Instytut Kaszubski. Acta Cassubiana. Tom XV

Transkrypt

1 Acta Cassubiana

2 2

3 Instytut Kaszubski Acta Cassubiana Tom XV Gdañsk 2013

4 4 Rada Naukowa: prof. Tomasz Derlatka, Czeska Akademia Nauk w Pradze; prof. Aleksandr Duliczenko University of Tartu (Estonia); prof. Kazimierz Koz³owski, Uniwersytet Szczeciñski; prof. Stanis³aw Kruszewski, Instytut Polsko-Skandynawski (Kopenhaga); prof. Alfred Majewicz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; prof. Witold Molik, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; prof. Lutz Oberdörfer, Universität Greifswald; prof. Stanis³aw Salmonowicz, Uniwersytet Miko³aja Kopernika; prof. Hanna Popowska-Taborska, Instytut Slawistyki PAN, Warszawa; prof. Miloš Øežnik, Universität Chemnitz; prof. Edmund Wnuk-Lipiñski, Collegium Civitas, Warszawa Komitet Redakcyjny: prof. Józef Borzyszkowski (przewodnicz¹cy), prof. Anna Kwaœniewska, prof. Cezary Obracht-Prondzyñski (sekretarz), prof. Andrzej Romanow, prof. Daniel Kalinowski, dr Mi³os³awa Borzyszkowska-Szewczyk, dr Tomasz Rembalski Redaktorzy tematyczni: prof. Józef Borzyszkowski historia prof. Daniel Kalinowski literaturoznawstwo prof. Anna Kwaœniewska etnologia prof. Cezary Obracht-Prondzyñski socjologia prof. Jerzy Treder jêzykoznawstwo dr Mi³os³awa Borzyszkowska-Szewczyk niemcoznawstwo Recenzenci spoza Rady Naukowej i Zespo³u Redakcyjnego: prof. Maria Paj¹kowska-Kensik, prof. Mieczys³aw Nurek, prof. Boles³aw Hajduk Redaktor jêzykowy: S³awina Kwidziñska T³umaczenie: Blanche Krbechek i Stanis³aw Frymark (j. angielski), Magdalena Darska- ogin (j. niemiecki) Sk³ad: Anna Maciejewska i Maciej Ostoja-Lniski Na ok³adce wykorzystano fragmenty grafik Ryszarda Stryjca ISSN Copyright by Instytut Kaszubski, Gdañsk 2013 Wydanie tomu dofinansowane ze œrodków Województwa Pomorskiego Wydawca: INSTYTUT KASZUBSKI Deklaracja o wersji pierwotnej: Wersj¹ pierwotn¹ czasopisma jest wydanie papierowe. Po ukazaniu siê nowego tomu czasopisma, jego spis treœci zamieszczony zostaje na stronie internetowej Instytutu Kaszubskiego. Wersja elektroniczna pisma jest umieszczana dwa lata po ukazaniu siê numeru. Druk: TOTEM, Inowroc³aw, ul. Jacewska 89

5 Czêœæ I Studia i materia³y

6 6

7 Marion Brandt Gdañsk Bije blaszany bêbenek. Günter Grass, Gdañsk i prze³amanie niepamiêci * To pisarze byli tymi, którzy jako pierwsi przywrócili pamiêæ o niemieckiej przesz³oœci Gdañska, w socjalistycznej Polsce przemilczanej albo demonizowanej. Chcia³abym przedstawiæ tutaj pewien aspekt, który uruchomi³ odkrywanie starego Gdañska w polskiej literaturze i szczególnie go ukszta³towa³ i o którym siê ma³o mówi. Zupe³nie œwiadomie u ywam pojêcia stary Gdañsk, a nie niemiecki Gdañsk, poniewa wydaje mi siê, i mogê wykazaæ, e literacki rekonesans niektórych gdañskich pisarzy od po³owy lat siedemdziesi¹tych prowadzi³ wprawdzie do niemieckiej przesz³oœci miasta, jednak e ta niemieckoœæ sama w sobie nie by³a dla nich decyduj¹ca. Chcia³abym przy tym wspomnieæ nie tylko o Günterze Grassie jako o cicerone starego Gdañska, ale i wskazaæ na to, e jeszcze przed nim filozof Artur Schopenhauer by³ pierwszym przewodnikiem po historii miasta. Na planie aglomeracji, naszkicowanej przez polskich pisarzy, szczególne miejsce zajmuje ulica Polanki, która chyba rzeczywiœcie jest jedn¹ z najciekawszych ulic miasta. Koñczy³a siê ona niegdyœ w Parku Oliwskim, a z po³o onych przy niej zabudowañ roztacza³ siê widok a po Morze Ba³tyckie. Œwiadcz¹ o tym wspomnienia urodzonej w Gdañsku pisarki Joanny Schopenhauer, której rodzina w jednym z dworów przy ulicy Polanki mia³a swoj¹ letni¹ rezydencjê: W oœwietleniu wieczornym jak i porannym poruszone burz¹ do swych najg³êbszych g³êbin, b³yszcz¹ce w jasnym œwietle s³onecznym albo chwilowo zacienione przez przelatuj¹ce chmury, zale nie od godzin dnia wiecznie zmiennie morze u ycza³o mi nigdy nienu ¹cego widowiska, a gdy wieczorem nie zamknê³am okiennic, budzi³ mnie pierwszy kr¹g s³oñca unosz¹cego siê nad Ba³tykiem. Zdarza³o siê nieraz, e o pó³nocy niewypowiedziana wspania³oœæ ciep³ej nocy letniej, w czasie której s³oñce * Artyku³ powsta³ na podstawie wyk³adu wyg³oszonego w ramach festiwalu Grassomania Niepamiêæ. Autorka dziêkuje Micha³owi Sosce za t³umaczenie oraz Kazimierzowi Nowosielskiemu za pomóc w przygotowaniu tekstu do druku.

8 8 MARION BRANDT (GDAÑSK) jakby tylko dla artów chowa siê na krótkie godziny, zatrzymywa³a mnie d³ugo przy otwartym oknie 1. W³aœnie ta ulica Polanki ze swoimi willami nale a³a do tych miejsc, które polscy pisarze najpierw odkrywali z dziedzictwa niemieckiego Gdañska. Poeta Zbigniew Joachimiak w 1975 roku napisa³ poœwiêcony jej cykl wierszy. Najbardziej znanym utworem sta³ siê ten: EPITAFIUM dla ulicy Polanki nie nazwanej nigdy imieniem Artura Schopenhauera U wejœcia do kraju, na portierze krainy œrodka, tu za zaprzeczeniem mórz, za wzgórzami le y ulica nie nazwana imieniem filozofa. To jest ulica. Na samym pocz¹tku wyrwany z¹b boleje. By³ tam d¹b jak dom, stary spróchnia³y wyrwany ból zawy³a ziemia upada³ d¹b zawali³ dom Filozof pamiêta³ go. A dalej trochê za brukwi¹ rynsztoka ogród niebotaniczny tam zieleni tr¹d rajcuje i pnie siê w¹, a niebosk³onki ku szczytom prawie ju Fryzjer Broniewski na piêtrze pierwszym odrapany napis trzyma: TU wy³amane zêby p³otu to zielsko tn¹ na bacznoœæ staje drewniany t³um na lewo patrz, na prawo patrz. Idzie czworobok: buty jak But, g³owy jak G³owa, ruchy jak Ruch. Idzie zielony t³um. Naprzeciw dwie g³owy ³yse krata na rzêsie Dzieci B³êdu w schronisku schron w kratach 1 J. Schopenhauer, Gdañskie wspomnienia m³odoœci, prze³. i objaœni³ Tadeusz Kruszyñski, Wroc³aw 1959, s. 168.

