Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

Transkrypt

1

2 Piotr Górecki Stanisław Stachowiak Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich Komentarz

3

4 Piotr Górecki Stanisław Stachowiak Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich Komentarz 4. wydanie praktyczne komentarze

5 Stan prawny na 2 kwietnia 2007 r. Redakcja: Katarzyna Rybczyńska Wydawca: Justyna Kossak Skład, łamanie: Jacek Sobczyk; Faktoria Wyrazu Sp. z o.o. Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2007 ISBN: wydanie Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Wydawnictw Książkowych i Czasopism Prawniczych Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) Redakcja Książek Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa Druk i oprawa: Drukarnia Diecezjalna w Sandomierzu, ul. Żeromskiego 4, Sandomierz

6 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Słowo wstępne Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich DZIAŁ I. PRZEPISY OGÓLNE Art. 1 [Zakres stosowania] Art. 2 [Stosowanie ustawy] Art. 3 [Zasada dobra nieletniego; zasada indywidualizacji] Art. 3a [Mediacja] Art. 4 [Zawiadomienie sądu rodzinnego] Art. 4a [Obowiązek udzielenia informacji sądowi] DZIAŁ II. ŚRODKI ZAPOBIEGANIA I ZWALCZANIA DEMORALIZACJI I PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH Art. 5 [Środki stosowane wobec nieletniego] Art. 6 [Katalog środków] Art. 7 [Zobowiązanie rodziców] Art. 8 [Kara pieniężna] Art. 9 [Orzekanie o karze] Art. 10 [Zakład poprawczy przesłanki] Art. 11 [Warunkowe zawieszenie umieszczenia] Art. 12 [Szpital psychiatryczny] Art. 13 [Wymierzenie nieletniemu kary] Art. 14 [Stosowanie prawa materialnego k.k., k.k.s. i k.w.]

7 Spis treści DZIAŁ III. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM Rozdział 1. Przepisy ogólne o postępowaniu Art. 15 [Właściwość rzeczowa sądu rodzinnego] Art. 16 [Wyjątek od zasady właściwości rzeczowej] Art. 17 [Właściwość miejscowa sądu] Art. 18 [Właściwość sądu karnego] Art. 19 [Wysłuchanie nieletniego] Art. 20 [Stosowanie przepisów k.p.k. i k.p.c.] Art. 21 [Wszczęcie i umorzenie postępowania] Art. 22 [Czyny ścigane na wniosek i z oskarżenia prywatnego] Art. 23 [Zawiadomienie] Art. 24 [Wywiad środowiskowy] Art. 25 [Dowód z opinii o nieletnim] Art. 25a [Opinia psychiatryczna] Art. 26 [Środki tymczasowe] Art. 27 [Schronisko dla nieletnich] Art. 28 [Nałożenie obowiązków wobec rodziców] Art. 29 [Zażalenie] Art. 30 [Strony postępowania] Art. 30a [Zawieszenie postępowania] Art. 31 [Doręczenia] Art. 32 [Koszty postępowania] Rozdział 3. Postępowanie wyjaśniające Art. 33 [Wszczęcie postępowania] Art. 34 [Postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego] Art. 35 [Zadania postępowania wyjaśniającego] Art. 36 [Prawa stron] Art. 37 [Uprawnienia policji] Art. 38 [Zażalenie] Art. 39 [Przesłuchanie nieletniego przez Policję] Art. 40 [Zatrzymanie nieletniego] Art. 41 [Nadzór sędziego rodzinnego] Art. 42 [Przekazanie sprawy nieletniego do innych trybów]

