Wprowadzenie Syndrom toksycznego. dzieciństwa.

Transkrypt

1

2 Wprowadzenie Syndrom toksycznego dzieciństwa Stała na stopniach wiodących do Galerii Uffizi we Florencji - niewysoka, ciemnowłosa, z lekką nadwagą - i powoli lizała lody. Z pewnością miała nie więcej niż dziesięć lat, chociaż gniewna mina i bolesna nieśmiałość nadawały jej raczej wygląd nastolatki dręczonej niepokojami dojrzewania. Ubrana też była zbyt dorośle jak na swój wiek, w nisko opuszczoną na biodra minispódniczkę i w króciutki top odsłaniający pulchny brzuszek. W poprzek drobnej, dziewczęcej piersi biegł napis oznajmiający całemu światu: I V my attitude problem (Kocham swój problem z zachowaniem). Budynek za jej plecami krył najwspanialsze skarby zachodniej cywilizacji - obrazy Sandra Botticellego, Leonarda da Vinci, Michała Anioła - i rodzice prawdopodobnie przywlekli ją tu przez całą Europę, a może nawet i przez ocean, by mogła je zobaczyć. Tymczasem ona nie była nimi w najmniejszym nawet stopniu zainteresowana. Przypuszczam, że jedyne, czego pragnęła ta mała, zagubiona duszyczka, to zwinąć się w kłębek przed telewizorem i oddać oglądaniu czegoś nieabsorbującego umysłu - może kreskówek albo jednego z amerykańskich tasiemcowatych sitcomów na Disney Channel. Jej stosunek do świata widoczny był aż nadto - złość, zaabsorbowanie wyłącznie sobą, znudzenie, brak zaangażowania - wszystkie charakterystyczne znaki firmowe współczesnego dzieciństwa.

3 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO Biedny dzieciak. Biedni rodzice. Biedna cywilizacja zachodnia - a właściwie cały rozwinięty świat, w którym coraz więcej jest takich nieszczęsnych małych stworzeń, chłopców i dziewczynek, od niemowląt po nastolatki. W naszej globalnej kulturze, w której obywatele są zdrowsi, zamożniejsi i bardziej uprzywilejowani niż kiedykolwiek w historii, dzieci z roku na rok stają się bardziej nieszczęśliwe. Od markotnych i niezadowolonych po depresyjne i dysfunkcyjne. Rośnie nam pokolenie, które nie kocha niczego poza swoimi problemami z nastawieniem do świata. Co się dzieje z dziećmi? Współczesny świat, a zwłaszcza państwa najlepiej rozwinięte gospodarczo - Stany Zjednoczone, (aponia, Niemcy i Wielka Brytania - został dotknięty epidemią udręki, szerzącą się wśród jego najmłodszych obywateli. W 2004 roku angielska fundacja badawcza zanotowała, że w ciągu ostatnich trzydziestu lat podniosła się liczba młodych ludzi mających problemy behawioralne, a liczba młodzieży z zaburzeniami natury emocjonalnej wzrosła o 70%. Według obliczeń American Psychological Association [Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychologicznego - przyp. tłum.] obecnie jedno dziecko na pięć ma problemy ze zdrowiem psychicznym, natomiast Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że do 2020 roku liczba zaburzeń neuropsychiatrycznych u dzieci wzrośnie o 50% w porównaniu z liczbą innych problemów zdrowotnych, czyniąc je jedną z pięciu głównych przyczyn upośledzenia i zgonów. Skutki tej epidemii są widoczne w statystykach uzależnień nastolatków od narkotyków i innych używek, alkoholizmu, zaburzeń łaknienia, samookaleczeń i samobójstw (dokonanych i prób samobójczych). eśli dodać do tego przestępczość dzieci i ich antyspołeczne reakcje, okaże się, że rodzice dziesięciolatek z problemami z zachowaniem rzeczywiście mają się czym martwić.

4 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 Przerażające incydenty, takie jak masakra w Columbine High School czy morderstwo popełnione w laponii przez jedenastolatkę, która pozbawiła życia szkolną koleżankę, gdyż nie podobały jej się internetowe posty, rodzą tylko więcej obaw. Co złego się dzieje? ako ktoś, kto przepracował z dziećmi ponad trzydzieści lat, a trzy ostatnie spędził, zajmując się badaniem tego właśnie problemu i dyskutując z ekspertami od wychowania na całym świecie, dochodzę do wniosku, że nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Za zaistniałą sytuację nie można obwiniać ani rodziców, ani nauczycieli, ani producentów niezdrowej żywności, ani nikogo innego. ej przyczyny są złożone i pozostają w ścisłym związku z nieprawdopodobnym tempem naszego cywilizacyjnego rozwoju. Stworzyliśmy niewiarygodnie ekscytującą światową kulturę, ale jednocześnie w ciągu ostatniego ćwierćwiecza postęp przyspieszył tak bardzo, że nasz gatunek nie potrafi już za nim nadążyć. Mówiąc krótko, nasza kultura ewoluuje szybciej niż nasza biologia. Kolizja między kulturą napędzaną techniką a naszym biologicznym dziedzictwem niszczy w dzieciach zdolność myślenia, uczenia się i zachowania. 1 jeśli nie uczynimy czegoś, aby to zmienić, w dwudziestym pierwszym wieku nasza globalna wioska znajdzie się w nie lada kłopocie. Mówiąc bez ogródek, kolejne pokolenie może się okazać niewystarczająco mądre i zrównoważone, by kontynuować dotychczasowe cywilizacyjne dzieło. Eksplozja specjalnych potrzeb" Kiedy zajęłam się tym tematem badawczym, przede wszystkim uderzyła mnie alarmująca - w porównaniu z czasem, kiedy sama pobierałam nauki - eskalacja zjawiska określanego mianem zaburzeń rozwojowych". Problemy z przyswajaniem wiedzy, o których niemal po ostatnie lata dwudziestego wieku prawie się nie mówiło, obecnie dotyczą przerażająco dużej liczby dzieci.

