Pomoc pokrzywdzonym. Dodatek: Ochrona praw ofiar przestępstw: Zapobieganie przemocy w rodzinie: Standardy ochrony

Transkrypt

1 I Autorka jest pracownikiem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Numer specjalny 3 KWARTALNIK INFORMACYJNY MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI Ochrona praw ofiar przestępstw: dobre praktyki, kompensata, mediacje, ośrodki pomocy Zapobieganie przemocy w rodzinie: nowe narzędzia karne i probacyjne, programy korekcyjne, infolinia dla ofiar ISSN Publikacja bezpłatna Pomoc pokrzywdzonym Dodatek: Standardy ochrony praw człowieka poradnik dla sędziów P o r a d n i k Standardy ochrony praw człowieka na przykładzie w y r o k ó w E T P C z w sprawach przeciwko Polsce Elżbieta Hanna Morawska

2 Sieć Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem Doświadczenie Profesjonalizm Wsparcie Ośrodki prowadzone są przez wyspecjalizowane organizacje pozarządowe i działają pod patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości. Ofiara przestępstwa otrzyma w nich bezpłatną informację prawną oraz pomoc psychologiczną. 16 wojewódzkich Ośrodków Pomocy zaprasza osoby pokrzywdzone przestępstwem do kontaktu telefonicznego lub osobistego. zachodniopomorskie Stowarzyszenie SOS dla Rodziny ul. Energetyków Szczecin tel. (91) tel. (91) biuro@sos.home.pl (zgłoszenia): pomoc@sos.home.pl lubuskie Lubuskie Stowarzyszenie na Rzecz Kobiet BABA Stary Rynek Zielona Góra tel. (68) baba@baba.org.pl pomorskie Centrum Interwencji Kryzysowej Polskiego Czerwonego Krzyża Pl. ks. Gustkowicza Gdańsk tel. (58) tel. (58) tel centrum@cik.sos.pl wielkopolskie Caritas Archidiecezji Gnieźnieńskiej ul. Orła Białego Gniezno tel. (61) pokrzywdzeni@caritas.gniezno.pl dolnośląskie Stowarzyszenie Pomocy Akson ul. Bora Komorowskiego Wrocław tel/fax (071) (telefon czynny całą dobę) pomocpokrzywdzonym@wp.pl kujawsko-pomorskie Stowarzyszenie Azyl na Rzecz Pomocy Kobietom i Dzieciom Ofiarom Przemocy ul. Brzozowa Toruń tel. (56) fax (56) biuro@azyltorun.org.pl opolskie Stowarzyszenie Godność i Praca Centrum Integracji Społecznej ul. Krakowska 32A Opole tel./fax (77) tel. (77) info@integracja-opole.pl Pełna lista ośrodków, ich filii oraz pozostałych organizacji pomocy dla pokrzywdzonych: warmińsko-mazurskie Elbląskie Centrum Mediacji i Aktywizacji Społecznej ul. Franiszka Stefczyka Elbląg tel esas_1@wp.pl, mediacje.elblag@wp.pl łódzkie Stowarzyszenie Bezrobotnych i Osób Działających na Rzecz Bezrobotnych Wszyscy razem - In Corpore ul. Franciszkańska Łódź tel. (42) tel. (42) in_corpore@wp.pl śląskie Śląska Fundacja - Błękitny Krzyż ul. Bystrzańska 51 A Bielsko-Biała tel./fax (33) pokrzywdzeni@bk-europe.pl podlaskie Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT ul. Kościuszki Suwałki mazowieckie tel. (87) Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy pryzmat@pryzmat.org.pl w Rodzinie Niebieska Linia ul. Korotyńskiego Warszawa tel./fax (22) tel. (22) pogotowie@niebieskalinia.pl dla porad prawnych: prawnicy@niebieskalinia.pl świętokrzyskie Centrum Interwencji Kryzysowej Caritas Diecezji Kieleckiej ul. Urzędnicza 7b Kielce tel. (41) projekty.kielce@caritas.pl kontaktowy dla stron: cik.kielce@op.pl małopolskie Krakowskie Forum Organizacji Społecznych KraFOS ul. Bolesława Komorowskiego Kraków tel. (12) tel./fax (12) (zgłoszenia): pokrzywdzeni.krakow@op.pl krafos@op.pl lubelskie Katolickie Stowarzyszenie Pomocy Oosbom Potrzebującym AGAPE ul. Bernardyńska Lublin tel. (81) poczta@agape.lublin.pl podkarpackie Stowarzyszenie Wspierania Zasobów Ludzkich Nowy Horyzont ul. Leszczyńskiego Rzeszów tel. (17) nowy-horyzont@wp.pl

3 Od redakcji Spis treści nr 7/2011 Numer specjalny: Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości 3. Renata Durda: Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem. co jeszcze możemy zrobić? 5. Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach: Pokrzywdzony w sali rozpraw jak interpretować jego zeznania? 9. Marta Rychert, Andrzej Augustyniak: Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. choć niezbędne, dlaczego niewykorzystywane? 12. Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka: ośrodki Pomocy Pokrzywdzonym Przestępstwem. dlaczego warto kierować do nich ofiary przestępstw? 15. Mariusz Jałoszewski: Pomoc w internecie nowa odsłona strony dla pokrzywdzonych 17. Marzena Mazur: kompensata dla ofiar przestępstw. co sprawdzone, a co wymaga poprawy? 19. Szymon Janczarek: etpcz a pokrzywdzeni przestępstwem 21. Sławomir Buczma: europejskie standardy postępowania z ofiarami przestępstw nowe rozwiązania Zapobieganie przemocy w rodzinie 24. Michał Lewoc: Przemoc w rodzinie nowe narzędzia zapobiegawcze 28. Michał Lewoc: Programy korekcyjno-edukacyjne czyli szansa na zmianę postaw sprawców 30. Mariusz Jałoszewski: telefon informacyjno-interwencyjny skuteczny sposób na oprawcę z wyrokiem Mediacja w sprawach karnych 33. Marta Rychert: Mediacje: korzyść dla sądu, korzyść dla pokrzywdzonego rozmowa z sędziami agnieszką Rękas i arkadiuszem Semeniukiem 35. Jacek Toporowski: Sąd i alternatywne metody rozwiązywania sporów działania praktyczne Poradnik dla sędziów i prokuratorów: Standardy ochrony praw człowieka na przykładzie wyroków etpcz w sprawach przeciwko Polsce str. I XXXVI 1

4 Od redakcji ISSN Publikacja bezpłatna Numer specjalny 3 KWARTALNIK INFORMACYJNY MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI Ochrona praw ofiar przestępstw: dobre praktyki, kompensata, mediacje, ośrodki pomocy Zapobieganie przemocy w rodzinie: nowe narzędzia karne i probacyjne, programy korekcyjne, infolinia dla ofiar Pomoc pokrzywdzonym Dodatek: Standardy ochrony praw człowieka poradnik dla sędziów Szanowni Czytelnicy, Przed Państwem trzeci numer specjalny kwartalnika. Wydanie to w całości zostało poświęcone praktycznym sposobom ochrony praw osób pokrzywdzonych przestępstwem. Fot. Krzysztof Wojciewski nr 7 (10) / 2011 Wydawca: Ministerstwo Sprawiedliwości, Al. Ujazdowskie 11, Warszawa, Redakcja, tel : Artur Pawlak (redaktor naczelny), Joanna Dębek (zastępca), Milena Domachowska (sekretarz redakcji), Aneta Dróbecka (konsultacja), Sylwia Kotecka (konsultacja). Kolegium redakcyjne: prof. Jacek Gołaczyński (przewodniczący), SSN Stanisław Dąbrowski, SSN Katarzyna Gonera, SSN Grzegorz Misiurek, SNSA Jacek Czaja, SSA Krzysztof Józefowicz, SSR Agnieszka Błach-Jóźwik, prof. Zbigniew Ćwiąkalski, prof. Andrzej Herman, prof. Alojzy Nowak, prof. Marek Safjan, prof. Jacek Widło, prof. Bohdan Zdziennicki, prof. Andrzej Zoll, dr Jarosław Bełdowski, dr Adam Bodnar, Łukasz Bojarski Skład, druk i dystrybucja: Pracownia C&C, Warszawa Nakład: 10 tys. egz. Rysunek na okładce Łukasz Jagielski Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych. Stanowiska prezentowane przez autorów nie będących pracownikami Ministerstwa Sprawiedliwości są ich prywatnymi opiniami. Numer zamknięto 30 listopada 2011 r. Publikacja bezpłatna. Dlaczego pokrzywdzeni? W wymiarze sprawiedliwości powszechna jest już świadomość istnienia szkodliwej dysproporcji między pozycją sprawcy przestępstwa a jego ofiary. Coraz więcej jest też programów i inicjatyw, w tym realizowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości, których cel to upodmiotowienie ofiar przestępstw w procedurach prawnych. Takim tendencjom warto kibicować. Niepokoi natomiast, że jak wynika z doświadczeń organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą ofiarom oraz z relacji samych pokrzywdzonych wciąż są sądy i prokuratury, w których nie przywiązuje się należytej wagi do szczególnej sytuacji tej kategorii świadków. O tych wszystkich aspektach problematyki pokrzywdzonych przeczytacie Państwo w specjalnej Wokandzie. Nasi autorzy zwracają uwagę m.in. na szczególną wrażliwość wymaganą wobec ofiar przestępstw (Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem. Co jeszcze możemy zrobić? str. 3). Niemniej ważna jest konieczność większego uświadomienia przesłuchujących o uwarunkowaniach psychologicznych pokrzywdzonych wpływających na ich postawy i składane zeznania (Pokrzywdzony w sali rozpraw jak interpretować jego zeznania i jak zagwarantować należytą ochronę jego praw? str. 5). Warto również zadbać o to, by rozwiązania wdrażane z myślą o ofiarach i świadkach przestępstw były w dostatecznym stopniu znane i stosowane (Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. Choć niezbędne, dlaczego niewykorzystywane? str. 9, Przemoc w rodzinie nowe narzędzia zapobiegawcze str. 24). Ufam, że treść publikowanych artykułów skłoni Państwa do refleksji nad statusem pokrzywdzonego. Nie jest to problematyka błaha. Bez poszanowania uczuć ofiar oraz bez wyrozumiałości wobec ich traumatycznych doświadczeń trudno mówić o elementarnym poczuciu sprawiedliwości. Z życzeniami dobrej lektury, Artur Pawlak redaktor naczelny Kwartalnik współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 2

