ZDROWIE PUBLICZNE Autor: dr Marzena Zarzeczna-Baran

Transkrypt

1 ZDROWIE PUBLICZNE Autor: dr Marzena Zarzeczna-Baran Kierownik Zakładu Zdrowia Publicznego i Medycyny Społecznej, Gdański Uniwersytet Medyczny, Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych w Gdańsku Zdrowie publiczne można określić jako naukę i sztukę zapobiegania chorobom, przedłużania życia i poprzez zorganizowany wysiłek społeczeństwa. Jest to nowoczesna definicja sformułowana przez Donalda Achesona w raporcie o stanie zdrowia publicznego w Wielkiej Brytanii. Wynika ona ze zrozumienia, że zdrowie publiczne jest koncepcją obejmującą wieloprofesjonalne działania w obszarze zdrowia społeczeństwa - ochrony, umacniania i poprawy zdrowia populacji. W tak ukształtowanej definicji kluczowym słowem jest zdrowie, a nie medycyna, a słowo publiczne podkreśla, że działania mające zapewnić i umocnić zdrowie ludzi oparte są na zorganizowanym wysiłku społeczności a nie na indywidualnych staraniach i zabiegach [1]. Zdrowie publiczne stanowi połączenie instytucji, wielodyscyplinarnej bazy naukowej i działań praktycznych. Zdrowie publiczne jest dyscypliną medyczną, która do realizacji swoich zadań wykorzystuje szeroką gamę działań pozamedycznych. O ich znaczeniu mówił już Hipokrates. Uznawał znaczenie czynników środowiskowych wpływających na stan zdrowia ludzi, co zapisał w traktacie O powietrzu, wodach i klimatach. Radził w nim lekarzom brać przy rozpoznawaniu i leczeniu choroby pod uwagę to co pacjent je, pije, w jakich żyje warunkach klimatycznych i politycznych [2]. Spoglądając historycznie na formułowanie się zakresu pojęcia zdrowie publiczne, wspomnieć trzeba o działaniach ogólno higienicznych, walce z epidemiami oraz o początkach medycyny pracy jako o zjawiskach stojących u podstaw dzisiejszego zdrowia publicznego. takimi przykładami mogą być Bernardo Rammazaini, który już w 1700 roku opublikował artykuł omawiający problematykę chorób zawodowych De morbis artificum diatriba [3] czy też Gotfryd Liebnitz, niemiecki naukowiec, który żyjąc na przełomie XVI i XVII wieku postulował stworzenie systemu publicznej opieki zdrowotnej. Zainteresowanie zdrowiem w ujęciu ponadjednostkowym przybrało formalne kształty na przełomie XVIII i XIX wieku. Rozpoczynające się wówczas przyspieszenie cywilizacyjne wywołało zintensyfikowanie działań na rzecz zdrowia. Pojawiła się wówczas większość również dziś aktualnych w tym obszarze form aktywności,

2 które uwzględniają zarówno ogóle podejście środowiskowe jak i zindywidualizowane, nastawione na wybrane grupy społeczne, działania medyczne i pozamedyczne, w tym elementy profilaktyki pierwotnej i wtórnej. Prekursorem takiego sposobu działań jest Johann Frank, profesor medycyny, który poświęcił się idei zdrowia społeczeństwa. Wydał dzieło System einer vollständingen medizininischen Polizei, zawierające nowatorskie postulaty dotyczące higieny, zdrowia publicznego i organizacji państwowego systemu ochrony zdrowia. Umieścił w nim następujące postulaty skierowane do odpowiedzialnych za politykę państwa: - wprowadzenie obowiązku posiadania świadectw zdrowia przed zawarciem związku małżeńskiego, - zapewnienie opieki nad macierzyństwem, - zapewnienie obywatelowi pomocy w chorobie, - ukształtowanie procesu nauczania i urządzenie szkół zgodnie z wymogami zdrowia, - zwalczanie plag społecznych takich jak alkoholizm i prostytucja, - zaopatrzenie zbiorowisk ludzkich w wodę i stworzenie systemu usuwania nieczystości. Ponadto Frank wykazał zasadność prowadzenia statystyk medycznych i istotę warunków bytowych ludności dla oceny zdrowia oraz kształtowania polityki zdrowotnej państwa [4, 5]. Dużymi zasługami w rozwoju zdrowia publicznego wykazał się Amerykanin Milton Rosenau, pierwszy kierownik Wydziału Medycyny Zapobiegawczej na Uniwersytecie Harvarda (późniejszej Szkoły Zdrowia Publicznego). W zwięzły i klarowny sposób określił miejsce zdrowia publicznego wśród dyscyplin medycznych. Wg M. Rosenau medycyna kliniczna opiera się na indywidualnych relacjach lekarzpacjent, natomiast zdrowie publiczne to relacje lekarza oraz przedstawicieli innych dziedzin życia ze społeczeństwem, czyli pacjentem zbiorowym [6]. Może się zatem wydawać, że są to odrębne, nie zazębiające się obszary. Jednak pracownicy medyczni działający w obszarze klinicznym, mający szansę obserwować powtarzalność dolegliwości swoich pacjentów oraz typowe związki przyczynowo-skutkowe, niejednokrotnie podejmują działania, które owocują rozwiązywaniem problemów zdrowotnych zbiorowości, czyli wchodzą w zakres zainteresowań zdrowia publicznego. Odwrotnie, działania systemowe, podejmowane dla zdrowia społeczeństwa przekładają się często na konkretne rozwiązania stosowane wobec pojedynczego pacjenta.

