PRZESTĘPSTWO I WYKROCZENIE PRZYWŁASZCZENIA W POLSKIM PRAWIE KARNYM. Aneta Sośnicka

Transkrypt

1

2 PRZESTĘPSTWO I WYKROCZENIE PRZYWŁASZCZENIA W POLSKIM PRAWIE KARNYM Aneta Sośnicka Warszawa 2013

3 Stan prawny na 1 listopada 2012 r. Recenzent Prof. nadzw. dr hab. Ryszard Stefański Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Ewa Fonkowicz Opracowanie redakcyjne Agata Walkowska Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 13 Rozdział I Przestępstwo przywłaszczenia w kodeksie karnym z 1932 r. i w kodeksie karnym z 1969 r. / 17 Rozdział II Ustawowe znamiona przestępstwa przywłaszczenia w ujęciu kodeksu karnego z 1997 r. / Uwagi ogólne / Przedmiot ochrony / Strona przedmiotowa czynu zabronionego / Czyn sprawcy / Przedmiot czynności wykonawczej / Podmiot czynu zabronionego / Strona podmiotowa czynu zabronionego / 74 Rozdział III Zmodyfikowane typy przestępstwa przywłaszczenia / Uwagi ogólne / Sprzeniewierzenie jako kwalifikowany typ przestępstwa przywłaszczenia / Uprzywilejowane typy przestępstwa przywłaszczenia / Wypadek mniejszej wagi / Przywłaszczenie rzeczy znalezionej / Kwalifikowane typy przestępstwa przywłaszczenia określone w art. 294 k.k. / Przywłaszczenie mienia znacznej wartości / 112 5

5 Spis treści 4.2. Przywłaszczenie dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury / 118 Rozdział IV Szczególne zagadnienia odpowiedzialności przy przestępstwie przywłaszczenia / Karalność form stadialnych i zjawiskowych / Uwagi ogólne / Formy stadialne popełnienia przestępstwa przywłaszczenia / Formy zjawiskowe popełnienia przestępstwa przywłaszczenia / Problem zbiegu przepisu określającego czyn przywłaszczenia z innymi przepisami / Odpowiedzialność karna za zabór mienia stanowiącego wspólność majątkową małżeńską / 167 Rozdział V Zagrożenie karą i tryb ścigania przestępstwa przywłaszczenia / Zagrożenie karą i środkami karnymi przewidziane w przepisach art k.k. oraz art. 294 k.k. / Możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i odstąpienia od jej wymierzenia na podstawie art. 295 k.k. / Tryb ścigania przestępstw przywłaszczenia / Polityka karna w zakresie przestępstw przywłaszczenia / 196 Rozdział VI Przywłaszczenie jako wykroczenie w kodeksie wykroczeń / Uwagi ogólne / Przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej / Przywłaszczenie leśne / Przywłaszczenie rzeczy niemającej wartości majątkowej / Uwagi końcowe / 242 Wnioski końcowe / 247 6

6 Spis treści Bibliografia / 255 Wykaz powoływanych orzeczeń sądowych / 265 7

7

8 Wykaz skrótów Akty prawne k.c. k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. konwencja UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natu- ralnego z dnia 16 listopada 1972 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190) konwencja UNESCO z 1972 r. k.r.o. k.w. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) Publikatory Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 9

9 Wykaz skrótów Apel.-Lub. Biul. SN Dz. U. Gł. Sąd. KZS M. Praw. NP OSA OSN OSNC OSNCP OSNK OSNKW OSNPG OSNwSK OSP OSPiKA Pal. PiP Prok. i Pr. Przegl. Orzecz. Prok. Apel. RPEiS SPE Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw Głos Sądownictwa Krakowskie Zeszyty Sądowe Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Palestra Państwo i Prawo Prokuratura i Prawo Przegląd Orzecznictwa Prokuratur Apelacyjnych Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny (do 1925 r. Ruch Prawniczy i Ekonomiczny, skrót RPiE) Studia Prawne i Ekonomiczne 10