5 Renata Durda Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem. Co jeszcze możemy zrobić? Choć obowiązujące w instytucjach wymiaru sprawiedliwości standardy postępowania z ofiarami przestępstw z roku na rok ulegają wyraźnej poprawie, to wciąż jednak zmian wymagają postawy sędziów i prokuratorów wobec ofiar przemocy w rodzinie. Najistotniejsze, by chronić takie osoby przed wtórną wiktymizacją oraz by właściwe rozumieć specyficzne mechanizmy rządzące tego rodzaju przestępczością. Faktem jest, że od kilku lat w polskim wymiarze sprawiedliwości, obok sprawiedliwego karania sprawców, coraz większą uwagę przywiązuje się do kwestii właściwej rekompensaty strat dla ofiar przestępstw. jednak wciąż zdarza się, że problematyka pokrzywdzonych, w szczególności pokrzywdzonych przestępstwem przemocy w rodzinie, bywa bagatelizowana. Widać to szczególnie z perspektywy osób zajmujących się codzienną pomocą ofiarom przemocy domowej. jakie nieprawidłowości w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości najczęściej sygnalizują pokrzywdzeni zgłaszający się po wsparcie prawne i psychologiczne? oto wnioski i przemyślenia, do jakich uprawnia 16 lat doświadczeń konsultantów ogólnopolskiego Pogotowia dla ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska linia, którym kieruję. Ta okropna psychologia U podłoża problemów w kontaktach z wymiarem sprawiedliwości, które najczęściej zgłaszają ofiary, leży ogólny społeczny deficyt wiedzy o psychologicznych aspektach doznawania przemocy ze strony osób bliskich. deficyt ten niestety dotyczy również prokuratorów, sędziów, adwokatów oraz kuratorów sądowych. osoby doznające przemocy domowej prezentują cechy, które trudno zrozumieć otoczeniu. Są niekonsekwentne (np. składają zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i na drugi dzień je wycofują), amplituda ich uczuć w stosunku do sprawcy waha się od nienawiści i chęci zemsty po niewolnicze wręcz oddanie i stawanie w obronie krzywdziciela (wypowiedzi ofiar typu Czemu się Pan czepia mego męża?, To świetny ojciec, Bardzo mnie kocha i dlatego jest zazdrosny nie należą do rzadkości), nie są pewne własnego oglądu sytuacji ( To ja jestem złą żoną, Gdybym tylko lepiej gotowała..., Właściwie nic takiego wielkiego się nie stało ), boją się reakcji sprawcy i otoczenia ( Porządnym kobietom to się nie zdarza ). jeśli zatem nasza wiedza o zjawisku przemocy domowej płynie z ludowych źródeł i nie mamy głębszego wglądu w specyficzne mechanizmy relacji między osobą stosującą przemoc a osobą pokrzywdzoną, to trudno nam będzie racjonalnie pomagać pokrzywdzonym i z całym przekonaniem wdrażać niezbędne procedury prawne. Z wyżej wymienionych powodów, choć oczywiście nie tylko, przyjmujący zeznania irytują się na osoby pokrzywdzone, poganiają je, bywają obcesowi, a czasami wręcz opresyjni. Zdarza się, że prowadzą przesłuchania ofiar i świadków przemocy w sposób, który trudno uznać za przyjazny, a co gorsza bezstronny. ton głosu, oznaki zniecierpliwienia, czasem deprecjonowanie tego, co mówi pokrzywdzony wszystko to sprawia wrażenie, że sympatia przesłuchującego jest po stronie sprawcy. osoba przesłuchiwana natychmiast traci rezon i wycofuje się ze swojej wersji zdarzeń i opinii. Niektórzy sędziowie są mało uważni. Nie dostrzegają tego, że podczas składania zeznań ofiara nie rozumie, co się do niej mówi (przestraszona obecnością sprawcy, samym pobytem w sali rozpraw, kontaktem z Najwyższym Sądem, nierzadko mająca też za sobą traumy) w tym nie rozumie pytań sędziego czy wyjaśnień dotyczących jej praw. czasem w takich sytuacjach zaczyna płakać, a sędziowie z reguły nie mają cierpliwości do histeryczek ( Proszę nam tu nie histeryzować?, Co się pani tak trzęsie? ). tak dochodzi do wtórnej wiktymizacji. Przykre odczucia ofiary z sali sądowej nakładają się na jej wcześniejsze doświadczenia z etapu postępowania przygotowawczego, gdzie przesłuchania odbywają się często bez poszanowania godności i intymności osoby pokrzywdzonej (pokój pełen innych osób prowadzących rozmowy, w tym osób postronnych) i nierzadko nakłania się ofiary do wycofywania zawiadomień o przestępstwie ( Chce pani, aby mąż trafił do więzienia?, Chce pani narobić mężowi problemów w pracy? To z czego on będzie płacił alimenty? ). Nic dziwnego, że w sali rozpraw bardzo wielu pokrzywdzonych zaczyna zadawać sobie pytanie: Po co mi to, może lepiej się wycofać?. Rykoszet trafia w sędziego trudno prowadzić sprawę wbrew woli pokrzywdzonego. Niewiedza profesjonalistów o psychologii ofiar leży także u podstaw permanentnego traktowania przemocy w rodzinie jako przestępstwa ściganego na wniosek osoby pokrzywdzonej, choć jest to przestępstwo ścigane z urzędu. deficyt wiedzy powoduje zbyt częste umarzanie spraw na różnych etapach postępowań, zgodnie z maksymą, że jeśli pokrzywdzona sobie nie życzy, to po co ją uszczęśliwiać na siłę?. Tymczasem pokrzywdzona czasem Rys. Łukasz jagielski 3

6 Numer specjalny naprawdę ma problem z rozpoznaniem, co będzie dla niej dobre, w dodatku jest pod ogromną presją sprawcy działającego w myśl zasady jak ją przekonam do wycofania się, to i sąd mi odpuści. Pełnomocnik-pułapka Osobami, które mogłyby w sali sądowej wspierać pokrzywdzonych i skutecznie reprezentować ich interesy, są adwokaci. Niestety, niewiele osób doznających przemocy w rodzinie stać na pełnomocnika z wyboru. Te lepiej zorientowane w świecie wymiaru sprawiedliwości zabiegają o pełnomocnika z urzędu. I tu często wpadają w kolejną pułapkę. Na początek sąd bardzo rygorystyczne bada co do zasady słusznie kondycję finansową strony pod kątem zwolnienia z kosztów sądowych. W rubrykach formularzy podatkowych czasem ginie jednak perspektywa osoby, która musiała opuścić dom, aby uciec przed sprawcą. Osoby, która tylko pozornie dysponuje swoim majątkiem. Jeśli sąd uzna, że pełnomocnik z urzędu stronie się należy, to czasem okazuje się, że pełnomocnik ten ma bardzo niską świadomość problemów ofiar przemocy domowej. Jego też irytują niezdecydowane i rozhisteryzowane kobiety. Na dokładkę za pracę z trudną klientką nie dostaje wystarczającej gratyfikacji finansowej, a to, co dostaje, trafia na jego konto z dużym opóźnieniem. W przypadku strony, która ma pełnomocnika, sąd wykazuje tendencję do pomijania jej wypowiedzi i wniosków, bo... przecież ma pani pełnomocnika. Tyle, że on właśnie zastępuje kolegę, a akta sprawy poznał w drodze do sądu. Tymczasem oskarżony zwykle ma pełnomocnika (z wyboru), który w ramach dobrze pojętego interesu swojego klienta nie wykazuje należytego szacunku wobec uczuć pokrzywdzonej przesłuchując ofiarę krzyczy na nią, ośmiesza, minimalizuje lub wręcz kwestionuje jej doznania i odczucia ( I to naprawdę było taaakie straszne?, Niezły teatr nam tu pani odstawiła ). Niestety, na takie komentarze pełnomocników oskarżonego sędziowie zwykle nie reagują. Taki brak wyważenia praw i obowiązków stron procesu skutkuje tym, że oskarżony staje się gospodarzem procesu. Pomocą dla ofiar przemocy w rodzinie mogłaby być obecność w sali rozpraw przedstawiciela organizacji pozarządowej (w procedurze karnej) lub osób zaufania w postępowaniach cywilnych (art. 154 k.p.c.). Sędziowie niechętnie jednak na takie rozwiązanie przystają, chociaż udział tych osób, jeśli strona wyrazi taką wolę, jest obligatoryjny. Są oczywiście sądy (sędziowie) przychylnie nastawione do uczestnictwa w postępowaniu osób zawodowo lub społecznie wspierających pokrzywdzonych. Niestety, bywa, że nie ma z kolei chętnych do wspierania ofiar i procedur sądowych. Wiele osób działających w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie skarży się na niefrasobliwość prokuratorów i sędziów w podawaniu w aktach spraw ich danych teleadresowych. W efekcie taki psycholog, lekarz, pedagog czy terapeuta, wracając z pracy do własnego domu, zastaje pod drzwiami sprawcę usiłującego się dowiedzieć Co pani do mnie ma? i Kiedy odczepi się pani wreszcie od mojej rodziny?. Strategia gorącego kartofla Sprawy dotyczące przemocy w rodzinie nie należą do łatwych, lekkich ani przyjemnych. Większość osób mających z nimi do czynienia stosuje strategię gorącego kartofla. Policja odsyła ofiary do pomocy społecznej, pomoc społeczna do organizacji pozarządowej, organizacja pozarządowa do prokuratury, prokurator do sędziego, a sędzia... Co ma zrobić sędzia?! Tego typu sprawy trwają, pokrzywdzone się wahają, a i prestiż orzekania w znętach niewielki. To może by tak do mediacji? Może się uda zażegnać jakoś ten konflikt»pokojowymi metodami«myśli sędzia. I pewnie miałby rację, gdyby rzeczywiście miał do czynienia z konfliktem. Jestem gorącym orędownikiem mediacji: w sprawach z udziałem nieletnich, w drobnych wykroczeniach, w sprawach związanych z prawem gospodarczym, nawet w części spraw rodzinnych. Ale w sprawach o przemoc w rodzinie mediacja po prostu nie działa! Efekt jest taki, że wymediowana ugoda podtrzymuje stary układ sił sprawca górą, ofiara spełnia jego żądania, do egzekucji których sprawca ma teraz glejt na piśmie. Po roku czy dwóch od mediacji osoby doznające przemocy rodzinnej trafiają do poradni Niebieskiej Linii, poradni zdrowia psychicznego, nawet do szpitali psychiatrycznych po próbach samobójczych, bez wiary w możliwość obrony swoich praw na drodze sądowej. Słucham uważnie mediatorów, którzy mówią, że czasami to się udaje. Może. Choć śmiem się upierać, że udaje się to wtedy, gdy mieliśmy do czynienia z konfliktem rodzinnym, który (często niespodzianie dla samego sprawcy) przerodził się w agresję. Tam, gdzie mamy do czynienia z klasyczną dla przemocy w rodzinie nierównością stron, trudno o sukces, bowiem mediator co do zasady nie może wzmacniać żadnej ze stron mediacji, a ofiara bez wyrównania jej sił zawsze będzie bez szans na obronę swoich interesów przed sprawcą. Aby uniknąć tej pułapki wiele krajów przyjmując mediację do porządku prawnego zastrzegło wprost zakaz jej stosowania w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie. Wiedza, wiedza, wiedza Czy to, co napisałam, to prawda o doświadczeniach ofiar przestępstw z wymiarem sprawiedliwości? Tak, choć oczywiście nie jedyna. W bardzo wielu miejscach w Polsce pracują w instytucjach wymiaru sprawiedliwości wspaniali, mądrzy i empatyczni ludzie. Do poradni Niebieskiej Linii zgłaszają się osoby, które niejednokrotnie mówią: zawdzięczam jej/jemu życie i zdrowie, dzięki jemu/jej moje dzieci są bezpieczne. Wiele z tych osób nagrodziliśmy wyróżnieniem Złotego Telefonu przyznawanym od 1996 r. osobom szczególnie zasłużonym w obronie praw ofiar przemocy domowej i szczególnie konsekwentnych w podejmowaniu działań na ich rzecz. W 2010 r. laureatem wyróżnienia został ówczesny Minister Sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski. Chodzi o to, aby takich osób było więcej. Część z problemów opisanych wyżej można łatwo wyeliminować poprzez organizowanie szkoleń z zakresu psychologii ofiar przemocy w rodzinie oraz wyznaczanie do prowadzenia tego typu spraw prokuratorów i sędziów, którzy mają tzw. odporność psychiczną. Przede wszystkim jednak, co najtrudniejsze, wypada zastanowić się nad własnymi postawami. Warto powtórzyć kontakt z osobami po traumach wewnątrzrodzinnych nie należy do łatwych ani przyjemnych. Naturalnym jest, że w swojej pracy świadomie bądź podświadomie unikamy nieprzyjemnych uczuć i napięć, a tym samym kontaktów z osobami ich doświadczającymi. Chyba, że zawczasu uzbroimy się w wiedzę i umiejętności, które pozwolą nam pomagać innym bez uszczerbku dla naszej psychiki. Renata Durda Autorka jest kierownikiem Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia prowadzonym przez Instytut Psychologii Zdrowia, członkiem działającej przy Ministrze Sprawiedliwości Rady ds. Pokrzywdzonych Przestępstwem 4