5 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO Pierwszy i najpoważniejszy wśród tych syndromów jest ADHD (attention deficit and hyperactivity disorder; zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi), w USA obecnie najczęstsze z zaburzeń psychiatrycznych wśród dzieci. Niemal 12% amerykańskich dzieci cierpi na ADHD, przez co mają ograniczoną zdolność do koncentracji uwagi i kontrolowanego zachowania. W całym cywilizowanym świecie liczba zachorowań powiększa się z roku na rok. Inną grupę trudności z przyswajaniem wiedzy, swoim zasięgiem przybierającą rozmiar niemal epidemii, stanowią rozmaite odmiany dysleksji. Statystyki pokazują, że w USA i Wielkiej Brytanii dysleksją (trudnościami z czytaniem) dotkniętych jest niemal 10% dzieci. Tendencje wzrostowe notuje się także w innych krajach, w tym w (aponii. Znacząco rośnie także liczba przypadków bliskich kuzynek dysleksji - dysgrafii, dyskalkulii i dysfraksji (odpowiednio: trudności z pisaniem, rachowaniem i koordynacją ruchową). Najnowsze - i w najwyższym stopniu niepokojące badania - mówią także o zwiększonej częstości występowania ASD (autistic spectrum disorders; spektrum zaburzeń autystycznych), ograniczającego zdolności dzieci do związków ze światem i komunikowania się z innymi. Autyzm dotyka dzieci w rozmaity sposób - stąd nazwa spektrum". U jednych objawia się zespołem Aspergera - i są to dzieci często znakomicie radzące sobie z nauką, lecz nieprzystosowane społecznie. Na przeciwległym krańcu znajdują się dzieci dotknięte głębokim autyzmem, przez swoją chorobę całkowicie odcięte od świata i niepotrafiące się z nim skomunikować. Wspólnymi cechami dla ASD są trudności w społecznym funkcjonowaniu, komunikowaniu się i niecodzienne (często natarczywie powtarzane) zachowania, co tak wspaniale ukazał Dustin Hoffman w filmie Rain Man. Na początku lat osiemdziesiątych występowanie autyzmu w USA wynosiło 1 na urodzeń. Do 2004 roku liczba ta wzrosła do 1 na 166 urodzeń i według raportów American Academy of Pediatrics [Amerykańskiej Akademii Pediatrów - przyp. tłum.] z każdym kolejnym rokiem powiększa się o prawie 25%. Szacunki

6 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 w innych krajach różnią się od 1 na 100 urodzeń w Wielkiej Brytanii do 1 na 600 w laponii. Zasadniczo we wszystkich wysoko rozwiniętych krajach obserwuje się tendencję wzrostową. Niewykluczone, że tak masowy przyrost liczby przypadków specjalnych potrzeb edukacyjnych" spowodowany jest większą znajomością i zrozumieniem problemu przez lekarzy oraz nauczycieli, co oznacza, że przypadki, które dawniej pozostałyby niezdiagnozowane, obecnie rozpoznaje się rutynowo. Istnieje też możliwość, że współcześni rodzice poszukują ściśle medycznych określeń dla problemów dawniej opatrywanych wspólną etykietką niedorozwoju". Ten ostatni argument wielokrotnie podkreślany jest przez krytyków coraz częstszego farmakologicznego leczenia ADHD zmieniającymi mózg specyfikami, takimi jak ritalin czy deksedryna, przepisywanymi w celu skorygowania braku chemicznej równowagi w mózgu dziecka. Oba powyższe przypuszczenia mogą zawierać ziarno prawdy. Ale i tak wzrost liczby przypadków musi zdumiewać. W 2004 roku American Academy of Pediatrics podała na swojej stronie internetowej, że u jednego dziecka na sześć zdiagnozowano zaburzenia rozwojowe lub problemy behawioralne". Myśl, że w najlepiej rozwiniętym kraju na świecie jedno na pół tuzina dzieci zostało uznane za edukacyjnie lub społecznie dysfunkcyjne, jest w najwyższym stopniu alarmująca. To, co w USA dzieje się dzisiaj, w pozostałych wysoko rozwiniętych krajach zwykle zaczyna dziać się jutro, a dzisiejsze specjalne potrzeby edukacyjne aż nazbyt często przeradzają się w jutrzejsze problemy ze zdrowiem psychicznym, w zachowania antyspołeczne i w przestępczość. Natura, wychowanie i zachowanie Obecnie przyjmuje się powszechnie, że zaburzenia rozwojowe mają genetyczny albo przynajmniej neurologiczny komponent; w ich powstawaniu natura" odgrywa więc główną rolę. Jest jednak rów-