3 Definicja zdrowia publicznego przedstawiona przez Donalda Achesona stosowana jest chętnie, tak ze względu na jej zwięzłość, jak również zawarcie w jej treści odniesień do tzw. nowego zdrowia publicznego. Jednak w takiej sytuacji gubi się szereg treści, które są niezwykle istotne jeśli z problematyka zapoznają się osoby spoza kręgu znawców przedmiotu. Stąd wśród fachowców nadal poważana jest definicja rekomendowana na początku XX wieku (1920 rok) przez C. Winslowa, profesora zdrowia publicznego na Uniwersytecie Yale. Mówi ona, że zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promocji zdrowia przez zorganizowane wysiłki społeczeństwa wyrażające się w działaniach na rzecz: - higieny środowiska, - zwalczania chorób zakaźnych, - nauczania zasad higieny indywidualnej, - organizację służb medycznych i pielęgniarskich ukierunkowanych na wczesne rozpoznawanie chorób i skuteczne zapobieganie ich rozwojowi, oraz - utrwalanie mechanizmów społecznych zapewniających każdemu poziom bytowania umożliwiający utrzymanie zdrowia i długotrwałe życie [7]. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO World Health Organization) zaadaptowała do swoich potrzeb definicję Winslowa, skracając ją i przyjmując tekst, który mówi, że zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promocji zdrowia przez zorganizowany wysiłek społeczeństwa [8]. Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku rozpoczął się proces powstawania pojęcia Nowego Zdrowia Publicznego. Kamieniem milowym tego kierunku był holistyczny model zdrowia publicznego Bluma i Lalonda, ogłoszony w 1974 roku. Przedstawił on teorię, że za zdrowie społeczeństwa odpowiedzialne są cztery podstawowe obszary: - czynniki biologiczne, a więc genetyka, dojrzewanie, starzenie się, system regulacji wewnętrznej, - czynniki środowiskowe (socjalne, fizyczne i psychiczne), - styl życia (wzór konsumpcji, aktywności fizycznej, czynniki ryzyka zawodowego i zdrowotnego), - system organizacji opieki zdrowotnej [9]. Wg tej teorii największy wpływ na zdrowie społeczeństwa mają zachowania ludzkie i tu znajduje się największy potencjał do wprowadzania korzystnych