7 Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Pokrzywdzony w sali rozpraw jak interpretować jego zeznania i jak zagwarantować należytą ochronę jego praw? Dla większości osób składanie zeznań przed sądem stanowi sytuację psychologicznie trudną, a w związku z tym jest przeżyciem stresującym. Wpływają na to zróżnicowane czynniki psychospołeczne, których nasilenie w przypadku świadków pokrzywdzonych istotnie wzrasta. Zbadań psychologów wynika, że pokrzywdzeni przestępstwem konieczność zeznawania na sali sądowej nierzadko interpretują jako dodatkową dolegliwość spotykającą ich ze strony społeczeństwa, tym razem reprezentowanego przez wymiar sprawiedliwości. Poczucie to wynika często z nieznajomości procedur prawnych i niezrozumienia wynikających z nich powinności świadków. Sytuację niewiele poprawia rutynowe pouczanie takich osób podczas rozpraw o ciążących na nich obowiązkach. Co więcej, informacje o grożących konsekwencjach bywają odbierane jako przejaw przyjętego z góry przez sędziego założenia o wątpliwej wiarygodności zeznającego pokrzywdzonego. W efekcie taki przesłuchiwany czuje się niekiedy jak osoba współodpowiedzialna za zdarzenie osoba, której się nie dowierza, przypisuje się jej ukryte motywy działania, wreszcie krytycznie ocenia jej postępowanie. Przekonanie to niestety umacnia się przy każdym kolejnym przesłuchaniu. Zeznania świadka pokrzywdzonego, co należy podkreślić, dotyczą z zasady przykrych dla niego i często bardzo osobistych doświadczeń związanych z przeżywaniem negatywnych emocji. Przywołanie tych doświadczeń często wywołuje niekontrolowane reakcje ofiary przestępstwa (np. drżenie ciała, załamywanie głosu, płacz), w ocenie niektórych świadków wstydliwe szczególnie, kiedy są demonstrowane w sytuacji publicznej, jaką jest rozprawa sądowa. Okoliczności te mogą wpływać na nasilenie negatywnej postawy świadka pokrzywdzonego, a wręcz oporu przed składaniem zeznań, co przejawia się odmową odpowiedzi na pytania, zasłanianiem się brakiem pamięci, a nawet wycofywaniem się z wcześniejszych relacji. Stres i jego konsekwencje Sytuacjami psychologicznie trudnymi są m.in. sytuacje nowe, nieznane, narażające daną osobę na zagrożenie, z którym nie potrafi ona sobie poradzić, bądź co do których nie posiada wypróbowanych metod skutecznego działania. Świadek w sali sądowej znajduje się w takim właśnie położeniu. Nawet jeśli świadek korzysta z pomocy prawnika, to nie jest w stanie przygotować się na wszystkie możliwe okoliczności, np. związane z reakcjami innych uczestników rozprawy (np. prokuratora, oskarżonego czy publiczności). W przypadku pokrzywdzonego dodatkowym czynnikiem stresującym jest też niepewność co do konsekwencji składanych zeznań. Świadek taki może obawiać się, iż zeznania obciążające oskarżonego spowodują działania odwetowe, przed którymi nie jest w stanie się zabezpieczyć. Kolejnym czynnikiem pogłębiającym stres może być poczucie niezrozumienia oczekiwań przesłuchujących zwłaszcza, gdy treść kolejnych pytań pozwala przypuszczać świadkowi, że jego poprzednie odpowiedzi zostały ocenione negatywnie. Składanie zeznań w sali sądowej, nawet przy drzwiach zamkniętych, ma charakter wystąpienia publicznego i dla niektórych osób szczególnie o niskiej lub niestabilnej samoocenie konieczność poddania się ocenie społecznej stanowi bardzo trudne doświadczenie. Sytuację komplikuje fakt, że takiej ocenie poddawana jest wypowiedź dotycząca bolesnych, czasem bardzo intymnych przeżyć. Co istotne, konsekwencją przeżywania stresu przez świadków jest nie tylko wystąpienie poczucia ich osobistego dyskomfortu, lecz także pojawienie się zakłóceń procesów odpamiętywania, zniekształceń wspomnień, a nawet całkowita niezdolność do ich odtworzenia. Samo zdarzenie było dla świadka źródłem silnego stresu, dlatego należy liczyć się z tym, że zaburzenia pamięci wystąpiły już na etapie jego trwania. W sali sądowej zaburzenia te mogą się nasilać i pogłębiać, uniemożliwiając w efekcie spójne i satysfakcjonujące organ procesowy odtworzenie przez świadka przebiegu zdarzenia. Charakterystyczna dla pamięci zdarzeń traumatycznych jest fragmentaryczność wspomnień, tworzenie tzw. wysepek pamięci, zapamiętywanie przede wszystkim przeżywanych emocji, a nie szczegółów zdarzenia. Postawa świadka w relacjonowanej sytuacji zagrożenia niejednokrotnie budzi wątpliwości u osób przesłuchujących, zwłaszcza postawa bierna. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż reakcją psychologiczną na zagrożenie jest nie tylko ucieczka, poszukiwanie pomocy czy atak, ale także reakcja tzw. odrętwienia emocjonalnego i fizycznego, niezdolność podjęcia jakiejkolwiek aktywności. Swojego biernego zachowania świadek Fot. Krzysztof Wojciewski 5

8 Numer specjalny pokrzywdzony nie będzie rzecz jasna w stanie racjonalnie uzasadnić, dlatego powtarzanie przez sędziego pytań ukierunkowanych na uzyskanie takiego wyjaśnienia mija się z celem. Co więcej, dociekliwa postawa przesłuchującego może być odebrana jako dodatkowa uciążliwość, a nawet może wyzwolić reakcje agresywne. W pułapce uprzedzeń i stereotypów Z badań w zakresie wiktymologii wynika, że pewne właściwości biopsychiczne wzmagają tzw. podatność wiktymizacyjną, czyli ryzyko zostania ofiarą przestępstwa. Do podstawowych należą m.in. czynniki warunkujące małe możliwości obrony, a więc związane z wiekiem, sprawnością fizyczną, a także poziomem intelektualnym, który wpływa na zdolność dostrzegania zagrożenia czy przewidywania konsekwencji określonej sytuacji. Innym kryterium różnicującym ofiary jest charakter przestępstwa, w którym zostały pokrzywdzone. Ważne są tutaj okoliczności zdarzenia, rola i udział w nich pokrzywdzonych, stopień i konsekwencje doznanej przez nie krzywdy. Zaklasyfikowanie świadka pokrzywdzonego do konkretnej kategorii wpływa bezpośrednio na jego ocenę przez otoczenie. Proces ten jest często nieświadomy, związany z mechanizmami tworzenia się uprzedzeń i stereotypów. Podlegają mu również sędziowie. Współczucie, chęć pomocy i zadośćuczynienia z zasady budzą pokrzywdzeni należący do kategorii osób o znacznej podatności wiktymizacyjnej, na większą sympatię mogą liczyć również osoby pokrzywdzone w sytuacjach pełnienia funkcji czy ról pozytywnie ocenianych społecznie. Z kolei osoby, które w jakiś sposób przyczyniły się do sytuacji przestępstwa, np. poprzez utrzymywanie kontaktów z marginesem społecznym czy świadome podejmowanie ryzykownych przedsięwzięć, mogą spotkać się z bardziej krytycznym nastawieniem i ograniczonym zaufaniem do treści ich wypowiedzi, a nawet z jawnie okazywaną niechęcią. Znaczące różnice w podejściu do świadków pokrzywdzonych wynikają też z ich właściwości psychicznych rzutujących na przebieg relacji interpersonalnej w sytuacji przesłuchania. Nieprawidłowo odczytane postawy i reakcje świadków mogą prowadzić do licznych nieporozumień. Powszechna jest skłonność do interpretowania reakcji świadków wynikających z przeżywania lęku w sytuacji społecznej (np. reakcji fizjologicznych, tj. czerwienienia się, pocenia, drżenia ciała, również drobnych zaburzeń mowy w postaci jąkania się, zacinania, a także unikania kontaktu wzrokowego oraz lakoniczności relacji i ograniczania wypowiedzi) jako oznak kłamstwa, a w efekcie traktowania takich osób jako mało wiarygodnych. Taka interpretacja przesłuchującego może spowodować u świadka dalsze nasilenie się wspomnianych zaburzeń, a to z kolei może doprowadzić do jeszcze większych zniekształceń w relacji pojawienia się perseweracji (uporczywych powtórzeń) czy nawet zakłóceń logiki wypowiedzi. Z kolei świadków udzielających stanowczych odpowiedzi, pozostających w stałym kontakcie wzrokowym z przesłuchującym czy podających rozbudowane i szczegółowe opisy wydarzeń, ocenia się na ogół jako prawdomównych. Tymczasem taki sposób relacjonowania może wynikać z przejawianej przez nich dużej odporności na stres, braku skłonności do przeżywania lęku, a to z kolei często charakteryzuje osoby przejawiające zaburzenia osobowości, w tym skłonność do kłamstwa. Rzeczą oczywistą jest, że świadków pokrzywdzonych nie można traktować jako grupy homogenicznej, w stosunku do której stosuje się jednorodne zasady postępowania wspomagające uzyskanie jak najbardziej rzetelnych i przydatnych dla rozstrzygnięcia sprawy zeznań. Z przedstawionych wyżej rozważań wysnuć jednak można kilka podstawowych wniosków praktycznych dla sędziów. Sprowadzają się one do konieczności niwelowania czynników, które mogą nasilać stres świadków. Pokrzywdzony podstawowe zasady postępowania Przede wszystkim należy zadbać o to, by udzielenie pouczenia o prawach przysługujących pokrzywdzonemu nie miało wyłącznie charakteru formalnego, ale wiązało się z autentycznym zrozumieniem przez takiego świadka jego praw i obowiązków, a także dawało mu poczucie, że wymiar sprawiedliwości jest rzeczywiście zainteresowany jego sytuacją. Dla osób, które przeżyły silny stres w związku z dokonanym wobec nich czynem, szczególnie ważne jest podmiotowe traktowanie. Nie można więc planować przesłuchania tych osób w ograniczonym, krótkim czasie, niedopuszczalne jest również okazywanie zniecierpliwienia w przypadku trudności w uzyskaniu zeznań. Podmiotowemu traktowaniu nie sprzyja rutynowe zwracanie się do przesłuchiwanych w formie bezosobowej (np.: Co świadek widziała / słyszała? zamiast: Co pani widziała / słyszała? ). Pomocne natomiast jest okazywanie zainteresowania, zwracanie uwagi na stan psychiczny i fizyczny świadka, utrzymywanie z nim kontaktu wzrokowego. Sędzia, który jest ukryty za stertą akt oraz skoncentrowany głównie na czynnościach związanych z dokumentowaniem przebiegu rozprawy nie zachęca do relacjonowania bardziej osobistych przeżyć. Za obowiązującą zasadę w postępowaniu ze świadkami pokrzywdzonymi należy uznać ograniczenie liczby osób obecnych przy ich przesłuchaniu. Najlepszym rozwiązaniem byłoby przesłuchanie ich w warunkach kameralnych, a jeśli z powodów proceduralnych jest to niemożliwe, należy dążyć do stworzenia podobnych w sali rozpraw. Wydaje się, że zbyt rzadko wykorzystuje się tu przepisy już istniejące, dające możliwość przesłuchania pokrzywdzonego bez obecności oskarżonego, a nawet jego rodziny, czy w ogóle prowadzenia rozprawy przy drzwiach zamkniętych. W celu uniknięcia kolejnych przesłuchań, które mogą prowadzić do dalszych zniekształceń w zeznaniach, warto też rozważyć możliwość zarejestrowania już pierwszej czynności za pomocą sprzętu nagrywającego. Kolejnym problemem jest sposób zadawania pytań. W żadnym wypadku nie mogą być w nich zawarte, nawet implicite, oskarżenia. Taki charakter mają zazwyczaj pytania zaczynające się od słowa dlaczego, w konsekwencji prowadzące do sugestii, że świadek mógł nie dopuścić do znalezienia się w sytuacji, w której został poszkodowany, bądź mógł zastosować skuteczniejszą formę obrony. Należy też pamiętać, że forma pytań musi być dostosowana do poziomu intelektualnego świadka. W stosunku do świadków skłonnych do przesadnego dramatyzowania swoich przeżyć pomocne może być zadawanie pytań o konkretne fakty. Na koniec należy podkreślić, że nikt z nas nie jest całkowicie odporny na mechanizmy tworzenia stereotypów i uprzedzeń. Świadomość tego faktu może przyczynić się do bardziej obiektywnego spojrzenia na pokrzywdzonych przez osoby przesłuchujące, bez stawiania wstępnych i często fałszywych hipotez na ich temat. Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach Autorki są biegłymi psychologami, pracownikami Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna w Krakowie 6