9 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK... 9 a napis brzmi Wzbroniony Wstêp To ta przecznica, a za ni¹ dzielnica... Bia³ych Przechodniów z czarnymi plastrami miodu na oczach S³odka, s³odka ciemnoœci na tej ulicy gdzie za wojskiem schronisko dla pope³nionych potomków. Przechodnie nadzwyczaj cierpliwi krawê nik to interesuj¹cy próg wiêc lask¹ powoli, powoli i dok³adnie zmierz... a teraz krok, ju bli ej domu filozofa, który wyjecha³ w czas i nie ogl¹da³ zamachu na godnoœæ œlepców, na nie wart Nibelungów tryumf. A dom jest bia³y od bia³ej brzozy lat stu i od zielonego stawu gêstego sytoœci¹. Okna szerokie st¹d perspektywa myœli wziê³a wzór: Widaæ szpitalne stamt¹d znaki. To nastêpny krok. Pawilony, pawilony dla tych na wyjœciu, dla tych na przyjœciu, dla tych na zejœciu. Sztab czerwonokrzy y ranem wymyka spod okutych wrót. Okna adeptów kamienia filozoficznego w wytrzeszczu: by³ zgon? by³ zgon? W portierze kraju, tu za pasmem wzgórz œni siê ostatkiem si³ ulica która siê koñczy co dziœ. Jeszcze na niej nie wierzy t³um e t¹ ulic¹ snu snów nie przejdzie jutro aden z nich. e czarna g³adka pow³oka b³ota jesienne zamknie i jeszcze poprawi¹ ten i obok dom i filozof umilknie jak Poeta z Nie Tej Ulicy 2. 2 Z. Joachimiak, migotania, przejaœnienia, czerwone tunele. Wybór wierszy, Gdañsk 2002, s

10 10 MARION BRANDT (GDAÑSK) Podczas lektury tego wiersza towarzyszymy ja lirycznemu w jego poszukiwaniach willi Artura Schopenhauera, przy czym spotkamy siê tak e ze sposobem postrzegania œwiata przez filozofa, jeœli czytamy o szerokich oknach, od których perspektywa myœli wziê³a wzór. Pomimo kilku rozpoznawalnych budynków na tej ulicy, jak na przyk³ad szpitala, ulica Polanki wydaje siê nierealna. Ulica Polanki jest snem i œni siê ostatkiem si³. Ulica ta istnieje tak mo na by powiedzieæ razem z Schopenhauerem, w jêzyku Schopenhauera tylko w jej w³asnym wyobra eniu i w wyobra eniu poety, i w nich jej przesz³oœæ obecna jest w tym samym stopniu, jeœli nie nawet w jeszcze wiêkszym, co jej teraÿniejszoœæ. Ulica Polanki siê koñczy co dziœ, jest przesz³oœci¹, jest martwa, a wiersz jest, jak mówi to sam tytu³, Epitafium dla niej. Jeœli przyjrzymy siê innym dzie³om Zbigniewa Joachimiaka z tego okresu, to zauwa ymy, e obraz œmierci, niebytu kojarzony jest nie tylko z ulic¹ Polanki, ale i z ca³ym miastem Gdañsk. I tak w wierszu z tego samego cyklu, miasto, które milczy chórem czytamy: a za szyb¹ miasto a w mieœie miasto które milczy chórem milczy bo to cmentarz proszê Pañstwa nikt tu siê nie myli nikt tu w pióra nie obrasta 3 Miasto jako cmentarz czêsto staje siê t³em dla wydarzeñ Grudnia 1970 roku. Z powodu brutalnego postêpowania wojska i rz¹du przeciwko strajkuj¹cym stoczniowcom Gdañsk sta³ siê miejscem doœwiadczenia œmiertelnej przemocy; sta³ siê jak napisa³ Artur Nowaczewski przestrzeni¹ nieautentyczn¹, wrog¹, nieludzk¹. Miasto-mur, z którym trzeba siê zmagaæ, w którym odczuwa siê przymus ucieczki (...) 4. Doœwiadczenie przemocy, jak siê zdaje, sta³o siê powodem, by na obrze- ach tego miasta szukaæ innego Gdañska. Takimi obrze ami, w znaczeniu topograficznym, by³a w³aœnie ulica Polanki, i to nie tylko dlatego, e jest ona miejscem, w którym koñczy siê zabudowa miejska i zaczyna siê poroœniêty lasem ³añcuch wzgórz, ale tak e dlatego, e w swej nale ¹cej do Oliwy czêœci pozosta³a ona prawie ca³kowicie wolna od nowej, socjalistycznej architektury. Wyznacza ona te inn¹ przestrzeñ w znaczeniu duchowym miejsce alternatywnego myœlenia, albowiem filozofia Schopenhauera daje oparcie dla poczucia istnienia, które szuka odwrotu od boleœnie doœwiadczonej rzeczywistoœci. 3 4 Tam e, s. 51. A. Nowaczewski, Trzy miasta, trzy pokolenia, Gdañsk 2006, s. 53.

11 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK Bêd¹c rzeczywistymi i metaforycznymi obrze ami miasta, ulica Polanki stanowi³a te w latach siedemdziesi¹tych swoiste centrum Gdañska, a mianowicie centrum w sensie intelektualnym. W bezpoœrednim s¹siedztwie tej ulicy znajduj¹ siê akademiki Uniwersytetu Gdañskiego, a kilkaset metrów dalej sam uniwersytet. Zbigniew Joachimiak studiowa³ tutaj polonistykê, podobnie jak inni poeci i pisarze, a wœród nich Stefan Chwin i nieco póÿniej Pawe³ Huelle. Jak wspomina W³adys³aw Zawistowski, wówczas tak e student polonistyki i m³ody poeta, po³o- ona nieopodal ulica Polanki by³a dla studentów niemal e czêœci¹ uniwersytetu. Tutaj odbywa³y siê zajêcia inne od tych zwyczajnych: Fascynowa³a nas zw³aszcza zniszczona willa rodziny Schopenhauerów, pamiêtaj¹ca dzieciêciem Arthura, i zajêcia, które odbywaliœmy czasem nie w wyk³adowych salach, a na wzgórzach nad ulic¹ Polanki, by³y tyle sposobem ucieczki od rutyny obowi¹zków, co ho³dem sk³adanym przez nas temu miejscu i jego przesz³oœci 5. Pocz¹tki uczelni chyba zawsze naznaczone s¹ szczególn¹ atmosfer¹ rozpoczêcia czegoœ nowego. To, e Uniwersytet Gdañski sta³ siê centrum ycia literackiego miasta, zawdziêczamy jednak w du ym stopniu dzia³alnoœci znanej badaczki romantyzmu, profesor Marii Janion. Jej konwersatoria, w których wed³ug mojej wiedzy brali udzia³ tak e s³uchacze, którzy bynajmniej nie d¹ yli do uzyskania kwalifikacji naukowych, stworzy³y przestrzeñ, gdzie na niebywale wysokim poziomie spotyka³y siê: nauka i przyjemnoœæ z rozmowy. Maria Janion mia³a wtedy powiedzieæ, e Gdañsk nie le y na prowincji, ale w Europie, i stosownie do tego czyta³a ze swoimi studentami i doktorantami polsk¹ literaturê w kontekœcie europejskim. Omawia³a francuskich, angielskich, rosyjskich, a tak e niemieckich pisarzy, takich jak Goethe, E.T.A. Hoffmann i A. Döblin, równie pisma Artura Schopenhauera oraz Güntera Grassa, któremu poœwiêci³a 16-godzinne seminarium, gdy jego powieœæ Blaszany bêbenek ukaza³a siê w 1979 roku w drugim obiegu 6 (oficjalnie, a wiêc w pañstwowym wydawnictwie, powieœæ ta ukaza³a siê dopiero w 1983 roku). Maria Janion uczyni³a zakazan¹, wydan¹ nielegalnie powieœæ tematem zajêæ uniwersyteckich! M³odzi gdañscy intelektualiœci mogli wiêc na tym seminarium otrzymaæ impuls do lektury tej powieœci, a tak e do zrozumienia niemieckich œladów, na które natrafiali od czasu swego dzieciñstwa w mieœcie, w którym siê urodzili. Ale dzie³o Grassa oferowa³o wiêcej ni tylko literack¹ podró do starego Gdañska. Potwierdza to protokó³ z rozmowy z Günterem Grassem na Uniwersytecie Gdañskim w 1981 roku, roku Solidarnoœci. Wówczas uczestnikom konwersatorium Marii Janion i innym czytelnikom Grassa musia³o siê to wydawaæ cudem nawet jeœli by³ to 5 6 W. Zawistowski, Tajemnica Szekspira czyli 9 razy o Zbigniewie Joachimiaku, [w:] Z. Joachimiak, migotania, przejaœnienia, czerwone tunele..., s G. Grass, Blaszany bêbenek, Warszawa 1979.