7 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO nież dowiedzione, że warunki, w jakich dzieci są wychowywane, w istotny sposób wpływają na ich rozwój. Dyskusja, w jakim stopniu charakter jednostki kształtowany jest przez naturę, a w jakim przez wychowanie, jest powtarzana do znudzenia - w dwudziestym wieku osiągnęła niemal ten sam status co średniowieczne rozważania na temat, ile aniołów zmieści się na łebku szpilki. Obecnie większość naukowców jest zdania, że wprawdzie geny są znaczące, ale równie wiele zależy od wychowania i wpływów zewnętrznych. Natura i wychowanie zdecydowanie oddziałują na siebie. Przy znacznych predyspozycjach - tak jak w wypadku owych biednych niemowląt zamkniętych w pancerzu głębokiego autyzmu - wychowanie może przynieść tylko niewielkie efekty, jednak najczęściej otoczenie, w którym dziecko wzrasta, ma istotny wpływ na rozwój jego cech - zarówno tych dobrych, jak i tych złych. Pokazał to jeden z pamiętnych amerykańskich projektów badawczych, w którym dwie grupy małp, genetycznie identycznie wyposażonych, wychowano w zupełnie odmiennych warunkach, a później dano im dostęp do alkoholu. Małpy, które dzieciństwo spędziły w złych warunkach, chętnie raczyły się drinkami, natomiast te, które doświadczyły starannej opieki, sięgały po alkohol nieporównanie rzadziej. Tak więc w społeczeństwach odnoszących największe sukcesy musi się dziać coś takiego, co sprawia, że genetycznie wrażliwsze dzieci stają się podatne na zespoły specjalnych potrzeb edukacyjnych. Może mimo naszych osiągnięć ekonomicznych obecnie dzieciństwo jest znacznie trudniejsze, niż było jeszcze kilka dziesiąt lat temu? ADHD, grupę dysleksji i ASD psychologowie określają mianem zaburzeń rozwojowych", gdyż oceniając z punktu widzenia zachowań społecznych i osiągnięć w szkole, dotknięte nimi dzieci nie rozwijają się z normalną" prędkością - coś je wyraźnie wstrzymuje. Istnieje pewnego rodzaju rozwojowe kontinuum, które każde dziecko powinno przebyć w ciągu pierwszych dziesięciu lat swojego życia. Po urodzeniu wszystkie dzieci są maleńkimi, bezbronny-

8 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 mi kłębkami egocentryzmu, jednak z upływem czasu spodziewamy się, że będą powoli zmierzać (ze zrozumiałymi, sporadycznymi epizodami uwstecznienia) ku bardziej dorosłemu" i cywilizowanemu" zachowaniu. Owego dorosłego zachowania nie uczymy ich świadomie - co najwyżej dajemy im odpowiedni przykład - po prostu oczekujemy, że pojawi się (czy też rozwinie się) samo wraz z dojrzewaniem, w taki sam sposób, w jaki oczekujemy, że dziecko zacznie chodzić i mówić. Podobnie spodziewamy się, że w pierwszych latach nauki szkolnej nasza pociecha przyswoi sobie umiejętność czytania, pisania i rachowania. leśli istnieje jakiś czynnik zakłócający normalny tryb rozwoju i przyczyniający się do masowego wzrostu występowania zaburzeń rozwojowych i behawioralnych, to należałoby zakładać, że wywrze on wpływ na wszystkie dzieci, nie tylko na te wrażliwsze genetycznie. I właśnie takie zjawisko jest obecnie obserwowane. Tysiące nauczycieli z całej Wielkiej Brytanii raportuje, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat nieustannie pogarsza się zachowanie i zdolność przyswajania wiedzy u dzieci w uczonych przez nich klasach, i to nie tylko u tych, u których zdiagnozowano specjalne potrzeby edukacyjne. Raporty uczących w USA, w Japonii i w innych wysoko rozwiniętych krajach donoszą o tym samym. W tych narodach, które osiągnęły największy w świecie sukces ekonomiczny, dzieci zachowują się gorzej i są słabiej przygotowane do zdobywania wiedzy niż kiedykolwiek w przeszłości. Nauka zachowania się Oczywiście, wszystkie dzieci od czasu do czasu broją i brykają. Przemęczone, nadmiernie podekscytowane czy rozgorączkowane dziecko, kiedy ma zły dzień, potrafi się cofnąć do poziomu dwulatka. (ednak w cywilizowanym społeczeństwie spodziewamy się, że w miarę dorastania dziecięcy egoizm zacznie zanikać i zostanie zastąpiony bardziej dorosłym" zachowaniem, że dni dobre" prze-

