6 Innowacyjne rozwiązywanie problemów synteza i analiza systemowa 1

Transkrypt

1 6.1Wstęp 6 Innowacyjne rozwiązywanie problemów synteza i analiza systemowa 1 Kreatywność stan umysłu, którego się można nauczyć, a niektórzy maja do tego szczególne predyspozycje. T. Proctor 6.1 Wstęp 6.2 Działanie umysłu - supermind, superlearning 6.3 Myślenie myślenie twórcze 6.4 Metody twórczego myślenia w projektowaniu 6.5 Odkrywanie nowej wiedzy 6.6 Mapy umysłowe problemów i harmonogramy działań 6.7 Projektowanie przyszłości 6.8 Myślenie hipertekstowe 6.9 Podsumowanie 6.10 Problemy Sukces jest siłą napędową innowacji i badań naukowych zorientowanych rynkowo, zobaczmy zatem co jest najsilniejszym czynnikiem determinujących ten sukces. Otóż jak wynika z poniższego rysunku 6.1 wpierw jest myśl twórca (mindware), która zapewnia 50% sukcesu, potem oprogramowanie i metody działania (software) dające 40% przyczynek do sukcesu, a dla urządzeń (hardware) pozostało zaledwie statystycznie 10%. Rys. 6.1 Czynniki sprawcze sukcesu wg badań amerykańskich [NN]. Mówiąc inaczej, myśl twórcza to innowacja i badania, a jednym z celów badań naukowych, rozwojowych i innowacji jest rozwój naszych możliwości istnienia i działania. W kategoriach postępu 1 Adaptacja rozdziału 9 z niedawnej książki autora [Cempel03], ze zmianami i nowościami. 1

2 zdefiniowanego jeszcze przez F. Bacona (16w), postęp ma charakter dwuwymiarowy; kulturowy i cywilizacyjny. Kultura pomaga nam rozumieć siebie i świat, a cywilizacja daje nam narzędzia do rozwiązywania problemów egzystencjonalnych. Postęp cywilizacyjny, to nowe wynalazki, innowacje produkty, metody działania. Mówimy tu o szeroko rozumianych wynalazkach, o naszej umiejętności rozwiązywania problemów praktycznych, wynajdywaniu nowych i lepszych sposobów na życie i urządzeń temu sprzyjających. A jądrem tej aktywności jest twórcze projektowanie, twórcze myślenie. Ale jak to robić? Paradoksem tego świata jest, to że nie rodzimy się z instrukcją obsługi naszego umysłu, najdoskonalszego wytworu ewolucji na ziemi, którego jesteśmy właścicielami. Paradoks ten powiększa fakt, że żadna instytucja; rodzina, szkoła, kościół, itd., nie mają zamiaru nam tego udostępnić. Ale my już wiemy, że kreatywność jest stanem umysłu, którego się można nauczyć, a niektórzy maja do tego szczególne predyspozycje [Proctor03,s66]. Zatem popatrzmy w tym rozdziale na nasz umysł i na metody jego zaawansowanego i twórczego użytkowania. 6.2 Działanie umysłu - supermind, superlearning Jeśli lubisz metafory techniczne, to jak mówią Dryden i Vos w swej wspaniałej książce Rewolucja w Uczeniu [Dryden00,r3], jesteś właścicielem najpotężniejszego komputera, ze 100 miliardami aktywnych komórek już w chwili urodzenia. Między tymi komórkami wytwarzają się ciągle połączenia, zwane synapsami, zaś każda komórka może wytworzyć ca 20 tys. połączeń, dzięki którym możemy przyswajać ciągle nową wiedzę. Powstają one w niewiarygodnym tempie trzech miliardów połączeń na sekundę i to właśnie ta połączeniowość stanowi o potędze naszego umysłu. Co więcej, jak dowiedziono ostatnio (nie tylko na szczurach), nasz mózg i umysł 2 może uczyć się nieustannie od urodzenia, aż po kres życia. Jak zatem można wykorzystać ten ogromny potencjał? Tony BUZAN, psycholog i ekspert w dziedzinie pamięci (np. [Buzan97]) twierdzi. Chcąc jak najlepiej wykorzystać swój mózg/umysł musisz przede wszystkim go poznać. Najpierw dowiedz się jak jest zbudowany, jak pracuje, jak działa pamięć? W jaki sposób się koncentrujemy, w jaki sposób przebiega proces twórczego myślenia? Musisz więc dosłownie zacząć badać i zgłębiać samego siebie. Po pierwsze, [Dryden00] mamy cztery mniejsze mózgi w jednym na trzech różnych poziomach od szczytu do pnia mózgu, oraz czwarty, który kryje się za nimi. Po drugie, nasz mózg ma dwie półkule, każda z nich steruje innymi funkcjami i inaczej przetwarza informacje, ale obie półkule łączy natychmiastowo niezwykły mechanizm (ciało modzelowate) złożony z 300 milionów aktywnych komórek nerwowych. Ponadto każdy z nas ma w mózgu wiele ośrodków inteligencji. Jednak rozwijamy zaledwie drobną część tych ukrytych zdolności. Jak już wiemy mózg pracuje na co najmniej czterech zakresach długości fal; beta w stanie czuwania (13-40Hz), alfa w stanie odprężenia i medytacji (8-12Hz), teta we śnie (4-7Hz), i delta w stanie głębokiego snu (0.5 3Hz). Ponadto świadomy dostęp do tych niższych częstości fal mózgowych można uzyskać przez relaksację i medytację, która jeśli często uprawiana obniża częstość naszych fal mózgowych w stanie świadomym. Najbardziej rozwinięta część mózgu posiada sześć wyraźnych warstw, ponadto posiadamy aktywną, świadomie działającą część mózgu, i część działającą podświadomie zarządzająca całą wegetatywną strona istnienia człowieka. Co więcej, również duża część zdobywanej przez nas wiedzy i informacji 2 Mózg to nasz biofizyczny interfejs do umysłu, a na jego temat i na temat świadomości trwają dysputy. Znany psycholog i filozof K. Wilber twierdzi iż umysł jest wewnętrznym wymiarem mózgu. 2

3 jest przyswajana podświadomie 3 i tu uwaga na to czym karmisz swój umysł!. Z dużym uproszczeniem można również powiedzieć że: dolna część mózgu, czyli pień, steruje wieloma odruchami, np. oddychaniem i biciem serca. Centralna część mózgu, układ limbiczny, kontroluje nasze uczucia. Górna jego część, kora mózgu jest odpowiedzialna za myślenie, mówienie, rozumowanie i tworzenie. Z tyłu natomiast znajduje się móżdżek, w którym znajduje się pamięć kinestetyczna, czyli to, co zapamiętujemy podczas wykonywania czynności jazdy na rowerze, pływania, itd. Innymi słowy podczas nabywania umiejętności. Wszystkie te części mózgu współpracują z sobą w przechowywaniu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu informacji. W naszym mózgu, wg H. Gardner a z Uniwersytetu Harwarda USA, mamy co najmniej dziewięć ośrodków różnych inteligencji (słynna miara IQ mierzy tylko jedną - nie najważniejszą), są to kolejno. Inteligencja językowa, jako umiejętność czytania pisania i słownego porozumiewania się. Inteligencja logiczno matematyczna trenowana we wszystkich szkołach. Inteligencja muzyczna szczególne rozwinięta u kompozytorów. Inteligencja przestrzenno wizualna (niektórzy je rozdzielają). Inteligencja przyrodnicza, szczególnie pomocna w kontaktach z przyrodą ożywioną, tzw. zielone ręce u niektórych ludzi. Inteligencja kinestetyczna rozwinięta w dużym stopniu u sportowców, tancerzy, gimnastyków. Inteligencja interpersonalna umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi (handlowcy, negocjatorzy). Inteligencja intrapersonalna lub introspektywna umiejętność wejrzenia i poznania siebie. Pozwala sięgnąć do ogromnych zasobów wiedzy przechowywanej w naszej podświadomości. Inteligencja duchowa integrująca, umożliwiająca nadanie znaczenia, wartości i transcendencję na wyższe poziomy [Zohar01]. Inteligencja kreatywna określająca zdolność twórczego myślenia i twórczej postawy, ze swoja miara jakościową CQ (Creativity Quotient) [Alder03]. Zohar i Marshall, w swej najnowszej wyżej cytowanej monografii, idą jeszcze dalej integrując wyżej wyliczone inteligencje do trzech meta inteligencji. Inteligencji racjonalnej, myślącej logicznie (myślenie pierwszego rodzaju). Inteligencji emocjonalnej, zależnej od uczuć, dzięki której rozpoznajemy wzorce bodźców i nabieramy przyzwyczajeń (myślenie drugiego rodzaju). Inteligencji duchowej, dającej jednoczące myślenie trzeciego rodzaju i moc przemiany samych siebie [Zohar01,s15]. Wspominaliśmy już rzecz bardzo istotną dla pracy twórczej. Otóż mamy dwie półkule mózgowe, każda o innym jakościowo przydziale czynności, tak jak na rysunku W tym kontekście warto się zastanowić co nam wlewa do umysłu radio i telewizja, gadające u niektórych cały dzień, jakie nam funduje nieświadomie (dla nas) nastawienia do życia, pracy, sąsiada, a potem dziwimy się swych reakcji. 3

