Projekt nowej regulacji wykonywania środków zabezpieczających 1

Transkrypt

1 Postępy Psychiatrii i Neurologii, 1999, 8, Projekt Narada specjalistów wojewódzkich i dyrektorów szpitali (Warszawa, r.) ConJerence oj regional specialists in psychiatry and oj directors oj men tal hospitals (Warsaw, 4-5 December 1998) Projekt nowej regulacji wykonywania środków zabezpieczających 1 A project oj new regulations concerning the use oj security measures LESZEK CISZEWSKI!, WANDA LANGIEWICZ2 Z: 1. Kliniki Psychiatrii Sądowej IPiN w Warszawie 2. Zakładu Organizacji Ochrony Zdrowia IPiN w Warszawie Nowy Kodeks karny wykonawczy [2], który wszedł w życie 1 września 1998 r., nakłada na Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej obowiązek wydania rozporządzenia regulującego, w zdecydowanie szerszym niż dotychczas zakresie, wykonywanie środków zabezpieczających w zakładach psychiatrycznych i odwykowych wobec niepoczytalnych sprawców czynów zabronionych oraz wobec wąskiej grupy przestępców uzależnionych od alkoholu lub innych środków odurzających. Poprzednia regulacja, tj. zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 7 lutego 1973 r. [4], wydane na podstawie art Kodeksu karnego wykonawczego z roku 1969 [3], było w zasadzie wykazem szpitali psychiatrycznych i innych zakładów przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających. Projekt nowego rozporządzenia [5], zgodnie z delegacją zawartą wart kkw [2], poza wykazem zakładów psychiatrycznych i leczenia odwykowego, określać powinien pojemność tych zakładów, warunki zabezpieczenia, zasady kiero- 1 Wystąpienie na naradzie specjalistów wojewódzkich i dyrektorów szpitali (Warszawa, r.) wania oraz zasady postępowania ze sprawcami w nich umieszczonymi. Projekt, w obecnej redakcji [5], przewiduje daleko idącą reorganizację wykonywania detencji kryminalnej w placówkach psychiatrycznych. Postulowane zmiany wynikają z trzech głównych, dość ściśle ze sobą powiązanych przesłanek, jakimi są: wymogi formalno-prawne, potrzeba poprawy bezpieczeństwa oraz zwiększenie efektywności terapeutycznej. PRZESŁANKI FORMALNO-PRAWNE Dotychczasowa praktyka wykonywania środka zabezpieczającego nie wypełnia wielu istotnych powinności zakładów psychiat - rycznych nakładanych przez prawo karne. Przepisy nowego Kodeksu karnego wykonawczego ujęte wart , i 204 nie pozostawiają wątpliwości, że ustawodawca oczekuje wykonywania środka zabezpieczającego w zakładzie zamkniętym (psychiatrycznym lub odwykowym). Tymczasem oddziały, w których umieszczani są internowani nie spełniają tego wymogu. Przeprowadzona w 1994 r. ocena realizacji

2 246 Leszek Ciszewski, Wanda Langiewicz środka zabezpieczającego, którą objęto wszystkich internowanych, ujawniła, że w ciągu kwartału aż 7% spośród nich uciekało ze szpitali [1]. Od tego czasu prawdopodobnie niewiele się zmieniło. Wcale nierzadkie są przypadki, gdy umieszczony przez sąd sprawca bardzo groźnego czynu, kilka, a nawet kilkadziesiąt razy uciekał ze szpitala - "rekordzista" oddalił się w ciągu kilku lat ponad 70 razy. Pozostawienie bez zmiany dotychczasowej praktyki wykonywania detencji i tolerowanie nagminnych ucieczek tej grupy pacjentów, oznacza niewykonywanie postanowień ustawy karnej, będącej drugim co do znaczenia, po Konstytucji, aktem normatywnym w państwie. W odniesieniu do wykonywania środka zabezpieczającego wobec pewnych, stosunkowo nielicznych, kategorii