Informacja. Nr 337. Organizacja lecznictwa i rehabilitacji osób uzależnionych

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Organizacja lecznictwa i rehabilitacji osób uzależnionych Sierpień 1995 Grzegorz Ciura Informacja Nr 337 Leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych od środków odurzających jest ważną częścią działań dotyczących przeciwdziałania narkomanii. Uchwalona w 1985 r. ustawa o zapobieganiu narkomanii dała podstawy prawne do funkcjonowania systemu leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych, który w obecnej formie rozwijał się od początku lat osiemdziesiątych.

2 BSE 1 Obecny system specjalistycznego lecznictwa uzależnień lekowych zaczęto tworzyć na początku lat osiemdziesiątych. Tak późne rozpoczęcie działań zmierzających do zapewnienia odpowiednich warunków leczenia, rehabilitacji i adaptacji w społeczeństwie osób uzależnionych od narkotyków miało kilka przyczyn. Za najważniejszą należy uznać niedostrzeganie zjawiska narkomanii przez ośrodki władzy, czy wręcz utrzymywanie, z powodów ideologicznych, że w społeczeństwie socjalistycznym ten rodzaj patologii nie może mieć miejsca. Innym powodem - obiektywnym - był stosunkowo mały zasięg tego zagrożenia. Jak wspomniano wyżej w Polsce dopiero od końca lat 60-tych następował zdecydowany wzrost liczby osób mających kontakt ze środkami odurzającymi. W latach 60-tych i 70-tych osobami uzależnionymi zajmowało się lecznictwo psychiatryczne i odwykowe - przeciwalkoholowe. W miarę wzrostu liczby narkomanów oraz zmiany charakteru tego zjawiska (zaczęli przeważać ludzie młodzi, zmianie uległy motywy zażywania narkotyków) te struktury lecznictwa stawały się niedostosowane do potrzeb, a przez to nieskuteczne w leczeniu uzależnień lekowych. W końcu lat siedemdziesiątych powstał oddział dla narkomanów w Sanatorium Psychiatrycznym dla Dzieci i Młodzieży w Garwolinie. Następnym krokiem w rozwoju placówek leczniczych dla narkomanów było powstanie ośrodka rehabilitacyjnego w Głoskowie (oddział garwolińskiego sanatorium) nazwanego Monar. Po sierpniu 1980 r. nastąpił szybki rozwój placówek specjalistycznych dla narkomanów. Rozwój ten miał żywiołowy charakter, brak było regulacji prawnych dla tej działalności. Stosowane w tych ośrodkach metody terapeutyczne nie mieściły się w zasadach prawnoorganizacyjnych funkcjonowania zakładów służby zdrowia. Ośrodki powstawały często nie tam, gdzie rozpowszechnienie zjawiska narkomanii było największe. Ustawa z 31 stycznia 1985 r. o zapobieganiu narkomanii dała podstawy do systemowego rozwoju działań w zakresie lecznictwa i rehabilitacji osób uzależnionych. Konstrukcja modelu postępowania wobec osób uzależnionych opiera się na trójfazowości działań: I - detoksykacji, II - wczesnej rehabilitacji oraz III - rehabilitacji, readaptacji i resocjalizacji. Świadczenia lecznicze, rehabilitacyjne i readaptacyjne publicznych zakładów opieki zdrowotnej są bezpłatne. Poddanie się leczeniu, rehabilitacji oraz readaptacji jest dobrowolne, z wyjątkiem przypadków, w których sąd orzekając karę może zobowiązać skazanego do podjęcia leczenia lub w przypadku nieletnich, sąd rodzinny może skierować taką osobę na leczenie. Generalnie główny ciężar zadań dotyczących leczenia, rehabilitacji i readaptacji osób uzależnionych od środków odurzających spoczywa na publicznych zakładach opieki zdrowotnej. Oprócz publicznych zakładów opieki zdrowotnej rehabilitację i readaptację osób uzależnionych mogą prowadzić również organizacje społeczne, kościół i inne