10 Wykaz skrótów WPP Zb. Orz. Wojskowy Przegląd Prawniczy Zbiór Orzeczeń Inne b/s SA SN brak skazań Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy 11

11

12 Wprowadzenie Przestępstwo przywłaszczenia w kształcie zbliżonym do obecnego wykształciło się o wiele później aniżeli inne przestępstwa przeciwko mieniu. Prawo własności podlegało ochronie już na przełomie XVIII i XVII w. p.n.e. Świadczą o tym choćby przepisy Kodeksu Hammurabiego. Wszelkie ataki na czyjąś własność były surowo karane, włącznie z karą śmierci. W kodeksie tym przewidziano także zachowania, które w mniejszym lub większym stopniu zawierały w sobie elementy przestępstwa przywłaszczenia, w szczególności jego typu kwalifikowanego sprzeniewierzenia, aczkolwiek były to przepisy odnoszące się do mniej lub bardziej skonkretyzowanego stanu faktycznego i na próżno szukać w nich typowego przestępstwa przywłaszczenia czy też sprzeniewierzenia. Podobnie sytuacja wyglądała w prawie rzymskim, przy czym w prawie tym zaczęło nabierać znaczenia zachowanie o znamionach sprzeniewierzenia publicznych pieniędzy lub rzeczy. W epoce średniowiecza ukształtowało się z kolei, odnoszące się wprawdzie przede wszystkim do rzeczy znalezionych, przestępstwo zagarnięcia mienia przez jego przywłaszczenie. Natomiast sprzeniewierzenie, które polegało głównie na odmowie zwrotu długu lub użyczonego przedmiotu, traktowane było często łagodniej z uwagi na to, że w zachowaniu sprawcy nie można było stwierdzić elementu zaboru rzeczy wbrew woli jej właściciela. Nadal jednak brakowało odrębnej konstrukcji przestępstwa przywłaszczenia czy też sprzeniewierzenia, co skutkowało tym, że czyny o znamionach tych przestępstw kwalifikowane były zazwyczaj jako kradzież. Również w pomnikach dawnego prawa polskiego trudno odnaleźć wiadomości o przestępstwie przywłaszczenia czy sprzeniewierzenia. Pierwsze opisy zachowania polegającego na przywłaszczeniu rzeczy znalezionej można odnotować dopiero w statuach Kazimierza Wielkiego 13

13 Wprowadzenie z połowy XIV w. Zachowania mające cechy przestępstwa przywłaszczenia czy sprzeniewierzenia zaczęto odróżniać dopiero w dawnym polskim prawie miejskim, choć nie używano jeszcze do ich określenia nazewnictwa obecnie przyjętego. Epoka oświecenia, uważana za czas przełomu w prawie karnym, przyniosła zmiany również w zakresie regulacji dotyczących przestępstw przeciwko mieniu. Przestępstwa przywłaszczenia, jak i sprzeniewierzenia pojawiły się w Landrechcie pruskim z 1794 r., austriackim kodeksie karnym tzw. Franciszkanie z 1803 r. oraz francuskim Code Pénal z 1810 r. Kodeksy te odznaczały się jednakże wysoką kazuistyką, co wiązało się z regulacją tych przestępstw za pomocą wielu konkretnych stanów faktycznych. Uregulowania dotyczące przywłaszczenia oraz sprzeniewierzenia występowały natomiast powszechnie w ustawodawstwach państw zaborczych: ustawie karnej austriackiej o zbrodniach, występkach i wykroczeniach z 1852 r., kodeksie karnym Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. i kodeksie karnym rosyjskim z 1903 r. oraz w kodeksach wprowadzonych na terenie Królestwa Polskiego, tj. w kodeksie karzącym Królestwa Polskiego z 1818 r. oraz w kodeksie kar głównych i poprawczych z 1846 r. Należy podkreślić już na wstępie, że przestępstwo przywłaszczenia i przestępstwo sprzeniewierzenia, traktowane w dawnym prawie karnym jako kradzież lub szczególny jej przypadek, zasadniczo jeszcze w XIX w. stanowiły nowe typy przestępstw. Świadczy o tym fakt, że nawet XIX-wieczne ustawodawstwa europejskie nie radziły sobie w pełni z konstrukcją omawianych przestępstw, jak też umiejscowieniem ich pośród innych przestępstw przeciwko mieniu. Przedstawione w publikacji rozważania obejmują analizę znamion przestępstwa i wykroczenia przywłaszczenia jako czynów zabronionych skierowanych przeciwko mieniu. Tym samym nie poddawano analizie innych przestępstw oraz wykroczeń, w których czynność wykonawcza określona została jako przywłaszczenie, skądinąd nielicznej zresztą grupy. Zasadniczą część opracowania stanowią rozważania dotyczące przestępstwa przywłaszczenia w ujęciu kodeksu karnego z 1997 r. Jednak z uwagi na fakt, że przestępstwo przywłaszczenia występowało zarówno w kodeksie karnym z 1932 r., jak i w kodeksie karnym z 1969 r., zostały one poprzedzone w rozdziale I uwagami na temat regulacji przestępstwa przywłaszczenia w obu tych kodeksach karnych. Sposób ujęcia analizo- 14