4 Dwie półkule naszego mózgu Corpus Callosum - Ciało modzelowate Lewa półkula Prawa półkula Lewa półkula odpowiada za: Mowę Logiczne myślenie Liczenie Zdolności matematyczne Szeregowanie Prawa półkula odpowiada za: Rymy Rytm Muzykę Obrazy Wyobraźnię Ciało modzelowate łączy obie półkule Rys. 6.2 Ilustracja funkcji naszych półkul mózgowych [Dryden00,r124]. Jak widać z rysunku lewa półkula jest analityczna; odpowiada za mowę, liczenie i wszelkie czynności logiczne, i ona głownie jest kształcona na pierwszych poziomach kształcenia. Natomiast prawa półkula przejmuje na siebie wszelkie zdolności artystyczne, łącznie z wyobraźnią, co daje początek całej twórczości, również naukowej i innowacyjnej. Jednak podział ten nie jest tak ostry, bowiem obie półkule łączy ciało modzelowate, niezwykle aktywny układ 300 milionów neuronów. Prosty przykład jak różne partie mózgu współpracują i jak zwiększyć efektywność pracy mózgu widać na przykładzie piosenki; kiedy słuchasz piosenki, lewa półkula przetwarza słowa, prawa muzykę. Nie jest więc przypadkiem, że z łatwością uczymy się słów ładnych piosenek. Uczymy się szybko, bo w ten proces zaangażowane są synergicznie obie półkule i emocjonalny ośrodek w układzie limbicznym [Dryden00,s125]. Ośrodek emocjonalny w mózgu jest również blisko związany z systemem pamięci długotrwałej; bo np. niemal każdy pamięta swe pierwsze doświadczenie miłosne, a każdy Amerykanin po 50 ce pamięta, gdzie był gdy dowiedział się o śmierci prezydenta Kennedy. Dlatego tak ważne jest uczyć się zatrudniając wszystkie rodzaje naszej inteligencji i wszystkie nasze zmysły. Bowiem uczymy się przez to co; widzimy, co słyszymy, co mówimy, co smakujemy, czego dotykamy, co wąchamy, co robimy, co odgrywamy, co sobie wyobrażamy, co wyczuwamy intuicyjnie. To, co odróżnia nas od innych gatunków to nasza umiejętność porozumiewania się tyloma kanałami, za pomocą mowy, pisma, obrazków, muzyki, tańca, rytmu i emocji. A najsilniejsza komunikacja, a również 4

5 twórcza nauka, jest wtedy kiedy potrafimy synergicznie połączyć wszystkie wyżej wymienione kanały i interfejsy komunikacyjne naszego umysłu. Sam język, a zwłaszcza jego forma pisana, może tworzyć różne wzorce, zarówno w naszej kulturze jak i w naszym mózgu. Osoby urodzone w Chinach czy Japonii piszą językiem obrazkowym prawej półkuli, a mówią używając lewą półkulę, czyli trenują obie jednocześnie. My zaś, dorastając w alfabetycznej kulturze Zachodu, uczymy się wchłaniać informacje wszystkimi zmysłami, ale porozumiewamy się pismem linearno logicznym lewej półkuli, podobnie jak jest u nas z mową. Można stąd podejrzewać, iż inżynier i naukowiec wschodu lepiej jest przygotowany do pracy twórczej bo jego prawa półkula jest bardziej rozwinięta. Można by jeszcze długo mnożyć przykłady fascynujących badań na temat nowo odkrywanych własności naszego umysłu. Zainteresowanym polecamy nie tylko książkę [Dryden00], ale i inne; [Ostrander97], [Silva96], [Gozdek97], [Buzan97], [Buzan99], [Fobes98],[Leviton01], [Alder03], [Zohar01], i różne dedykowane miejsca (sites) w światowej sieci www. My zaś przejdziemy do najważniejszych kwestii twórczego uczenia się i rozwiązywania problemów, najważniejsze są tu bowiem nasze odpowiedzi na trzy pytania: Jak magazynujemy informacje i w jaki sposób szybko do nich sięgamy; dokładnie i sprawnie? Jak możemy wykorzystać umysł do rozwiązywania istniejących problemów? Jak możemy wykorzystać umysł do tworzenia nowych pomysłów? Generalnie w wypadku dwu pierwszych zagadnień wykorzystujemy niezwykłą zdolność naszego umysłu do tworzenia i rozpoznawania wzorców i skojarzeń. Przy trzecim problemie musimy się nauczyć, jak przełamać ustalone wzorce i łączyć informacje w nowy sposób. Magazynowanie informacji. Wielu naukowców jest przekonanych, że odpowiednie informacje są szufladkowane jak w katalogu, np. jamnik w katalogu psy, a struktura katalogów jest drzewiasta [Dryden00]. Ale nie tylko, bo w efektywnym magazynowaniu informacji niezwykle pomocne są skojarzenia, asocjacje. Bowiem posiadamy korę skojarzeniową, która potrafi łączyć ze sobą podobne elementy z różnych banków pamięci. Zatem pierwszym krokiem wiodącym ku rozwinięciu nie wykorzystanych jeszcze możliwości naszego umysłu, jest nauczenie się magazynowania silnie skojarzonych informacji, aby można do nich dojść z wieloma drogami. Do tego skojarzonych nie tylko ze słowami, wierszykami, itp., ale ze wszystkimi kanałami komunikacji, zwłaszcza emocjami. Drugi krok w efektywnym wykorzystaniu naszego umysłu, to dotarcie do podświadomości. Mówiliśmy już o tym, że nasz mózg pracuje w czterech zakresach fal i w stanie odprężenia (fale alfa i niższe zakresy) jest łatwiej dotrzeć do wielkiego rezerwuaru i możliwości naszej podświadomości. Stąd też wielu badaczy przekonanych jest, że najszybciej i najefektywniej przyswajamy informacje w stanie odprężenia i gotowości. Pomaga w tym niezwykle skutecznie, a nawet odtwarza utracone informacje (uaktywnia nieczynne połączenia synaps), specjalny rodzaj muzyki słuchanej stereo. W najprostszym rozwiązaniu jest to muzyka barakowa, lub podobna mająca taktów na minutę, z odfiltrowanymi częstościami niskimi i średnimi aż do 3kHz [Ostrander97,r6]. Sugestopedię i muzykopedię wykorzystują z powodzeniem nie tylko obecnie lekarze (np. [Mozar teffect], [Tomatis effect]), ale znacznie wcześniej wielkie organizacje wywiadowcze do różnych celów; np. nauka języka w dwa tygodnie, przypominanie kodów dostępu broni atomowej dla wyższej kadry wojskowych z problemami alkoholizmu, itp.,. Najnowsze japońskie badania dr M. Emoto nad wpływem rodzaju muzyki na strukturę krystaliczna wody nie pozostawiają tu cienia wątpliwości, fani muzyki heavy metals (i podobnej) nie powinni tam zaglądać jeśli chcą mieć dobre samopoczucie [Emoto04], a nie powinni jej słuchać jeśli chcą mieć chłonny i elastyczny umysł. Tak więc przed każdą lekcją, sesją nauki własnej, bądź przy rozwiązywania problemu, powinniśmy się odprężyć i nastroić nasz umysł na jedną stację (fale alfa/teta) za pomocą stosownej sugestii, muzyki i medytacji. Jest wiele jeszcze innych kroków pomocnych w efektywnym i szybkim przyswajaniu sobie nowego materiału. Bardziej zainteresowanych odsyłamy do przytoczonej już literatury, a my na końcu zbierzemy wszystkie kroki razem, tak jak poniżej. 5