9

10 KARTA PRAW DZIECKA OFIARY/ÂWIADKA PRZEST PSTWA Uznając za Konwencją o prawach dziecka że we wszystkich działaniach dotyczących dzieci sprawą nadrzędną jest najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka, uznając niezbywalne prawo każdego dziecka do ochrony przed wszelkimi formami dyskryminacji oraz przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy, zaniedbania, złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, uznając prawo dziecka do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach, które go dotyczą, przy czym jego opinie winny być przyjmowane z należytą wagą, wprowadzamy Kartę Praw Dziecka Ofiary/Świadka Przestępstwa. Art. 1. Dzieckiem w rozumieniu niniejszej Karty jest każda osoba, która uczestniczy w procedurach w roli pokrzywdzonego lub świadka przestępstwa i nie ukończyła 18. roku życia. Art. 2. Procedurą w rozumieniu niniejszej Karty jest każde postępowanie przygotowawcze i sądowe z udziałem dziecka, a także działania zmierzające do udzielenia mu pomocy i wsparcia przez instytucje/organizacje powołane do opieki nad dzieckiem. Art. 3. Dobro i bezpieczeństwo dziecka powinno być nadrzędną wartością we wszystkich procedurach podejmowanych wobec dziecka, zarówno dla organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, jak również dla instytucji/organizacji powołanych do opieki nad dzieckiem. Art. 4. Dziecko ma prawo do niedyskryminacji ze względu na rasę, narodowość, religię, pochodzenie społeczne, niepełnosprawność oraz na wszelkie inne cechy jego lub jego najbliższych. Art. 5. Dziecko ma prawo do poważnego traktowania i rzetelnej oceny wiarygodności jego wypowiedzi. Art. 6. Dziecko ma prawo do godnego traktowania, w szczególności do respektowania jego potrzeb w trakcie procedur. Art. 7. Dziecko ma prawo do wyrażenia swojego zdania oraz do tego, by rozważano jego zdanie w działaniach i decyzjach, które go dotyczą. Art. 8. Dziecko ma prawo do prywatności oraz ochrony jego wizerunku. Niedopuszczalne jest ujawnianie, udostępnianie, rozpowszechnianie jego danych osobowych, poza przypadkami wskazanymi w ustawie. Art. 9. Dziecko ma prawo do profesjonalnej pomocy psychologicznej, medycznej lub pedagogicznej w celu zminimalizowania skutków przestępstwa i konsekwencji uczestniczenia w procedurach. Art Dziecko ma prawo do informacji dotyczących jego udziału i roli w procedurze na poziomie dostosowanym do jego możliwości rozwojowych. 2. Dziecko należy poinformować w szczególności o prawie do odmowy składania zeznań lub odmowy odpowiedzi na pytania w sposób dostosowany do możliwości rozwojowych dziecka, o ile dziecko potrafi pojąć znaczenie tej informacji. Art Dziecko ma prawo do ochrony przed wiktymizacją wynikającą z prowadzenia procedur z jego udziałem. 2. Formą ochrony powinno być przesłuchanie dziecka przez przygotowane do tego osoby w przyjaznym pokoju przesłuchań. 3. Przez przyjazny pokój przesłuchań, o którym mowa w 2, rozumie się pomieszczenie dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka, niezwiększające stresu związanego z przesłuchaniem oraz przystosowane do rejestracji audiowizualnej przesłuchania. 4. Przesłuchanie dziecka powinno odbyć się tylko raz. Powtórzenie przesłuchania powinno odbywać się wyłącznie w przypadkach szczególnie uzasadnionych, wymienionych w ustawie. 5. Przebieg przesłuchania powinien być utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. Nagranie powinno obejmować całość przesłuchania. Art. 12. Dziecko ma prawo do bezpieczeństwa, w szczególności do izolacji od sprawcy przestępstwa. Art. 13. Dziecko ma prawo do kontaktu z osobami najbliższymi podczas trwających procedur. Prawo to może zostać ograniczone dla dobra dziecka lub dobra prowadzonego postępowania. Art. 14. Dziecko ma prawo do należytej reprezentacji podczas procedur, zwłaszcza podczas postępowania przygotowawczego i sądowego. Jeżeli rodzic/opiekun prawny nie może zapewnić należytej reprezentacji, do czynności z udziałem dziecka powinien zostać wyznaczony kurator. Karta Praw Dziecka Ofiary/Świadka Przestępstwa powstała w ramach programu Dziecko świadek szczególnej troski prowadzonego przez Fundację Dzieci Niczyje. Kartę objęło swoim patronatem Ministerstwo Sprawiedliwości. Projekt realizowany przy wsparciu Komisji Europejskiej Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa w ramach programu Prevention of and Fight against Crime. Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie jej autora. Komisja nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za jakiekolwiek użycie informacji w niej zawartych.

11 Andrzej Augustyniak, Marta Rychert Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. Choć niezbędne, dlaczego niewykorzystywane? Kiedyś do uzyskania miana przyjaznego pokoju przesłuchań dzieci wystarczył komplet dziecięcych mebli, kredki i kilka pluszaków. Dziś takie pokoje wyposażane są w nowoczesny sprzęt rejestrujący przesłuchania oraz poddawane procesowi certyfikacji. Podejście sędziów do problemu udziału pokrzywdzonych dzieci w procedurach sądowych zmienia się jednak dużo wolniej, niż standardy dotyczące pokoi. Czas na modyfikacje. Jeszcze 10 lat temu wielokrotne przesłuchiwanie dziecka w sali sądowej w obecności oskarżonego można było usprawiedliwić brakiem odpowiednich regulacji prawnych oraz brakiem faktycznych możliwości zapewnienia dziecku przyjaznych warunków przesłuchiwania. Dziś taka wymówka jest nieaktualna. Nowelizacją kodeksu postępowania karnego z 2003 r. wprowadzono obowiązek jednokrotnego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem na tle seksualnym (art. 185a k.p.k.), zaś nowelizacją z 2005 r. rozszerzono ten obowiązek na małoletnich pokrzywdzonych przestępstwem przeciwko rodzinie i opiece oraz wprowadzono obowiązek nagrywania przesłuchań prowadzonych w tym trybie (art pkt 2 k.p.k.). Obecnie w Polsce nie brak pokoi przystosowanych do przesłuchań małoletnich ofiar przestępstw. Tymczasem zdarza się, że część z tych pomieszczeń jest nieużywanych albo korzysta się z nich nieumiejętnie. Jedynym wytłumaczeniem odstępowania od takich przesłuchań może być nieznajomość procedur bądź brak wiary sędziów w sens wysiłku włożonego w odbieranie zeznań w przyjaznym pokoju. Z obserwacji osób zaangażowanych w promocję idei przyjaznych przesłuchań wynika, że unikanie przez sędziów prowadzenia przesłuchań w przyjaznych pokojach może też wynikać z niechęci do opuszczania budynku sądu, niechęci do sporządzania nagrania audiowizualnego, także ze zwykłego oportunizmu. Błędy w sposobie i procedurze przesłuchania dziecka mogą zaś wynikać ze złych przyzwyczajeń. Żaden z wymienionych powodów nie usprawiedliwia przy tym wadliwej praktyki. Pokój pokojowi nierówny Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci powstały po to, aby zapewnić małoletnim świadkom oraz ofiarom przestępstw warunki komfortowego przesłuchania, a sędziom możliwość zgromadzenia wiarygodnego i obszernego materiału dowodowego. Przesłuchanie w przyjaznych warunkach, pod okiem psychologa, zapewnia dziecku komfort, który przede wszystkim zwiększa jego zdolność do odtwarzania zdarzeń precyzuje Jolanta Zmarzlik, dyrektor ds. klinicznych Fundacji Dzieci Niczyje promującej ideę promocji przyjaznych pokoi przesłuchań. Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że w Polsce istnieje ok. 300 niebieskich pokoi prowadzonych przez komendy i komisariaty policji, sądy, samorządy oraz organizacje pozarządowe. Każdy z nich gwarantuje dzieciom lepsze warunki przesłuchania niż sala sądowa. Pokoje te powstały w ciągu kilku ostatnich lat (pierwsze na początku lat 90.), lecz ich poziom jest zróżnicowany. Większość, zgodnie z zaleceniami, wyposażono w meble i zabawki dostosowane do dzieci w różnym wieku, pomalowano też w spokojne, pastelowe kolory. Jednak wiele pokoi nie jest wyposażona w sprzęt umożliwiający nagrywanie przesłuchań, a jeżeli dokonanie nagrań audio-wideo jest możliwe, to format ich zapisu nie zawsze dostosowany jest do możliwości technicznych sprzętu używanego do odtwarzania nagrań w salach sądowych. Ministerstwo Sprawiedliwości i Fundacja Dzieci Niczyje, w ramach działającej od 2007 r. Koalicji na Rzecz Przyjaznego Przesłuchiwania Dzieci, opracowały więc standardy, jakie winno spełniać pomieszczenie służące do przeprowadzania przyjaznych przesłuchań. Po jego dwukrotnym skontrolowaniu przez psychologa wskazanego przez Fundację oraz prawnika z Ministerstwa Sprawiedliwości, pomieszczenie takie może otrzymać certyfikat przyjaznego pokoju przesłuchań. Do października 2011 r. certyfikaty przyznano 54 instytucjom dysponującym tego typu pokojami. Jakie standardy powinien spełniać certyfikowany pokój? Przede wszystkim winien być zlokalizowany poza budynkiem sądu, prokuratury czy komisariatu policji. Już samo wejście małoletniego świadka do tych instytucji może bowiem budzić w nim lęk i zakłócić, a nawet uniemożliwić prawidłowe przesłuchanie. W razie umiejscowienia przyjaznego pokoju w takim budynku, pokój koniecznie powinien mieć osobne wejście oraz ciągi komunikacyjne uniemożliwiające kontakt dziecka z oskarżonymi, podejrzanymi czy umundurowanymi funkcjonariuszami policji. Zgodnie z zaleceniami MS i FDN, w skład takiego pomieszczenia musi wchodzić pokój bezpośredniej rozmowy połączony lustrem weneckim bądź systemem audio-wideo z pokojem technicznym, poczekalnia (przedpokój) oraz toaleta (łazienka). Pokój przesłuchań i pokój techniczny powinny być wyposażone Fot. Wiesław Madej / Mawi Studio 9