12 12 MARION BRANDT (GDAÑSK) jeden poœród wielu cudów e pisarz ten zosta³ oficjalnie zaproszony do swojego rodzinnego miasta i rzeczywiœcie, póÿniej a do 1988 roku nie móg³ ju uczestniczyæ w publicznych spotkaniach w Polsce. S³owa, którymi Maria Janion rozpoczê³a spotkanie z nim Nasze zapotrzebowanie duchowe na Pana jest ogromne 7 ukazuj¹, na jak wielkie oczekiwania Grass napotka³ w tym krêgu. Uczestnicy tego seminarium widzieli w nim autorytet duchowy i moralny. Szukali w jego dziele analizy totalitaryzmu i mo liwoœci konfrontacji z nim. Staje siê to widoczne w pytaniach o antyheglowskie pojmowanie historii przez Grassa i jego stosunek do Schopenhauera 8. Uczestnikom tej dyskusji bli sza by³a, tak samo jak Grassowi, koncepcja historii Schopenhauera, któr¹ przedk³adali nad wizj¹ Hegla, poniewa Schopenhauer odrzuca ideê przebiegu historii jako ci¹g³ego rozwoju, postêpu. W ten sposób ten ostatni dostarczy³ argumentów, by zakwestionowaæ obowi¹zuj¹c¹ w socjalizmie wizjê dziejów. Stefan Chwin tak pisa³ o wp³ywie Grassa na w³asn¹ postawê, a czyni³ to w eseju, opublikowanym w 2006 roku w dzienniku FAZ: Dla ludzi z mojego pokolenia Grass by³ zawsze wa ny. Uczyliœmy siê od niego postawy antytotalitarnej, wolnoœci myœli, bezgranicznoœci si³y wyobraÿni. Ale tak e sztuki wybaczania 9. Jakim sposobem Günter Grass móg³ zyskaæ wœród m³odych gdañskich intelektualistów taki autorytet polityczny i moralny? Du e znaczenie mia³y tu zapewne jego publikacje w drugim obiegu, którymi Grass przyczyni³ siê do prze³amania niepamiêci nie tylko o niemieckiej przesz³oœci Gdañska, lecz tak e o ofiarach Grudnia 1970 roku. Opowiada on o nich w wydanej w 1977 roku powieœci Turbot, gdzie przedstawia historiê ludzkoœci z perspektywy kuchennej. Miejscem akcji tego utworu s¹ Gdañsk i Kaszuby. Strajk gdañskich stoczniowców jest ostatnim wydarzeniem w ukazywanym porz¹dku wojen, si³owych staræ i protestów, które przedstawia powieœæ. W podrozdziale A do wymiotów z ostatniego rozdzia³u powieœci podczas przemawiania przed stoczni¹ do robotników zastrzelony zostaje stoczniowiec i poeta Jan Ludkowski. Poprzez odwo³anie do Grudnia 1970 roku powieœæ Grassa napotkaæ musia³a oczywiœcie u czytelników w Polsce, a przede wszystkim w Gdañsku, na szczególne zainteresowanie. Pamiêæ o zastrzelonych w 1970 roku stoczniowcach by³a, jak powszechnie wiadomo, zakazana a do roku Tak wiêc pogrzeby zamordowanych odbywa³y siê po kryjomu, poniewa chciano zapobiec manifestacjom. O tym, jak du e znaczenie dla politycznej mobilizacji spo³eczeñstwa latem 1980 roku mia³ Grudzieñ 1970, œwiadcz¹ odbywaj¹ce siê od 1977 roku coraz wiêksze S³owo powitalne profesor Marii Janion wyg³oszone podczas spotkania na Uniwersytecie Gdañskim w dniu , [w:] Günter Grass i polski Pan Kichot, red. Maria Janion, Gdañsk 1999, s. 7. Grass, Hegel i Syzyf. Rozmowa na Uniwersytecie Gdañskim, [w:] tam e, s S. Chwin, Grass und das Geheimnis, Frankfurter Allgemeine Zeitung,

13 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK demonstracje przed stoczni¹ oraz ¹danie budowy pomnika dla zamordowanych, które wysuniête zosta³o ju na pierwszym strajku gdañskich stoczniowców w sierpniu 1980 roku. Dziêki szerokiemu poparciu spo³ecznemu pomnik móg³ zostaæ wzniesiony w ci¹gu kilku zaledwie miesiêcy, i zosta³ ods³oniêty 16 grudnia 1980 roku 10. Nie dziwi wiêc, e zaraz po publikacji powieœci Grassa ukazaæ siê mia³o w Pomeranii, miesiêczniku Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, polskie t³umaczenie podrozdzia³u A do wymiotów i e pad³o ono ofiar¹ cenzury 11. W latach 1980/81 ten akapit wielokrotnie by³ przedrukowywany m.in. w publikacjach Solidarnoœci 12. Z pewnoœci¹ okazanie sympatii dla protestuj¹cych stoczniowców by³o jednym z powodów tego, e zaproponowano Grassowi publikacjê Blaszanego bêbenka w drugim obiegu w Polsce. Jesieni¹ 1978 roku, gdy Grass przyby³ do Gdañska na krêcenie ekranizacji tej powieœci, spotka³ siê z Miros³awem Chojeckim, kierownikiem Niezale nej Oficyny Wydawniczej NOWA, i przekaza³ mu prawa do swojej pierwszej powieœci. Rok póÿniej Blaszany bêbenek ukaza³ siê z przedmow¹ Lecha B¹dkowskiego w wydawnictwie NOWA. Decyzja Grassa, by powieœæ tê wydaæ w literackim podziemiu, umotywowana by³a z pewnoœci¹ yczeniem, by wreszcie ukaza³a siê ona w Polsce. Niezale nie od tego udostêpnienie Blaszanego bêbenka do nielegalnej publikacji by³o jednak wyraÿnym opowiedzeniem siê po stronie opozycji w Polsce. By³o nim te opublikowanie podrozdzia³u o strajku z powieœci Turbot w niezale nym czasopiœmie literackim Zapis w roku Ponadto Grass, podobnie jak i inni pisarze niemieccy, ju wczeœniej wstawia³ siê za przeœladowanymi robotnikami i wspiera³ polskich opozycjonistów. Günter Grass zosta³ wiêc w tym czasie w Polsce wyra aj¹c siê s³owami poety Adama Zagajewskiego kimœ w rodzaju honorowego dysydenta 14. Krytyczni i opozycyjni intelektualiœci w Gdañsku mogli widzieæ w nim potê nego sprzymierzeñca w walce politycznej i w walce o pamiêæ zbiorow¹ w Polsce. W jego dziele literackim nak³ada³o siê na siebie kilka tematów tabu: (1) cenzura, która uniemo liwia³a publikacjê jego ksi¹ ek (poza opowiadaniem Kot i mysz i niektórych fragmentów innych tekstów); (2) przemilczana lub demonizowana niemiecka przesz³oœæ miasta Gdañsk, oraz (3) zakazana pamiêæ o zamordowanych w 1970 roku stoczniowcach. O wyj¹tkowo wybuchowej sile, jak¹ dzie³o Grassa przez to Zob. obszerniej o budowie pomnika Micha³ Soska: Pamiêæ o ofiarach Grudnia 1970, Wroc³aw Zob. informacjê o tym w: Zapis, 1978, nr 8, s Zob. Günter Grass. Bibliografia polska za lata , opracowali J. Grzybowski, M. Mroczkiewicz, L. Rybicki, Gdañsk 2000, s. 21 oraz: Solidarnoœæ Ziemi Pu³awskiej. Biuletyn Informacyjny. Numer specjalny Pamiêci Ofiar Grudnia 1970, , nr 7. Zob. G. Grass, A do wymiotów, Zapis, 1979, nr 9, s A. Zagajewski, Lobrede auf einen strengen Deutschlehrer, Frankfurter Allgemeine Zeitung,

14 14 MARION BRANDT (GDAÑSK) uzyska³o, œwiadczy napisany w 1980 roku wiersz Joachimiaka Wrzeszcz nad ranem: taksówk¹ po ulicach wszerz Jan L. ten z Chopina czeœæ pijany noc¹ Wrzeszcz bije blaszany bêbenek œpi poetka Anna Cz. z ulicy Wroc³awskiej œpi bo ona nie z Wrzeszcza lecz z Gdañska œni siê jej krew choæ dzielnica œpi nie s³ychaæ wzburzonego têtna dzielnica niby œpi¹ca noc¹ z dnia kpi œni dzieñ pijany noc¹ Wrzeszcz w dzieñ zastyga tu mieszkam i pilnujê nocnego pañstwa 15 Tutaj przywo³ywane jest wiêc inne miasto, a nawet inne pañstwo ni to istniej¹ce. Znajduje siê ono na odwrocie realnego miasta (por. przeciwieñstwo dzieñ noc), a zatem nie w centrum, lecz w dzielnicy Wrzeszcz, miejscu akcji Blaszanego bêbenka. Jest to miasto buntu, a z nim zwi¹zane s¹ uderzenia blaszanego bêbenka. Jak wspomnia³am, do m³odych intelektualistów, którzy brali udzia³ w seminarium Marii Janion na temat Grassa, nale a³ te Pawe³ Huelle, który po st³umieniu ruchu Solidarnoœci napisa³ w roku 1984 powieœæ Weiser Dawidek. Nawi¹zuje on w niej do niektórych motywów z twórczoœci Grassa (np. historia dojrzewania, znikniêcie g³ównego bohatera na koñcu wskazuj¹ na Kota i mysz, a nadprzyrodzone umiejêtnoœci Dawidka zdaj¹ siê zwi¹zane z postaci¹ Oskara). Podobnie jak i Zbigniew Joachimiak tak e Huelle udaje siê w czasie politycznej depresji na literacki rekonesans w nieby³¹, bêd¹c¹ tematem tabu niemieck¹ przesz³oœæ miasta. I podobnie jak Joachimiak, tak e i on tê wêdrówkê zaczyna na obrze ach miasta. Dzieci w jego powieœci spotykaj¹ siê na zaniedbanym niemieckim cmentarzu w Brêtowie przy ulicy S³owackiego, a docieraj¹ do niego, id¹c wzd³u starego nasypu kolejowego, który ci¹gnie siê za ulicami Gomó³ki, Krzy anowskiego, Chrzanowskiego i krzy uje siê z ulic¹ Polanki. Na niej Weiser udziela dzieciom lekcji z gdañskiej historii: opowiada im, kto y³ w willach przy tej ulicy; mówi im tak e o Arturze Schopenhauerze. 15 Z. Joachimiak, Wrzeszcz nad ranem, [w:] tego, migotania, przejaœnienia, czerwone tunele..., s. 107.

15 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK To, e dzieci spotykaj¹ siê na niemieckim cmentarzu i stamt¹d zabierane s¹ przez Dawidka do tajemniczych przedsiêwziêæ, posiada przy tym raczej mniejsze znaczenie. Wa niejszy jest fakt, e cmentarz ten jest ziemi¹ niczyj¹, miejscem, gdzie zaciera siê granica pomiêdzy realnym i wyimaginowanym miastem. Tak jak Joachimiak, tak e Huelle poprzez obraz cmentarza kojarzy rzeczywiste miasto nie tylko ze œmierci¹, ale tak e z zag³ad¹ i apokalips¹. W Gdañsku tego pisarza panuje, w zwi¹zku z wymieraniem ryb w zatoce, coœ w rodzaju stanu wyj¹tkowego. Z powodu zamkniêcia pla y bohaterowie szukaj¹ nowego miejsca, w którym mog¹ siê spotykaæ. I znajduj¹ je na cmentarzu, na drugim koñcu miasta. Ksi¹dz, a póÿniej i biskup, przedstawiaj¹ wymieranie ryb w zatoce oraz panuj¹c¹ przez ca³e lato suszê jako karê za ludzkie grzechy i ukazuj¹ obraz S¹du Bo ego w strasznych barwach. Na dzieci jednak o wiele mocniej oddzia³uj¹ kwieciste kazania ó³toskrzyd³ego mê czyzny, który uciek³ z kliniki psychiatrycznej i tak e przepowiada nadejœcie S¹du Ostatecznego. Dopiero pod koniec wakacji mo na znowu pójœæ nad morze. Na krótko przed wypraw¹ znika Weiser, który prowadzi³ dzieci do drugiego, tajemniczego miasta. Ta pl¹tanina motywów œmierci, apokalipsy i zbawienia daje siê ³atwo odnieœæ do czasu powstania powieœci, roku Ikon¹ tego okresu sta³o siê zdjêcie Chrisa Niedenthala z grudnia 1981 roku, na którym widzimy czo³g stoj¹cy przed warszawskim kinem Moskwa z reklam¹ filmu Francisa Forda Coppoli Czas apokalipsy. Cmentarz i œmieræ powi¹zane s¹ tak e u Paw³a Huellego z pamiêci¹ o roku 1970, poniewa jeden z towarzyszy zabaw narratora zostanie póÿniej zastrzelony podczas protestów robotniczych. Byæ mo e powieœæ ta zawiera jeszcze jedn¹ aluzjê do bêd¹cej tematem tabu historii: czasem akcji jest rok 1957, gdy dzieci maj¹ jedenaœcie lat. Autobiograficzne elementy powieœci pozwalaj¹ tak e na grê datami z ycia samego Paw³a Huelle, który ma jedenaœcie lat w roku szeœædziesi¹tym ósmym. Czy wiêc Weiser zawiera tak e aluzjê do znikania szkolnych kolegów z rodzin polsko- ydowskich latem szeœædziesi¹tego ósmego roku? Nastêpuj¹ce wspomnienie Antoniego Pawlaka, zainspirowane zreszt¹ lektur¹ powieœci Grassa Przy obieraniu cebuli, dopuszcza taki wniosek: Lato tysi¹c dziewiêæset szeœædziesi¹tego ósmego roku pachnia³o s³oñcem i wstydem. Po upalnych i bogatych w wydarzeniach wakacjach Z. mój kolega z klasy znikn¹³. Nie pojawi³ siê wiêcej w szkole. Ktoœ szepn¹³, e wyjecha³ do Izraela. A mo e to by³a Szwecja? Niewa ne. Wa ne, e wyjecha³. Bo mia³ obco brzmi¹ce myœleliœmy, e niemieckie nazwisko? Bo chêtnie dawa³ œci¹gi z matmy? Wyjecha³. Wszyscy w klasie sk¹dœ o tym wiedzieliœmy. Ale nikt, kompletnie nikt, nie zapyta³ dlaczego A. Pawlak, Grass Onion, Przegl¹d Polityczny, 2007, nr 85/86, s. 149.

16 16 MARION BRANDT (GDAÑSK) Otwarcie gdañskich pisarzy na niemieck¹ przesz³oœæ miasta czêsto t³umaczy siê tak, e urodzone po wojnie pokolenie odkrywa³o miasto, aby mentalnie siê w nim zadomowiæ, e poczucie obcoœci w tym mieœcie by³o dla nich s³absze, ni dla pokolenia ich rodziców, którzy przybyli tu z kresów wschodnich. Takie wyt³umaczenie nie wystarcza moim zdaniem, poniewa nie ma ono zastosowania do takich miast jak Szczecin czy Wroc³aw 17. Fakt, e w Gdañsku dosz³o do otwarcia na niemieck¹ kulturê, powi¹zane jest z powojenn¹ histori¹ miasta, a przede wszystkim z Grudniem 1970 roku. Poczucie obcoœci, z którym Polacy od czterdziestego pi¹tego roku yli w niemieckim niegdyœ mieœcie, prawdopodobnie ustêpowa³o wówczas, w latach siedemdziesi¹tych, a tak e ponownie po roku osiemdziesi¹tym pierwszym, poczuciu obcoœci w Gdañsku wspó³czesnym. Joachimiak i Huelle odkryli niemiecki Gdañsk, poszukuj¹c alternatywy dla socjalistycznego Gdañska, w trakcie poszukiwania miejsca, w którym mo na by³o pomyœleæ o innym yciu ni to w socjalistycznym Gdañsku. To poszukiwanie prowadzi do przedwojennego Gdañska bynajmniej nie dlatego, e by³ on niemiecki, lecz pomimo tego, e by³ on niemiecki. Do prze³amania niepamiêci dosz³o poprzez naruszenie kilku historycznych tematów tabu jednoczeœnie: dotyczy³y one zarówno wydarzeñ politycznych i spo³ecznych, jak i narodowych aspektów historii. Jeœli chodzi o dzisiejsze obszary niepamiêci w sferze spo³ecznej, to chcia³abym przyrzeæ siê opowiadaniu, w którym Pawe³ Huelle w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych powróci³ raz jeszcze do ulicy Polanki ulicy zdzicza³ych ogrodów, zapuszczonych parków i dworów, które nie mia³y w³aœcicieli 18. Zaproszenie na party z okazji piêædziesi¹tych urodzin urzêduj¹cego prezydenta Lecha Wa³êsy w jego willi przy ulicy Polanki wywo³uje u narratora, niczym magdalenka u Prousta, ca³y ³añcuch wspomnieñ o prze yciach, które ³¹cz¹ go z t¹ ulic¹. Przypomina sobie lata rewolucyjnych marzeñ, kiedy to bra³ udzia³ w drukowaniu nielegalnych pism, przypomina sobie zapach farb drukarskich, który unosi³ siê nad Polankami pod koniec lat siedemdziesi¹tych 19, oraz czasy, kiedy ulica ta by³a œwiadkiem nieudanego pierwszego w naszym mieœcie awangardowego performance 20. Teraz, w roku dziewiêædziesi¹tym pi¹tym, narrator pisze o niepodleg³oœci, która mia³a w sobie coœ niejasnego z powodu kompromisów z tymi, którzy przez lata odmawiali nam wolnoœci, którzy przez lata zamykali j¹ do wiêzieñ, którzy przed laty strzelali jej o œwicie w ty³ g³owy 21 ; pisze o Realpolitik, o wolnoœci jako sloganie do przeboju disco polo, o codziennoœci pe³nej obowi¹z Zob. B. Cho³uj, Literarische Identitätssuche der zweiten Generation der Umsiedler in Szczecin, Zeszyty Kulickie / Külzer Hefte, 2005, nr 3, s P. Huelle, Pierwsza mi³oœæ i inne opowiadania, Londyn 1996, s Tam e, s Tam e, s Tam e, s. 242.