9 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO ważą nad złymi" i w wiek wyrażany liczbą dwucyfrową dziecko wejdzie, mając w miarę ustabilizowany charakter. Później wkroczy co prawda w długi, ciemny tunel zwany dojrzewaniem, stanowiący - co zrozumiałe - pewien krok wstecz, jednak i ten - jeśli wszystko ułoży się pomyślnie - powinno opuścić nieokaleczone. Zarówno święty Ignacy Loyola, jak i panna Brodie czy Hillary Clinton podkreślali, że najważniejsze w życiu nauki pobieramy przed ukończeniem dziesiątego roku życia. Przemiana od targanego napadami złości dwulatka do ucywilizowanego w miarę dziesięcio- czy jedenastolatka zależy od wielu czynników, zasadniczo jednak powodzenie owej podróży ku dorosłości zależy przede wszystkim od tego, czy dziecko przyswoi sobie trzy podstawowe zasady, które w całej historii ludzkości stanowiły jądro cywilizacji. Pierwsza to umiejętność skupienia uwagi także na czymś, co nie wzbudza specjalnego zainteresowania. Wszystkie dzieci - nawet te całkiem małe - potrafią skoncentrować się przez dłuższy czas na wybranych czynnościach (rodzice zmuszani do niekończących się zabaw w a kuku!", podnoszenia upuszczonej grzechotki i tym podobnych rozrywek wiedzą o tym aż nazbyt dobrze). Stopniowo jednak, w miarę socjalizowania się z innymi, dziecko powinno nauczyć się także skupienia się czasami na wyborach innych ludzi, a z osiągnięciem wieku sześciu czy siedmiu lat, również na tym, czego uczy nauczyciel. Jeśli nie potrafisz uważać albo nauczyłeś się uważać wyłącznie wówczas, kiedy dana rzecz cię interesuje - w szkole czekają cię kłopoty. Drugą zasadą jest przyswojenie sobie pojęcia odsuniętej w czasie nagrody". Dziecko musi się nauczyć, że nagroda za coś nie zawsze bywa natychmiastowa, że czasami trzeba wykonać jakąś okropną, nudną, powtarzającą się czynność wyłącznie dlatego, że zapłata za nią nastąpi kiedyś tam później, często dopiero w odległej przyszłości. Przeprowadzany w latach sześćdziesią- * Jean Brodie, bohaterka powieści Muriel Spark Pełnia życia panny Brodie, ekscentryczna, niekonwencjonalna nauczycielka szkoły żeńskiej w Edynburgu [przyp. tłum.].

10 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 tych eksperyment dowodzi, jak ważne jest zrozumienie i zaakceptowanie zasady odsuniętej w czasie nagrody. Testowane czterolatki zostawiano same w pokoju, w którym na talerzu leżała pojedyncza czekoladka. Dzieciom powiedziano, że mogą ją zjeść, jeśli jednak zaczekają z sięgnięciem po nią do powrotu prowadzącego eksperyment, dostaną cały talerzyk czekoladek. Niektóre dzieci natychmiast chwytały i zjadały czekoladkę, innym udało się zwalczyć pokusę i wytrzymać do powrotu dorosłego. Dwadzieścia lat później naukowcy przyjrzeli się życiu uczestników eksperymentu i odkryli, że dawne maluchy, którym samokontrola przyniosła w nagrodę cały talerzyk słodyczy, wiodą bardziej poukładane i szczęśliwe życie niż ich impulsywni koledzy. Trzecia zasada głosi, że aby życie w grupie, bez względu na jej wielkość, układało się harmonijnie, nasze własne potrzeby muszą być zbilansowane z potrzebami innych. Trafnie obrazuje to nazwisko jednej z bohaterek książek Charlesa Kingsleya Wodne dzieci, pani Nieczyńdrugiemucotobieniemiłe. Aby kola domowego i społecznego życia obracały się gładko, potrzebna jest świadomość obecności innych (zrozumienia ich punktu widzenia) połączona z opisaną przeze mnie powyżej umiejętnością kontrolowania impulsów. Istoty ludzkie, które nie posiadły tych cech, czeka ciężka jazda przez życie - i osoby z ich otoczenia także. Dzieci z poważnymi zaburzeniami rozwojowymi - wpływającymi niekorzystnie na jakość ich życia (i jakość życia ich rodziców) - nie potrafią przyswoić sobie tych zasad, przez co ich zachowanie pozostaje żałośnie prymitywne. U dzieci normalnych" występuje ciągły postęp ku cywilizowanej samokontroli. Są też dzieci znajdujące się pomiędzy tymi dwoma biegunami - wykazują pewien postęp, jednak niewystarczający, przez co ich edukacja zaczyna kuleć i przez co często miewają znaczne problemy z dostosowaniem się". Punkt, od którego psychologowie zaczynają diagnozować zaburzenia rozwojowe, jest - oczywiście - dyskusyjny. Wszyscy zajmujący się problemami nauczania wiedzą, że diagnoza przy-

11 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO najmniej częściowo zależy od środowiska dziecka (na przykład dysleksja z pozoru częściej zdaje się występować w regionach zamożnych niż dotkniętych biedą). Mimo to nie ulega wątpliwości, że z roku na rok zmniejsza się liczba dzieci czyniących postępy, które nazwalibyśmy normalnymi". Coraz więcej dzieci ma trudności ze skupieniem uwagi, panowaniem nad impulsami i braniem pod uwagę także potrzeb i zainteresowań innych. Raport dwudziestego pierwszego wieku Nauczyciele szkól podstawowych są wystarczająco wykwalifikowani, by ocenić zachowanie dzieci rozpoczynających naukę, gdyż spędzają z nimi znaczącą część dnia i mogą porównać, jak z upływem czasu zmieniało się sprawowanie poszczególnych klas. W ciągu ostatnich dwudziestu lat nauczyciele nauczania początkowego w Wielkiej Brytanii z coraz większym zaniepokojeniem obserwują stale pogarszające się zachowanie dzieci - szczególnie w szkołach położonych w ubogich, zaniedbanych rejonach kraju. Podobne głosy od lat słyszy się w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio coraz częściej dochodzą one także od nauczycieli z Europy kontynentalnej. Panuje powszechna zgodność, że nie tylko wzrosła liczba dzieci ze zdiagnozowanymi specjalnymi potrzebami, ale także takich, u których nie zdiagnozowano żadnych konkretnych zaburzeń, a które również są rozkojarzone, nadmiernie pobudliwe albo po prostu niegrzeczne. Taki stan rzeczy przysparza nauczycielom wielu kłopotów, gdyż rozkojarzonym, impulsywnym dzieciom trudniej jest przekazać jakąkolwiek wiedzę. Przede wszystkim trudno jest je nauczyć czytać i pisać, gdyż obie te umiejętności - bez względu na to, jak bardzo nauczyciel stara się urozmaicać proces ich wpajania - są bardzo czasochłonne i wymagają żmudnych, wielokrotnie powtarzanych ćwiczeń. Warto jednak ubiegać się o końcową nagrodę: w świecie opartym na słowie pisanym pożytki z nieby-