przestępców uzależnionych od alkoholu lub innych środków odurzających, o których mówi art. 96 nowego Kodeksu karnego, proponowane w rozporządzeniu regulacje przewidują utworzenie właściwych, dotychczas nie istniejących, zakładów odwykowych. ~OGIBEZpmCZEŃSTWA Sytuacja, w której szpital nie jest w stanie przeciwdziałać oddalaniu się często bardzo groźnych i jednocześnie głęboko zaburzonych sprawców, stanowi poważne zagrożenie dla społeczeństwa. W piśmiennictwie zjawisko to nazywane jest zagrożeniem bezpieczeństwa zewnętrznego (tj. środowiska poza szpitalem) i dotyczy zwykle osób powiązanych ze sprawcą, np. członków jego rodziny, sąsiadów, rzadziej osób przypadkowych. Nie dysponujemy danymi o liczbie i powadze czynów zabronionych, popełnianych przez chorych, którzy uciekli ze szpitala w czasie wykonywania środka zabezpieczającego, ale nie ma wątpliwości, że czyny takie się zdarzają. Więcej wiadomo na temat zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego, dotyczącego współpacjentów, personelu i wyposażenia szpitala. Ono także jest zbyt duże w obecnym stanie infrastruktury i organizacji zakładów, w których umieszczani są internowani. Przebywają oni w ponad trzydziestu zakładach psychiatrycznych, zwykle rozproszeni na ogólnych oddziałach psychiatrycznych, pomiędzy innymi chorymi przyjętymi w większości ze wskazań zdrowotnych. We wspomnianym badaniu sprzed 4 laty [1], ujawniono, że w ciągu kwartału ok. 1/5 internowanych dokonuje w oddziale fizycznej agresji wobec innych osób, którymi najczęściej są współpacjenci, rzadziej pielęgniarki. Bywa, że ofiarami są osoby słabe, zniedołężniałe, nie potrafiące się samodzielnie obronić. Niedostatecznie liczny personel medyczny, słabo przeszkolony w zakresie radzenia sobie z aktami agresji, ma trudności z zapewnieniem im i sobie skutecznej ochrony. Z drugiej strony, restrykcje dotyczące pacjentów nie mogą być nadmierne. Respektowania wymaga zasada, że wolność i swobodę pacjenta można ograniczać tylko w stopniu uzasadnionym względami bezpieczeństwa wewnątrz zakładu oraz poza nim w razie ucieczki. WZGLĘDY TERAPEUTYCZNE Głównymi celami detencji w szpitalu psychiatrycznym są: poprawa stanu zdrowia pacjenta oraz redukcja ryzyka zachowań zagrażających innym osobom oraz szkodliwym społecznie. Internowani spędzają przeciętnie kilka lat w szpitalu. Stwarza to teoretycznie okazję do systematycznych, pogłębionych oddziaływać terapeutycznych. Efektywność leczenia, rehabilitacji i resocjalizacji tych osób budzi jednak wątpliwości, wobec stwierdzenia, że praktycznie w żadnym z zakładów psychiatrycznych nie byli oni obejmowani specjalnymi programami terapii pozabiologicznej. Wspólną cechą większości pacjentów tej grupy jest znaczny poziom dezadaptacji społecznej oraz zwiększone ryzyko zachowań agresywnych. Terapię osób z tego typu problemami ułatwiać powinien, przewidziany w rozporządzeniu, system przeznaczonych dla nich zakładów psychiatrycznych o zróżnicowanym pozio-

