Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ryzyka zespołu metabolicznego

Transkrypt

1 Kolarzyk Probl Hig E Epidemiol i wsp. Ocena 2011, ryzyka 92(4): zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ryzyka zespołu metabolicznego Evaluation of the risk of metabolic syndrome among overweight and obese children. Part II. Nutritional factors of the risk of metabolic syndrome development Emilia Kolarzyk, Anna Janik, Jacek Kwiatkowski Zakład Higieny i Dietetyki, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, Kraków Wstęp. W epidemii otyłości XXI wieku otyłość dziecięca staje się coraz poważniejszym problemem. Cel pracy. Ocena sposobu żywienia 51-osobowej grupy dzieci krakowskich, z rozpoznaną nadwagą i otyłością. Materiał i metodyka. Badanie sposobu żywienia dzieci przeprowadzono metodą jakościową z zastosowaniem ankiety żywieniowej, wypełnianej przez rodziców. Ankieta zawierała także pytania otwarte kierowane bezpośrednio do dziecka, za pomocą których określono preferencje pokarmowe. Wyniki. Stwierdzono zbyt rzadkie spożycie korzystnych ze zdrowotnego punktu widzenia produktów, takich jak; mleko i jego przetwory, pieczywo ciemne i grube kasze, mięso, ryby, oliwa z oliwek, warzywa i owoce. W diecie badanych zaobserwowano natomiast zbyt duże spożycie pieczywa jasnego, cukru i wyrobów cukierniczych oraz napojów słodzonych. Wniosek. Stwierdzone nieprawidłowości w zakresie żywienia mogą indukować narastanie stopnia nadwagi i otyłości badanych dzieci, a tym samym predysponować je do rozwoju cech zespołu metabolicznego Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, sposób żywienia, zespół metaboliczny, dzieci Introduction. Childhood obesity is an alarming problem of the obesity epidemic of XXI century. Aim. The estimation of the nutrition mode in the group of 51 children living in Krakow, diagnosed with overweight or obesity. Material & methods. The examination of the mode of nutrition was conducted by the quality method with the use of a nutritional questionnaire answered by parents of the examined children. The questionnaire also included open questions directed to children, used for the determination of nutritional preferences of the examined children. Results. The study revealed a low consumption of healthy products such as: milk and dairy products, dark bread, cereals, meat, olive oil, fruit and vegetables, with a too high consumption of light bread, sugar, sweets and sweet drinks in the diet of the examined children. Conclusion. The observed nutritional irregularities may induce the increase of obesity and overweight in the examined children and predispose them towards the metabolic syndrome development. Key words: overweight, obesity, mode of nutrition, metabolic syndrome, children Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. Emilia Kolarzyk Zakład Higieny i Dietetyki UJCM ul. Kopernika 7, Kraków mykolarz@cyf-kr.edu.pl Wstęp Poza uwarunkowaniami genetycznymi, nieprawidłowe (nadmierne) żywienie oraz niska aktywność fizyczna stanowią kluczowe czynniki środowiskowe sprzyjające występowaniu zaburzeń stanu odżywienia o charakterze nadwagi lub otyłości. Fakt dziedziczenia pewnych cech związanych z otyłością oznacza, że osoba je posiadająca musi ze zwiększoną uwagą dbać o swój sposób żywienia, tak aby bilans energetyczny był zgodny z jej zapotrzebowaniem stosownie do wieku, płci i aktywności fizycznej. W przypadku dzieci ciężar odpowiedzialności spada na rodziców, którzy powinni świadomie kształtować u swoich dzieci nawyki prozdrowotnego stylu życia i żywienia, począwszy od najmłodszych lat ich życia. Jest to szczególnie istotne ponieważ dzieci przenoszą nieprawidłowe nawyki żywieniowe ukształtowane w dzieciństwie na starsze lata swojego życia, kiedy to jest szczególnie trudno zmienić ukształtowane już przyzwyczajenia żywieniowe. Jest to tym trudniejsze, że reklamy żywieniowe, kierowane zarówno do dzieci oraz młodzieży, jak i do osób dorosłych, w sposób niezwykle sugestywny zachęcają do spożywania produktów wysoko przetworzonych, o niskiej wartości odżywczej, bogatych w cukry proste i tłuszcze nasycone, sprzyjających powstawaniu nadwagi otyłości [1-3]. O tym jak wielkim problemem

2 748 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): jest nieprawidłowe żywienie wśród dzieci i młodzieży świadczą wyniki wielu badań krajowych i zagranicznych, prowadzonych i publikowanych w ostatnich kilkunastu latach [4-7]. Epidemii otyłości dziecięcej sprzyja także nieprawidłowy styl życia, przejawiający się w zbyt małej aktywności fizycznej. Dzieci zarówno w wieku przedszkolnym jak i szkolnym charakteryzuje coraz częściej siedzący tryb życia, będący wynikiem rozwoju cywilizacyjnego (motoryzacja, ekspansja mediów elektronicznych) [8-10]. Na narastający w ostatnim dziesięcioleciu problem rozwoju nadwagi i otyłości w populacji światowej (również wśród dzieci) zwróciła uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, opracowując i publikując od roku 2000 liczne zalecenia i raporty dotyczące tego problemu [11-12]. Należy podkreślić, że otyłość typu trzewnego i ściśle z nią współistniejąca insulinooporność są uznawane jako niekwestionowane, często pierwotne czynnikami etiologiczne rozwoju zespołu metabolicznego [13,14]. Cel pracy Ocena sposobu żywienia grupy dzieci krakowskich z rozpoznaną nadwagą i otyłością, jako potencjalnych czynników rozwoju cech zespołu metabolicznego. Metodyka Profilaktycznymi badaniami w latach objętych było 324 dzieci z różnych dzielnic Krakowa. Dzieci z nieprawidłową masą ciała (niedobory lub nadmiary) zostały objęte systematyczną opieką dietetyczną i wykonywane były u nich pomiary antropometryczne w celu normalizacji masy ciała, zgodnie z normami dla płci i wieku. Następnie 51 dzieci (21 chłopców i 30 dziewczynek) z nadwagą i otyłością, w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (klasy I-III), zakwalifikowano do badania w kierunku zagrożenia rozwojem zespołu metabolicznego. Dokładne informacje o wykonanych badaniach stanu odżywienia (badania: antropometryczne, ogólnolekarskie i biochemiczne) podano w części I opracowania [15]. Badanie sposobu żywienia przeprowadzono metodą jakościową z zastosowaniem ankiety żywieniowej, opracowanej w Zakładzie Higieny i Dietetyki CM UJ. Ankiety wypełniali rodzice badanych dzieci. W ankiecie ujęto produkty, których spożycie ma ścisły związek z wysokim zagrożeniem zaburzeniami metabolicznymi u dzieci (żywność typu fast-food, napoje i soki słodzone, przekąski, produkty o wysokiej zawartości kwasów tłuszczowych nasyconych oraz kwasów tłuszczowych trans), ale także produkty których spożycie jest zalecane w modelu racjonalnego żywienia (mleko i przetwory mleczne, oleje roślinne, ryby, warzywa, owoce). Ankieta zawierała również pytania otwarte skierowane bezpośrednio do dziecka, za pomocą których określono preferencje pokarmowe (ulubione dania lub potrawy). Na podstawie wypełnionych ankiet oceniono częstość spożycia przez dzieci poszczególnych produktów spożywczych, z przyjęciem następujących rang: 1 jedzone codziennie, razy w tygodniu, razy w tygodniu, 4 1 raz w tygodniu, razy w miesiącu, 6 1 raz w miesiącu, 7 nie jedzone wcale. Przeanalizowano także odpowiedzi dzieci na pytania otwarte ankiety, grupując je według kryterium najczęstszych