6 21 kroków prowadzących do lepszych rezultatów w nauce, [Dryden00,r144]. 1. Bierz przykład z ludzi sukcesu, np. naukowców, wynalazców,sportowców. 2. Nie bój się marzyć. 3. Wyznaczaj sobie konkretne cele i terminy ich realizacji. 4. Szybko znajdź entuzjastycznie nastawionego doradcę. 5. Najpierw nakreśl sobie ogólny obraz. 6. Pytaj nie wstydź się. 7. Znajdź główną zasadę. 8. Znajdź trzy najlepsze książki napisane przez praktyków, którzy odnieśli sukces w danej dziedzinie. 9. Dowiedz się, jak efektywnie się uczyć. 10. Podczas nauki korzystaj z ruchu, obrazu i dźwięku. 11. Ucz się poprzez działanie. 12. Rysuj Mapy Skojarzeń zamiast robić liniowe notatki. 13. Poznaj łatwe sposoby przypominania sobie tego, czego się nauczyłeś. 14. Naucz się osiągać łatwo stan jednoczesnej gotowości i odprężenia (alfa/teta). 15. Ćwicz, ćwicz, ćwicz. 16. Powtarzaj i rozmyślaj. 17. Stosuj metody pomagające łączyć informacje jako punkty zaczepienia dla pamięci. 18. Baw się, graj w różne gry. 19. Ucz innych. 20. Odbądź kurs przyspieszonego uczenia (np. Silva Mind przypis cc). 21. Słuchaj muzyki barokowej i nowoczesnej do szybkiego przyswajania informacji, (Mozart effect). Przestrzeganie najważniejszych z tych wskazań wypełni nasz umysł pożądaną wiedzą, do tego łatwo i szybko dostępną i długotrwałą. Jest to pierwszy krok w rozwiązywaniu problemów i w tworzeniu nowych pomysłów i innowacji. Drugi krok 4 to już wyższa szkoła jazdy, np. hipnopedia, nauka we śnie, itd., ale do tego trzeba dojrzałości a nie dorosłości jaką tylko większość z nas posiada. 6.3 Myślenie myślenie twórcze Zasadniczą rolę w rozwiązywaniu problemów i w projektowaniu odgrywają trzy problemy; informacyjny, innowacyjny i decyzyjny [Patzak82]. 1. Problem informacji - co ja muszę wiedzieć? 2. Problem innowacji - jak to osiągnąć? 3. Problem decyzji - jak optymalizować decyzję? W poprzednich rozdziałach omówiliśmy problem informacyjny, zaś obecnie pora na problem innowacyjny, tzn. pokażemy jak metodycznie można pozyskiwać (tworzyć) różne warianty rozwiązań naszych potrzeb i problemów. Odpowiedź jest względnie prosta - przez twórcze myślenie. Myślenie w ogóle ułatwia nam pojęcie i zrozumienie problemu, jego twórcze przekształcenie oraz oszacowanie jego wartości. Samo zaś twórcze myślenie może być zogniskowane na problemie (konwergencyjne, liniowe, szeregowe), lub rozbieżne - dywergencyjne, asocjacyjne, tak jak to całościowo pokazuje rysunek 6.3a, [Patzak82] i [Dryden00]. A) 4 Tak naprawdę to dopiero instrumentalnie i metodologicznie dojrzeliśmy w 21 wieku do badań mózgu i umysłu, utworzyliśmy nawet gdzieniegdzie nowy kierunek studiów kognitywistyka (UAM -Poznań), więcej o tych zagadnieniach i sztucznej inteligencji w portalu; 6

7 VERSTAND GEDÄCHTNIS (Speichern) DENKEN (Verarbeiten) ERFASSEND (Kognition) PRODUKTIV (Kreation) WERTEND (Evaluation) KONVERGIERENDIVERGIEREND B) nieświadomie wyobrażony dźwięk przypominanie doznawanie wyobrażanie związane ze słuchem wizualne dotykowe i kinestetyczne związane ze smakiem związane z węchem świadome nieświadome Rys Czynności intelektualne człowieka: a) [Patzak82,r4.2], b) [Dryden00] 7

8 Jedna z czynności naszego umysłu, przetwarzanie informacji - również twórczej, wymaga zasobu informacji a więc ich uprzedniego zapamiętania. Jak już wiemy mamy pamięć krótko i długo terminową, a jak to wygląda w szczegółach efektywności zapamiętania warto przeanalizować rysunek 6.4 zaczerpnięty z nieznanego źródła. Ile informacji zapamiętujemy 10% tego, co czytaliśmy 20% tego, co słyszeliśmy 30% tego, co widzieliśmy 50% tego, co widzieliśmy i słyszeliśmy 70% tego, co mówiliśmy w czasie rozmowy 90% tego, co mówiliśmy o tym, co robimy Ile informacji wchłaniamy za pośrednictwem poszczególnych zmysłów 82% za pośrednictwem wzroku 11% za pośrenictwem słuchu 3,5% za pośrednictwem węchu 1,5% za pośrednictwem dotyku 1% za pośrednictwem smaku Ile pamiętamy po określonymczasie Metoda przekazywania informacji A. samo mówienie B. samo przekazywanie Ile pamiętamy po 3 godzinach 70% 72% Ile pamiętamy po 3 dniach 10% 20% C. równoczesne mówienie i przekazywanie 85% 65% Rys.6.4 Efektywność zapamiętywania informacji przez człowieka w różnych sytuacjach[nn]. Widać stąd na przykład, że twórcze uczestnictwo we wzajemnym przekazywaniu informacji jak np. warsztaty, seminaria multimedialne, daje największe szanse pamięci krótko i długo terminowej. Jak to wygląda przy założeniu powtarzania materiału w trakcie studiowania przedstawia kolejny rysunek 6.5 skąd wynika, że dobre zapamiętanie materiału następuje po kilku odpowiednio rozłożonych w czasie powtórkach. piąta powtórka 6 miesięcy pierwsza powtórka 10 minut druga 24 godz trzecia 1 tydzień czwarta 1 miesiąc MYŚLENIE TWÓRCZE 100% ilość zapamiętanych informacji 75% 50% 25% wiedza zapamiętana przez osobę nie stosującą powtarzania kierunek pamięć trwała 0% upływający czas zakres wiedzy po 10 minutach zakres wiedzy po 24 godz zakres wiedzy po 1 tygodniu zakres wiedzy po 1 miesiącu 8