14 Wprowadzenie wanego czynu zabronionego w kodeksie karnym z 1932 r. oraz kodeksie karnym z 1969 r. nie odbiegał zasadniczo w swoim kształcie od tego, jaki ustawodawca nadał mu w kodeksie karnym z 1997 r. Dlatego też poglądy przedstawicieli nauki prawa karnego, jak i orzecznictwo sądowe ukształtowane na tle nieobowiązujących już kodeksów karnych zachowały w znacznej mierze swoją aktualność. W rozdziale II przeprowadzona została analiza ustawowych znamion przestępstwa przywłaszczenia oparta na tradycyjnym schemacie budowy typu przestępstwa obejmującego znamiona: przedmiotu przestępstwa, strony przedmiotowej, podmiotu i strony podmiotowej, natomiast w rozdziale III omówiono zmodyfikowane typy przestępstwa przywłaszczenia, zarówno kwalifikowane, jak i uprzywilejowane. Rozdział IV poświęcony został zagadnieniom szczególnym wywołującym wiele problemów, tak w doktrynie, jak i praktyce. Poruszone zostały w nim kwestie karalności form stadialnych i zjawiskowych przestępstwa przywłaszczenia, zbiegu przepisu określającego przestępstwo przywłaszczenia z innymi przepisami kodeksu karnego, a także z przepisami kodeksu wykroczeń czy też zbiegu przepisów kodeksu wykroczeń oraz kwestie związane z odpowiedzialnością karną za zabór mienia stanowiącego wspólność majątkową małżeńską. W rozdziale V przedstawione zostały zagadnienia dotyczące ustawowego zagrożenia, zarówno w typie podstawowym, jak i typach kwalifikowanych oraz uprzywilejowanych, a także trybu ścigania przestępstwa przywłaszczenia. W rozdziale tym zwrócono również uwagę na niektóre aspekty polityki karnej w zakresie przeciwdziałania przestępstwom przywłaszczenia we wszystkich odmianach. Ostatni, VI rozdział poświecony został wykroczeniu przywłaszczenia. W rozdziale tym omówiono wykroczenia z rozdziału XIV kodeksu wykroczeń zatytułowanego: Wykroczenia przeciwko mieniu, których czynność wykonawcza określona została jako przywłaszczenie, tj. przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej, przywłaszczenie leśne oraz przywłaszczenie rzeczy niemającej wartości majątkowej. Całość rozważań dotyczących przestępstwa i wykroczenia przywłaszczenia podsumowują zgeneralizowane wnioski końcowe. 15