12 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 cia analfabetą są aż nadto oczywiste. Poza tym psychologowie utrzymują, że już samo uczenie się czytania i pisania wspomaga procesy myślenia i rozumowania. Typowy przykład na to, jak istotne jest zrozumienie istoty nagrody odsuniętej w czasie. Pogarszające się zachowanie dzieci stanowi problem także w tym sensie, że nauczyciel musi poświęcać więcej czasu i energii na zaprowadzenie dyscypliny. Zaczynając od spraw najprostszych - uczący odnotowali gorsze maniery u dzieci, brak szacunku dla starszych, bezczelność i pyskowanie, przez co trudniej jest zapanować nad klasą. Co gorsza, coraz częściej dochodzi też do łamania regulaminów, do przemocy i znęcania się. Każdy wypadek naruszenia dyscypliny zabiera czas przeznaczony na nauczanie i odwraca uwagę dzieci od przyswajania wiedzy. Czytelnicy pobłogosławieni dobrze wychowanym potomstwem albo niemający zbyt wiele do czynienia z dziećmi mogą w tym momencie pomyśleć, że nauczyciele przesadzają. Podobnie myślała lanet Street-Porter, brytyjska pisarka i prezenterka, dopóki nie zgodziła się spędzić dwóch tygodni w szkole podstawowej, ucząc ośmiolatki. Pani Street-Porter znana jest jako kobieta pełna energii, zdolna zmieść najstraszniejszych dyrektorów BBC jednym tylko spojrzeniem. W swojej nowej roli - choć uzbrojona w mnóstwo rozmaitych podręczników uczących postępowania z dziećmi - każdego dnia opuszczała szkołę, plącząc z frustracji, że najgorsze rozrabiaki biegały w kółko, nic sobie ze mnie nie robiąc. Te dzieci w ogóle nie znają pojęcia dyscypliny". Podobne opinie powtarzają się w komentarzach nauczycieli wszystkich rozwiniętych krajów. Nawet w Japonii, gdzie sformalizowany system nauczania oznaczał brak kłopotów z przestrzeganiem dyscypliny, obecnie nauczyciele szkół podstawowych coraz częściej skarżą się na agresywne zachowania uczniów, z wypadkami znęcania się włącznie (japońskie słowo ijime, oznaczające terroryzowanie otoczenia, aż do początku lat osiemdziesiątych było niemal nieznane, dzisiaj natomiast jest w powszechnym użyciu). Ci sami nauczyciele mówią także o zaniku poczucia winy u dzieci -

13 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO co w społeczeństwie stawiającym honor i szacunek na tak wysokim miejscu budzi szczególne zaniepokojenie. Co więcej, w ciągu ostatnich lat poziom umiejętności pisania i czytania - zawsze stanowiący dumę )aponii, kraju, w którym dysleksja była kiedyś całkowicie nieznana - znacznie się obniżył. Dlaczego akurat w krajach najlepiej rozwiniętych i najbardziej uprzywilejowanych dzieci miałyby być najmniej zdolne do samokontroli i najbardziej oporne na przyswajanie wiedzy? Podobnie jak większość spotkanych przeze mnie nauczycieli, również ja w pierwszym odruchu za zjawisko coraz gorszego zachowania się dzieci chciałam obwinie telewizję. Ekspertowi w dziedzinie nauki czytania i pisania wydaje się oczywiste, że dzieciom spędzającym całe dnie przed telewizorem umykają inne ważne obszary ludzkiej aktywności, takie jak rozmowa czy czytanie dla przyjemności. Komentatorzy ubolewają, że odkąd w latach pięćdziesiątych pojawiła się telewizja, spadla umiejętność skupiania uwagi, i że w ciągu ostatnich dwudziestu lat, kiedy nowy wynalazek rozpowszechnił się na cały glob, wzrósł też wskaźnik oglądalności telewizji przez dzieci, które dysponują obecnie niezliczoną liczbą kanałów przeznaczonych wyłącznie dla nich, takich jak Nickelodeon, Disney, Fox Kids, CBBC, Toonami i wiele innych. Żywo zainteresowana problemem, wielokrotnie wypowiadałam się na ten temat w prasie poświęconej nauczaniu. Pewnego dnia, przeglądając raport mówiący, że w Wielkiej Brytanii w ciągu jednej tylko dekady ilość przepisywanego ritalinu zwiększyła się dziesięciokrotnie, natknęłam się na wypowiedź pewnej badaczki, specjalistki od gier i zabaw dziecięcych, która znaczący wzrost deficytu uwagi przypisała czemuś zgoła odmiennemu - mianowicie faktowi, że współcześnie wielu rodziców obawia się wypuścić swoje dzieci na dwór, gdzie mogłyby wybiegać nadmiar