9 Rys. 6.5 Twórcze uczenie jako droga do twórczego myślenia [Buzan97,r24]. Najnowsze zdobycze w psychologii uczenia i myślenia nie dają się przecenić, z tej samej książki Bazan a [Buzan97], (a jest wiele takich książek również autorów polskich, a także adresy internetowe, np. warto polecić tworzenie map myślowych, które jak widać z rysunku 6.6 nadają się do każdej intelektualnej czynności człowieka; od twórczego wypoczynku do tworzenia wynalazków i wynajdywania nowych metod i organizacji działania. Będziemy jeszcze o tym mówić niżej, w następnych punktach. RYSOWANIE WOLNE TV UMYSŁOWE SKOJARZENIA PRZEDMIOT PROGRAM WSZYSTKIE RODZIC / DZIECKO WSZYSTKIE NAUCZYCIEL / DZIECKO DEBATY DYSKUSJE DZIECI RELACJE KLASY WYKŁADY WYJAŚNIENIE RADIO VIDEO MEDIA KSIĄŻKI WYKŁADY WYPRACOWANIA EGZAMINY PRZEMOWY TWÓRCZA GAZETY ROZMOWY NOTATKI ODPREZENIE NAUKA SPRAWOZDANIA PRACA KOMPUTER A P Y ZASTOAPWANIE PREZENTACJE ZAPOMNIANE WYSTĄPIENIA MYS U NOTATKI ZEBRANIA PRZYPOMINANIE RZECZY POWTÓRKA PODSUMOWANIE UCZESTNICY PROBLEMY DANE NEGOCJACJE PLANOWANIE KSIĄŻKI NOTATKI OKREŚLENIE OSOBOWE ROZWIĄZYWANIE ORGANIZACJA ZAJĘCIA PRACA WIEDZA PROJEKTY WŁASNE NOTES WYKSZTAŁCENIE BURZA WŁASNE GRUPOWE TECHNICZNE INTEGRACJA MÓZGÓW STUDIOWANIE INTEGROWANIE WAKACJE PRZYJĘCIA WNIOSKI Rys. 6.6 Mapa zastosowań mapy myśli (mapka skojarzeń) w kreatywnym myśleniu, [Buzan97,s96]. Myślenie twórcze, kreatywne, nie należy do czynności rutynowych, ani też do uprawianych przez każdego, nawet z członków elity intelektualnej danego społeczeństwa. Jak stwierdza DeBono [DeBono98] w swych licznych książkach; nasze elity intelektualne zostały wykształcone na wzorcu myślenia analitycznego, sokratejskiego 5, szeregowego. Zaś istotą tego myślenia, analitycznego z natury, jest wyszukiwanie i wykazywanie błędów, niespójności, dowodzenie swych racji, a nie wyszukiwanie twórczych alternatyw rozwiązań nowych problemów i nowych systemów. Uważa on, ze musimy wiele zdziałać w sferze konstruktywnego kreatywnego myślenia, musimy zrozumieć, ze potrzebujemy twórczych pomysłów tak samo jak informacji [DeBono98,s235]. Bardzo dobre porównanie i przeciwstawienie myślenia tradycyjnego, sokratycznego, do myślenia równoległego poszukującego możliwości przedstawia rysunek 6.7. Istotną modyfikacją jest tutaj stosowanie wartościowania pomysłu (osądu) nie do każdej potencjalnej możliwości oddzielnie, lecz do zbioru możliwości zapytując, która z nich zapewni nam postęp w porównaniu z sytuacją zastaną. 5 Sokrates, największy filozof grecki, żył w VI w. pne 9

10 Postrzeganie Osąd Myślenie tradycyjne Równoległe możliwości Działanie Działanie Postrzeganie Myślenie równoległe Tworzenie Rys Porównanie myślenia tradycyjnego sokratycznego z twórczym myśleniem równoległym [DeBono97,s97]. Kreatywne myślenie jak wiadomo nosi również nazwę syntezy systemowej, będzie więc interesujące porównać własności myślenia typu syntezy i analizy (sokratycznego), tak jak to przedstawia tabela 6.1 [Patzak82]. Tutaj jedno słowo wyjaśnienia terminu blisko brzmiącego, ale nie bliskoznacznego analiza systemowa (systems analysis). Jak podaje Skyttner [Skyttner01,s410] była ona opracowana przez wspomnianą we wstępie RAND Corporation do celów badania wzajemnych wpływów miedzy; nauką, technologią i społeczeństwem i zawiera cztery istotne kroki; analiza problemu, generacja rozwiązań alternatywnych, ewaluacja alternatyw, wybór najlepszego rozwiązania i jego wdrożenie. Warto to zapamiętać by używać w projektowaniu systemów o czym będziemy mówić w następnym rozdziale. 10

11 Tabela 6.1. Porównanie własności myślenia analitycznego i syntezy systemowej - innowacji, [Patzak82,r3.3]. Istotny w wariancie syntezy systemowej (innowacji) sam proces twórczego myślenia trzeba jeszcze podzielić na cztery istotne fazy; przygotowanie selektywnie wybranej informacji baza danych i baza wiedzy, inkubacja rozwiązania problemu, świadoma lub nieświadoma 6, często bolesna i długa, iluminacja i znalezienie rozwiązania problemu (tzw. przeżycie -AHA!), weryfikacja i sprawdzenie istotności rozwiązania. Oszacowanie istotności rozwiązania (ewaluacja) może przebiegać wg następujących kryteriów: nowości, prawidłowości zaspokojenia potrzeby, przewagi nad rozwiązaniami poprzednimi, elegancji, liczącego się wkładu w basen wiedzy i technologii, kosztów, bezpieczeństwa, itp. Dobrze jest też wiedzieć, że twórczemu myśleniu sprzyja jedynie umiarkowany stres, do tego problemowo zorientowany (nie inny), a największą efektywność myślenia mieści się w czasie trzech kwadransów. Nie jest jeszcze pewne z badań czy praca zespołowa, czy też w pojedynkę daje lepsze wyniki, i kiedy? Prawdopodobnie jest to kwestia predyspozycji. Jak na razie jednak genialne odkrycia są efektem pracy pojedynczych twórców, zaś wydajność pracy zespołowej w tworzeniu innowacji jest lepsza z tytułu wyzwolonej synergii. Ważne cechy jakie muszą posiadać ludzie przeznaczeni do pracy innowacyjnej, twórczej w grupie, są następujące: 6 Znane są liczne przykłady wyśnienia rozwiązania lub wynalazku we śnie, np. igła maszyny do szycia. 11