8 Spis treści Art. 43 [Treść postanowienia] Rozdział 4. Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze Art. 44 [Obrońca nieletniego] Art. 45 [Wyłączenie jawności] Art. 46 [Treść postanowienia; doręczenia] Art. 47 [Przekazanie sprawy do innego trybu] Art. 47a [Postępowanie o umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym] Rozdział 5. Postępowanie poprawcze Art. 48 [Wyłączenia przepisów] Art. 49 [Obrońca] Art. 50 [Skład sądu] Art. 51 [Udział w rozprawie] Art. 52 [Skutki niestawiennictwa] Art. 53 [Niejawność rozprawy] Art. 54 [Uprawnienia nieletniego] Art. 55 [Rozstrzygnięcia sądu rodzinnego] Rozdział 6. [skreślony] Rozdział 7. Postępowanie odwoławcze Art. 58 [Skład sądu odwoławczego] Art. 59 [Postępowanie przed sądem] Art. 60 [Granice rozpoznania środka odwoławczego] Art. 61 [Granice środka odwoławczego] Art. 62 [Rozstrzygnięcia sądu odwoławczego] Art. 63 [Zakaz reformationis in peius] Art. 63a [Odpowiednie stosowanie] DZIAŁ IV. POSTĘPOWANIE WYKONAWCZE Rozdział 1. Przepisy ogólne Art. 64 [Wszczęcie postępowania] Art. 65 [Cele postępowania] Art. 65a [Obowiązki nieletniego] Art. 66 [Dyrektywa ogólna; korespondencja nieletniego]

9 Spis treści Art. 66a [Praktyki religijne] Art. 67 [Działania Policji] Art. 68 [Rola sądu rodzinnego] Art. 69 [Wykonywanie orzeczonych środków] Art. 70 [Uprawnienia stron i dyrektora zakładu] Art. 71 [Odroczenie i przerwa wykonania] Art. 72 [Obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego] Art. 73 [Czas trwania wykonania orzeczenia] Art. 74 [Wykonywanie środka tymczasowego] Art. 75 [Uregulowania procesowe] Art. 76 [Pomoc następcza] Art. 77 [Nadzór sędziego rodzinnego] Art. 78 [Delegacja ustawowa] Rozdział 2. Środki wychowawcze i lecznicze Art. 79 [Zasada elastyczności stosowania środków] Art. 80 [Obowiązki dyrektora] Art. 81 [Delegacja ustawowa] Art. 82 [Delegacja ustawowa] Art. 83 [Delegacja ustawowa] Art. 84 [Delegacja ustawowa] Rozdział 3. Środek poprawczy Art. 85 [Rodzaj i zmiana zakładu poprawczego] Art. 86 [Warunkowe zwolnienie] Art. 87 [Okres próby] Art. 88 [Odstąpienie od wykonania] Art. 89 [Zatarcie orzeczenia] Art. 90 [Uprawnienia dyrektora zakładu] Art. 91 [Postępowanie w razie popełnienia czynu karalnego w zakładzie] Art. 92 [Kolejność wykonywania orzeczeń] Art. 93 [Kolejność wykonywania orzeczeń] Art. 94 [Kolejność wykonywania orzeczeń] Art. 95 [Nadzór Ministra Sprawiedliwości]

10 Spis treści Rozdział 4. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, w schronisku dla nieletnich, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii, ośrodku szkolno-wychowawczym Art. 95a [Środki przymusu bezpośredniego] Art. 95b [Decyzja o zastosowaniu środków przymusu] Art. 95c [Delegacje ustawowe] Rozdział 5. Zatrudnianie nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich Art. 95d [Warunki zarudniania] Art. 95e [Czas pracy] Art. 95f [Wynagrodzenie] Art. 95g [Zaliczanie okresu pracy] Art. 95h [Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego] DZIAŁ V. PRZEPISY PRZEJŚCIOWE I KOŃCOWE [Przepisy międzyczasowe] Art Art Art Art. 99 [skreślony] Art. 100 [skreślony] Art Art Art Art Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 10. [Odpowiedzialność karna nieletnich] WYBRANE PRZEPISY WYKONAWCZE Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie wysokości i szczegółowych zasad ustalania kosztów postępowania w sprawach nieletnich

11 Spis treści Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 sierpnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania wywiadów środowiskowych o nieletnich Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lutego 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu użycia środków przymusu bezpośredniego wobec nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 września 2001 r. w sprawie zakresu i trybu współdziałania zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich z Policją w wypadku zagrożenia bezpieczeństwa tych placówek Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 października 2001 r. w sprawie ośrodków kuratorskich Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym oraz młodzieżowym ośrodku socjoterapii Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w publicznych zakładach opieki zdrowotnej Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 marca 2005 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach Bibliografia Indeks rzeczowy