14 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 energii. W trakcie dyskusji odkryłyśmy, że choć używamy zbliżonych argumentów - i u mnie, i u niej związanych z telewizją - żadna z nas nie poświęca zbytniej uwagi punktowi widzenia drugiej. Nagle zaczęłam dostrzegać, jak wielu ekspertów poświęca się badaniu tego samego zjawiska. Zaczęli wyrastać dosłownie wszędzie - w prasie, w książkach, w Internecie - a każdy z nich miał swoją własną specjalizację. W każdym zakątku ziemskiego globu - od USA na zachodzie, po Japonię na wschodzie - mimo różnic w tradycjach kulturowych było mnóstwo specjalistów pochłoniętych tym samym problemem. Jedni zmianę w zachowaniu dzieci przypisywali złemu żywieniu albo brakowi odpowiednich ćwiczeń fizycznych, drudzy za ten stan rzeczy obwiniali pracujące matki, kryzys instytucji małżeństwa, braki w systemie edukacji, nadmierny konsumpcjonizm bądź inne skutki zmian technologicznych czy społecznych. Nasz świat jest pełen znawców zachowania dzieci, z których większość zdaje się kompletnie nieświadoma istnienia pozostałych. Problem w tym, że w dzisiejszych czasach nauka stała się niezmiernie wyspecjalizowana: naukowcy tkwią w pułapkach reprezentowanych przez siebie dyscyplin, poznając coraz lepiej coraz mniejszy wycinek badanej rzeczywistości, komentatorzy życia społecznego schwytani są w pułapkę problemów własnych państw, zajmując się wyłącznie tym, co doskwiera ich krajom. Tak więc choć zmiany w schematach dziecięcych zachowań stały się przedmiotem ogólnoświatowej troski, badania tego zagadnienia przypominają sytuację z wiersza Ślepcy i słoń, kiedy to każdy ślepiec dotyka innej części zwierzęcia - trąby, nogi albo ogona - i na tej podstawie tworzy ogólną teorię na temat jego wyglądu. Podobnie dzisiejsi eksperci skupiają się każdy na innym elemencie odpowiedzialnym za zmiany w zachowaniu dzieci i obniżenie ich zdolności do nauki - i w ten sposób tracą z oczu złożoność zagadnienia. Po prostu nie widzimy słonia w całości. Im więcej czytałam na interesujący mnie temat, tym bardziej umacniałam się w przekonaniu, że nie istnieje jedna przyczyna

15 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO zmian w zachowaniu dzieci, lecz wiele różnych przyczyn, powiązanych ze sobą i głęboko zakorzenionych we współczesnej kulturze - mieszanka naprawdę złożona i niebezpieczna, oddziałująca na dzieci w całym rozwiniętym świecie. Uświadomiwszy sobie to, trzy lata temu wyszłam z kolein mojej zawodowej specjalizacji i zajęłam się badaniem dzieciństwa jako całości. Przeszłość to zupełnie inna planeta Moją pierwszą reakcją było głębokie współczucie dla współczesnych rodziców, jak, na Boga, mają sobie poradzić z potężnym zalewem informacji tworzonych przez całe legiony najrozmaitszych ekspertów? A jeśli owi eksperci są dopiero w połowie swoich badań i nie ustalili jeszcze ostatecznie, jak słoń" wygląda, to skąd rodzice mają wiedzieć, co w ich odkryciach jest naprawdę ważne i znaczące? Wychowanie dzieci nigdy nie było zajęciem prostym, dzisiaj jednak przypomina chodzenie po polu minowym. Rodzice dwudziestego pierwszego wieku wciąż są atakowani przez ostre, bolesne odłamki - niezdrowe jedzenie, nadmiar cukru, dzieci spędzające całe dnie przed telewizorem, mali dręczyciele, dzieci ze sztucznego chowu, elektroniczne niańki i tak dalej, i tak dalej - przy jednoczesnym braku jakiejkolwiek ochrony w postaci jednoznacznych punktów odniesienia. Kiedy dwadzieścia lat temu wraz z mężem zajmowaliśmy się wychowaniem naszej córki, świat, w którym wówczas żyliśmy, nie różnił się zasadniczo od tego, w którym wzrastaliśmy sami. Natomiast obecne tempo zmian jest wręcz oszałamiające. W okresie krótszym niż dwie dekady technika całkowicie odmieniła nasze domy: pojawiły się komputery osobiste, laptopy, poczta elektroniczna. Internet, telewizja satelitarna, kablowa i cyfrowa, magnetowidy, DVD, gry komputerowe, konsole, ipody, telefony komórkowe, wiadomości tekstowe, wideotelefony... A wszystko to odbywa się znacznie szybciej niż kiedykolwiek w przeszłości.