12 otwartość na nowe, niekonwencjonalność, elastyczność, wrażliwość, odporność na poczucie zagrożenia i frustrację, motywacja sukcesu, odwaga stawiania pytań i otwartej odpowiedzi na nie, obiektywność, wielkoduszność. Do wyżej wymienionych cech zebranych przez Patzak'a trzeba zgodnie z wynikami nowszych badań [Alder03] dołączyć inne, np.; tolerancja niejednoznaczności, redefinicja, giętkość, płynność, tak jak to przedstawia rys Nie są to cechy powszechnie występujące w naszych czasach, więc tym bardziej ludzi takich trzeba poszukiwać, cenić i chronić. Rys. 6.8 Najważniejsze cechy (14) myślenia kreatywnego[alder03,s61]. 6.4 Metody twórczego myślenia w projektowaniu Pierwszym elementem myślenia twórczego jest zdefiniowanie problemu, tak dalece i tak dokładnie jak to jest możliwe, na tym początkowym etapie tworzenia systemu, bądź rozwiązywania problemu. Samo przedstawienie problemu, jak i potem wyników pracy twórczej mogą się odbywać w formie mówionej, pisanej, graficznej, matematycznej lub też mieszanej. Zaś niezależnie od szczegółowych podziałów wszystkie metody twórczego myślenia można podzielić na trzy grupy: czysto intuicyjne czyli brainstorming (burza mózgów) z wariantami, o przebiegu uporządkowanym czyli synektyka z wariantami, o przebiegu dyskursywnym czyli morfologia zbudowana na rozkładzie (podziale) funkcjonalnym poszukiwanego systemu. W każdym z tych sposobów myślenia można je uprawiać zbieżnie (konwergencyjnie) i rozbieżnie (dywergencyjnie), a wg Proctora [Proctor03,s61]; " Dywergencyjne poszukiwanie alternatywnych możliwości rozwiązania problemu charakteryzuje się płynnością myślenia oraz oryginalnością pomysłów, bez rygorystycznego przestrzegania przepisowych etapów i kryteriów, pozwalających znaleźć jedynie 'słuszne' rozwiązanie." To ostatnie podejście jest typowe dla konwergencyjnych sposobów rozwiązywania problemów. Bardziej szczegółowy podział metod twórczego myślenia przedstawia rysunek 6.9, [Patzak82], skąd widać że metody twórczego myślenia dzielą się na dwie grupy; najstarsze metody heurystyczne uprawiane samotnie przez niektórych ludzi od zarania naszych dziejów, metody twórczości grupowej wynalezione oficjalnie w latach 50 tych przez Osborn a. 12

13 Jak dowodzi historia nauki i techniki, wielkie odkrycia i wynalazki dokonali na razie ludzie w pojedynkę (Kopernik, Einstein), natomiast postęp techniczny, usprawnienia, zwłaszcza technologii, są na ogół dziełem twórczości grupowej. Twórczość grupowa to z angielskiego team work, team approach i jak już wiemy jest również istotą inżynierii systemów. Rys. 6.9 Metody i techniki twórczego rozwiązywania problemów projektowania systemowego [Patzak82,]. Niezależnie od użytej metody twórczego myślenia, czy grupy metod, ważne jest w myśleniu innowacyjnym zastosowanie poniższych strategii myślenia. Podważanie - prawa, zasady, hipotezy są intencjonalnie podważane celowymi argumentami a konieczność odpowiedzi sprzyja znalezieniu rozwiązania. Negowanie (advocatus diaboli) - każdy argument jest przeciwstawiany kontrargumentowi, zaś konieczność obrony właściwymi argumentami sprzyja znalezieniu rozwiązania. Zniekształcanie - przez celowe karykaturalne zniekształcanie typu: zwiększyć, zmniejszyć, rozciągnąć, obrócić, przekształcić, wyłożyć, itd., dochodzimy do nowych idei i rozwiązań. Niekompetencja - brak rozeznania w temacie i odwaga osobista sprzyja swobodzie myślenia prowadząc do całkiem nowych rozwiązań. Asocjacje - swobodne skojarzenia w naszej własnej bazie wiedzy i wiedzy innych mogą wnieść istotny wkład do rozwiązania problemu. Mając te zasady na uwadze omówimy niżej najważniejsze techniki pracy twórczej Myślenie równoległe, metoda CIMDO DeBono i jego Sześć Kapeluszy Rozwinięciem myślenia równoległego DeBono jest cały wachlarz metod, np. metoda sześciu kapeluszy, metoda CIMDO będąca akronimem najważniejszych jej czynności (cel, informacja, metody, decyzja, optymalizacja), przedstawiona w całości na kolejnym rysunku

14 Schemat graficzny CIMDO CIMDO reprezentują następujące symbole: C I M D O CRW - CIMDO Rys Schemat myślenia kreatywnego CIMDO wg DeBono [DeBono98,s97]. Warto tu dodać, że DeBono 7 definiuje twórca myślenie jako umiejętność, którą można nauczać i naucza on tego wszystkich; od dzieci począwszy a na ludziach interesu skończywszy. Na ten temat napisał wiele książek, które przetłumaczono na 26 języków. W niektórych krajach jego metody weszły na stałe do programów nauczania, stosują je też takie światowe firmy jak np. IBM, NTT, Exxon, Schell. Myślenie równoległe leży u podstaw jego słynnej metody twórczego myślenia zwanej Sześć Kapeluszy [DeBono98,s47]. Inaczej mówiąc jest to sześć zintegrowanych celów myślenia o problemie nazwanych dla odróżnienia i łatwego zapamiętania kapeluszami o różnych kolorach, którymi zarządza moderator sesji problemowej. Biały kapelusz to miejsce na informację. Kiedy zakładamy biały kapelusz nie ma miejsca na żadne opinie, osądy. Każdy uczestnik sesji koncentruje się na dostarczeniu informacji. Jeśli występują niezgodności 'kładzie' informacje obok siebie, do późniejszej weryfikacji. Żółty kapelusz zbiera pozytywne poglądy, opinie, a ponieważ korzystamy tu z logiki to trzeba je uzasadnić. Wymaga on od nas więcej niż następny czarny, bo większość z nas szuka przeszkód zamiast pozytywów. Czarny kapelusz to zbiornica ostrzeżeń, oceny ryzyka, krytycyzmu. Używamy czarnego kapelusza dla sprawdzenia czy dane zagadnienie, pomysł odpowiada naszym celom, polityce, wartościom, etyce i tak dalej. Zielony kapelusz oznacza nieposkromiona kreatywność, nowe warianty pomysły, jednak przede wszystkim zielony oznacza zajmowanie się wszelkimi możliwościami dającymi szanse rozwiązania. Czerwony kapelusz to miejsce na emocje, przeczucia, intuicyjne reakcje uczestników, nawet jeśli nie ma dla nich żadnych logicznych podstaw. Niebieski jest potrzebny przy podejmowaniu decyzji (np. który kapelusz wpierw), kiedy pora na myślenie o myśleniu, przy podejmowaniu decyzji, a użyteczna metaforą może być tu popatrzenie w dalekie niebieskie niebo. Jak widać ta technika myślenia twórczego polega na zaangażowaniu w dyskusję wszystkich uczestników w spójne i jednoczesne myślenie o kolejnych sześciu aspektach rozwiązywanego problemu. Jest to metoda zbierająca wszystkie możliwe poglądy na dana sprawę, zagadnienie problem. Nie ma tu miejsca na wyrażanie braku zgody, sprzeciw albo dyskusje. Stwierdzenia i pomysły 7 Jest on bardzo krytyczny o zachodnim myśleniu twórczym, uważa że ponosi ono fiasko, bo nie radzi sobie ze zmieniającym się światem, skłania do niebezpiecznych osądów i rozróżnień, co widzimy na przykładzie działania rządów, ciał ustawodawczych i polityki. 14