12 WYKAZ SKRÓTÓW Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. Dziennik Urzędowy k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114 z późn. zm.) OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Prokuratura Generalna PPK Przegląd Prawa Karnego 11

13 Wykaz skrótów SN u.p.n. u.s.p. Sąd Najwyższy ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.)

14 SŁOWO WSTĘPNE Przygotowanie uchwalonej w dniu 26 października 1982 r. ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich trwało bardzo długo. Obowiązuje ona od 12 maja 1983 r., a więc od 23 lat, z tym, że była parokrotnie nowelizowana. Od dawna zgłaszane są pod adresem tej ustawy różne zastrzeżenia, a i w wymiarze praktycznym jej stosowanie wywołuje szereg wątpliwości, niejasności i problemów. W założeniu ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich miała być aktem prawnym całościowo regulującym sprawy nieletnich, którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym lub przejawiają cechy demoralizacji. Tak się jednak w gruncie rzeczy nie stało, gdyż ustawodawca założył zarazem, że w zależności od trybu postępowania, a w pewnym zakresie i od fazy postępowania, mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania karnego lub kodeksu postępowania cywilnego, a zatem kodeksy regulujące bardzo odmienną materię procesową (art. 20 ustawy). Ponadto, zgodnie z art. 14 ustawy, w sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego, sąd rodzinny stosuje odpowiednio przepisy części ogólnej kodeksu karnego, kodeksu karnego skarbowego lub kodeksu wykroczeń, jeżeli nie są sprzeczne z ustawą. Trudności ze stosowaniem przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wiążą się także z faktem uchwalenia w 1997 r. nowych kodeksów karnego oraz postępowania karnego (także już nowelizowanych), a także z dość istotnymi zmianami wprowadzonymi w ostatnich latach w nowelizacjach kodeksu postępowania cywilnego i prawa wykroczeń. Od pewnego czasu trwają prace nad przygotowaniem projektu nowego prawa (kodeksu) nieletnich. Ewentualne uchwalenie tych przepi- 13

15 Słowo wstępne sów to jednak jeszcze dość odległa przyszłość. Przygotowanie zatem już czwartego wydania komentarza do obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich uznaliśmy za potrzebne tym bardziej, że poprzednie wydania zostały przyjęte przychylnie. Komentarz uwzględnia dorobek orzecznictwa Sądu Najwyższego, a także w wielu miejscach odwołuje się do poglądów wyrażonych w literaturze. Ze względu na charakter opracowania, literatura została zaprezentowana nie w pełnym zakresie, tym bardziej że w wielu opracowaniach zaprezentowano już bogatą bibliografię dotyczącą ustawy, z której zainteresowany Czytelnik będzie mógł z łatwością skorzystać. Autorzy żywią nadzieję, że komentarz będzie przydatny w szczególności: sędziom, prokuratorom, adwokatom, policjantom, kuratorom sądowym oraz innym osobom związanym z postępowaniem w sprawach nieletnich. W pewnym zakresie może także służyć jako pomoc dydaktyczna studentom prawa, pedagogiki, psychologii czy też socjologii, nie tylko w obrębie studiów uniwersyteckich, lecz także w wielu innych szkołach wyższych, w których te kierunki kształcenia są obecne i program studiów przewiduje przedmiot związany z postępowaniem w sprawach nieletnich. Za konieczne uznaliśmy zamieszczenie w opracowaniu komentarza do art. 10 kodeksu karnego z 1997 r. (dotyczącego nieletnich, którzy popełnili czyn zabroniony), albowiem stanowi on istotne dopełnienie unormowania odpowiedzialności nieletnich zawartego w przepisach ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Za niezmiernie istotne uznaliśmy także zamieszczenie wybranych przepisów wykonawczych do ustawy. Autorami komentarza są: Piotr Górecki i Stanisław Stachowiak, który opracował rozdział 7 działu III ustawy. Komentarz uwzględnia stan prawny na dzień 2 kwietnia 2007 r. Autorzy