3 Projekt nowej regulacji wykonywania środków zabezpieczających 247 mie ograniczeń. Stworzy on możliwość "nagradzania" pacjenta za zachowania aprobowane społecznie przeniesieniem do zakładu o mniejszych rygorach. Umożliwi także przeniesienia w odwrotnym kierunku, gdy sytuacja będzie tego wymagać. Wieloletni pobyt w zakładzie opieki stacjonarnej stanowi wprawdzie okazję do długotrwałego i systematycznego leczenia, ale jednocześnie zagraża rozwinięciem się tzw. choroby szpitalnej, której przyczynom i objawom trzeba przeciwdziałać poprzez odpowiednie działania prewencyjne, np. przenoszenie pacjentów między zakładami, możliwość spotkań z bliskimi, udzielania przepustek, swobodę korespondencji. PROJEKT ROZPORZĄDZENIA Rozporządzenie składać się będzie z czterech rozdziałów. Pierwszy zawiera przepisy ogólne. W drugim podano wykaz zakładów wykonujących środki zabezpieczające i liczbę miejsc przeznaczonych dla pacjentów internowanych oraz warunki zabezpieczenia, jakimi muszą dysponować. Trzeci określa zasady kierowania do zakładów wykonujących środek zabezpieczający. Czwarty podaje ogólne zasady postępowania ze sprawcami umieszczonymi w tych zakładach. Najistotniejsze zmiany w dotychczasowej praktyce wykonywania detencji wprowadzają regulacje rozdziałów drugiego i trzeciego. Proponowane są zupełnie nowe rozwiązania organizacyjne. Zakłady psychiatryczne, w których umieszczani będą sprawcy, podzielono na trzy typy. Zakłady o podstawowym zabezpieczeniu Przeznaczone są dla sprawców mogących bezpiecznie przebywać w ogólnych oddziałach psychiatrycznych. Personel tych oddziałów powinny zapewnić nadzór nad pacjentem oraz być poinformowanym o aktualnym miejscu pobytu pacjenta. Przewiduje się, że wykaz zakładów o podstawowym zabezpieczeniu, będzie pokrywał się z wykazem dotychczasowym, chociaż obciążenie z tytułu wykonywania detencji będzie znacznie zmniejszone, a docelowo będzie spełniać rolę pomocniczą w stosunku do tej, jaką zostaną obarczone zakłady o wzmocnionym i maksymalnym zabezpieczeniu. Zakłady o wzmocnionym zabezpieczeniu Do tego typu należą, przeznaczone dla sprawców stanowiących zagrożenie dla otoczenia. Zakłady te muszą dysponować systemem telewizji wewnątrzoddziałowej umożliwiającym monitorowanie sal ogólnych, izolatek, drzwi wejściowych i okien oraz systemem sygnalizacji nieuprawnionego otwarcia okien lub drzwi wyjściowych. Muszą posiadać także ogrodzony teren rekreacyjny na zewnątrz budynku. Postulowane wymogi wzmocnionego zabezpieczenia powinny wkrótce spełniać aktualnie modernizowane oddziały sądowo-psychiatryczne w szpitalach w Branicach, Choroszczy, Gorzowie, Jarosławiu, Krakowie (Kobierzyn), Lublinie, Rybniku, Starogardzie Gdańskim (Kocborowo) oraz Klinice Psychiatrii Sądowej IPiN. Inne zakłady wymagać będą przystosowania do tych wymogów. Łącznie przewiduje się ok. 600 miejsc w zakładach o wzmocnionym zabezpieczeniu. Zakłady o maksymalnym zabezpieczeniu Przeznaczone są dla sprawców szczególnie niebezpiecznych z uwagi na zachowania agresywne lub ucieczki. Poza zabezpieczeniami wymaganymi w zakładach poprzednio wymienionych, w zakładach o maksymalnym zabezpieczeniu personel musi dysponować indywidualnymi elektronicznymi urządzeniami alarmowymi, umożliwiającymi precyzyjną lokalizację miejsca, w którym doszło do zagrażającej sytuacji. Zakład ponadto musi być otoczony murem lub innym ogrodzeniem skutecznie uniemożliwiającym ucieczkę oraz zatrudniać specjalny personel ochrony. Z punktu widzenia ochrony zewnętrznej zakłady te w dużym stopniu przypominają zakłady karne dla osób pozbawionych wolności. Warunki takie spełnia obecnie jedynie Regionalny Ośrodek Psychiatrii