15 przedstawiane są równolegle, obok siebie. Każdy jest skoncentrowany na posuwaniu się w tym samym kierunku, w ramach danego kapelusza i myśli kooperatywnie i równolegle. DeBono uczył tej metody pięciolatków i projektantów NASA Brainstorming - burza mózgów Jest ona utworzona na bazie swobodnych asocjacji przez Osborn'a w latach 50 tych. Przebieg posiedzenia wg tej techniki wygląda następująco. Grupa innowacyjna jest złożona z 5 do 10-ciu osób, o omówionych już cechach charakteru, niekoniecznie specjalistów z danej dyscypliny, i w miarę możliwości na tym samym poziomie hierarchii służbowej. Grupa zbiera się w pokoju odseparowanym od zakłóceń, gdzie znajduje się tablica, stół, krzesła ewentualnie rzutnik pisma. Żadnego porządku w lokowaniu uczestników nie przewiduje się, czas trwania posiedzenia, nie więcej niż 45 minut. Szef grupy pełni czystą funkcję moderatora, tzn.; daje wprowadzenie do problemu, udziela głosu, nadzoruje posiedzenie, doprowadza do oceny rozwiązania i jego końcowego sformułowania. Po wprowadzeniu każdy uczestnik może zacząć mówić swe propozycje, które następnie zostają przejęte kolejno przez następnych uczestników i będą swobodnie przekształcone, rozwinięte, twórczo ocenione, aż do ostatecznego sformułowania i oceny przydatności rozwiązania. W trakcie sesji nie dopuszcza się żadnych pytań czy wystąpień deprymujących, zdań zbijających z tropu w stylu: " to już było, nie o to chodzi, to za drogie, to nierozsądne, ty się na tym nie znasz, itp.". Co jest bardzo istotne nie ma tu prawa własności do pomysłów lub idei, każdy bierze ten fragment idei, który jest dla niego atrakcyjny i rozwija go dalej twórczo na swój sposób. Wydajność tej metody jest rzędu 3 do 6 % wartościowych rozwiązań ze wszystkich rozważonych propozycji, a więc ze stu wygenerowanych idei do dalszej obróbki przechodzi kilka. Możliwe są warianty z większą grupą, wariant dydaktyczny w klasie, wariant progresywny i wariant destruktywno konstruktywny,[patzak82]. Istotnie różna odmiana tej metody to brain writing. Tutaj po przedstawieniu problemu (jak wyżej) każdy z uczestników proponuje w formie pisemnej 3 rozwiązania i przedstawia je następnym uczestnikom do dalszego rozwinięcia. Przy 5-ciu uczestnikach posiedzenie trwa tak długo, aż każde trzy propozycje dojdą do pozostałych pięciu uczestników. Procent sukcesu (succes rate) w tej metodzie jest znacznie wyższa niż poprzednio bo jest rzędu 15%, czyli znacznie większy niż dla zwykłej burzy mózgów Synektyka Jest zbudowana na bazie brainstorming w połączeniu z myśleniem asocjacyjnym i analogowym. W myśleniu takim są istotne dwie podstawowe czynności. Nieznane i dalekie zapoznać i przybliżyć przez analizę, analogię i uogólnienie. Poznane już nieznanym i dalekim uczynić, przez spojrzenie z innego punktu widzenia. Skład grupy synektycznej formułuje się tak jak poprzednio, a stopniowe dochodzenie do grupowego rozwiązania można podzielić na dziewięć poniższych kroków. 1. Przedstawienie potrzeby i problemu. 2. Zbliżenie się do problemu. 3. Problem jest zrozumiany i rozwiązywany i podobnie jak w brainstorming spontanicznie przejmowany przez uczestników grupy, a przez kierownika grupy podsumowywany. Wygenerowane idee są wkładem do późniejszego budowania analogów z jednej strony i dla zmniejszenia fiksacji uczestników grupy na starych rozwiązaniach z drugiej strony. 4. Przeformułowanie problemu od nowa jak niżej. 5. Oddalenie już zapoznanego problemu, budowanie analogii z innej dziedziny aktywności. Powstają pytania, które pozornie nie mają nic wspólnego z właściwym problemem, lecz 15

16 doprowadzają one do innego oświecenia właściwego rozwiązania i jego znalezienia. Proponuje się trzy kroki w oddalania problemu; pierwszy krok analogii bezpośrednich, drugi analogie osobiste i trzeci analogie symboliczne. Całość może prowadzić do paradoksów pokazujących rzeczywisty problem np (miękkie ciśnienie, łagodne ciśnienie). 6.Analiza uzyskanych analogii pod względem sposobu działania, własności i efektów. 7. Porównanie analogii z problemem rzeczywistym. 8. Odprowadzenie wygenerowanych rozwiązań i połączenie ich z rzeczywistym problemem i jego wzbogacenie. 9. Rozwój ewentualnych rozwiązań i ocena ich realizowalności. Procedura jak widać jest długa i różnorodna, stąd też jej efektywność sięga 30 %. Możliwe warianty metody to: wizualizacja obiektów, gorące słowa i wymuszone relacje ze specjalnymi obiektami na miejscu pracy. Z innych metod warto tu wymienić Delphi, gdzie zadaje się pytania wybranym ekspertom, na ogół zdalnie i niezależnie, zmierzając do prześledzenia wszystkich możliwych punktów w przestrzeni rozwiązań Morfologia Funkcjonalna Morfologia lub też macierz idei, polega na pierwotnym podziale funkcji systemu na funkcje cząstkowe, do których stosujemy podejście innowacyjne, a następnie dokonujemy syntezy i kombinacji rozwiązań. Istotne są tutaj cztery poniższe kroki (patrz rysunek 9.8). 1. Pożądaną całościową funkcję systemu należy rozłożyć na funkcje cząstkowe. 2. Dla każdej funkcji cząstkowej znajdujemy szereg rozwiązań niezależnych od siebie. 3. Dokonujemy zamiany funkcji i rozwiązań co przynosi często zaskakujące rezultaty. 4. Ocena powstałych rozwiązań całościowych pod względem wykonywalności i akceptowalności przez klienta. Jako przykład takiego podejścia proszę przeanalizować rysunek 6.11, gdzie problemem było wynalezienie nowej realizacji zegara ściennego, co zakończyło się jak widać na dobrze znanym zegarze z napędem sprężynowym i cyferblatem znalezionym 200 lat temu [Patzak82]. 16

17 Rys Macierz idei w morfologicznym poszukiwaniu nowego zegara ściennego [Patzak82,r5.30] TRIZ Najbardziej zorientowana systemowo, holistycznie i ekologicznie jest metoda twórczego myślenia wynaleziona przez Altszulera w Związku Radzieckim, która teraz odnosi swe triumfy w USA i Japonii. Jest ona znana w świecie jako TRIZ od swego akronimu w języku rosyjskim, natomiast więcej mówi młodym akronim angielski TIPS (Theory of Inventive Problem Solving). Jest to naprawdę teoria, bo zawiera: 40 zasad wynalazczości, 76 standardowych innowacyjnych rozwiązań, macierz sprzeczności Altszulera, i inne i nie czas i miejsce jej uczyć tutaj. Niżej przedstawimy jedynie jej zasady na podstawie świetnego artykułu Nakagawy [Nakagawa01], odsyłając zainteresowanych do książek i najnowszych publikacji, które można znaleźć w Internecie i w specjalnym czasopiśmie The TRIZ Journal [Triz05]. Według tych źródeł istota metody polega na; uznaniu, że systemy techniczne ewoluują w kierunku wzrostu 'idealności' przez pokonywanie sprzeczności przy minimalnym udziale dodatkowych zasobów. Można ją również widzieć jako TRIZ = Metodologia (a i b) +Baza Wiedzy Metodologia (a) to nowe spojrzenie na technologie, metodologia (b) to sposób myślenia przy rozwiązywaniu problemu, zaś baza wiedzy to zbiór przykładów implementacji metodologii (a). Sama zaś metoda dostarcza innowacyjną i dialektyczna metodę myślenia tak by; 17