16 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 Przemiany społeczne są nie mniej zdumiewające. W całym rozwiniętym świecie coraz rzadziej spotyka się rodziny wielopokoleniowe, obecnie rodzice najczęściej sami wychowują swoje dzieci, coraz więcej matek pracuje, miejsce pracy i jej charakter zmieniają się równie szybko, dlatego też życiu zawodowemu rodziców towarzyszy coraz większy stres, małżeństwa są mniej stabilne, coraz częściej zdarzają się rozwody i konkubinat, nawet w takich krajach jak Hiszpania czy (aponia, gdzie jeszcze dwadzieścia lat temu podobne sytuacje byłyby nie do pomyślenia. Stare pewniki przestały obowiązywać, a relatywizm moralny" bynajmniej nie ułatwia rodzicielstwa. Nowoczesna technika sprawiła, że obecnie rodziny na całym świecie mają coraz więcej wspólnego - fascynujące zjawisko, które jednak oznacza także, że jednocześnie mają coraz mniejszy kontakt z własną kulturową przeszłością. W latach pięćdziesiątych L. P. Hartley rozpoczął swoją powieść Posłaniec słynnym zdaniem: Przeszłość to obca kraina, wszystkie jej wydarzenia mają inne wymiary". Współcześnie przeszłość to już nie obca kraina, to całkiem odrębna planeta. Kanadyjski wizjoner mediów Marshall McLuhan nazwał to zjawisko prędkością elektryczną". Wszystko zaczęło się wraz z rozwojem światowych mass mediów w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku, a z początkiem lat osiemdziesiątych doznało niewiarygodnego wprost przyśpieszenia. McLuhan prorokował, że skurczenie się czasu i przestrzeni w globalnej wiosce będzie dla ludzkości ogromnym skokiem naprzód, i pod wieloma względami miał rację w swoich przewidywaniach; dla nas dorosłych czas, w którym żyjemy, jest wspaniałym okresem i wytrzymujemy tę elektroniczną prędkość", z jaką biegnie współczesne życie. Dzieci jednak nie są w pełni ukształtowanymi dorosłymi - one dopiero muszą przebyć całe rozwojowe kontinuum i podczas tej drogi wyuczyć się nawyków cywilizowanego zachowania. Skupie- * Leslie Poles Hartley, Posłaniec, przełożyła Ryszarda Grzybowska.

17 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO nia uwagi, zasady odsuniętej w czasie nagrody, samokontroli, empatii i kilku innych ważnych lekcji nie da się przyswoić z prędkością elektryczną. Rozwój człowieka nadal przebiega w powolnym tempie i współczesne dzieci nadal potrzebują staroświeckiego, pochłaniającego wiele czasu wychowania, jakiego te małe, obdarzone inteligencją naczelne potrzebowały przez całe wieki. Słoń w domu W zamęcie bezustannych zmian nie może dziwić, że niektórzy rodzice stracili z oczu stare prawdy o wychowaniu dzieci, zwłaszcza że wiele dawnych punktów odniesienia - wielopokoleniowe rodziny, tradycje kulturowe i religijne - zostało zmiecionych gdzieś po drodze, natomiast - co czyni problem jeszcze bardziej złożonym kulturowe zmiany ostatniego ćwierćwiecza przyniosły ze sobą także toksyczną mieszankę wielorakich skutków ubocznych, czyniących zadanie wychowania dzieci trudniejszym niż kiedykolwiek przedtem. Rodzice nie mają wystarczająco dużo czasu (albo wystarczająco klarownych informacji), by odpowiednio skorygować owe uboczne skutki. W efekcie z każdym rokiem dzieci stają się coraz bardziej rozkojarzone, impulsywne i zaabsorbowane wyłącznie sobą, a jednocześnie coraz mniej zdolne do nauki, do zwykłego cieszenia się życiem i funkcjonowania w społeczeństwie. Tak więc, nawet jeśli jest to trudniejsze niż kiedykolwiek przedtem, dobre rodzicielstwo stanowi podstawę. We współczesnej złożonej kulturze dzieciom tym bardziej potrzebna jest mądrość rodziców, ich przewodnictwo i wsparcie. Małe istoty ludzkie mają te same potrzeby co dawniej. Potrzebują fizycznej opieki (w zdrowym ciele zdrowy duch), odżywczego pożywienia, mnóstwa ćwiczeń i zabaw oraz odpowiedniej ilości snu. Potrzebują także emocjonalnego i społecznego wsparcia, co oznacza: poświęcenia im czasu i uwagi, zrozumienia przez