4 dla zdrowia zmian. Teoria Lalonde a dała również podstawy do dynamicznego rozwoju promocji zdrowia, jednej z bazowych dziedzin zdrowia publicznego. Upraszczając, można przyjąć, że do podstawowych odkryć decydujących o głównych kierunkach działań w zakresie zdrowia publicznego zaliczyć można: - udowodnienie, że genetyczna konstrukcja człowieka nie ulega zmianie na przestrzeni tysiącleci, - stwierdzenie, że poprawa zdrowia społeczeństwa oraz wzrost liczby ludności w krajach rozwiniętych rozpoczęły się na około sto lat przed wprowadzeniem skutecznych leczniczych metod klinicznych, co świadczy o wpływie warunków bytowania na zdrowie, - odkrycia dotyczące etiologii i metod zapobiegania chorobom zakaźnym poprzez szczepienia i działania sanitarne, udowodnienie, że większości chorób niezakaźnych, o znaczeniu społecznym można zapobiec poprzez zmianę warunków życia i zachowań, przykładem mogą być zmiany zachodzące w zakresie chorób układu krążenia. Zdrowie publiczne jest plastycznym i zmieniającym się obszarem działania, a w zasadzie wieloma obszarami. W rozwoju zdrowia publicznego jako systemu wyodrębnia się trzy główne obszary: 1. część wiedzy biomedycznej wykorzystywana przez klinicystów i lekarzy pierwszego kontaktu do rozpoznawania czynników ryzyka oraz do zaspokajania potrzeb zdrowotnych indywidualnych pacjentów, 2. część wiedzy biomedycznej wykorzystywana przez lekarzy zdrowia publicznego do zaspokajania zbiorowych potrzeb zdrowotnych społeczeństwa ( pozakliniczna działalność służby zdrowia), 3. wiedza, która dotyczy innych dyscyplin naukowych wykorzystywana do poprawy warunków zdrowotnych społeczeństwa. Grupa ekspertów WHO w połowie lat dziewięćdziesiątych XX. wieku, w związku z sytuacją wynikającą z demokratycznych przemian w państwach Europy centralnej i wschodniej, opracowała zarys podstawowych działań z zakresu zdrowia publicznego (essential public health functions) [10]. Uważano, że ustalenia te powinno się utrzymać w programach rządowych krajów europejskich, jako działania na rzecz zdrowia ludności, za których finansowanie i zapewnienie niezbędnych sił i środków odpowiada państwo. Postanowiono uściślić zakres najniezbędniejszych działań tego obszaru i w związku z tym w 1997 roku grupa robocza Światowej Organizacji Zdrowia

5 opracowująca strategię Zdrowie dla wszystkich w 21 wieku, zleciła przeprowadzenie metodą delficką badania, którego celem było opracowanie takiej listy. Efektem badania jest właśnie rzeczona lista podstawowych, z punktu widzenia zdrowia publicznego, działań. Zawiera ona następujące elementy: 1. zapobieganie, aktywne monitorowanie i zwalczanie chorób zakaźnych oraz ważnych społecznie chorób niezakaźnych; 2. monitorowanie sytuacji zdrowotnej (zbieranie i wykorzystywanie podstawowych informacji o stanie zdrowia ludności); 3. promocja zdrowia i edukacja zdrowotna; 4. medycyna pracy; 5. ochrona środowiska; 6. legislacja dotycząca obszaru zdrowia publicznego; 7. zarządzanie zdrowiem publicznym i badania naukowe w zakresie zdrowia publicznego; 8. funkcjonowanie niezbędnych służb zdrowia publicznego; 9. opieka zdrowotna dla grup wysokiego ryzyka i osób specjalnej troski. 1. K. Tatara, Philosophy of public health: lessons from its history in England, J. of Public Health Med r., Nr 24(1), s J. Nosko (red.)., Z dziejów zdrowia publicznego, Oficyna Wydaw. Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2006 r. 3. M. Jennings, Reading - introduction to hazardous substances management, Occupational Health & Safety Practitioner, 2006 r., Nr 1, H. Kirschner, Zdrowie publiczne - ewolucja pojęć i praktyka, Zdr. Pub r., Nr 112 (1), s S. Szreter, The population health approach in historical perspective, Am. J. of Pub. Health, 2003 r., Nr 93(3), s M. Rosenau, The Uses Of Fear In Preventive Medicine, Boston Medical and Surgical Journal 1910, Nr 162, s ( 7. TH. Tulchinsky, EA. Varavikova, The new public health, Acadamic Press, New York, 2000 r. 8. World Health Organization: Basic Documents, 42-nd Edition, WHO, Geneva 1999 r. 9. M. Lalonde M., A New perspective on the health of Canadiens, A work dokument Government of Canada, Ottawa 1974 r. 10. DW. Bettcher, S. Sapirie, Goon EHT, Essential public health functions: results of the international Delphi study; World Hlth. Stat. Quart r., Nr 51, s