odpowiedzi. Wyniki Wyniki analizy częstości spożycia produktów spożywczych z poszczególnych grup przedstawiono w tabelach I-V. W tabeli I przedstawiona jest częstość spożycia mleka i produktów mlecznych, jaj, oraz mięsa, produktów mięsnych i ryb. Otrzymane wyniki wskazują na zbyt niskie spożycie mleka i przetworów mlecznych. Codzienne spożycie mleka i napojów mlecznych stwierdzono jedynie u 1/3 badanych dzieci. Niskie jest także codzienne spożycie produktów mlecznych fermentowanych tylko 14,8% spożywa je codziennie, spożycie rzędu 4-6 razy w tygodniu występuje u 33,3%. Sery twarogowe i podpuszczkowe spożywane są rzadko u 42,3% tylko 2-3 razy w tygodniu. Większość badanych (51,9%) spożywała jaja tylko 1 raz w tygodniu. Spożycie jaj z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu występowało Tabela I. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów białkowych pochodzenia zwierzęcego Table I. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected animal protein products Produkt /Product codziennie /eaten every day [1] 4-6x w tyg. /eaten 4-6 times a week [2] 2-3 x w tyg. /eaten 2-3 times a week [3] 1x w tyg. /eaten once a week [4] 2-5x w mies. eaten 2-3 times a month [5] 1x w mies. /eaten once a month [6] Mleko i napoje mleczne /Milk and milk drinks 33,3 14,8 33,3 7,4 3,7 3,7 3,7 Mleko kwaśne /Sour milk Sery twarogowe /Cottage cheese Sery podpuszczkowe /Rennet cheese 7,7 11,5 42,3 11,5 7,7 11,5 7,7 Jaja /Eggs 25,9 51,9 14,8 3,7 3,7 Mięso /Meat 3,7 51,9 37,0 3,7 3,7 Wędliny /Processed meat products 15,4 50,0 15,4 3,8 3,8 0 11,5 Podroby /Offal 3,7 14,8 22,2 22,2 37,0 Ryby /Fish 3,7 18,5 40,7 29,6 7,4 Wcale /not at all [7]

3 Kolarzyk E i wsp. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki u ¼ badanych. Częstotliwość spożycia produktów mięsnych (mięso, wędliny), będących źródłem wysokowartościowego białka zwierzęcego jest niska. Codziennie produkty z tej grupy spożywa jedynie 19,1% badanych Najczęściej spożywane są one 4-6 razy w tygodniu. Z taką częstotliwością 51,9% dzieci spożywa mięso (mięso czerwone, drób), a 50% wędliny. W żywieniu badanych obserwowano niewysokie spożycie podrobów (najczęściej 2-5 razy w miesiącu). Około 1/3 badanych nie jada podrobów wcale. Spożycie ryb kształtowało na niewielkim poziomie. Najczęściej były spożywane 1 raz w tygodniu. Taka częstotliwość ich spożycia charakteryzowała 40,7% badanych, natomiast 7,4% respondentów nie spożywa ryb wcale. 18,5% badanych spożywało ryby 2-3 razy w tygodniu W tabeli II zawarte są wyniki częstości spożycia tłuszczów, z uwzględnieniem podziału na tłuszcze zwierzęce, roślinne i margaryny miękkie będące mieszaniną olejów roślinnych. Tabela II. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów tłuszczowych Table II. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected fat products Masło /Butter 44,0 12,0 24,0 4,0 16,0 Oliwa z oliwek /Olive oil 4,0 12,0 20,0 16,0 48,0 Oleje /Oils 8,0 4,0 48,0 16,0 8,0 4,0 12,0 Margaryny /Margarines 14,8 18,5 3,7 7,4 7,4 7,4 40,7 Najczęściej spożywane było masło, u 44% badanych występowało w diecie codziennie. Codzienne spożycie margaryn kształtowało się na znacznie niższym poziomie 14,8% badanych. Żywienie dzieci charakteryzuje niskie spożycie olejów roślinnych oraz bardzo niskie oliwy z oliwek. Oleje występują w diecie badanych zazwyczaj 2-3 razy w tygodniu 48%. Codziennie pojawiają się u 8% respondentów. Oliwa z oliwek występuje w jadłospisach dzieci jeszcze rzadziej 48% badanych nie spożywa oliwy z oliwek wcale, jak również nikt nie spożywa jej codziennie. W tabelach III i IV przedstawiono charakterystykę spożycia produktów spożywczych będących źródłem