18 Zrozumieć problem w sposób systemowy, Wyobrazić sobie rozwiązanie idealne, Zminimalizować sprzeczności na drodze do ideału. Metoda ta jest istotnie różna od stosowanej często w innowacjach metody prób i błędów (trial and error), ponieważ od rozwiązania idealnego możemy podróżować w tył do sytuacji obecnej. Zastosowania TRIZ to nie tylko szeroko rozumiana inżynieria, czy tez zarządzanie, ale również zarządzanie kreatywnością i myślenie o przyszłości w rozwoju techniki i cywilizacji, np. w bardzo popularnej obecnie na zachodzie Technology Forecasting [Fey99]. Twórcze myślenie, innowacje, wynalazki, zwłaszcza samotnych twórców, to również samotna podróż od euforii do frustracji, trwająca nieraz długo, jak to pokazuje rysunek 6.12 pod znamiennym tytułem długa i ciemna noc innowatora', zaczerpnięty z książki Zarządzanie Zmianą [Clarke97]. Warto o tym pamiętać by przez naszą niewiedzę nie pogłębiać tej ciemnej nocy. Optymizm Stosunek do działalności rozwojowej Pesymizm Entuzjazm Sceptycyzm Kapele i fajerwerki Cierpi na tym dotychczasowa działalność To zabiera sporo czasu Może to nie był taki zły pomysł Rezultaty nie są widoczne Zaczyna być widać Czy jest to korzyści tego warte? Długa, ciemna noc innowatora Tygodnie lub miesiące Do dwóch lat Czas To działa! Rys Długa i ciemna noc innowatora [Clarke97,r10.1]. Tyle na temat metod twórczego wyszukiwania rozwiązań w projektowaniu systemowym. Dalsze informacje na ten frapujący temat można znaleźć w monografii Patzak'a [Patzak82], Fobes a [Fobes98] i innych [Alder03], [Triz05]. 6.5 Odkrywanie nowej wiedzy Proces twórczego myślenia staje się coraz bardziej algorytmizowany, widać to zwłaszcza studiując najnowsze ksiązki z tej dziedziny. Ze wszech godną polecenia miar jest tu Twórcze rozwiązywanie problemów autorstwa T. Proctor'a, pięknie wydanej prze Gdańskie Wyd. Psychologiczne dwa lata temu, [Proctor03]. Cała ksiązka jest właściwie egzemplifikacją sześcioetapowego procesu twórczego myślenia, odkrywania jak niżej. 1. Odkrywanie celów określenie zasięgu problemu, 2. Odkrywanie faktów zgromadzenie informacji, 3. Odkrywanie problemu właściwe zdefiniowanie problemu, 4. Odkrywanie pomysłu - tworzenie rozwiązań problemu, 5. Odkrywanie rozwiązania - ocena i wybór możliwych rozwiązań, 18

19 6. Odkrywanie oceny pomysłu (akceptacji) - prawidłowe wprowadzanie wybranych idei w życie. Każdy z tych etapów polega na działaniach, które wymagają najpierw myślenia dywergencyjnego (rozbieżnego), a następnie konwergencyjnego (zbieżnego). Bowiem zadaniem myślenia dywergencyjnego jest zgromadzenie jak największej liczby nowych idei i rozwiązań. Tutaj nie stwarza się żadnych ograniczeń dla nowych pomysłów. Po zgromadzeniu stosownej ich liczby następuje myślenie zbieżne, którego zadaniem jest skupienie się kolejno na znalezieni rozwiązań dla pomysłów które pojawiły się w wyniku myślenia rozbieżnego. Ten etap można skojarzyć z obiektowo i funkcjonalnie zorientowanym filtrowaniem uprzednio zgromadzonego zasobu nowej wiedzy. Generalnie jednak nie zawsze jest niezbędne przechodzenie całego sześcioetapowego procesu odkrywania. Często każdy etap może być niezależny, a w pewnych okolicznościach można z niektórych etapów zrezygnować. Zdarza się na przykład, że najlepsze rozwiązanie jest wyraźne widoczne i nie ma konieczności oceny wszystkich pomysłów. Na zakończenie omawiania algorytmicznego procesu tworzenia nowych rozwiązań warto wspomnieć podobny pięcioetapowy algorytm myślenia symbolizowany akronimem IDEAL i przebiegającego jak niżej [Proctor03,s74]; I identyfikacja problemów i możliwości, D definiowanie celów, E eksploracja możliwych strategii działania, A antycypacja wyników i podjęcie działań, L lustracja wyników i wyciąganie wniosków. Do mnie osobiście przemawia bardziej 6 etapowe odkrywanie ale gustów i upodobań nie dyskutuje się jak mawiali starożytni i dlatego podałem też powyższe. 6.6 Mapy umysłowe problemów i harmonogramy działań Jak już wspomnieliśmy mapy umysłowe (mapy skojarzeń) rozpracował Tony BUZAN, angielski edukator [Buzan97], [Buzan99] i wprowadził na rynek kształceniowy zwykły (książki) i elektroniczny w cyberprzestrzeni [ Jakie zatem zalety ma tworzenie map umysłowych problemu w stosunku do tradycyjnej kartki papieru? Zanim odpowiemy na to pytanie wpierw przypomnienie jak do tej pory sporządzaliśmy tradycyjne notatki. Można tu wyróżnić trzy sposoby linearnego notowania [Buzan99s45]. 1. Notatki w formie narracyjnej proste spisywanie treści komunikatu w formie ciągu zdań. 2. Notatki w formie listy myśli w kolejności ich pojawiania się. 3. Notatki w formie hierarchicznej lista kategorii i pod kategorii oznaczonych cyframi i literami. W każdym z tych stylów stosuje się następujące środki; formę linearną symbole analizę. A więc jest to zaledwie mały wycinek tego co potrafi nasz mózg i nasz umysł, to znaczy pracujące unisono dwie półkule mózgowe. Przypomnijmy [Alder03,s37], że lewa półkula myśli; analitycznie, linearnie, słowami, liczbami, polega na faktach i rozumowaniu, czuje czas, a prawa, kolorowo, rytmicznie, przestrzennie,intuicyjnie, całościowo, metaforycznie, bez poczucia czasu. Wykorzystajmy więc obie półkule i dajmy im współbieżne synchroniczne zatrudnienie przy rozwiązywaniu naszych problemów; tych codziennych jak i niecodziennych - twórczych. Do tradycyjnego linearnego analitycznego sposobu zapisu myśli dołączymy zatem w mapce myśli (umysłowej); 19

20 rytm wizualny, schemat, hierarchię, obraz i wyobraźnię, wymiar, zmysł przestrzeni, gestalt (całościowość), skojarzenia (asocjacje). Czym są zatem mapy myśli, lub mapy umysłowe problemu? Podajmy definicje w ślad za ostatnią książką ich twórcy [Buzan99,s54]. Mapy myśli (danego problemu) są wyrazem myślenia wielokierunkowego, zatem naturalną funkcją naszego umysłu. Jest to również wspaniała technika graficzna, która wyzwala potencjał intelektu. Mapy z powodzeniem można stosować we wszelkich dziedzinach życia, w których szybkość uczenia się i przejrzystość myślenia polepszają osiągnięte wyniki. Rządzą się one następującymi sześcioma prawami: Temat mapy symbolizuje centralny rysunek. Główne zagadnienia w postaci hierarchii różnokolorowych gałęzi wybiegają promieniście z centralnego rysunku. Gałęzie zawierają kluczowy rysunek i/lub słowo (wypisane dużymi literami wzdłuż odpowiedniej gałęzi). Zagadnienia poboczne lub mniej ważne reprezentowane są jako gałązki podporządkowane gałęziom głównym. Gałęzie tworzą sieć węzłów. Skojarzone merytorycznie gałązki różnych gałęzi łączymy linia na obwodzie Mapy możesz wzbogacić o kolory rysunki, własne kody, tak by stały się ciekawsze, bardziej atrakcyjne i oryginalne, personalnie zorientowane. Wszystko to pobudzi twoją kreatywność i pamięć, a co więcej informacje zapisane w formie takiej mapy można sobie znacznie łatwiej przyswoić i przypomnieć. Mindmapping, czyli robienie mapek, uzmysłowi ci jaką pojemnością obdarzony jest twój umysł i pomoże zwielokrotnić jego wydajność. Prawidłowe magazynowanie informacji usprawni proces myślenia. Twój umysł może czasami przypominać źle zapakowaną walizkę, albo bibliotekę bez katalogu. Niby wszystko co istotne, gdzieś tam jest, ale nie sposób to znaleźć w takim bałaganie. Zaś mapy porządkują twe myśli. Odtąd będziesz więcej zapamiętywał i łatwiej wyszukiwał potrzebne ci informacje. Pierwszy przykład mapy myśli problemu podaliśmy już na rys 6.6 ilustrując obszar zastosowań mindmappingu i jak widać jest to całe życie - jeśli traktowane twórczo, z odpowiedzialnością. Jak dalece kreatywne i jak zwarty sposób zapisu informacji one przedstawiają widać na dwu kolejnych mapkach [Buazan99]. Pierwsza (rys. 6.13) sporządzona prze zarząd firmy amerykańskiej Digital Equipment Corporation (DEC) na temat roli pracy zespołowej w biznesie. Druga mapka (rys.6.14) jest imponująca treściowo i skojarzeniowo i przedstawia przemyślenia artysty malarza na temat swej profesji 20

