 1988, s

8 rozwoju wszystkich włoskich regionów 18, niewątpliwie stawiając Północ już na starcie w korzystniejszym położeniu. Zastrzeżenie to nie zmienia jednak ogólnego obrazu (a jedynie daje mu głębsze rysy), że naturalne poczucie odrębności językowych tożsamości regionalnych dało podstawę nowożytnej regionalizacji Italii i w konsekwencji powstania autonomicznych pięciu regionów o statutach specjalnych (głównie ze względu na konstytucyjną zasadę ochrony mniejszości językowych) oraz piętnastu regionów o statutach zwykłych. 18 O teorii zrównoważonego rozwoju regionów Italii pisał już w swej rozprawie habilitacyjnej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Ł. Czuma, Francois Perroux teoria wzrostu zharmonizowanego a rozwój gospodarczy południowych Włoch, Lublin