17 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK ków i wyobcowania, a tak e o ci¹g³ym zanurzaniu siê w coraz to nowe, robi¹ce po czêœci doœæ nierealne wra enie warstwy pamiêci, które siêgaj¹ w przypadku historii rodzinnej a do pocz¹tków dwudziestego wieku w Galicji, a w przypadku Gdañska a do Artura Schopenhauera. Wydaje siê wiêc, e w stosunku do lat osiemdziesi¹tych ma³o siê zmieni³o: pamiêæ o przesz³oœci ma w obliczu zdegradowanej w ró nych aspektach rzeczywistoœci eskapistyczny charakter. Jednak nie posiada ona ju buntowniczego, rewolucyjnego potencja³u, pe³ni za to o wiele bardziej funkcjê kompensacyjn¹. Niektóre aspekty opowiadania Paw³a Huelle daj¹ siê zapewne po³¹czyæ ze wspó³czesn¹ kultur¹ pamiêci w Gdañsku. I tak pisarze i historycy konstatuj¹ dzisiaj nie tyle niepamiêæ, brak pamiêci, co nadmiar pamiêci, a w tym ró ne formy tej pamiêci: strywializowan¹ i skomercjalizowan¹; oficjaln¹, która chce uczyniæ z Gdañska miasto historycznych symboli (muzeów, pomników), oraz indywidualn¹, yw¹ pamiêæ 22. Huelle przypomina w swoim opowiadaniu te przypuszczalnie nawet w pierwszym rzêdzie o spo³ecznym zrywie pod koniec lat siedemdziesi¹tych, i pyta, co siê z nim sta³o. Postulaty z tamtych czasów spe³nione zosta³y poprzez transformacjê z roku osiemdziesi¹tego dziewi¹tego tylko czêœciowo. Istnieje nadal historyczna otwartoœæ pierwszej Solidarnoœci ; obiektywnie koliduje ona z d¹ eniem do zamkniêcia jej w muzeum, do opieczêtowania jej historii pomnikiem. Wobec takich d¹ eñ, w których obrêbie powstaj¹ nowe obszary niepamiêci, chcia³abym powo³ywaæ siê na Güntera Grassa: pisarz skutecznie siê przeciwstawi³, gdy chciano go posadziæ jako rzeÿbê obok Oskara Matzeratha na ³aweczce na Placu Wybickiego. Grass stwierdzi³, e dopóki yje, nie chce siedzieæ w Gdañsku jako pomnik. Zamiast wydaæ pieni¹dze na pomnik, raczej powinno siê poprawiæ warunki mieszkalne w jego starym domu rodzinnym. Sprzeciw Solidarnoœci wobec uczynienia z bramy Stoczni Gdañskiej muzealnego obiektu ma dla mnie bardzo podobny charakter (przy czym dochodzi tu jeszcze krzywdz¹cy dla ludzi uczestnicz¹cych w walce z socjalizmem moment powrotu Lenina na bramê stoczni). Postawê Grassa w³adze miasta zaakceptowa³y, jego pomnika nie wzniesiono. Byæ mo e miasto zaakceptuje te postawê tych, którzy sprzeciwiaj¹ siê historyzowaniu stoczniowej bramy? Mielibyœmy wówczas w Gdañsku wprawdzie mniej pomników, ale wiêcej ywej pamiêci. 22 Zob. P.O. Loew, Gdañsk i jego przesz³oœæ. Kultura historyczna miasta od koñca XVIII wieku do dzisiaj, prze³. Janusz Mosakowski, Gdañsk 2012, s (rozdzia³ 8. Gdañsk po 1997: miasto z wieloma historiami).

18 18 MARION BRANDT (GDAÑSK) Marion Brandt The Tin Drum is Beating: Günter Grass, Gdañsk and the Breaking out of Oblivion (Based on a lecture at the Festival Grassmania 2012) SUMMARY The fact the Gdañsk opened before 1989 to a German consul is connected, according to the author, with the events of December 1970 and also martial law in the years of Some Gdañsk writers discovered German Gdañsk by searching for a place where it would be possible to have a different life than the one in Communist Gdañsk which was a place of deadly violence and social lethargy. That search lead to Gdañsk before the war, not because it was German, but in spite of the fact that it was German. A break in the oblivion regarding the past of Gdañsk came after touching perceived historical subjects which at one time were taboo. An important ally in the fight for a common remembrance was Günther Grass.

19 BIJE BLASZANY BÊBENEK. GÜNTER GRASS, GDAÑSK Zuzanna Szwedek-Kwieciñska S³upsk-Gdañsk Legenda o pustelniku mit o ocaleniu Legenda o pustelniku 1 (1957) to jeden z ciekawszych utworów autorstwa Lecha B¹dkowskiego. Dziwi wiêc fakt, i poza dwiema recenzjami ksi¹ ki opublikowanymi na ³amach Pomeranii 2, nikt z badaczy kaszubsko-pomorskich nie podj¹³ siê szerszego omówienia tego krótkiego, zaledwie 28-stronicowego utworu. Pierwsza recenzja autorstwa Lidii K¹tnej, pt. Pustelnicze dywagacje, ukaza³a siê w 1974 roku, tu po wydaniu drukiem Legendy. Autorka tekstu zauwa a, e koncepcji pojêcia ksi¹ ki bêdzie wiele 3, przy czym ka da oka e siê s³uszna. Pisze, i : podaje tylko myœl 4, a interpretacjê pozostawia czytelnikowi. Recenzentka zwraca przede wszystkim uwagê na problemy jednostki przywo³ane w Legendzie o pustelniku. Zauwa a, i utwór Lecha B¹dkowskiego ukazuje obraz cz³owieka m³odego, zbuntowanego wobec zastanej rzeczywistoœci 5. Dostrzega przy tym analogiê pomiêdzy postaw¹ autora Legendy Lecha B¹dkowskiego, a zachowaniem g³ównego bohatera utworu 6. Dzia³ania Pustelnika, zdaniem Lidii K¹tnej, mo na uto samiaæ z ówczesn¹ aktywnoœci¹ Lecha B¹dkowskiego, któremu zale a³o na pobudzeniu ludnoœci pomorskiej do dzia³ania oraz odrzuceniu bezwzglêdnego autorytetu w³adzy, nieinteresuj¹cej siê dobrem lokalnej spo³ecznoœci. Sam utwór da siê wiêc czytaæ jako poœrednie nawi¹zanie do ówczesnej sytuacji politycznej nie tylko na Pomorzu, ale i w ca³ym kraju Po raz pierwszy Legenda o pustelniku wysz³a drukiem w 1974 w Gdañsku. Drugie wydanie z grafikami Tomasza Góreckiego ukaza³o siê w 2004 roku. Informacja za: T. Bedyñski, Lech B¹dkowski znany i nieznany. Monografia bibliograficzna za lata , Gdañsk 2009, s. 39. Zob. L. K¹tna, Pustelnicze dywagacje. Pomerania, 1974, nr 5, s ; G.J. Schramke, Frapuj¹ca legenda. Pomerania, 2004, nr 2, s. 42. L. K¹tna, op. cit., s Tam e, s Tam e, s Tam e, s. 111.