węglowodanów złożonych oraz cukrów prostych i dwucukrów. Zaobserwowano niskie spożycie pieczywa ciemnego wśród badanej grupy. Około 30% badanych nie spożywa go wcale. Preferowanym rodzajem pieczywa jest pieczywo jasne, prawie 70% dzieci spożywa je codziennie. Spośród innych przetworów zbożowych chętnie są spożywane płatki kukurydziane i inne płatki zbożowe. Dzieci spożywają je najczęściej 2-3 razy w tygodniu. Płatki owsiane nie cieszą się popularnością wśród dzieci i nie są spożywane wcale przez 70% badanych, a płatków typu musli nie spożywa 50% respondentów. Również różnego rodzaju kasze spożywane są Tabela III. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów węglowodanowych Table III. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected carbohydrate products Pieczywo jasne /Light 69,2 3,8 15,4 3,8 3,8 3,8 bread Pieczywo ciemne /Dark 22,2 7,4 7,4 7,4 3,7 22,2 29,6 bread Płatki owsiane /Oatmeal 3,7 7,4 7,4 11,1 70,4 Płatki kukurydziane 7,4 7,4 33,3 18,7 11,1 7,4 14,8 /Cornflakes Płatki zbożowe /Cereal 3,7 11,1 29,6 18,5 7,4 3,7 25,9 Musli /Musli 11,5 7,7 19,2 11,5 50,0 Kasze grube /Groats 7,4 25,9 29,6 14,8 22,2 Ryż /Rice 14,8 40,7 33,3 11,1 Makarony /Pasta 3,7 40,7 44,4 7,4 0 3,7 Orzechy /Nuts 3,7 14,8 11,1 14,8 55,6 Cukier /Sugar 65,4 11,5 7,7 15,4 Miód /Honey 7,4 22,7 14,8 22,2 33,3 Konfitury /Jams 25,9 11,1 18,5 18,5 25,9 Słodycze /Sweets 18,5 3,7 40,7 18,5 11,1 7,4 Ciastka kruche /Cakes 11,1 14,8 40,7 18,5 11,1 3,7 niechętnie (22,2% badanych nie spożywa kasz grubych wcale). Makarony spożywane są chętnie, najwięcej dzieci spożywa je 1-3 razy w tygodniu. Spożycie cukru i wyrobów cukierniczych w badanej grupie jest wysokie. 65% dzieci spożywa cukier codziennie. Także produkty słodkie typu ciastka, cukierki, batony spożywa codziennie od 10% do 20% badanych. Około 1/3 dzieci nie spożywa miodu wcale. Wśród dzieci go spożywających pojawia się w ich diecie z częstością 1 raz w tygodniu. Częściej niż miód są konsumowane dżemy i konfitury, około ¼ dzieci spożywa je 2-3 razy w tygodniu. Tabela IV. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych warzyw i owoców Table IV. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected vegetables and fruits Warzywa /Vegetables 30,8 23,1 30,8 11,5 3,8 Owoce /Fruit Surówki /Salads 14,8 25,9 29,6 18,5 3,7 7,4 Ziemniaki /Potatoes 11,5 65,4 19,2 3,8 Nasiona roślin strączkowych 3,7 18,5 22,2 33,3 22,2 /Beans, peas Soki warzywne /Vegetable juices 3,7 3,7 7,4 7,4 11,1 7,4 59,3 W badanej grupie dzieci spożycie warzyw jest zdecydowanie niewystarczające. Codziennie spożywa warzywa tylko około 1/3 badanych, a 3,8% nie spożywa warzyw wcale. Niskie jest ich spożycie w stanie surowym, między innym w formie surówek 7,4% badanych dzieci nie spożywa surówek wcale. Najwięcej dzieci (tj. 29,6%) spożywa warzywa w postaci surówek z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu. Zaskakująco niewysokie jest też spożycie owoców. Jedynie 20% ankieto-

4 750 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): wanych spożywa owoce codziennie. Największy odsetek badanych (36%) spożywa owoce 4-6 razy w tygodniu. Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż 1/5 badanych spożywa owoce tylko 1 raz w tygodniu. Ziemniaki występują w diecie większości badanych (65,4%) 4-6 razy tygodniu. Nasiona roślin strączkowych pojawiają się w diecie badanych z częstotliwością od 2-3 razy w tygodniu (3,7%) do 1 raz w miesiącu (33,3%). Tabela V. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów typu fast food oraz napojów Table V. Percentage distribution of the frequency of consumption of fast food products and drinks Hamburgery /Hamburgers 11,1 40,7 48,1 Frytki /Chips 3,7 22,2 55,6 18,5 Hot-dogi /Hot-dogs 7,4 11,5 37,0 44,4 Pizza /Pizza 11,1 55,6 33,3 Kebaby /Kebab 7,4 92,6 Zapiekanki /Casseroles 21,7 30,4 47,8 Chipsy /Crisps 11,1 3,7 40,7 44,4 Napoje gazowane słodzone /Carbonated sweet drinks Napoje niegazowane /Noncarbonated drinks Woda naturalna /Mineral water 3,7 3,7 7,4 14,8 14,8 33,3 22,2 26,9 15,4 15,4 11,5 11,5 3,8 15,4 64,0 12,0 8,0 16,0 Żadne dziecko nie spożywało wyrobów typu fastfood częściej niż raz w tygodniu. Raz w miesiącu połowa dzieci jadła frytki i pizzę, ponad 1/3 hamburgery i chipsy, a w następnej kolejności znalazły się hod-dogi i zapiekanki. Z wyjątkiem frytek i pizzy, pozostałe fast-foody nie były jedzone wcale przez około połowę dzieci. Gorzej wygląda sytuacja z napojami słodzonymi. Woda mineralna jest pita codziennie przez ponad 60% dzieci, ale 16% a nie pije jej wcale. Wyniki z odpowiedzi udzielonych na pytania otwarte ankiety, dotyczące ulubionych potraw lub produktów, przedstawiono na zamieszczonej poniżej rycinie 1. Wybrano trzy najczęściej preferowane produkty lub potrawy. Należy zaznaczyć, że jako ulubione potrawy Ryc. 1. Preferencje pokarmowe dzieci z nadwagą i otyłością Fig. 1. Food preferences among children with overweight and obesity dzieci częściej wybierały drugie dania niż zupy. Wśród owoców na trzecim miejscu znalazły się banany, które nie powinny być spożywane w dużych ilościach przez dzieci z nadwagą i otyłością, ze względu na swoje tuczące właściwości. Spośród warzyw najchętniej spożywane były te, które mają delikatny smak i zapach. W grupie preferowanych warzyw w ogóle nie pojawiały się warzywa o wyrazistym, charakterystycznym smaku i zapachu, takie np. jak: kalafior, brokuł, papryka, cebula. Omówienie wyników W żywieniu dzieci przedszkolnych (od 4. roku życia) oraz młodszych dzieci szkolnych (do 9 lat) ogólne zalecenia żywieniowe są podobne. Dzieci młodsze szkolne potrzebują jedynie nieco więcej produktów dostarczających białka i witamin. Zalecenia żywieniowe dla tego przedziału wiekowego określają zarówno liczbę posiłków, jaka powinna być spożywana codziennie, jak i grupy produktów spożywczych, które wskazane są w codziennym jadłospisie dziecka: produkty zbożowe; warzywa i owoce; mleko i przetwory mleczne; mięso, ryby, wędliny; jaja; tłuszcze roślinne. Dzieci w tym przedziale wiekowym powinny spożywać 5 posiłków dziennie (trzy podstawowe i dwa uzupełniające), w regularnych odstępach czasu i codziennie o tych samych, w miarę stałych porach. Przerwy pomiędzy posiłkami nie powinny być zbyt krótkie ani zbyt długie (nie przekraczające 3 godzin). Posiłki powinny być urozmaicone i zawierać w swoim składzie produkty należące do poszczególnych grup produktów spożywczych. Należy unikać grupowania w jednym posiłku produktów tylko z jednej grupy, bo zubaża to znacznie wartość odżywczą posiłku [16,17]. Analiza sposobu żywienia badanych wykazała liczne nieprawidłowości. Zgodnie z zaleceniami żywieniowymi dla tej grupy dzieci, w ich diecie codziennie powinny się pojawiać produkty z grupy: mleko i przetwory mleczne. Aż 36,5% badanych tego warunku nie spełniło. Stwierdzono zbyt rzadkie spożycie produktów z tej grupy. Tymczasem wg zaleceń żywieniowych PAN, dzieci w tym wieku codziennie powinny spożywać 2-3 szklanki mleka i około 50 g serów [16]. Zalecany tak wysoki udział mleka i produktów mlecznych w diecie wynika z ich dużej wartości odżywczej w porównaniu z innymi produktami spożywczymi, przy jednoczesnej stosunkowo niskiej (poza serami podpuszczkowymi dojrzewającymi i topionymi) wartości energetycznej. Mleko i jego przetwory są źródłem dobrze przyswajalnego białka, witamin i składników mineralnych, a szczególnie wapnia [18]. W żywieniu dzieci ze znaczną otyłością ogranicza się niekiedy spożycie tłustych serów podpuszczkowych, wskazując jednocześnie na większe spożycie serów twarogowych. Zalecenia żywieniowe dla osób zdrowych uwzględniają spożycie jaj w ilości nieprzekraczającej