21 i charakteru twórczości. Widać tu ogrom zagadnień niezbędnych do opanowania, jaki się kojarzy artystce dla właściwego uprawiania swego zawodu. Rys Zalety pracy zespołowej wyrażone w postaci mapy myśli przez zarząd firmy DEC, [Buzan99,r16]. 21

22 Rys Wiedza i umiejętności niezbędne w profesji artysty malarza, [Buzan99,r13] Popatrzmy jeszcze co mówią użytkownicy tej technologii umysłowej. W ślad za ostatnią monografią obu braci [Buzan99,s55] przytoczymy tu kilka lapidarnych określeń. Lustro umysłu, umysłowy wulkan, przyrząd do czerpania wiedzy, celowa sieć myśli, ideał streszczenia, najbardziej wszechstronna technika myślenia, uzewnętrznienie schematów myślenia mózgu, najlepszy trening umysłowy,... Widać z powyższego, że mapy umysłowe problemów to wielkie narzędzie w każdej twórczości, w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie co i jak należy zrobić. Wiedza ta jednak musi być dalej wprawiona w ruch w twórcze działanie, gdzie odpowiedź na pytanie co i kiedy jest z kolei niezbędne. Tak więc mapę myśli danego problemu należy skojarzyć i przetworzyć na sekwencję działania w czasie kalendarzowym. Według ostatnich danych literaturowych z marketingu ten sposób myślenia nazywa się wykresem Gantta [Mingus02], a piszący te słowa stosował podobne już w latach 80 tych. Tak skojarzona czasowo mapa myśli problemu jest potężnym narzędziem nie tylko twórczego myślenia ale i działania, jak do doskonale widać z rysunku 6.15 niżej. Jak widać z rysunku mamy tu jednocześnie możliwość kontroli i korekcji merytorycznej i terminowej (sprawy załatwione w kółeczku, każda w innym kolorze) we wzajemnym sprzężeniu zwrotnym. 22

23 Jeszcze bardziej rozbudowane i z algorytmizowane myślenie i działanie można znaleźć w najnowszych produktach softwarowych twórczego myślenia i zarządzania projektami firmy ConceptDraw [Concept05]. Rys Skojarzenie mapy myśli na temat pracy dyplomowej z jej harmonogramem działań [Za strożny2k2] 6.7 Projektowanie przyszłości Mówiąc o projektowaniu jako działalności twórczej nie sposób ominąć projektowania przyszłego rozwoju sytuacji. I taka też jest rola nauki by przewidzieć potencjalnie możliwe rodzaje przyszłości. Z drugiej strony mądrzy ludzie mówią; jeśli nie chcesz być zaskoczony przyszłością to ją zaprojektuj nawet wariantowo. Pewnym rozwiązaniem może być tu planowanie strategiczne, opisane szeroko w podręcznikach biznesowych. Opiszemy tu jedynie skrótowo dwa podejścia, scenariusze wzięte z teorii zarządzania 23

24 {Porter96] i dociekanie przyszłości oparte na podejściu systemowym [Coates96]. Scenariusze mają za zadanie przewidzieć długoterminowy rozwój wyrobu lub technologii, na tle zmieniającej się sytuacji rynkowej i prawdopodobnego zachowania się konkurentów. Są to wyodrębnione, wewnętrznie zgodne poglądy na przyszły obraz świata, które można tak dobrać, by objąć prawdopodobny obszar wyników. Jak pokazuje rysunek 6.16 scenariusze można wykorzystać do prognozowania pojawiających się sektorów i nisz rynkowych. Jak widać mamy tu kolejne pętle sprzężenia zwrotnego skierowane do przedmiotu naszej prognozy od zmiennej sytuacji rynkowej i zmiennej sytuacji zachowania konkurencji. Pętla sprzężenia zwrotnego WYRÓB / TECHNOLOGIA Pętla Pętla sprzężenia sprzężenia zwrotnego RYNKI zwrotnego KONKURENCJA Scenariusz A Scenariusz B Rys Długoterminowe prognozowanie rozwoju technologii lub wyrobu metodą scenariuszy [Porter96,r16] Bardziej ogólne podejście, w sensie szerokości ujęcia jak i czasu, przedstawia dociekanie przyszłości stosowane w wielu organizacjach Foresight, (wspomnianych już uprzednio w przypisie). Przewidujemy tu długoterminowe zachowanie się systemu, którym może być wyrób czy usługa widziana systemowo (wraz ze skojarzonymi funkcjonalnie subsystemami), lub też organizacja (uniwersytet, korporacja), także znany lub wyłaniający się sektor gospodarki, np. Internet i jego wpływ społeczno gospodarczy, czy też rozwój e-biznesu w Polsce. Sposób postępowania opisany jest dobrze na rysunku 6.17, którym będziemy się dalej posługiwać w opisie procedury. 24

25 Rys 6.17 Systemowe dociekanie przyszłości i stosownej polityki społeczno gospodarczej wg Coates a [Coates96] W pierwszym rzędzie trzeba zdefiniować podstawowe elementy systemu, to znaczy opisać badany system i zidentyfikować kluczowych aktorów i udziałowców. Jako elementy systemu mogą tu występować; kapitał, infrastruktura, materiały, ludzie, wiedza, energia, zwyczaje, prawa, procesy, klienci, nabywcy, konkurencja. Kolejny krok to identyfikacja sił napędowych rozwoju i tendencje tu panujące. Wchodzą tu takie czynniki jak; demografia, czynniki międzynarodowe, środowisko, technologie, wartości i postawy społeczne, wiedza, informacje, praca i pracownicy, religia i kultura, rolnictwo, styl życia,, przemysł, biznes,, nauka, ekonomia,, surowce naturalne, rodzina. To są główne obszary trendów, przy czym nie we wszystkich obszarach mogą być aktywne trendy, zatem w kolejnym kroku trzeba zbadać potencjał do zmian w interesującym nas sektorze. Następnie nasze myślenie musi się rozdwoić, z jednej strony trzeba określić alternatywne przyszłości, z a drugiej naszą pożądaną przyszłość. Skojarzenie pożądanej przyszłości z jej możliwymi alternatywami jest źródłem implikacji do określenia właściwej polityki i planów działania w przybliżaniu się do pożądanej przyszłości. Do tego trzeba jeszcze uwzględnić niespodziewane wydarzenia, np. 11 września, World Trade Center, a także odkrycia naukowe i technologiczne, katastrofy i rewolucje społeczne. Tak wygląda schemat dociekania przyszłości. Nie zawsze przy tym mamy moc sprawczą by nasze przewidywania wdrożyć, ale najważniejsze jest być wrażliwym na alternatywy rozwoju i przyjmować rozwój z otwartym umysłem a nie jako działanie nieprzyjaznych sił, gdyż często te siły tkwią w nas. Warto w 25