20 20 ZUZANNA SZWEDEK-KWIECIÑSKA (S UPSK-GDAÑSK) Druga, a zarazem ostatnia recenzja Legendy o pustelniku, ukazuje siê przy okazji wznowienia ksi¹ ki w dwudziest¹ rocznicê œmierci autora 7. Grzegorz J. Schramke pisze: Legenda ( ) to rzecz niezwyk³a. ( ) bogactwem swej treœci, dramatyzmem fabu³y i przepe³nion¹ symbolizmem wymow¹ zaprz¹ta myœli przez jeszcze wiele dni. Nie bez przesady zalicza siê do jednych z najwybitniejszych osi¹gniêæ B¹dkowskiego ( ) 8. Autor szkicu zauwa a liczne powi¹zania intertekstualne oraz interkulturalne, dostrzega pokrewieñstwo duchowe g³ównego bohatera ksi¹ ki B¹dkowskiego zarówno z Mesjaszem, jak i z Remusem. G.J. Schramke zwraca szczególn¹ uwagê na znacz¹ce podobieñstwo Pustelnika i Remusa, zauwa a, i obie postaci s¹ niedosz³ymi, niezrealizowanymi przywódcami. Ponadto wskazuje na nawi¹zania w tekœcie do mitologii greckiej (mit prometejski). Zauwa a, jak znamienna w kontekœcie czytania utworu mo e byæ data jego powstania (1957), rok po œmierci Stalina i zwi¹zana z ni¹ tzw. odwil. Autor recenzji, podobnie jak i Lidia K¹tna przed laty, wskazuje, i Legendê mo na tak e rozpatrywaæ przez pryzmat biografii jej twórcy, czy te czytaæ j¹, co znamienne bez jakiejkolwiek straty interpretacyjnej jako niepowi¹zan¹ z niczym ca³oœæ 9. Badaczka literatury Pomorza Krystyna Turo w swoich rozwa aniach odnoœnie do twórczoœci Lecha B¹dkowskiego wspomina o tym, i autor w 1957 roku napisa³ utwór, ale interpretacja, bêd¹ca raczej ocen¹ badaczki, ogranicza siê do jednego s³owa, jakim opisuje ona Legendê o pustelniku: piêkna 10. Na czym jednak owo piêkno polega? Warto odpowiedzieæ na to pytanie. Zacznê od przybli enia treœci Legendy o pustelniku, a nastêpnie próby jej interpretacji. Wczeœniej jednak nale a³oby umiejscowiæ opowiadanie wœród innych prac autora. Legenda o pustelniku jest obok dramatów 11 jednym z wczeœniejszych utworów literackich Lecha B¹dkowskiego, którego debiut literacki przypad³ na lata piêædziesi¹te 12. Spogl¹daj¹c na pierwsze dziesiêæ lat dzia³alnoœci pisarskiej Lecha B¹dkowskiego, uderza przede wszystkim ró norodnoœæ gatunków (opowiadanie, powieœæ, dramat), jakimi pos³ugiwa³ siê wówczas m³ody literat G.J. Schramke, op. cit., s. 42. Tam e. Tam e. Zob. K. Turo, Dzia³alnoœæ pisarska Lecha B¹dkowskiego w latach piêædziesi¹tych XX wieku, [w:] Lech B¹dkowski. Literatura i wartoœci, pod red. D. Kalinowskiego, Bytów-S³upsk-Gdañsk 2009, s O Z³otym œnie (1957), S¹dzie nieostatecznym (1958), Zaklêtej królewiance (1959) pisali m.in. J. Samp, Problem dobra i z³a a Smêtek w S¹dzie nieostatecznym Lecha B¹dkowskiego, [w:] tego, Smêtek. Studium kreacji literackich, Gdañsk 1984, s ; ten e, W zapad³ym zamku Lecha B¹dkowskiego, [w:] tego, Mitopeje Pobrze a Ba³tyku, Gdañsk 2009, s , Z opracowañ nowszych zob. D. Kalinowski, Miêdzy moralitetem a baœni¹. Dramaty Lecha B¹dkowskiego, [w:] Lech B¹dkowski. Literatura i wartoœci..., s Patrz: K. Turo, Dzia³alnoœæ pisarska Lecha B¹dkowskiego..., s

21 LEGENDA O PUSTELNIKU MIT O OCALENIU 21 Myœlê, i by³ to okres eksperymentów, kiedy to autor Legendy o pustelniku próbowa³ swoich si³ w rozmaitych formach literackich. W pisanych i publikowanych wówczas utworach obecna jest zarówno tematyka wojenna, jak i spo³eczna. Lech B¹dkowski pisze o problemach, z którymi zmaga³a siê w pierwszych latach po II wojnie œwiatowej ludnoœæ pomorska. Odwo³uje siê on do trudnoœci, z jakimi mierzyli siê wówczas miejscowi rolnicy przymuszani do oddawania swych ziem w ramach kolektywizacji rolnictwa. Zauwa a, i m³odzi ludzie nie garn¹ siê do ycia na wsi, a czêœæ z nich wyje d a do miast. Obok problemów mieszkañców wsi Lech B¹dkowski zwraca tak e uwagê na trudnoœci, z jakimi zmagali siê w tym okresie ludzie morza. I tak, pojawia siê kwestia zrzeszania siê rybaków, pragn¹cych za³o yæ spó³dzielniê, by ta broni³a interesów ich grupy zawodowej. Przywo³any zostaje równie problem rodzin marynarzy, których bliscy stracili ycie, walcz¹c na wojnie. Pisarz chêtnie siêga tak e po tematyczne motywy kaszubskie. W jego ówczesnej twórczoœci nie brak równie refleksji nad poszukiwaniem prawdy o cz³owieku, jego miejscu we wszechœwiecie, a tak e wœród innych ludzi 13. I w³aœnie do ostatniej grupy tematycznej zdaje siê przynale eæ Legenda o pustelniku. S¹dzê, e w tym miejscu warto tak e zauwa yæ, e Legenda o pustelniku wpisuje siê w popularny po wojnie nurt pisarstwa parabolicznego. Do tej formy nawi¹zuj¹ w tym okresie miêdzy innymi: Jacek Bocheñski, Jerzy Andrzejewski czy Tadeusz Parnicki. Parabolicznoœæ w literaturze powojennej w du ej mierze nie opiera siê na uogólnieniu, jak dotychczas mia³o to miejsce, lecz na uszczegó- ³owieniu wymowy danego utworu zgodnie z intencj¹ autora 14. Powsta³e wówczas teksty w sposób zakamuflowany traktowa³y o bie ¹cych problemach politycznych. Na noœnoœæ paraboli wp³ywa³o swego rodzaju porozumienie autora z czytelnikami, poniewa to oni decydowali o aktualnoœci poruszanych w danym utworze problemów, a co za tym idzie stanowili o tym, czy dany tekst mo na jeszcze okreœliæ mianem paraboli, czy ju nie 15. Rozrachunek z okresem stalinizmu nie wyczerpuje jednak ca³kowicie parabolicznego znaczenia Legendy o pustelniku. S¹dzê, i ciekawszym kluczem interpretacyjnym mo e okazaæ siê zwrócenie uwagi na gatunek utworu, który tak e wskazuje na przynale noœæ danego tekstu do pisarstwa parabolicznego. Legendê B¹dkowskiego mo na zatem czytaæ jako parabolê, która Mam tutaj na myœli nastêpuj¹ce tytu³y: M³yñskie ko³o, Gdynia 1950; Kuter na str¹dzie, Gdañsk 1951; Pan grodziska i inne opowiadania, Warszawa 1955; Z³oty sen, Gdynia 1957; S¹d nieostateczny, Gdynia 1958; Zaklêta królewianka, Gdynia 1959; Po³ów nadziei, Gdynia Krótkiej charakterystyki wskazanych przeze mnie opublikowanych w latach 50. utworów Lecha B¹dkowskiego dokonuje Tomasz Bedyñski w monografii bibliograficznej poœwiêconej pisarzowi. Patrz: T. Bedyñski, Lech B¹dkowski znany i nieznany..., s Zob. A. Nasi³owska. Has³o: Parabola, Parabolicznoœæ, [w:] S³ownik terminów literackich, pod red. Aliny Brodzkiej, Wroc³aw 1992, s Zob. W. Ligêza, Parabole Mro ka, [w:] W krêgu przemian polskiej prozy XX wieku, pod red. T. Bujnickiego, Wroc³aw 1978, s

22 22 ZUZANNA SZWEDEK-KWIECIÑSKA (S UPSK-GDAÑSK) rozumiana jest jako: forma narracyjna bêd¹ca wyk³adni¹ uniwersalnych prawide³ ludzkiej egzystencji, postaw wobec ycia i losu ( ), przy czym u ycie terminu parabola jest celowe, gdy literatura, pos³uguj¹c siê fabu³¹, wytwarza lub przenosi z tradycji rodzaj umownego kodu, tj. odwo³uje siê do wzoru biblijnego czy te do mitologii greckiej 16. Dzie³o to bowiem, przywo³uj¹c mity z krêgu kultury œródziemnomorskiej, niesie za sob¹ pewne ponadczasowe przes³anie i naukê. Zanim jednak przyst¹piê do szczegó³owej analizy utworu, s¹dzê, e warto przywo³aæ pokrótce jego treœæ. Tytu³owy Pustelnik po wielu latach spêdzonych na wygnaniu powraca do ojczystego kraju. Jego pojawienie siê na rodzimej ziemi zbiega siê ze sprawowaniem corocznego obrzêdu, w czasie którego w³adze utwierdzaj¹ miejscowy lud w przekonaniu, i nie warto wprowadzaæ jakichkolwiek zmian w ich yciu. Ponadto jakakolwiek inicjatywa ze strony spo³ecznoœci jest zbêdna, nale y bowiem ca³kowicie zawierzyæ swój los w³adzy, która roœci sobie prawo do rz¹dów o charakterze niemal e absolutnym. Pustelnik jest przeciwny takiej metodzie sprawowania w³adzy. Nie godzi siê on równie z biern¹ postaw¹ ziomków, przystaj¹cych na wszystko, co zaproponuj¹ rz¹dz¹cy. Namawia lud do opuszczenia kraju, aby zrzuciæ jarzmo niewoli. Co odwa niejsi od³¹czaj¹ siê od spolegliwego t³umu i przystaj¹ do buntownika. Niestety, adnemu z pod¹ aj¹cych za Pustelnikiem nie udaje siê przekroczyæ granicy ojczystej ziemi. Ponadto, próbuj¹c tego dokonaæ, czêœæ z nich p³aci cenê najwy sz¹, jak¹ jest utrata ycia. Pustelnik ponosi wiêc klêskê i samotnie powraca do swojej pustelni. Legenda o pustelniku jest dzie³em przepe³nionym aluzjami do ró norodnych tekstów kultury z poszczególnych epok. Owe odwo³ania powoduj¹ grê znaczeñ, podczas której stare rozumienie zostaje zast¹pione nowym 17. Jest to tak e forma przechowywania fragmentów wyrwanych z innych tekstów, co z kolei chroni je przed zag³ad¹ zapomnienia 18. Intertekstualny charakter literatury warunkuje jej zdolnoœæ do przenoszenia cz³owieka do przesz³oœci, przy jednoczesnym byciu w teraÿniejszoœci. Jest wiêc sposobem na doœwiadczanie œwiatów minionych 19. S¹dzê, i pochylaj¹c siê nad Legend¹ o pustelniku, interesuj¹c¹ perspektyw¹ badawcz¹ dla utworu mog¹ okazaæ siê badania inspirowane antropologi¹ literatury 20. Oprócz przywo³anej przeze mnie koncepcji badawczej interesuj¹ce jest równie pojêcie intertekstualnoœci Tam e, s Tam e, s O roli intertekstualnoœci w badaniach antropologii literatury pisa³ Wolfgang Iser. Zob. W. Iser, Czym jest antropologia literatury? Ró nica miêdzy fikcjami wyjaœniaj¹cymi a odkrywaj¹cymi, Teksty Drugie, 2006, nr 5, s Tam e, s. 31. Tam e, s. 32, 34. Szczególnie bliskie jest mi rozumienie antropologii literatury proponowane m.in. przez Wolfganga Isera, Annê ebkowsk¹ oraz Paw³a Rodaka. Zob. A. ebkowska, Miêdzy antropologi¹