4 248 Leszek Ciszewski, Wanda Langiewicz Sądowej w Gostynie. Docelowo planowanych jest 200 miejsc, w trzech tego typu ośrodkach. Nadal będzie to liczba miejsc proporcjonalnie kilkakrotnie mniejsza niż krajach takich jak Niemcy, Wielka Brytania, Holandia, Stany Zjednoczone, a nawet Łotwa. Szczególną wagę będzie miało zatem właściwe gospodarowanie posiadanymi łóżkami. Krajowa Komisja Psychiatryczna Projekt rozporządzenia określa zasady kierowania i doboru internowanych do wymienionych trzech typów zakładów psychiatrycznych. Przyjęto, że sprawcy, wobec których sąd orzekł środek zabezpieczający, kwalifikowani będą do właściwego zakładu przez nowy organ: Krajową Komisję Psychiatryczną. Przyjęcia do zakładów o maksymalnym poziomie zabezpieczenia i przeniesienia z nich do zakładów o niższym poziomie zabezpieczenia odbywają się na podstawie decyzji tej Komisji. Jeśli w trakcie wykonywania detencji okaże się, że stopień zabezpieczenia w zakładzie, w którym przebywa sprawca jest nieadekwatny (zbyt mały lub nadmiemy) do poziomu zagrożenia stwarzanego przez niego, możliwe będzie przeniesienie go do zakładu o wyższym lub niższym zabezpieczeniu na drodze porozumienia pomiędzy kierownikami zainteresowanych zakładów i po uzyskaniu akceptacji właściwego sądu. W przypadku braku porozumienia między kierownikami, miejsce wykonywania detencji wskazywać będzie wspomniana Komisja, a przeniesienie pacjenta wymagać będzie także akceptacji sądu. Projekt regulaminu i trybu pracy tej Komisji stanowi załącznik do projektowanego rozporządzenia. Powołanie takiej Komisji wydaje się niezbędne z wielu powodów. Najważniejszym jest fakt, że po raz pierwszy należy dokonać wyboru miej sca detencji spośród zakładów o zróżnicowanym stopniu zabezpieczenia. Ustalenia Komisji dotyczyć będą zatem zakresu swobody i wolności pacjenta oraz bezpieczeństwa otoczenia. Umieszczenie pacjenta w zakładzie o maksymalnym zabezpieczeniu w praktyce oznacza pobyt w miejscu bardzo restrykcyjnym, tj. odizolowanie wysokim murem, pozostawanie pod obserwacją kamer telewizyjnych, zakaz posiadania wielu przedmiotów, np. zapałek, urządzeń do golenia i wszelkich innych rzeczy, które personel uzna za niebezpieczne, prawdopodobnie też zakaz posiadania przy sobie pieniędzy, obowiązek poddawania się przeszukaniom i kontrolom osobistym, poruszanie się po zakładzie w towarzystwie personelu, limitowane wyjścia na zewnątrz budynku itd. Z drugiej strony, opinia Komisji o zwolnieniu pacjenta z tego typu zakładu, akceptacji sądu, jakkolwiek wymagać będzie oznacza potwierdzenie, że zagrożenie z jego strony zmniejszyło się, a zatem przyjęcie, w jakiejś mierze, odpowiedzialności za możliwe konsekwencje nietrafnej oceny w tym zakresie. Funkcjonowanie Komisji zapewnia także w miarę jednolite, w skali kraju, kryteria przyjęć do zakładów o określonym stopniu zabezpieczenia. Wydaje się również, że regulowanie przyjęć i wypisów poprzez Komisję zagwarantuje lepsze i efektywniejsze wykorzystanie, deficytowych i drogich, miejsc w zakładach o maksymalnym i wzmocnionym zabezpieczeniu. Ponieważ Regionalny Ośrodek Psychiatrii Sądowej w Gostyninie już rozpoczął przyjęcia pacjentów, Dyrektor Instytutu Psychiatrii i Neurologii powołał tymczasową Komisję Psychiatryczną, która podjęła już działalność i zarwalifikowała do ROPS w Gostyninie pierwszych pacjentów. Do wszystkich szpitali rozesłano zawiadomienie o możliwości zgłaszania do Komisji pacjentów stwarzających zagrożenie w oddziałach ogólnych wykonujących detencję. Obecnie Komisja stosuje następujące kryteria przyjęć do ROPS. Kryteńa kwalifikacji do ROPS Kryteria formalno-prawne i demograficzne (wszystkie muszą być spełnione): (1) sądowe postanowienie o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym w ramach środka zabezpieczającego,