3 2 BSE związki wyznaniowe oraz osoby fizyczne - na podstawie zezwolenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 3 sierpnia 1985 r. w sprawie organizacji i zasad funkcjonowania placówek leczniczych i rehabilitacyjnoreadaptacyjnych dla osób uzależnionych określiło strukturę i zadania tych placówek. Placówkami leczniczymi i rehabilitacyjno-readaptacyjnymi są: - poradnia profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych, - oddział (pododdział) detoksykacyjny, - oddział wczesnej rehabilitacji, - ośrodek (oddział) rehabilitacyjno-readaptacyjny długoterminowego pobytu, - dzienny lub nocny oddział rehabilitacyjno-readaptacyjny, - hostel. W sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi oprócz placówek specjalistycznych wymienionych wyżej uczestniczą również placówki podstawowej opieki zdrowotnej, placówki psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz szpitale i inne placówki opieki stacjonarnej. Podstawową rolę, "otwierającą" system świadczeń dla uzależnionych, powinny spełniać poradnie profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych. Do zadań tych poradni należą takie działania jak: udzielanie świadczeń zapobiegawczo-leczniczych i rehabilitacyjno-adaptacyjnych, praca z rodziną i współdziałanie ze środowiskiem pacjenta, rozpoznanie zagrożonych środowisk, czynne poradnictwo, prowadzenie działalności zapobiegawczej i oświatowo-zdrowotnej oraz współdziałanie z organizacjami społecznymi, kościołami w zakresie przeciwdziałania narkomanii, ocena sytuacji epidemiologicznej w dziedzinie uzależnień od środków odurzających i psychotropowych, koordynowanie działalności placówek leczniczych i rehabilitacyjno-readaptacyjnych dla osób uzależnionych oraz poradni zdrowia psychicznego i innych komórek organizacyjnych zakładów opieki zdrowotnej, prowadzących leczenie, rehabilitację i readaptację osób uzależnionych itp. Oddziały (pododdziały) detoksykacyjne wchodzą w skład szpitali ogólnych lub psychiatrycznych lub innych zakładów opieki zdrowotnej. Do ich zadań należy w szczególności: detoksykacja, podjęcie wstępnych oddziaływań psychoterapeutycznych i socjoterapeutycznych, zapewnienie pacjentowi dalszego leczenia, rehabilitacji i readaptacji w odpowiedniej placówce leczniczej i rehabilitacyjno-readaptacyjnej. Następnym rodzajem placówek - przewidzianych w rozporządzeniu MZiOS -są oddziały wczesnej rehabilitacji, do których trafialiby pacjenci po przeprowadzeniu detoksykacji wymagający oddziaływań psychoterapeutycznych i socjoterapeutycznych w warunkach całodobowej opieki leczniczej i rehabilitacyjnej. Okres pobytu w takim oddziale nie powinien być dłuższy niż 3 miesiące, w oddziale nie powinno przebywać jednocześnie więcej niż 20 pacjentów.