23 LEGENDA O PUSTELNIKU MIT O OCALENIU 23 Istota ludzka jest kszta³towana miêdzy innymi przez to, co uzewnêtrznia, a zatem poprzez kulturê, któr¹ mo na uznaæ za wytwór, a tak e zapis ludzkich dzia³añ 21. Elementem wspó³tworz¹cym kulturê jest literatura. Interesuje mnie zatem antropologia literatury rozumiana przede wszystkim jako doœwiadczanie œwiata poprzez literaturê, w tym przypadku Legendê o pustelniku, utwór intertekstualny ods³aniaj¹cy poszczególne œwiaty, kultury, a w nich szereg rozmaitych zjawisk nie tylko literackich, ale i spo³ecznych. Eksplikacjê Legendy o pustelniku pragnê rozpocz¹æ od refleksji nad tytu³em utworu, w którym to przywo³any zostaje konkretny gatunek literacki, co pozostaje nie bez znaczenia, jeœli chodzi o odbiór dzie³a. Gatunek literacki wystêpuj¹cy w tytule spopularyzowany zosta³ w epoce œredniowiecza. Legenda œredniowieczna by³a to: opowieœæ o treœci fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudownoœci i niezwyk³oœci, szczególnie z ycia œwiêtych, aposto³ów i mêczenników zas³u onych w krzewieniu wiary chrzeœcijañskiej 22. W drugiej po³owie XVIII wieku zmieni³o siê rozumienie gatunku, poniewa w jego zakres wesz³y podania ludowe, tym samym sta³ siê on form¹ folkloru literackiego 23. Kolejne stulecia przynios³y przede wszystkim wykorzystywanie motywów legendowych w utworach, których to sposób funkcjonowania w tekœcie by³ zbli ony do motywów biblijnych i mitologicznych, tzn. dane treœci mia³y wp³ywaæ na œwiatopogl¹d czytaj¹cego 24. Warto tak e nadmieniæ, i legenda w jêzyku ³aciñskim, znaczy dos³ownie: to, co winno byæ przeczytane 25. Siêgaj¹c po Legendê o pustelniku i sugeruj¹c siê tytu³em, rodzi siê pewne oczekiwanie czytelnicze warunkowane wy ej wspomnian¹ form¹. Nie zostaje jednak ono w pe³ni zaspokojone. Utwór stanowi bowiem raczej swobodne nawi¹zanie do gatunku, przy czym nale y zauwa yæ, i w tekœcie obecne s¹ wybrane elementy definiuj¹ce go. I tak Legenda Lecha B¹dkowskiego ukazuje losy Pustelnika, który wyposa ony zosta³ w przymioty cz³owieka œwiêtego, takie jak: m¹droœæ, roztropnoœæ, sk³onnoœæ do poœwiêcenia w imiê dobra drugiego cz³owieka, ale jego postawa nie ma swego Ÿród³a w religii chrzeœcijañskiej, ani w adnej innej literatury i antropologi¹ literack¹. Teksty Drugie, 2007, nr 6, s. 9-23; P. Rodak, Narracja- -dziennik-to samoœæ. Przes³anki (projektowanej) antropologii literatury, [w:] Narracja i to - samoœæ. Narracje w kulturze, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2004, s Inspiracj¹ do rozwa añ zawartych w rozdziale by³a dla mnie tak e praca Adeli Kuik-Kalinowskiej, Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub, Gdañsk-S³upsk 2011, s , , , Patrz: W. Iser, Czym jest antropologia literatury?..., s. 12, 13. Zob. J. S³awiñski. Has³o: Legenda, [w:] S³ownik terminów literackich, pod red. J. S³awiñskiego, Wroc³aw 2002, s Tam e. Tam e. Tam e.

24 24 ZUZANNA SZWEDEK-KWIECIÑSKA (S UPSK-GDAÑSK) Ponadto treœæ utworu nie jest fantastyczna i nie obfituje w zdarzenia niezwyk³e, cudowne, aczkolwiek lekturze towarzyszy pewne poczucie odrealnienia œwiata ukazanego w utworze, a to za spraw¹ pewnego przerysowania opisanych tam sytuacji. W ycie mieszkañców mitycznej krainy, do której przybywa Pustelnik, nie ingeruj¹ tak e adne si³y wy sze. Legenda w tytule utworu Lecha B¹dkowskiego zdaje siê przede wszystkim znaczyæ tyle, co historia, dzieje, losy pewnego wyró niaj¹cego siê na tle danej spo³ecznoœci cz³owieka. Nie unika jednak autor dydaktycznej wymowy tekstu, sytuuj¹c tym samym Legendê o pustelniku w grupie utworów tych, co winne byæ przeczytane 26 ze wzglêdu na zawarty w nich przekaz. Uwzglêdnienie moralizatorskiego wymiaru œredniowiecznego gatunku w Legendzie B¹dkowskiego ma przede wszystkim podnieœæ znaczenie omawianych w niej problemów ukazanych na przyk³adzie losu Pustelnika i jego ziomków. Drugi cz³on tytu³u przywo³uje wymienion¹ ju wczeœniej postaæ Pustelnika 27, a wiêc cz³owieka, który yje w odosobnieniu, poœwiêcaj¹c swój czas przede wszystkim na rozwój duchowy, by osi¹gn¹æ Ziemiê Obiecan¹ i zbawienie. By jednak osi¹gn¹æ upragniony cel, wpierw nale y udaæ siê na pustyniê, staæ siê pustelnikiem, odci¹æ od zgie³ku œwiata codziennego, w ciszy i samotnoœci szukaæ odpowiedzi na nurtuj¹ce pytania o cz³owieka i jego istnienie. Pustynia jest wiêc miejscem utraty wszystkiego, co doczesne, ale i przestrzeni¹, w której cz³owiek zyskuje nowe ycie. Pustelnik, o którym mowa w utworze B¹dkowskiego, przybywa z takiego w³aœnie miejsca, które ukszta³towa³o go na nowo jako cz³owieka, pozwoli³o zyskaæ œwie e spojrzenie na rzeczywistoœæ, w której funkcjonowa³, zanim podj¹³ decyzjê o opuszczeniu rodzinnych stron. Jego powrót do domu w tekœcie ukazany jest nastêpuj¹co: Powoli wstêpowa³em na ostatni szczyt, z którego mia³ roztoczyæ siê widok na rodzinn¹ ziemiê. Po wielu latach wraca³em do niej z w³asnej woli (...). Stan¹³em na szczycie. Nagle uderzy³ mnie wiatr i dreszcz przebieg³ po ciele. By³em pierwszym i jedynym cz³onkiem tego narodu, który na rodzinn¹ ziemiê patrzy³ z wysokoœci okalaj¹cych gór. Wiedzia³em, e gdybym opowiada³ ziomkom, jak st¹d wygl¹da ich kraj, s³uchaliby mnie z niedowierzaniem, a nawet zgorszeniem (...) zacz¹³em siê wahaæ. (...) Wbrew woli zajrza³em w oczy swej prawdzie. By³em nieodrodnym synem tego ludu, a bardziej s³abym ni inni, bo wzi¹³em na siebie ciê ar ich s³aboœci. Posiad³em pewn¹ wiedzê o nêdzy poczynañ i nikczemnoœci têsknot tocz¹cych rdzeñ mego narodu. Nios¹c mu naukê wyzwolenia, uleg³em niewoli strachu. (...). Wiedza, œwiadomoœæ i pamiêæ daje si³ê, jakiej nie daje ich brak. I mnie siê tak zdawa³o, a przeœwiadczenie to swego czasu olœni³o mnie i upoi³o, i sta³o siê przyczyn¹ najg³êbszego upadku Por. J. S³awiñski. Has³o: Legenda, [w:] S³ownik terminów literackich... Zob. W. Kopaliñski. Has³o: Pustelnia, [w:] S³ownik mitów i tradycji kultury, pod red. W. Kopaliñskiego, Warszawa 1985, s L. B¹dkowski, Legenda o pustelniku, Gdañsk 1974, s. 5-6.