12 Numer specjalny Fot. Wiesław Madej / Mavi Studio Po prawej: przyjazny pokój przesłuchań dzieci w Centrum Pomocy Dzieciom Mazowiecka w Warszawie; po lewej i na poprzedniej stronie: przyjazny pokój w Sądzie Rejonowym w Mielcu Fot. Krzysztof Wojciewski w sprzęt umożliwiający utrwalanie obrazu i dźwięku, w szczególności mimikę twarzy dziecka, a także w sprzęt umożliwiający kontakt osób znajdujących się w pokoju technicznym z sędzią i psychologiem. Przesłuchanie winno być zarejestrowane w taki sposób, by możliwe było odtworzenie nagrania w sali sądowej bądź w prokuraturze. Przyjazny pokój powinien być również wyposażony w meble dla świadków w wieku od 5 do 15 lat (czyli zarówno małych dzieci, jak i nastolatków) oraz dla dwóch osób dorosłych (sędziego i psychologa), także w materiały pomocne w pozyskaniu informacji od dzieci (papier, środki pisarskie, lalki, itp.). Rozmowa, nie przesłuchanie Ważnym elementem procesu certyfikacji jest ocena sposobu prowadzenia przesłuchań w przyjaznym pokoju. Nawet najpiękniejsze pomieszczenie wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt nagrywający nie gwarantuje bowiem należytego sposobu przesłuchania dziecka, ani nie zwalnia sędziego i psychologa uczestniczących w tej czynności z właściwego przygotowania się do niej. Biegły psycholog przed zbadaniem dziecka powinien mieć możliwość zapoznania się z aktami, zaś po badaniu, ale jeszcze przed przesłu- Praktyka: kiedy sprawca jest nieletni Czym różni się sytuacja 13-letniej ofiary przestępstwa dokonanego przez dorosłego sprawcę od sytuacji takiej osoby pokrzywdzonej przez nieletniego? W trybie art. 185a k.p.k. dziecko przesłuchiwane jest tylko raz, w przyjaznych dla niego warunkach, zaś z przesłuchania sporządzane jest nagranie służące jako dowód w sprawie i umożliwiające odstąpienie od przesłuchiwania małoletniego świadka w przyszłości. Z kolei dziecko pokrzywdzone podobnym czynem zabronionym, jeśli dopuszcza się niego nieletni sprawca, takich gwarancji w obowiązującym stanie prawnym już nie ma. Skąpe regulacje kodeksowe nie powinny jednak zwalniać z dbałości o dobro dziecka w sytuacjach nieuregulowanych przepisami. Dlatego przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości apelują, by z przyjaznych pokoi przesłuchań korzystali również sędziowie rodzinni mający na co dzień kontakt z nieletnimi sprawcami i ich małoletnimi ofiarami. Efekt? Do takich przesłuchań, choć nieuregulowanych w przepisach, dochodzi w Polsce coraz częściej. Z kolei to, czy sędziowie rodzinni będą mogli w codziennej praktyce korzystać z przyjaznych pokoi, zależy wyłącznie od przewodniczących wydziałów oraz ich dobrej współpracy z podmiotami dysponującymi takimi pokojami. chaniem, koniecznie powinien porozmawiać z sędzią, z którym wspólnie ustali taktykę przesłuchania wyjaśnia Jolanta Zmarzlik. W czasie przesłuchania sędzia i biegły powinni dostosować język oraz sposób rozmowy do możliwości rozwojowych i intelektualnych dziecka. Dzieci do 10 roku życia nie posiadają zdolności abstrakcyjnego myślenia. O wartościach takich jak czas, ilość czy odległość należy z nimi rozmawiać operując przykładami. Nie można też z góry zakładać, że dziecko kłamie, gdy mówi rzeczy nieprawdopodobne. Zadaniem sędziego i psychologa jest oddzielenie prawdy od fantazji, która jest naturalną reakcją dziecka na silne emocje związane z wydarzeniami, o których opowiada dodaje Zmarzlik. W przesłuchaniu świadka może wziąć udział również prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, a także przedstawiciel ustawowy małoletniego. W przypadku małoletniego świadka wszyscy oni winni przebywać w pomieszczeniu technicznym zlokalizowanym przy przyjaznym pokoju. Zdarza się tymczasem, że w małym pokoju przesłuchań sędziowie sadzają dziecko, biegłego psychologa, rodziców, prokuratora i jeszcze protokolanta. Ten błąd, wynikający po prostu z nieznajomości przepisów, znacznie utrudnia przesłuchanie zauważa Jolanta Zmarzlik. Przesłuchanie dziecka jest procesem skomplikowanym, wymagającym dodatkowych kwalifikacji osób je przeprowadzających. Dlatego, działająca przy Fundacji Dzieci Niczyje, Rada Ekspertów ds. Ochrony Dzieci-Ofiar Przestępstw, której członkami są również przedstawiciele Ministra Sprawiedliwości, opracowała standardy przesłuchiwania małoletnich świadków w trybie art. 185a i 185b Kodeksu postępowania karnego. Standardy te, po otrzymaniu rekomendacji Ministra Sprawiedliwości, w październiku 2010 r. przesłane zostały do wszystkich sądów w Polsce. Zgodnie z tymi standardami, przesłuchanie małoletnich świadków i ofiar przestępstw powinno być prowadzone w sposób zgodny z systemem prawnym oraz standardami europejskimi i międzynarodowymi, umożliwiający pozyskanie wartościowego materiału dowodowego. Przesłuchanie takie powinno odpowiadać możliwościom rozwojowym przesłuchiwanego dziecka i gwarantować ochronę praw dziecka, ze szczególną dbałością o unikanie jego wtórnej traumatyzacji wynikającej z udziału w procedurach prawnych. Autorzy standardów podkreślają również, by przesłuchanie dziecka prowadzone było przy pełnym oraz właściwym wykorzystaniu możliwości lokalowo-technicznych przyjaznego pokoju przesłuchań dzieci, z dbałością o wyeliminowanie okoliczności mogących skutkować koniecznością przeprowadzenia kolejnych przesłuchań. 10