5 Kolarzyk E i wsp. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki jaj tygodniowo, wliczając w to również jaja będące w składzie potraw. Większość badanych dzieci spożywała je zbyt rzadko. Dla tej grupy wiekowej spożycie jaj 2-3 w tygodniu wydaje się być prawidłowe. Jaja są źródłem wysokowartościowego białka, składników mineralnych, wszystkich witamin z wyjątkiem wit. C, oraz fosfolipidów niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka [18]. W diecie badanych dzieci mięso i wędliny (jako źródła pełnowartościowego białka, witamin z grupy B i żelaza) powinny występować codziennie, tak jak to ma miejsce u 3,7% zbadanych respondentów. Jednakże u większości badanych częstość spożycia tych produktów wynosiła nie więcej niż 4-6 x w tygodniu. Wskazane jest spożywanie mięsa i wędlin niskotłuszczowych, a więc chudego mięsa czerwonego (cielęcina, wołowina), mięsa białego (kurczak, indyk), wędlin drobiowych. Niewielkie spożycie podrobów jest prawidłowe. Podroby ze względu na niższą zawartość białka (11-17%) i wysoką zawartość tłuszczów nasyconych, w tym niekorzystnego (jeśli jest spożywany w nadmiarze) cholesterolu, nie są zalecane do częstego spożycia dla tej grupy dzieci [19]. U badanych stwierdzono zbyt niskie spożycie ryb. Ryby są bardzo dobrym źródłem pełnowartościowego białka, oraz kwasów wielo-nienasyconych z grupy omega-3 (ryby morskie o wysokiej zawartości tłuszczu), mających ogromne znaczenie w rozwoju dzieci. Prawidłowe spożycie ryb powinno się kształtować na poziomie 2-3 razy w tygodniu [17]. Spośród badanych dzieci ten wymóg spełniało jedynie 18,5%. Można domniemywać, iż spożycie ryb z częstotliwością jeden raz w tygodniu (a była to najczęstsza forma ich występowania w diecie dzieci) jest związane z uwarunkowaniami kulturowo-religijnymi. U dzieci nie spożywających ryb wcale należałoby rozważyć suplementację kwasami wielonienasyconymi. Zalecenia żywieniowe mówią o codziennym spożyciu masła przez dzieci do 3 roku życia, u dzieci starszych należy stosować zarówno masło jak i margaryny miękkie wysokiej jakości. Codzienne spożycie masła przez 44% respondentów można uznać za prawidłowe, jeśli do diety wprowadza się naprzemiennie margaryny miękkie przeznaczone do smarowania pieczywa. Należy jednak unikać margaryn twardych zawierających duże ilości tłuszczów utwardzonych (kwasów tłuszczowych w postaci izomerów trans) [16]. Niepokoić musi fakt zbyt niskiego spożycia olejów roślinnych i znikomego spożycia oliwy z oliwek. W codziennej diecie dzieci powinny przeważać oleje roślinne bogate w jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe [20]. Tłuszcze te mają ogromne znaczenie w zapobieganiu zmianom miażdżycowym, na które dzieci z otyłością i nadwagą są w przyszłości szczególnie narażone. Należy podkreślić, że tłuszcze roślinne (olej słonecznikowy i sojowy) powinny być podawane na surowo jako dodatek do surówek, sałatek, sosów zimnych itp. Do potraw przyrządzanych z udziałem obróbki termicznej powinien być używany olej rzepakowy bezerukowy oraz oliwa z oliwek. Zaleca się, aby były to potrawy duszone, gotowane (rzadko smażone, gdyż jest to najmniej korzystne ze zdrowotnego punktu widzenia). Niestety w trakcie rozmów z rodzicami podczas zbierania wywiadu żywieniowego okazało się, że najczęstszą formą przygotowywania potraw z udziałem mięsa i