25 LEGENDA O PUSTELNIKU MIT O OCALENIU 25 Zmieniony sposób widzenia ojczyzny, do której powraca Pustelnik, sygnalizuje chocia by u yta w tekœcie metafora szczytu górskiego, wskazuj¹ca zarówno na oddalenie stoj¹cego na szczycie od tego, co obserwowane, a zatem pewnego rodzaju alienacjê, ale i na posiadanie przez niego pewnej w³adzy wzglêdem obserwowanego ludu. Na takie rozumienie metafory szczytu górskiego wp³ywa tak e fakt, i stoj¹cy na nim cz³owiek znajduje siê na wysokoœci chmur i nieba, bli ej mu wiêc do istoty boskiej, ani eli ludzkiej, wszak niebo od wieków kojarzone by³o jako miejsce zamieszkiwane przez bogów. Pustelnik doœæ szybko zostaje jednak zdesakralizowany, poniewa, jak siê okazuje jest on doœæ mocno osadzony w œwiecie doczesnym. Jest osob¹ niezwykle emocjonaln¹, bardzo silnie odczuwaj¹c¹ lêk i wahanie, niemal na ka dym kroku poddaj¹c¹ swoje dzia³ania autorefleksji. Pustelnik analizuje b³êdy przesz³oœci i wyci¹ga wnioski. Wspomniana przeze mnie autorefleksja postaci ma przynieœæ korzyœæ nie tyle jej samej, co raczej ludowi, do którego powraca po latach ycia w odosobnieniu. Pustelnik niejako sk³ada ofiarê ze swego ycia, aby zbawiæ jego lud. Soteriologiczne konotacje s¹ w tym miejscu jak najbardziej s³uszne. Pustelnik B¹dkowskiego ma bowiem w sobie coœ z Mesjasza, poniewa pragnie on ocaliæ swój naród przed wiecznym potêpieniem. To, z czym przysz³o walczyæ Pustelnikowi, wyra one zostaje w specyficznym obrzêdzie: Powtarza³ siê raz do roku w zimie, kiedy noce by³y najd³u sze, i trwa³ od œwitu do zmroku. [Ludzie] porzucali pracê, zbierali siê w gromady i mówili, wpierw szeptem, potem coraz g³oœniej o tym, co ich nurtowa³o. (...) Wreszcie rankiem, najkrótszego dnia grupy ludzi zaczyna³y sp³ywaæ (...) na plac. Tu, pod œcian¹ œwi¹tyni, na niewielkim podwy szeniu czeka³ ju Komitet Obrzêdów sk³adaj¹cy siê z najmêdrszych. (...) Dopiero ko³o po³udnia z piekielnego chaosu alów, narzekañ i gniewu wy³ania³y siê dwa chóry wo³aj¹ce na przemian: Co mamy robiæ?... W któr¹ stronê iœæ?.. (...). Kap³ani podpierali g³owy rêkami i w skupieniu rozwa ali odpowiedÿ. (...) Wreszcie jeden z nich, najodwa niejszy, wspina³ siê na ramiona s¹siadów i z tej wysokoœci góruj¹c nad narodem, wo³a³ co si³: Bracia, kto nas poprowadzi?... (...) T³um zamiera³ (...). W uroczystej ciszy arcykap³an oznajmia³: Bracia, gdy przyjdzie czas, staniemy na czele narodu i poprowadzimy go drog¹ do szczêœcia. B¹dŸcie dobrej myœli i miejcie ufnoœæ dla tych, których sami powo³aliœcie na przywódców waszych. Oni czuwaj¹ za was. RozejdŸcie siê w pokoju. My wam powiemy, kiedy wybije godzina. (...) Tak dzia³o siê od najwczeœniejszych lat mego dzieciñstwa, tak dzia³o siê zawsze L. B¹dkowski, op. cit., s

26 26 ZUZANNA SZWEDEK-KWIECIÑSKA (S UPSK-GDAÑSK) Specyfika owego obrzêdu polega na tym, i nie ma on sakralnego, uœwiêcaj¹cego dan¹ spo³ecznoœæ charakteru. Nie ma tu mowy o obrzêdzie, który ³¹czy dany lud z bogami poprzez ich naœladowanie 30. Obrzêd ulega tu swoistej desakralizacji, tzn. jego rozumienie zostaje sprowadzone do pewnego powtarzaj¹cego siê regularnie dzia³ania, w tym wypadku sta³o siê nim zbiorowe narzekanie i trwanie w postawie biernoœci. Niechêæ do zmian ziomków Pustelnika, pewne zamkniêcie siê na to, co nowe, oddaje tak e opis ziem, na których yj¹: Przede mn¹ rozci¹ga³y siê szerokie równiny pól uprawnych, pastwisk i bogato kszta³towane brzegi jezior. añcuch wody, jak okrê na fosa, otacza³ tê wielk¹ kotlinê, a sam by³ otoczony ³añcuchem gór. Wszêdzie bieg³y liczne, krête œcie ki, gdy nawet nad w¹skimi odnogami jezior nie budowano mostu; jeœli woda by³a p³ytka, przechodzono j¹ w bród. I teraz, chocia mróz trzyma³ od wielu dni, œcie ki nie przecina³y lodu. Ziomkowie obchodzili g³êbie, które napawa³y ich strachem 31. Z powy szego opisu wynika, i by³ to teren oddzielony od innych ziem zarówno górami, jak i wodami, po³o ony w kotlinie. Szczególnie ciekawe jest tak e zagospodarowanie opisywanej przestrzeni, na której rozci¹gaj¹ siê pola uprawne i pastwiska. Ziomkowie Pustelnika s¹ wiêc ludÿmi prostymi, rolnikami i pasterzami, a zatem istnieje œcis³y zwi¹zek pomiêdzy nimi a u ytkowan¹ przez nich ziemi¹. Niezwykle istotny jest tak e opis wody, której g³êbia napawa³a miejscowy lud lêkiem, a jej obecnoœæ lub brak wytycza³y œcie ki, jakimi pod¹ ali pobratymcy Pustelnika. Obecnoœæ akwenów wp³ywa³a wiêc bezpoœrednio na ycie lokalnej spo³ecznoœci, ograniczaj¹c przestrzeñ, w jakiej yli. W Legendzie o pustelniku woda nie symbolizuje ycia, si³ witalnych, wrêcz przeciwnie, kojarzona jest ze œmierci¹ 32. Woda jest ywio³em, który parali uje i napawa lêkiem. Zamarzniête jeziora symbolizuj¹ stan ducha ziomków Pustelnika i mimo e w ich sercach jest ycie, pewna si³a witalna, chêæ do dzia³ania, zmian, ale wszystko to jest jakby uœpione, czeka na odpowiedni moment, który jednak nie nadchodzi. By stopiæ lód, potrzebny jest ogieñ. Mity greckie ucz¹, i ludzkoœci zosta³ on przekazany przez Prometeusza, tytana, który z³o y³ swoje ycie w ofierze dla dobra ka dego cz³owieka 33. Ogieñ oczyszcza, chroni, jest darem niebios. Pustelnik pragnie byæ Prometeuszem, przynosi wiêc swojemu ludowi zarzewie ognia, który Zob. M. Eliade, Mit-wzorzec, [w:] tego, Sacrum. Mit. Historia, prze³. A. Tatarkiewicz, wstêpem opatrzy³ M. Czerwiñski, Warszawa 1993, s L. B¹dkowski, Legenda o pustelniku..., s. 6. O symbolice wody pisa³ m.in.: M. Eliade. Patrz: M. Eliade, Struktura symboliki akwatycznej, [w:] tego, Sacrum. Mit. Historia..., s Obszernej interpretacji mitu Prometeusza oraz jego realizacji w literaturze na przestrzeni wieków dokonuje C. Rowiñski w haœle Prometeusz, [w:] Mit. Cz³owiek. Literatura, pod red. S. Stabry³y, Warszawa 1992, s