13 Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Znajomość standardów przesłuchiwania dzieci pozwala uniknąć wielu komplikacji w czasie późniejszego procesu. Dla przykładu, przygotowanie materiału dowodowego tak, by w trakcie przesłuchania dokonywanego przez sąd w toku postępowania przygotowawczego sprawca miał już przedstawiony zarzut i zapewnionego obrońcę, pozwala uniknąć ponownego przesłuchania dziecka właśnie z powodu braku udziału obrońcy w pierwszym przesłuchaniu. Pamiętać też należy, że w razie przedstawienia zarzutów jednemu z rodziców dziecka, sąd winien wyznaczyć małoletniemu kuratora, bowiem drugi rodzic nie może w tej sytuacji reprezentować przesłuchiwanego. Z sądu do pokoju Dlaczego niektóre przyjazne pokoje przesłuchań stoją puste, a do innych trzeba czekać kilka dni na możliwość przesłuchania dziecka? Taka sytuacja często wynika z wadliwej współpracy podmiotów zarządzających pokojami z sądami albo po prostu z braku takiej współpracy. Z jednej strony podmioty prowadzące pokoje powinny je promować w sądach i zachęcać do korzystania ze swoich usług, z drugiej sędziowie powinni być przekonani do celowości prowadzenia przyjaznych przesłuchań. Kluczową barierą powodującą niechęć sędziów do przesłuchiwania w przyjaznych pokojach jest ich nieznajomość psychiki dzieci. Wielu sędziów uważa, że przyjazny pokój to miejsce jak najbardziej odpowiednie do słuchania dziecka pięcio- czy sześcioletniego, ale ich zdaniem dwunastolatek powinien być już przesłuchiwany w sali sądowej twierdzi Jolanta Zmarzlik. Dodatkowo, w programie kształcenia sędziów jest za mało zajęć z zakresu psychologii, zwłaszcza psychologii dziecięcej. W efekcie sędziowie doskonale radzący sobie w sali sądowej nie wiedzą jak zachować się przesłuchując dziecko. W przyjaznym pokoju nie mogą straszyć karami porządkowymi, muszą też zejść na poziom wzrokowy dziecka, a to dla nich sytuacja nietypowa dodaje Zmarzlik. Sędzia Tomasz Kudla z Sądu Okręgowego w Krakowie, zwolennik idei przyjaznych pokoi, wyjaśnia, że niejednokrotnie dla sędziów przyzwyczajonych do występowania w togach i uzbrojenia w środki dyscyplinujące przewidziane w k.p.k., przesłuchiwanie dziecka w przyjaznym pokoju zlokalizowanym poza sądem jest sytuacją niestandardową, a przez to bywa stresujące. W czasie takich przesłuchań sędziowie często nie wiedzą, jak z dziećmi rozmawiać. Stosują jedną z dwóch błędnych taktyk albo używają zbyt infantylnego języka, albo posługują się słownictwem typowym dla sali rozpraw. Zdarzają się sytuacje, gdy sędziowie pytają dziecko np. o formę własności mieszkania rodziców. Z powodu obaw czy braku umiejętności wielu z nich rezygnuje z prowadzenia przesłuchań poza gmachem sądu mówi sędzia Kudła. Bez wątpienia rezygnacja z przeprowadzenia przesłuchania dziecka w przyjaznym pokoju powoduje negatywne, dwojakiego rodzaju skutki. Z jednej strony wiąże się z przykrymi konsekwencjami psychologicznymi i skutkuje jego wtórną wiktymizacją, z drugiej zmniejsza zdolność małoletniego do odtwarzania faktów, wpływając tym samym na jakość materiału dowodowego. Jeżeli więc nie z powodu ujemnych konsekwencji dla psychiki dziecka, to może z powodów czysto procesowych warto uznać, że przyjazne przesłuchiwanie małoletnich jest rozwiązaniem, dla którego nie ma alternatywy? Andrzej Augustyniak, Marta Rychert Autor jest prokuratorem, głównym specjalistą w Departamencie Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości odpowiedzialnym za program przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci. Autorka jest dziennikarką, studentką WPiA UW Fot. Jerzy Ruciński Dziecko świadek szczególny Rozmowa z Tomaszem Kudlą, sędzią Sądu Okręgowego w Krakowie Dlaczego niektórzy sędziowie unikają przesłuchiwania dzieci w przyjaznych pokojach? Nie znajduję żadnego racjonalnego wytłumaczenia takich sytuacji. Być może to z powodu błędnego przekonania, że takie same wyniki przesłuchania można uzyskać w sądowym gabinecie czy w sali rozpraw? U podstaw takiego przekonania leży pewnie zwykłe lenistwo związane z koniecznością wyjścia poza budynek sądu, czasem też niechęć do uczestnictwa w nagraniu audiowizualnym. Sędziowie boją się technologii? Nie są do niej przyzwyczajeni i wolą korzystać z pomocy protokolanta. Tymczasem przerywanie rozmowy w celu dyktowania protokołu zaburza dialog z dzieckiem i nie jest dla przesłuchiwanego sytuacją zrozumiałą psychologicznie. Sędziowie często nie zdają sobie też sprawy z tego, że pewne istotne elementy zachowania dziecka trudno jest zauważyć od razu, ujawniają się one dopiero podczas przeglądania nagrania. Z punktu widzenia psychologa istotne jest bowiem każde zachowanie przesłuchiwanego czy dziecko macha nóżkami, wyłamuje paluszki, zwleka z odpowiedzią, itd. Poza tym, podczas odtwarzania zarejestrowanego przesłuchania widać, czy sędzia prowadził je prawidłowo i czy był do niego należycie przygotowany. Analizując na potrzeby projektu Ministerstwa Sprawiedliwości nagrania z przyjaznych pokoi porównywaliśmy treść zarejestrowanych przesłuchań z treścią równolegle sporządzanych protokołów. Okazuje się, że protokoły nie odzwierciedlają treści przesłuchań. Sytuacja autentyczna, na pytanie: czy tatuś wkładał Ci paluszki tam dziecko kiwnęło twierdząco głową. W protokole zapisano zaś, że dziecko odpowiedziało: tak, często. Jak przekonać sędziów do konieczności przesłuchiwania dzieci w przyjaznych pokojach? Wcale nie trzeba ich przekonywać, bo kiedy raz czy dwa przesłuchają dziecko w takim pokoju, sami bez trudu zauważą ogromną różnicę. To kwestia szkoleń i informacji, czasem po prostu przełamania obaw związanych z przesłuchaniem poza salą rozpraw. Na szczęście coraz więcej sędziów akceptuje ideę przesłuchiwania dzieci w przyjaznych pokojach. Odpowiednie przygotowanie sędziego jest oczywiście najważniejszym warunkiem powodzenia takiego przesłuchania. Chodzi tu zarówno o jego znajomość psychiki dzieci, empatię i umiejętność kontaktu w dzieckiem, jak i po prostu o dokładne zapoznanie się z aktami sprawy. Sędzia powinien być szczególnie wrażliwy na potrzeby takiego świadka, poważnie podchodzić do zjawiska wtórnej wiktymizacji, przede wszystkim wiedzieć, na czym to zjawisko polega. Proszę zwrócić uwagę, że relacja dziecka, którą składa sędziemu, nie jest pierwszą, ale którąś z kolei jego relacją. Najpierw informuje matkę czy babcię o przykrym zdarzeniu, potem rodzina często konfrontuje dziecko ze sprawcą, by zweryfikować jego opowieści, później małoletni opowiada tę samą historię policji. To wszystko bolesne przeżycia nawet dla dorosłego, dlatego starajmy się zapewnić dziecku odrobinę komfortu w tego typu sytuacjach. Czy standardy przesłuchania dziecka zapisane w k.p.k. są wystarczające? Tak, choć namawiam, by nie ograniczać się do skąpych przepisów proceduralnych, ale wykraczać poza nie, oczywiście przy zachowaniu zdrowego rozsądku. Byłem kiedyś świadkiem sytuacji, w której policja, chcąc pomóc matce i dziecku, zawiozła ich do przyjaznego pokoju radiowozem. Cel był godny pochwały, jednak w tym wypadku środek okazał się nienajlepszy. Dziecko po dotarciu do pokoju nie chciało rozmawiać, kompletnie się zablokowało. Okazało się, że w domu straszono je policją, mówiono: jak będziesz niegrzeczny, to przyjdzie pan policjant i zabierze cię radiowozem. Przesłuchanie małoletniego wymaga od nas przede wszystkim elastyczności. Dla przykładu, kiedy dziecko się zablokuje, trzeba przerwać przesłuchanie i przesunąć je na inny termin. Z tego, że w Kodeksie mówi się o jednokrotnym przesłuchaniu, nie wynika, że nie można go przeprowadzić w kilku sesjach. Sędzia Tomasz Kudła od września 2009 r. do maja 2010 r. prowadził warsztaty na temat przesłuchiwania małoletnich świadków w ramach cyklu szkoleń dla sędziów, prokuratorów, policjantów oraz kuratorów pt. Metodologia pracy z osobą pokrzywdzoną przestępstwem, których organizatorem był Departament Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości 11

14 Numer specjalny Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka Ośrodki Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem dlaczego warto kierować do nich ofiary? Nowoczesny system wsparcia dla pokrzywdzonych oparty o sieć 16 specjalistycznych ośrodków pomocy już działa. Nadszedł czas, by przekonać urzędników sądowych, sędziów i prokuratorów o celowości kierowania do tych ośrodków ofiar przestępstw. Fot. Krzysztof Wojciewski (x2) Od kilku lat Ministerstwo Sprawiedliwości propaguje najlepsze praktyki w dziedzinie ochrony osób pokrzywdzonych przestępstwem. W 2008 r., w ramach implementacji decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym (2001/220/WSiSW), Ministerstwo zrealizowało projekt Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw. Jego podstawą było utworzenie sieci 16 Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem, po jednym w każdym województwie. Każdy z takich ośrodków prowadzony jest przez organizację pozarządową wyłonioną w publicznym przetargu, zaś jego działalność autoryzowana jest przez Ministerstwo Sprawiedliwości oraz dofinansowana została ze środków europejskich. Profesjonalne zaplecze, jakim dysponują organizacje pozarządowe prowadzące placówki, w połączeniu ze wsparciem resortu sprawiedliwości, skutkuje realną pomocą, którą otrzymują pokrzywdzeni przestępstwem zgłaszający się do ośrodków. Pomoc, która procentuje O tym, że rola państwa w procesie wsparcia osoby pokrzywdzonej przestępstwem nie ogranicza się tylko do zapewnienia sprawiedliwego procesu i szybkiego osądzenia sprawcy, nie trzeba nikogo przekonywać. Często taka osoba zgłasza się bezpośrednio do sądu lub prokuratury z prośbą o pomoc prawnopsychologiczną bądź informację, gdzie takiej pomocy szukać. Okazuje się, że pracownicy tych instytucji nie zawsze chcą lub wiedzą, co odpowiadać. Warto, by w takich sytuacjach pamiętali o Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw. Czasem bywa i tak, że sędzia czy prokurator w obawie przed posądzeniem o brak bezstronności lub udzielanie po- rad prawnych woli zbyć pokrzywdzonego ogólnym odesłaniem do najbliższego komisariatu policji (ew. ośrodka pomocy społecznej), niż szczegółowo wyjaśnić takiej osobie jej prawa i wskazać dalsze możliwości działania. Odesłanie pokrzywdzonego do najbliższego ośrodka pomocy rozwiewa dylemat braku bezstronności. Warunkiem koniecznym jest jednak poinformowanie pokrzywdzonego o funkcjonowaniu Sieci i np. wskazanie adresu najbliższego ośrodka. Informowanie o dostępnej pomocy, w przeciwieństwie do samego jej udzielania, to jeden z podstawowych obowiązków osób zatrudnionych w instytucjach wymiaru sprawiedliwości. Wielu pokrzywdzonych nie wie, gdzie szukać pomocy prawnej i psychologicznej, zaś urzędników sądów i prokuratury, w tym samych sędziów i prokuratorów, uważa za jedyne źródło rzetelnej informacji w tym przedmiocie. W sieci wsparcia Wyłączną troską organizacji prowadzących Ośrodki Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem jest bezpłatne wspieranie ofiar, a także wyrobienie w lokalnej społeczności przekonania, że proszenie o pomoc nie przynosi ujmy. Osoby zgłaszające się do tych ośrodków potrzebują zazwyczaj fachowej pomocy ze strony ekspertów (psychologów, prawników etc.), dlatego też pracownicy ośrodków nawiązują współpracę z innymi podmiotami, organizacjami i instytucjami, w tym samorządowymi. W celu zachęcenia pokrzywdzonych do korzystania z oferowanej pomocy, a jednocześnie przybliżenia jej wszystkim potrzebującym, wiele ośrodków tworzy swoje filie i oddziały na terenie województw, w których działają. Szczególnie aktywne są tu ośrodki w Szczecinie, Gdańsku, Toruniu i Łodzi. Takie dzia- 12