15

16 Rozdział I Przestępstwo przywłaszczenia w kodeksie karnym z 1932 r. i w kodeksie karnym z 1969 r. W kodeksie karnym z 1932 r. 1 przestępstwa przeciwko mieniu ujęte zostały w rozdziale XXXIX. W artykułach od 257 do 272 uregulowane zostały takie przestępstwa jak: kradzież, kradzież rozbójnicza, rozbój, rozbójnictwo morskie, wymuszenie, przywłaszczenie, uszkodzenie mienia, oszustwo, szalbierstwo, wyzyskanie niezdolności pojmowania, dochodzenie pokrytej należności, lichwa, nadużycie zaufania, naruszenie prawa polowania i rybołówstwa, opór przeciw wykonaniu lub ochronie praw rzeczowych oraz zabór, przywłaszczenie i uszkodzenie rzeczy o wartości niematerialnej. Kodeks ten nie znał wyodrębnionego pojęcia zamachu na własność społeczną i traktował ją na równi z własnością prywatną (indywidualną) 2. Jednakże przepis art. 262 k.k. z 1932 r. penalizujący przestępstwo przywłaszczenia miał na celu ochronę jedynie mienia niespołecznego. W kodeksie karnym z 1969 r. 3 przestępstwa przeciwko mieniu stanowiącemu własność indywidualną i osobistą zostały umieszczone w rozdziale XXIX, w artykułach od 203 do 207, przy czym rozdział ten obejmował, w przeciwieństwie do poprzednio obowiązującego kodeksu karnego, także przestępstwa przeciwko mieniu stanowiącemu własność społeczną (art ) oraz grupę przestępstw naruszających oba rodzaje własności (art. 202, ). Do przestępstw, które mogły być 1 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.). 2 T. Cyprian, Problemy kodyfikacyjne przestępstw przeciwko własności społecznej, PiP 1960, z. 11, s Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.). 17

17 Rozdział I. Przestępstwo przywłaszczenia w kodeksie... popełnione wyłącznie w stosunku do mienia cudzego należały: kradzież, przywłaszczenie, oszustwo, nadużycie zaufania oraz lichwa. Przeciwko mieniu społecznemu skierowane było przestępstwo zagarnięcia uregulowane w art k.k. z 1969 r. Przestępstwa, które mogły być popełnione zarówno w stosunku do mienia społecznego, jak i do mienia cudzego polegały na: aferowym zagarnięciu mienia 4, kradzieży szczególnie zuchwałej lub z włamaniem, kradzieży rozbójniczej, rozboju, wymuszeniu, uszkodzeniu mienia, wyrębie drzewa w lesie, zaborze pojazdu mechanicznego oraz paserstwie. Przestępstwo przywłaszczenia określone w art. 204 k.k. nadal pozostawało więc w kręgu przestępstw skierowanych wyłącznie przeciwko własności indywidualnej i osobistej. Typ podstawowy przestępstwa przywłaszczenia uregulowany był w obydwu kodeksach karnych w identyczny sposób. Zarówno art k.k. z 1932 r., jak i art k.k. z 1969 r. stanowiły, że przestępstwo to polega na przywłaszczeniu sobie przez sprawcę cudzego mienia ruchomego. W identyczny sposób kodeksy te regulowały także (odpowiednio w 2) typ kwalifikowany przywłaszczenia sprzeniewierzenie, które określone zostało jako przywłaszczenie sobie przez sprawcę powierzonego mu mienia. Poza sprzeniewierzeniem kodeks karny z 1932 r. nie przewidywał innego typu kwalifikowanego omawianego przestępstwa. Inaczej sytuacja wyglądała w kodeksie karnym z 1969 r. Do kodeksu tego wprowadzono bowiem, w ostatnich latach jego obowiązywania, kolejny typ kwalifikowany. Dodany 3 1 kwalifikował przestępstwo polegające na przywłaszczeniu lub sprzeniewierzeniu mienia znacznej wartości 5. 4 Przestępstwo z art. 202 k.k. z 1969 r., określane jako aferowe zagarnięcie mienia, przez jednych autorów zaliczane było do grupy przestępstw przeciwko mieniu społecznemu, zaś przez innych do grupy przestępstw przeciwko obydwu rodzajom własności. Na stanowisku, że przestępstwo to należy do grupy przestępstw przeciwko mieniu społecznemu stoi m.in.: A. Ratajczak, Kodeks karny. Przestępstwa przeciwko mieniu stanowiącemu własność indywidualną i osobistą, seria: Zaoczny kurs. Prawo Karne Nowe Kodeksy, Warszawa 1971, s. 3; L. Lernell, A. Krukowski, Prawo karne. Część szczegółowa. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1969, s ; O. Górniok, D. Pleńska (w:) System prawa karnego, t. IV, O przestępstwach w szczególności, cz. II, red. I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, Ossolineum 1989, s Odmiennego zdania są m.in.: W. Gutekunst (w:) O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne. Część szczególna, red. W. Świda, Warszawa 1971, s. 258; W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 475; I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s Paragraf 3 1 do art. 204 k.k. z 1969 r. dodany został przez art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615). 18