4 BSE 3 Ośrodek (oddział) rehabilitacyjno-readaptacyjny długoterminowego pobytu jest przeznaczony dla pacjentów z zaawansowanym uzależnieniem, wymagających pobytu w warunkach całodobowej opieki leczniczej i rehabilitacyjnej. Oprócz zadań ukierunkowanych na utrzymanie abstynencji pacjentów do obowiązków ośrodka należy także włączanie pacjentów w aktywne życie (kontynuowania nauki lub pracy). Ośrodek zapewnia współudział pacjentów w ustalaniu programu rehabilitacyjno-readaptacyjnego i jego realizacji. Pobyt w takim ośrodku nie powinien przekraczać 2 lat a liczba pacjentów nie powinna przekraczać 25 osób. Hostele, zgodnie z przepisami rozporządzenia, tworzone są jako komórki organizacyjne poradni profilaktyki, rehabilitacji i leczenia; oddziałów wczesnej rehabilitacji i ośrodków rehabilitacyjno-readaptacyjnych długoterminowego pobytu lub jako placówki samodzielne. Ich zadaniem jest Udostępnienie pacjentom, którzy przebyli leczenie i rehabilitację, tymczasowego zakwaterowania do czasu usamodzielnienia się tych osób. Okres pobytu pacjenta nie powinien przekraczać 1 roku. Powinny być to jednostki małe, w hostelu nie powinno przebywać równocześnie więcej niż 12 pacjentów. W praktyce różnorodność typów placówek jest mniejsza niż prezentowane w wymienionym rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. System składa się (kolejnymi jego szczeblami są) przede wszystkim z poradni lub punktu konsultacyjnego, oddziału lub pododdziału detoksykacyjnego oraz ośrodka długoterminowej rehabilitacji. Praktycznie nie spotyka się placówek innych typów oprócz kilku hosteli. Praktyczne funkcjonowanie systemu Opieka ambulatoryjna Obecnie w Polsce działają 32 poradnie profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych, w województwach gdzie takie specjalistyczne poradnie nie działają ich rolę powinny pełnić wytypowane Poradnie Zdrowia Psychicznego. Specjalistyczną formą pomocy ambulatoryjnej są także punkty konsultacyjne prowadzone przez stowarzyszenie Monar. Zakres usług świadczonych przez te placówki jest węższy niż poradni. Obecnie działa 21 takich punktów konsultacyjnych. Detoksykacja Pierwszym etapem terapii jest odtrucie. Celem detoksykacji jest przede wszystkim przerwanie ciągu przyjmowania środka odurzającego przy maksymalnym złagodzeniu objawów abstynencyjnych oraz poprawa stanu zdrowia fizycznego osoby przechodzącej kurację. Detoksykacja ma na celu uwolnienie pacjenta od objawów zależności fizycznej oraz doprowadzenie do takiego stanu zdrowia fizycznego, który umożliwia funkcjonowanie bez środków odurzających. W trakcie tego procesu podejmuje się także

5 4 BSE działania psycho i socjoterapeutyczne. Detoksykację prowadzi 9 specjalistycznych oddziałów detoksykacyjnych o ponad 100 łóżkach, do jej prowadzenia zobowiązane są również szpitale i oddziały psychiatryczne. Jeśli osoba uzależniona stosuje środki uzależniające fizycznie detoksykacja jest koniecznym warunkiem przystąpienia do rehabilitacji z uwagi na brak warunków przeprowadzenia jej w ośrodkach rehabilitacyjnych. Detoksykacja jest tylko etapem do działań rehabilitacyjnych. Poprzestanie na odtruciu, jak pokazuje praktyka, kończy się zwykle szybkim powrotem do brania środków odurzających. Rehabilitacja Rehabilitacja narkomanów w naszym kraju odbywa się jedynie w ośrodkach długoterminowych. Takich ośrodków jest około 40, dysponują one około 1000 miejsc. Największa liczba ośrodków rehabilitacyjnych jest prowadzona przez publiczne zakłady opieki zdrowotnej i stowarzyszenie "Monar". Ponadto działa kilka ośrodków pod patronatem Kościoła Katolickiego oraz nieliczne ośrodki prowadzone przez inne organizacje pozarządowe. Nową perspektywę rehabilitacji narkomanów daje kuracja metadonem - środkiem narkotycznym, podawanym doustnie. Stanowi ona zerwanie z dotychczas wyznawaną zasadą całkowitej abstynencji narkomanów. Tekst opracowano na podstawie: Janusz Sierosławski, Rehabilitacja osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, w: Jerzy Kiwerski, Antonina Ostrowska, Stan rehabilitacji i potrzeby rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności, IFiS PAN, Warszawa 1994