15 Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości łania przyczyniają się do budowy lokalnej sieci pomocy, a tym samym do rozwoju krajowego systemu wsparcia. Aby dodatkowo ułatwić niesienie pomocy ofiarom przestępstw, Ministerstwo Sprawiedliwości podpisało porozumienie z Naczelną Radą Adwokacką oraz Krajową Radą Radców Prawnych, którego stroną byli również koordynatorzy ośrodków pomocy. Na mocy porozumienia izby adwokackie i okręgowe izby radców prawnych oddelegowały do współpracy z ośrodkami swoich członków, w tym aplikantów adwokackich i radcowskich, którzy świadczą w nich bezpłatne porady prawne. Pierwsze rezultaty współpracy ze środowiskiem prawniczym były widoczne już w trakcie organizowanych corocznie obchodów Tygodnia Pomocy Ofiarom Przestępstw, podczas których specjaliści udzielili fachową pomoc znacznej liczbie pokrzywdzonych. Warto wspomnieć, że niektóre ośrodki zawiązały stowarzyszenie pod nazwą Ogólnopolski Związek Pomocy Pokrzywdzonym Przestępstwem Subvenia Victima, które od czerwca 2011 r. jest członkiem międzynarodowej organizacji Victim Support Europe zrzeszającej 28 organizacji pozarządowych z 22 państw, w znakomitej większości należących do Unii Europejskiej. Działalność VSE ma na celu promowanie praw ofiar przestępstw oraz efektywnych metod pomocy pokrzywdzonym. Zawiązanie stowarzyszenia umożliwia wymianę tak między ośrodkami, jak i z organizacjami międzynarodowymi dobrych praktyk w zakresie pomocy pokrzywdzonym, jak również usprawnienie krajowego systemu pomocy ofiarom przestępstw. Plany na przyszłość Pracownicy Ministerstwa Sprawiedliwości zaangażowani w ideę pomocy pokrzywdzonym mają pełną świadomość, że dotychczasowe działania w ramach Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw nie wyczerpują wszystkich potrzeb w tym zakresie. Dlatego też w planach jest m.in. dalsze wzmocnienie procesowej pozycji pokrzywdzonych, w tym opracowanie standardów postępowania z poszczególnymi kategoriami ofiar przestępstw. Bardzo ważnym elementem mającym na celu wzmocnienie funkcjonowania m.in. Ośrodków Pomocy jest wejście w życie 1 stycznia 2012 r. rozporządzenia dotyczącego utworzenia Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Środki tego funduszu, pochodzące z zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa nawiązek, będą mogły wesprzeć działalność organizacji pozarządowych świadczących pomoc ofiarom przestępstw. Ministerstwo Sprawiedliwości planuje również zawrzeć z Komisją Europejską umowę na lata , której przed- Karta dla ofiar przemocy w rodzinie W celu wzmocnienia i skoordynowania działań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości nawiązało ścisłą współpracę z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej. Efekt? Porozumienie o współpracy na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie zawarte pomiędzy resortami 15 września 2011 r. W ostatnim czasie ministerstwa przygotowały broszurę pt. Karta Praw Osób Dotkniętych Przemocą w Rodzinie zawierającą m.in. wyszczególnienie podstawowych uprawnień ofiar przemocy w rodzinie oraz listę placówek świadczących pomoc w tego rodzaju sprawach. Karta jest dystrybuowana do sądów powszechnych i urzędów marszałkowskich, skąd ma zostać rozesłana do Specjalistycznych Ośrodków Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie i innych placówek pomocowych nadzorowanych przez Ministerstwo Pracy i Pomocy Społecznej. 30 tys. egzemplarzy Karty zostało już przekazanych do Komendy Głównej Policji celem rozpowszechnienia w podległych jej jednostkach. Karta jest również dostępna w wersji elektronicznej na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości ( zakładka Działalność Przeciwdziałanie Przemocy w Rodzinie ). Oba ministerstwa pracują aktualnie nad przygotowaniem poradnika dla pokrzywdzonych przemocą w rodzinie zawierającego opis praw takich osób na wszystkich etapach postępowania karnego, a także opis ich praw socjalnych. miotem będzie dofinansowanie projektu pt. Wzmacnianie i rozbudowa Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw w Polsce. Cel projektu to m.in. rozbudowa sieci poprzez tworzenie na szczeblu powiatowym nowych filii ośrodków. Projekt przewiduje także przeprowadzenie 11. trzydniowych cykli szkoleniowych, których grupą docelową będą sędziowie, prokuratorzy, kuratorzy sądowi, funkcjonariusze policji, pracownicy socjalni, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz wolontariusze z Ośrodków Pomocy. Tematyka szkoleń obejmie m.in. omówienie problematyki ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw. Co innowacyjne, szkolenia prowadzone będą w mieszanych grupach zawodowych, a więc przyczynią się do integracji osób i instytucji działających na rzecz pokrzywdzonych. Opisane powyżej działania te podjęte i te planowane uprawniają do twierdzenia, że funkcjonujący w Polsce system pomocy prawno-psychologicznej ofiarom przestępstw jest nowoczesny i perspektywiczny. By był coraz bardziej skuteczny, potrzeba zaangażowania lokalnych środowisk, w tym również środowiska sędziowskiego i prokuratorskiego. Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka Autorka jest pracownikiem Wydziału Informacji w Ministerstwie Sprawiedliwości, autor Wydziału ds. Pokrzywdzonych Przestępstwem w Departamencie Praw Człowieka MS Fot. Krzysztof Wojciewski (x2) 13

16 Zapraszamy na zmodernizowaną stronę internetową Ministerstwa Sprawiedliwości Zajrzyj, a znajdziesz: aktualne informacje na temat działalności resortu łatwy dostęp do bazy projektów aktów prawnych aktualną i przejrzystą listę teleadresową sądów powszechnych, tłumaczy przysięgłych, komorników sądowych, syndyków przeglądarkę ksiąg wieczystych wyszukiwarkę podmiotów wpisanych do KRS Ministerstwo Sprawiedliwości, Aleje Ujazdowskie 11, Warszawa Modernizacja strony współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

17 Mariusz Jałoszewski, Aneta Dróbecka Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Pomoc w Internecie nowa odsłona strony dla pokrzywdzonych Ofiary przestępstw zasługują na szybkie i skuteczne wsparcie ze strony państwa. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało modernizację popularnej strony Od lat priorytetem działań Ministerstwa Sprawiedliwości jest poprawa sytuacji osób pokrzywdzonych przestępstwem. cel ten, obok podejmowania licznych akcji edukacyjnych, realizowany jest również przy pomocy publikacji zamieszczanych na utworzonym przed trzema laty portalu www. pokrzywdzeni.gov.pl. Na portalu zgromadzono w jednym miejscu wszelkie informacje, jakich może potrzebować ofiara przestępstwa, przede wszystkim zaś dokładne wskazówki na temat tego, gdzie taka osoba znajdzie fachową pomoc. od początku uruchomienia stronę odwiedziło kilkaset tysięcy użytkowników, zaś co miesiąc zagląda na nią średnio ok. 7 tys. osób. Z uwagi na to zainteresowanie przedstawiciele Ministerstwa zdecydowali o modernizacji portalu tak, by stał się jeszcze bardziej przyjazny i w pełni odpowiadał oczekiwaniom pokrzywdzonych. Projekt nowego serwisu powstał we współpracy z Wydziałem Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, zaś jego wykonanie dofinansowano ze środków unijnych. Nowe oblicze wsparcia W nowym kształcie strona działa od 22 września br. jej zaletą jest stonowana szata graficzna i przemyślana, niewielka ilość zakładek na stronie głównej, co sprawia, że portal jest przejrzysty i prosty w obsłudze. Na jego stronie głównej, obok uzupełnianych na bieżąco informacji w dziale aktualności, można znaleźć zakładki dedykowane poszczególnym rodzajom przestępstw, np. przemocy domowej czy wypadkom komunikacyjnym. takie rozwiązanie ma ułatwić użytkownikom identyfikację sytuacji, w której się znaleźli. Po otwarciu każdej z zakładek użytkownik dowiaduje się najpierw o informacjach podstawowych charakterystycz- nych dla danego rodzaju przestępstwa, następnie otrzymuje wskazówki dalszego postępowania, wreszcie może zapoznać się z adresami placówek zajmujących się świadczeniem pomocy. Nowością na portalu jest zakładka dla dzieci, w której zamieszczono informacje o prawach i obowiązkach najmłodszych ofiar przemocy bądź jej świadków. Zaletą odnowionej strony jest to, że publikowane informacje napisano prostym, nieprawniczym językiem, dzięki czemu są one zrozumiałe dla przeciętnego obywatela. Zapoznając się z nimi, poprzez lekturę przykładów z życia wziętych, każdy użytkownik może jednocześnie stwierdzić, czy jest osobą pokrzywdzoną, a jeśli tak, to jakiego rodzaju przestępstwem. ofiary przestępstw dowiadują się również, co mogą zrobić, by zmienić swoją sytuację, w tym jakie dokumenty i do których instytucji należy złożyć. Na stronie udostępniono gotowe wzory, np. pozwu, apelacji, skarg czy wniosków. Strona pozwala również na szybkie wyszukanie najbliższej placówki pomocy, organizacji pozarządowej, policji, ośrodka pomocy społecznej, izby przyjęć lub sądu. Portal zawiera ich adresy oraz mapkę z ich dokładną lokalizacją. W trosce o bezpieczeństwo odwiedzających portal, zwłaszcza osób dotkniętych przemocą w rodzinie, administratorzy strony udostępnili przycisk, który umożliwia pokrzywdzonemu natychmiastowe opuszczenie strony. obecnie trwają prace nad wprowadzeniem opcji, która pozwoli na jednoczesne usunięcie z komputera użytkownika historii przeglądania portalu. Wszystko po to, aby oprawca nie dowiedział się, że jego ofiara szuka pomocy. Mamy nadzieję, że strona stanie się głównym źródłem informacji dla pokrzywdzonych w Polsce. Teraz jest bardziej przejrzysta, użyteczna, ma rozszerzone informacje i pozwala łatwo dotrzeć do placówek, w których pokrzywdzony otrzyma pomoc mówi Marzena 15

18 Numer specjalny Internet z pomocą Statystyka korzystania ze strony w okresie od 1 stycznia 2011 do 18 października 2011 r. Odwiedziny: Odsłony (ilość otwartych zakładek i dokumentów na stronie): Średni czas spędzony na stronie: 2 minuty 19 sekund Liczba nowych odwiedzin: 79,23 proc. Sposób dotarcia użytkownika na stronę: 70,12 proc. poprzez wyszukiwarki, 15,82 proc. witryny odsyłające, 14,06 proc. odwiedziny bezpośrednie. Coraz częściej szukający pomocy trafiają na stronę przez odesłania ze strony internetowej stowarzyszenia Niebieska Linia (6,9 tys. odwiedzających, czyli ok. 10 proc.), również strony internetowe sądów powszechnych, prokuratur, policji, Ministerstwa Sprawiedliwości, urzędów miejskich, fora internetowe czy choćby przez popularny portal społecznościowy Facebook. W sumie użytkownicy korzystali z odesłań z 465 różnych stron internetowych. Kruk, wicedyrektor Departamentu Praw Człowieka w Ministerstwie Sprawiedliwości. Strona ma być jednym z elementów systemu pomocy poszkodowanym, który wzmocni pozycję ofiar, zwłaszcza dotkniętych przemocą w rodzinie. Statystyk odsłon zmodernizowanej strony jeszcze nie ma, choć do Ministerstwa napływają pozytywne opinie jej użytkowników. Zainteresowani przekazaniem swoich uwag mogą skorzystać z formularza kontaktowego dostępnego na Internetowe działania Ministerstwa Sprawiedliwości pozytywnie oceniane są przez organizacje pozarządowe zaangażowa- ne w tzw. Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw, a więc prowadzące, dofinansowane przez resort, wojewódzkie ośrodki pomocy dla pokrzywdzonych. Funkcjonowanie przyjaznej i łatwej w odbiorze dla tzw. zwykłych obywateli strony internetowej przekłada się na lepszą pomoc pokrzywdzonym. Zaletą portalu jest jego interaktywność, ma on również przydatną wyszukiwarkę oraz ciekawą zakładkę dla dzieci mówi Urszula Paździerz z Katolickiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom Potrzebującym AGAPE w Lublinie. Elżbieta Jacewicz z toruńskiego stowarzyszenia Azyl na Rzecz Pomocy Kobietom i Dzieciom Ofiarom Przemocy dodaje: Strona jest bardzo przydatna, wiele osób przyznaje, że właśnie dzięki niej znalazło nasz ośrodek. Można lepiej? Odnowiona strona dedykowana osobom pokrzywdzonym ma spore szanse stać się przyjaznym i podstawowym kompendium wiedzy dla ofiar przestępstw w Polsce. Być może warto w przyszłości rozważyć, czy zgodnie z opiniami niektórych użytkowników portalu jeszcze bardziej nie uprościć terminologii używanej w zamieszczanych informacjach, albo też opisu poszczególnych haseł. Serwis nie jest przecież inicjatywą dla profesjonalistów, stąd założyć można, że nie wszyscy jego użytkownicy będą rozumieć takie terminy jak np. powództwo adhezyjne czy przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece. Mariusz Jałoszewski, Aneta Dróbecka Autor jest dziennikarzem, autorka pracownikiem Wydziału Informacji w Ministerstwie Sprawiedliwości 16