18 Rozdział I. Przestępstwo przywłaszczenia w kodeksie... W obydwu kodeksach występowały typy uprzywilejowane przestępstwa przywłaszczenia, przy czym kodeks karny z 1932 r. wymieniał dwa, zaś jego następca już tylko jeden taki typ. Kodeks karny z 1932 r. przewidywał w 3 przestępstwo przywłaszczenia mienia znalezionego przez sprawcę, zaś w 4 przestępstwo polegające na przywłaszczeniu przez sprawcę z nędzy, celem użycia, przedmiotu pierwszej potrzeby o małej wartości. Kodeks karny z 1969 r. określał natomiast w 3 jako typ uprzywilejowany przywłaszczenie, które przyjmowało postać mniejszej wagi. W kodeksie tym zrezygnowano z wyodrębnienia jako oddzielnego stanu faktycznego przywłaszczenia mienia znalezionego, przyjmując, że w przypadku takiego przywłaszczenia w zależności od wartości przedmiotu będzie można je traktować jako przywłaszczenie zwykłe (art k.k. z 1969 r.), jako wypadek mniejszej wagi (art k.k. z 1969 r.) albo jako wykroczenie 6. Przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa przywłaszczenia w obydwu nieobowiązujących już kodeksach karnych określony był jako mienie. W toku prac nad kodeksem z 1932 r. wywołana została żywiołowa dyskusja dotycząca tego, czy przedmiot czynu przy przestępstwach przeciwko mieniu powinien być określony jako rzecz czy też mienie 7. W konsekwencji wprowadzono do tego kodeksu termin mienie. Jednakże, o ile przy przestępstwie przywłaszczenia przedmiot czynności wykonawczej określony został jako cudze mienie ruchome, to już przy przestępstwie przywłaszczenia rzeczy o wartości niematerialnej z art. 272 k.k. z 1932 r. użyto określenia cudza rzecz. Powyższy zabieg wynikał z faktu, że z pojęcia mienie wykluczano przedmioty będące wprawdzie rzeczami, ale niemające wartości majątkowej 8. Określenie w powyższy sposób przedmiotu czynności wykonawczej przyjęło się na tyle dobrze, że zostało ono użyte także w kodeksie karnym z 1969 r., i to zarówno przy przestępstwach skierowanych przeciwko własności społecznej, jak i prywatnej, w tym także w zakresie przywłaszczenia. Dopiero w kodeksie karnym z 1997 r. 9 przedmiot czynności wykonawczej przywłaszczenia przybrał odmienną postać. 6 Projekt kodeksu karnego oraz przepisów wprowadzających kodeks karny, Warszawa 1968, s W. Gutekunst, Niektóre problemy kodyfikacji przestępstw przeciwko własności, PiP 1957, z. 10, s J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1936, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 19

19