5 Projekt nowej regulacji wykonywania środków zabezpieczających 249 (2) zamieszkiwanie w rejonie ROPS (do czasu uruchomienia trzech ośrodków dopuszcza się przyjęcia osób z całego rejonu Polski), (3) wyłącznie mężczyźni. Kryteria behawioralno-terapeutyczne (przynajmniej jedno musi być spełnione): (1) zachowania agresywne w okresie ostatnich 3 miesięcy, powodujące znaczne zagrożenie życia lub zdrowia innych osób, niszczenie obiektów lub przedmiotów dużej wartości, które nie mogły być opanowane w oddziale psychiatrycznym, (2) zachowania świadczące o dużym prawdopodobieństwie ucieczki pacjenta stwarzającego znaczne zagrożenie poza szpitalem. Kryteria dodatkowe: (1) rodzaj, częstość i skutki zachowań agresywnych lub ucieczkowych w przeszłości, (2) rodzaj aktualnego czynu karalnego i czyny karalne w przeszłości, (3) rozpoznanie psychiatryczne i choroby współistniej ące, (4) uzależnienie od alkoholu lub innych substancji, (5) związek między zaburzeniami psychicznymi a zachowaniami niebezpiecznymi, (6) ogólna sprawność fizyczna, siła, wiek, masa ciała, wzrost, (7) wskazania do działań leczniczych i rehabilitacyjnych niedostępnych lub niemożliwych do wykonania w szpitalu rejonowym, (8) wyniki dotychczasowego leczenia. Oczywistością jest stwierdzenie, że detencja powinna być wykonywana zgodnie z prawem, w sposób bezpieczny i efektywny terapeutycznie. Aby warunki te były spełnione, zakłady psychiatryczne, w których umieszczani są zaburzeni psychicznie sprawcy czynów zabronionych, muszą otrzymać odpowiednie środki na adaptację swojej infrastruktury architektonicznej i technicznej oraz na zatrudnienie odpowiedniej liczby personelu i jego przeszkolenie. Będzie to poważny wysiłek finansowy. Adaptacja Ośrodka w Gostyninie kosztowała ponad 5 mln. zł i tyle mniej więcej wynosić będzie roczny koszt jego funkcjonowania. Realizacja proponowanych w rozporządzeniu rozwiązań wymagać będzie dalszych poważnych nakładów na przygotowanie infrastruktury, etaty pracowników oraz wdrożenie nowoczesnych programów terapii. Nakłady takie wydają się niezbędne, aby opieka psychiatryczna nad niepoczytalnymi sprawcami czynów zabronionych, umieszczanymi przez sądy w zakładach psychiatrycznych i odwykowych realizowana była w sposób bezpieczny i humanitarny. PIŚMIENNICTWO 1. Ciszewski L.: Ogólna charakterystyka pacjentów wobec których stosuje się w szpitalach psychiatrycznych w Polsce środek zabezpieczający - doniesienie wstępne. Post. Psychiat. Neurol. 1995,4, Kodeks karny wykonawczy. Ustawa z dnia r., Dz.D. Nr 90, poz Kodeks karny wykonawczy. Ustawa z dnia r., Dz.U. Nr 13, poz. 98, z późniejszymi zmianami. 4. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia r., w sprawie wykazu zakładów przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających. Dz. Urz. MZiOS Nr 4, poz Projekt rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego przeznaczonych do wykonywania środków zabezpieczających, ich pojemności, zasad kierowania do nich oraz postępowania ze sprawcami w nich umieszczonymi, a także warunków zabezpieczenia tych zakładów (niepublikowany maszynopis). Adres: Dr Leszek Ciszewski, Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN, ul. Partyzantów 2/4, Pruszków