19 Marzena Mazur Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości Kompensata dla ofiar przestępstw. Co sprawdzone, a co wymaga poprawy? Kompensata to podstawowy instrument prawny zwiększający pozycję procesową ofiar przestępstw wobec ich sprawców. Niestety, pokrzywdzeni nie mają świadomości istnienia tego środka. Jak upowszechnić ubieganie się o kompensatę? Przez lata wiele państw europy, skupiając się na stworzeniu wszechstronnego systemu resocjalizacji sprawców, zaniedbywało osoby pokrzywdzone. dopiero odnosząca się do instytucji kompensaty dyrektywa Rady Unii europejskiej nr 2004/80/We z dnia 29 kwietnia 2004 r. istotnie wzmocniła pozycję ofiar przestępstw w postępowaniu karnym. dyrektywa nałożyła na państwa członkowskie Ue obowiązek stworzenia programów odszkodowawczych dla ofiar przestępstw umyślnych popełnionych z użyciem przemocy, które zapewnią ofiarom słuszne i odpowiednie odszkodowanie. Uprawnienie do dochodzenia odszkodowania powinno przy tym powstawać zarówno w przypadkach zdarzeń o charakterze krajowym, jak i transgranicznym. instytucja kompensaty trafiła do polskiego porządku prawnego już rok później. W dniu 7 lipca 2005 r. Sejm uchwalił ustawę o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw. Weszła ona w życie 21 września 2005 r. (dz. U. Nr 169, poz z późn. zm.), zaś 3 kwietnia 2009 r. doczekała się zasadniczej nowelizacji (dz. U. Nr 79, poz. 665). Standard ponadeuropejski W myśl ustawy, kompensata jest świadczeniem pieniężnym przyznawanym ofierze lub osobie jej najbliższej (art. 2). Przyznaje się ją jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub kosztów związanych z leczeniem i rehabilitacją oraz kosztów pogrzebu od sprawcy lub sprawców przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej albo z innego źródła lub tytułu, niezależnie od tego, czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, oskarżeni lub skazani (art. 5). Przed nowelizacją w 2009 r. kompensata nie obejmowała kosztów rehabilitacji. Ponadto, pierwotnie ofiarą w rozumieniu ustawy była osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art i art kodeksu karnego. Nowelizacją ustawodawca rozszerzył zakres przedmiotowy ustawy o przestępstwa nieumyślne, jak również wskazał, że przestępstwo nie musi być popełnione z użyciem przemocy. tym samym wzrosła liczba sytuacji, w których pokrzywdzony może uzyskać kompensatę, zaś polska ustawa stała się znacznie korzystniejsza dla ofiar przestępstw niż standardy określone dyrektywą Rady Ue. kompensatę przyznaje się, jeżeli przestępstwo zostało popełnione na terytorium RP na szkodę osoby mającej obywatelstwo polskie lub obywatelstwo innego państwa członkowskiego Ue (art. 4). Przed nowelizacją ustawy organem właściwym w tego typu sprawach był sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Biorąc pod uwagę dobro osoby pokrzywdzonej przestępstwem, w 2009 r. zmieniono właściwość miejscową sądu na rzecz sądu rejonowego miejsca zamieszkania osoby uprawnionej (art. 8). kompensata nie może przekroczyć 12 tys. zł i wypłacana jest ze środków budżetu państwa (art. 6 i 12). Przyznanie kompensaty pokrzywdzonemu skutkuje wystąpieniem roszczenia zwrotnego Skarbu Państwa względem sprawcy przestępstwa (art. 14). Wniosków niewiele analizując dane statystyczne dot. wpływu wniosków o przyznanie kompensaty do sądów rejonowych w latach , stwierdzić należy, że wpływ ten jest niestety niewielki, w dodatku wykazuje tendencję spadkową. W 2006 r. wniosków było 322, w 2007 r. 251, w 2008 r. 148, w 2009 r. 164, zaś w roku 2010 zaledwie 161. tendencję wzrostową można natomiast zaobserwować w zakresie wysokości zasądzonych kompensat (2006 r zł, 2007 r zł, 2008 r zł, 2009 r zł). Niewielka liczba wniosków o kompensatę najprawdopodobniej wynika z braku powszechnej wiedzy na temat możliwości uzyskania tego świadczenia. Z jednej strony można przypuszczać, że osoby pokrzywdzone przestępstwem lub osoby im najbliższe nie wiedzą o przysługującym im prawie. Z drugiej prawdopodobne jest, że mając kontakt z organami państwowymi lub innymi instytucjami, które dysponują wiedzą w zakresie kompensaty, uprawnieni nie są wystarczająco informowani o warunkach jej uzyskania. W Ministerstwie Sprawiedliwości podjęto więc działania zmierzające do upowszechnienia wiedzy nt. kompensaty po- Rys. Łukasz jagielski 17

20 Numer specjalny przez zamieszczenie stosownych informacji w druku pouczenia dla pokrzywdzonych o przysługujących im prawach oraz na stronach internetowych resortu ( W ramach szkolenia Metodologia pracy z osobą pokrzywdzoną przestępstwem Ministerstwo poinformowało też ok. tysiąca sędziów, prokuratorów, kuratorów sądowych, funkcjonariuszy policji, pracowników socjalnych oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych o zakresie prawa ofiar przestępstw do państwowej kompensaty. Wątpliwości interpretacyjne Kolejny problem związany ze stosowaniem kompensaty wynika z wątpliwości interpretacyjnych. Ministerstwo Sprawiedliwości zwróciło się do sędziów sądów rejonowych, którzy orzekali w ubiegłym roku w sprawach o kompensatę państwową, o podzielenie się swoimi uwagami odnośnie realizacji zapisów ustawy. Okazało się, że wątpliwości budzi m.in. art. 5 ustawy, w myśl którego kompensatę przyznaje się jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub innych kosztów od sprawcy lub sprawców przestępstw. Sędziowie nie są pewni, czy z urzędu mają ustalać przesłanki do wypłaty kompensaty, czy też w tym zakresie ciężar dowodu spoczywa na wnioskodawcy. Niektórzy praktycy zadają sobie pytanie, kto oprócz prokuratora jest uczestnikiem postępowania prowadzonego na podstawie ww. ustawy prezes sądu rejonowego reprezentujący Skarb Państwa, który będzie zobowiązany do wypłaty kompensaty w razie uwzględnienia wniosku, czy również każdy ustalony i skazany prawomocnym wyrokiem sprawca przestępstwa, z którego popełnieniem wiąże się wniosek o kompensatę? Trudności interpretacyjne pojawiają się przy ustalaniu właściwości miejscowej sądu w sprawach transgranicznych. Czy w sytuacji, w której osobą uprawnioną jest osoba mająca miejsce zamieszkania poza granicami Polski, należy przyjąć, że sądem właściwym będzie sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy? Zgodnie bowiem z art. 8, organem właściwym w sprawach o przyznanie kompensaty jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania osoby uprawnionej. Jeżeli nie można ustalić miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, właściwy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu w powyższy sposób, organem orzekającym jest sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy. W ww. sytuacji miejsce zamieszkania pokrzywdzonego jest ustalone, tyle, że jest za granicą. Sędziowie orzekający w sprawach o kompensatę wskazują też na niedoskonałość ustawy w odniesieniu do kosztów tłumaczeń. Art. 17 ustawy przewiduje ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów czynności, w tym tłumaczeń dokumentów przekazywanych do organów orzekających w innych państwach członkowskich UE, dokonywanych przez organy pomocnicze w Polsce. W przepisie tym nie ma natomiast mowy o kosztach tłumaczeń na potrzeby postępowań toczących się w Polsce. W tej sytuacji zastosowanie mają przepisy ogólne Kodeksu postępowania cywilnego. Art. 256 k.p.c. precyzuje, że sąd może zażądać, aby dokument w języku obcym był przełożony przez tłumacza przysięgłego. Koszty takiego tłumaczenia obciążą stronę, bowiem zgodnie z art. 520 k.p.c. każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. Brak regulacji w powyższym zakresie na gruncie omawianej ustawy znacznie obciąża finansowo osoby pokrzywdzone prze- stępstwem, co może być dla nich dodatkową dolegliwością prowadzącą do wtórnej wiktymizacji. Krytycznie do niektórych zapisów omawianej ustawy odnosi się również niepublikowane opracowanie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości zatytułowane Praktyka przyznawania świadczeń z ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw autorstwa dr. Stanisława Łagodzińskiego. Zdaniem autora raportu błędem jest m.in. normatywne obciążenie organu pomocniczego (prokuratora okręgowego) funkcją informacyjną o przysługującym pokrzywdzonemu prawie do kompensaty, ponieważ większość spraw karnych, w których ofiara doznaje naruszenia czynności narządów ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 par. 1 i 157 par. 1 k.k., toczy się na szczeblu prokuratury rejonowej. Prokurator okręgowy nie ma więc bezpośredniej wiedzy w konkretnych sprawach, a tym samym o potrzebie poinformowania pokrzywdzonego o prawie do kompensaty. W raporcie Instytutu wskazane zostały rozwiązania, które mogą usprawnić i przyśpieszyć postępowanie o przyznanie kompensaty. Należy do nich m.in. konieczność informowania ofiar o zasadności dokumentowania ponoszonych kosztów likwidacji skutków pokrzywdzenia (np. kosztów leczenia) w celu uniknięcia braków formalnych w składanych wnioskach kompensacyjnych. Wskazane byłoby również wprowadzenie po stronie prokuratora uczestniczącego w postępowaniu o udzielenie kompensaty obowiązku udzielenia odpowiedzi na skierowany do sądu wniosek o przyznanie tego świadczenia oraz dołączenie do akt sądowych odpowiednich orzeczeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym. Innym problemem jest niejasność i duży stopień skomplikowania przepisów regulujących przyznawanie kompensat w wielu państwach UE, a także bariera językowa i kulturowa oraz brak informacji i wsparcia, którego doświadczają ofiary przestępstw w sprawach transgranicznych. Środki zaradcze Opinie sędziów orzekających w sprawach o przyznanie kompensaty, jak i wnioski płynące z raportu Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, jednoznacznie wskazują na konieczność wprowadzenia niezbędnych korekt na drodze legislacyjnej. Celowym wydaje się też prowadzenie dalszych intensywnych działań służących rozpowszechnianiu informacji o prawie do kompensaty. O metodach propagowania wiedzy nt. tego świadczenia dyskutowano m.in. podczas spotkania centralnych punktów kontaktowych ds. kompensaty dla ofiar przestępstw, które 30 czerwca 2011 r. odbyło się w Brukseli. Ustalono na nim, że państwa powinny podejmować działania zarówno o charakterze pasywnym, jak i aktywnym. W ramach działań pasywnych należy zapewniać ofiarom dostęp do informacji o kompensacie oraz organizować szkolenia dla profesjonalistów. Z kolei aktywność państw UE powinna przejawiać się w obowiązku informowania ofiar o prawie do kompensaty z urzędu przez organy ścigania, instytucje oraz ośrodki wsparcia. Jeden ze sposobów uporania się z problemem bariery językowej to wprowadzenie wymogu przyjmowania wniosków o kompensatę i towarzyszącej im dokumentacji w języku, którym włada ofiara, a następnie obciążenie kosztem ich tłumaczenia budżetu państwa rozpatrującego taki wniosek. Marzena Mazur Autorka jest referendarzem sądowym delegowanym do Ministerstwa Sprawiedliwości zatrudnionym w Departamencie Praw Człowieka 18