16 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst. jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109; sprost. Dz. U. z 2002 r. Nr 58, poz. 542; zm.: Dz. U. z 2003 r. Nr 137, poz. 1304, Nr 223, poz. 2217; z 2005 r. Nr 169, poz. 1413; z 2006 r. Nr 220, poz. 1600) W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczowychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa stanowi się, co następuje: 1. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera preambułę, która stanowi ogólną wskazówkę interpretacyjną wszystkich jej przepisów. Preambuła kierowana jest do wszystkich organów i osób stosujących przepisy ustawy z dnia 26 października 1982 r., a w szczególności policji, prokuratury, sędziów rodzinnych, sądów rodzinnych, kuratorów sądowych oraz dyrektorów zakładów poprawczych i osób tam zatrudnionych. Z treści preambuły wynika, że ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich zmierza do osiągnięcia przede wszystkim dwóch celów: przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stworzenia warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź zasadami współżycia; 15

17 Preambuła umocnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa. 2. Pojęcie demoralizacji nie jest w ustawie zdefiniowane. Ustawa traktuje demoralizację bardzo szeroko, co może grozić dowolnym manipulowaniem tym pojęciem. Należy przyjąć, że demoralizacja w świetle przepisów u.p.n. oznacza szczególnie intensywną i względnie trwałą postać nieprzystosowania społecznego. Demoralizacja to pewien proces odchodzenia od obowiązujących w społeczeństwie wartości moralnych, przejawiający się niekiedy przez przestępczość. Demoralizacja jako termin ustawowy ma zdecydowanie pejoratywny i stygmatyzujący charakter. Szerzej na temat demoralizacji pisali m.in.: A. Ratajczak, Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Państwo i Prawo 1983, z. 2, s. 10; A. Strzembosz, Projekt ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Tygodnik Powszechny 1982, nr 38, s. 6; tenże, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Lublin 1985, s ; Z. Sienkiewicz, Sporne kwestie wokół pojęcia demoralizacji i nieprzystosowania społecznego nieletnich (w:) Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, pod red. T. Bojarskiego, Lublin 1988; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich, Zakamycze 2004, s Zob. też orzeczenie Sądu Najwyższego: Stopień demoralizacji może przejawiać się nie tylko przez uprzednie popełnienie przestępstw w ogóle czy popadanie w konflikt z prawem, ale może wyrazić się także w sposobie przygotowania i realizacji tego przestępstwa, które jest aktualnie przedmiotem osądu (wyrok SN z dnia 15 listopada 1984 r., II KR 248/84, OSNKW 1985, nr 7 8, poz. 61) i glosa: M. Lubelski, Nowe Prawo 1987, nr Przez zwrot przestępczość nieletnich należy rozumieć czyny zabronione przez ustawę jako przestępstwa, przestępstwa skarbowe i niektóre ściśle określone wykroczenia (art. 1 2 u.p.n.). 4. Zasadami współżycia społecznego są normy niebędące normami skodyfikowanymi, a odnoszące się do postępowania jednych osób wobec drugich i znajdujące szeroką aprobatę w RP. 16

18 Zakres stosowania Art. 1 DZIAŁ I PRZEPISY OGÓLNE Art. 1 [Zakres stosowania] 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie: 1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18, 2) postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17, 3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) nieletnich rozumie się przez to osoby, o których mowa w 1, 2) czynie karalnym rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako: a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo b) wykroczenie określone w art. 51, 62 1, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń. 1. Artykuł 1 1 u.p.n. reguluje zakres podmiotowy przepisów ustawy. Zakres ten obejmuje trzy kategorie osób: a) w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnim jest osoba do 18. roku życia, przy czym dolna granica wieku nie jest określona; b) w sprawach o czyn karalny nieletnim jest osoba między 13. a 17. rokiem życia; c) w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych do ukończenia 21 lat życia. 1 Art. 62 kodeksu wykroczeń został skreślony przez art. 41 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. Nr 111, poz. 724), która weszła w życie z dniem 24 października 1997 r. 17