ryb jest ich smażenie. Analiza spożycia produktów zbożowych wykazała, że wśród badanych dzieci przeważa konsumpcja pieczywa jasnego, mniej wartościowego ze zdrowotnego punktu widzenia. Spożycie pieczywa ciemnego jest zdecydowanie niewystarczające. Należy zwrócić uwagę na zwiększenie spożycia pieczywa ciemnego, ze względu na zawartość błonnika pokarmowego, który opóźnia wchłanianie glukozy, obniża kaloryczność pokarmu, a także ma pozytywny wpływ na gospodarkę lipidową ustroju, co dla badanej grupy ma kluczowe znaczenie. Dobrym źródłem błonnika są też płatki zbożowe typu musli i płatki owsiane. Tak chętnie spożywane przez dzieci płatki kukurydziane mają wysoki indeks glikemiczny i nie są zalecane dla dzieci z problemem nadwagi i otyłości. Niekorzystną tendencją w sposobie żywienia badanych jest znikome spożycie grubych kasz, które tak jak i ciemne pieczywo powinny się znaleźć w ich diecie ze względu na wysokie wartości odżywcze, jak i zawartość błonnika. Spożycie cukru i wyrobów cukierniczych w badanej grupie jest zbyt wysokie. Dzieci, zwłaszcza z nadwagą i otyłością, powinny mieć ograniczane spożycie cukru oraz produktów typu ciastka, słodycze, słodkie przekąski. Zawarte w nich łatwo przyswajalne węglowodany są niewskazane dla dzieci z tym problemem zdrowotnym. Według aktualnych zaleceń żywieniowych spożycie przez dzieci słodyczy powinno być nie częstsze niż raz w tygodniu. Aby nie utrwalać u dzieci tendencji do nadmiernego spożywania produktów słodkich należy także zwracać uwagę na to, by słodycze nie stanowiły formy nagrody lub pocieszenia dla dziecka. Zdecydowanie korzystniejsze ze zdrowotnego punktu widzenia jest spożywanie przez dzieci miodu. W sytuacjach kiedy dziecko z nadwagą lub otyłością nie jest w stanie np. spożywać napojów niesłodzonych, zaleca się dodawanie do nich miodu zamiast cukru. Z powyższych obserwacji wynika, iż należy rozszerzyć edukację żywieniową wśród dzieci i rodziców, celem której byłoby maksymalne ograniczenie spożycia cukru i wyrobów cukierniczych. Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia warzywa i owoce powinny występować w diecie dziecka codziennie, w każdym z zalecanych do spożycia posiłku [20]. W badanej grupie dzieci spożycie warzyw jest zdecydowanie niewystarczające. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku spożycia soków warzywnych,

6 752 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): które są najmniej popularne wśród dzieci (ok. 60% dzieci nie spożywa ich wcale). Największe znaczenie ma spożycie warzyw i owoców w postaci surowej, gdyż wtedy zachowują największą wartość odżywczą. Można przypuszczać, że fakt niskiego udziału warzyw w diecie dzieci wynika z nieprawidłowych zwyczajów żywieniowych rodziców i przekazania ich swoim dzieciom, a także z faktu, iż wiele dzieci nie lubi części warzyw z powodu ich bardzo wyrazistego, nie odpowiadającego dzieciom zapachu lub smaku (np. kalafior, brokuł, papryka, por, seler, cebula). Spożycie ziemniaków i nasion roślin strączkowych wśród badanych można uznać za prawidłowe. Zbyt niskie natomiast jest spożycie owoców, co może prowadzić do niedoborów witamin i składników mineralnych. W miarę zadowalające wyniki uzyskano w przypadku spożywania wyrobów typu fast-food. Znaczna część badanych dzieci z nadwagą i otyłością po tego typu żywność nie sięga wcale, a wśród spożywających częstość jest rzadsza niż raz w tygodniu. Jest to mniejsza częstotliwość niż w przypadku gimnazjalistów, objętych badaniami przez Kośmider i Gronowską-Senger [21]. Częste spożywanie żywności typu fast-food byłoby nie korzystne ze względu na dużą zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli kuchennej i cukru, a znikomą ilość witamin oraz błonnika. Wniosek Stwierdzone nieprawidłowości w zakresie żywienia mogą indukować narastanie stopnia nadwagi i otyłości badanych dzieci, a tym samym predysponować je do rozwoju cech zespołu metabolicznego. Piśmiennictwo / References 1. Borzekowski DL, Robinson TN. The 30-second effect: an experiment revealing the impact of television commercials on food preferences of preschoolers. J Am Diet Assoc 2001, 101(1): Robinson TN, Borzekowski DL, Matheson DM, Kraemer HC. Effects of fast food branding on young children s preferences. Arch Pediatr Adolesc Med 2007, 161(8): Mazur A, Szymanik I, Matusik P i wsp. Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokryn Otył Zab Przem Materii 2006, 2(1): Ludwig DS., Peterson KE, Gortmaker SL. Relation between consumption of sugar-sweetened drinks and childhood obesity: a prospective, observational analysis. Lancet 2001, 357(9255): Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-Wujec M. Badanie preferencji żywieniowych dzieci w wieku przedszkolnym. Roczn PZH 2005, 56(2): Stankiewicz M, Pęgiel-Kamrat J, Zarzeczna-Baran M i wsp. Styl żywienia dzieci przedszkolnych w opinii ich rodziców. Probl Hig Epidemiol 2006, 87 (4): Gronowska-Senger A. Żywienie i styl życia a zdrowie Polaków. Żyw Człow Metab 2007, 34 (½): Łoś- Rycharska E, Pedde K. Analiza czynników kształtujących aktywność fizyczną dzieci i młodzieży. Pediatr Pol 2006, 81(2): Oblacińska A, Jodlowska M (red.). Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. IMiDZ, Warszawa Survey E, Currie C, Roberts C, Morgan A et al. Young people s health in context health behaviour in school-aged children (HBSC) study: international report from the 2001/2002. Health Policy for Children and Adolescents 2005, No ***Report of a WHO consultation. Obesity: preventing and managing the global epidemic. WHO Technical Report Series 894, Geneva WHO, ***WHO. Health and development through physical activity and sport. World Health Organisation, Geneva Szczepanik-Barczewska E, Borek D, Hasiec T, Kordalska M, Piątek E. Zespół metaboliczny u dzieci przegląd piśmiennictwa. Probl Med Rodz 2009, 4(29): Zachurzok-Buczyńska A, Klimek K, Firek-Pedras M, Małecka- Tendera E. Are metabolic syndrome and its components in obese children influenced by the overweight status or the insulin resistance? Endokrynol Pol 2011, 62 (2): Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Cz. I. Antropometryczne i biochemiczne wskaźniki ryzyka wystąpienia zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): Jeszka J, Kołłajtis-Dołowy A. Planowanie żywienia. [w:] Gawęcki J, Hryniewiecki L (red.). Podstawy nauki o żywieniu. Żywienie człowieka. T. 1. Wyd Nauk PWN, Warszawa 2007, wyd III. 17. Szotowa W. Praktyczne wskazówki do prawidłowego żywienia w różnych okresach życia. Żywienie niemowląt i dzieci. [w:] Hasik J, Gawęcki J (red.). Żywienie człowieka zdrowego i chorego. T. 2. Wyd Nauk PWN, Warszawa Kunachowicz H i wsp. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych i potraw. IŻŻ, Warszawa Wolnicka K, Rychlik E. Chude mięso, drób, ryby i nasiona roślin strączkowych jako źródło pełnowartościowego białka w diecie. [w:] Jarosz M (red.). Pol-Health, Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻŻ, Warszawa Charzewska J, Wajszczyk B. Co powinna zawierać zbilansowana dieta. Rola urozmaiconej diety. [w:] Jarosz M (red.). Pol-Health, Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻŻ, Warszawa Kośmider A, Gronowska-Senger A. Postawa wobec żywności typu fast-food i jej popularność wśród młodzieży szkolnej z rejonu Mazowsza. Roczn PZH 2005, 56(2):