18 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 najbliższe im osoby i ich miłości. W miarę dorastania potrzebują także poszerzenia kręgu osób, z którymi się spotykają, i wyuczenia wielu złożonych czynności, w tym pisania, czytania i rachowania. Przez cale dzieciństwo potrzebne im jest moralne przewodnictwo, pomagające odnajdywać drogę w coraz bardziej skomplikowanej sieci współczesnej etyki. Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że w każdym z tych obszarów rozwój dzieci zakłócony został przez uboczne skutki przemian kulturowych i technologicznych. Wiele naszych dzieci - może nawet większość - upodobało sobie niezdrowe jedzenie i siedzący tryb życia, a także ma kłopoty ze snem. Niedopuszczalna ich liczba cierpi z powodu niedostatecznej wczesnej więzi emocjonalnej z rodzicami, braku wzajemnej relacji z nimi oraz wysokiego stopnia niestabilności uczuciowej. Zamiast stymulujących, prawdziwych doświadczeń współczesne dzieci mają w domu telewizję i gry komputerowe, a w szkole - aż nazbyt często - sztywne programy nauczania, nastawione przede wszystkim na testowanie osiągnięć. W zdezorientowanym społeczeństwie coraz trudniej o moralne przewodnictwo, tymczasem dzieci nieustannie narażone są na zmanipulowanie reklamą i ekscesy osobistości" kultury popularnej. Zmiany kulturowe przyniosły bardzo wiele skutków ubocznych, z których każdy może uruchomić zaburzenia rozwojowe u genetycznie wrażliwego dziecka. Ich toksyczna mieszanka potrafi dokonać tego nawet u genetycznie najbardziej odpornych jednostek. Tak właśnie wygląda słoń" stojący pośrodku salonu w każdym rodzinnym domu na całym niemal świecie. Syndrom toksycznego dzieciństwa Nie ma sensu załamywać rąk albo rozglądać się dookoła w poszukiwaniu kogoś, kogo można by oskarżyć o taki stan rzeczy. Nikt przecież nie doprowadził do niego celowo - nasza kultura

19 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO rozwija się z taką prędkością, że dopiero zaczynamy zauważać rozmiary zniszczeń. Biadolenie i rzucanie oskarżeń byłoby wyłącznie stratą cennego czasu. Nie sugeruję też, abyśmy cofnęli wskazówki zegara i próbowali zawrócić kulturową rewolucję. Większość z nas wcale by tego zresztą nie chciała. a sama też kocham technikę i bynajmniej nie pragnę powrotu tego, co było dawniej. Przecież bez poczty elektronicznej i Internetu ta książka nigdy nie mogłaby powstać. Uwielbiam szum towarzyszący naszemu życiu przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, cieszy mnie poprawa statusu kobiet, lubię komfort i wygodę obecnego stylu życia, podniecają mnie zmiany, lednak aby utrzymać naszą obecną światową kulturę, musimy zdać sobie sprawę z tego, co przyniosła ona naszym dzieciom, i wypracować sposób odtrucia ich dzieciństwa. W Toksycznym dzieciństwie zebrałam dowody z wielu dyscyplin - od psychologii i neurobiologii po ekonomię i marketing. Same badania zajęły kilka lat mnie i moim dwóm ciężko pracującym asystentom. Przeprowadziliśmy setki rozmów z dziećmi, rodzicami i nauczycielami na całym świecie i - co najważniejsze - niezliczone wywiady z naukowcami i innymi ekspertami, którzy szczodrze udzielili nam swojego czasu i wiedzy, by wytłumaczyć skutki syndromu toksycznego dzieciństwa" w reprezentowanych przez siebie specjalnościach. Im więcej się dowiadywałam, tym bardziej stawało się dla mnie jasne, że traktowanie któregokolwiek z elementów niezależnie od pozostałych byłoby zwykłą stratą czasu - wszystkie one kłębią się, tworząc prawdziwie toksyczną mieszankę. Nie wystarczy, na przykład, poprawa wyłącznie nawyków żywieniowych dziecka, gdyż z problemem żywienia wiąże się mnóstwo innych - przesłanie płynące z telewizji i reklam, nawyki związane z ruchem fizycznym i snem, sposób funkcjonowania placówek opieki nad dziećmi czy styl rodzicielstwa. Zresztą nie znając genetycznego wzorca danego dziecka, nie potrafimy odgadnąć, który

20 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 z elementów współczesnej kultury może się okazać dla niego szczególnie zdradliwy. Toksyczne dzieciństwo to syndrom, więc musimy zająć się nim jako całością, a nie wyłącznie poszczególnymi objawami. Dobra nowina brzmi: nie jest to wcale takie trudne i wcale wiele nie kosztuje (poza czasem i uwagą), a rodzice, którzy już się zabrali do detoksykacji dzieciństwa swoich pociech, mogą potwierdzić, że jest to zajęcie dające prawdziwą radość i satysfakcję. Detoksykacja dzieciństwa Po każdym rozdziale tej książki umieściłam kilka wskazówek praktycznych, pomagających odtruć dzieciństwo naszych dzieci, czerpiąc je z dawnych mądrości i przystosowując do współczesnych warunków. Jednakże nie jestem żadnym ekspertem od wychowania i Toksyczne dzieciństwo w żadnym wypadku nie jest pomyślane jako podręcznik. Podczas prowadzonych przeze mnie badań odkryłam, że jednym z elementów, które miały swój udział w powstawaniu opisywanego syndromu, był wzrost liczby ekspertów od rodzicielstwa", przez co rodzice poczuli się niekompetentni i przestali ufać własnemu instynktowi. Zresztą w niektórych krajach tradycja kulturowa albo mądre działania społeczne zaczęły już wskazywać drogę owej detoksykacji. Wiele zaczerpniętych stamtąd wskazówek włączyłam do mojej książki. Mam nadzieję, że rodzice ocenią przedstawione przeze mnie dowody i zinterpretują wszystkie moje sugestie w sposób najbardziej odpowiadający potrzebom ich dzieci i zgodnie z własną tradycją kulturową i warunkami życia. Starałam się także wskazywać dodatkowe źródła informacji w postaci książek i stron internetowych, uznając je za szczególnie pomocne w zrozumieniu problemów, przed którymi stoją rodzice dwudziestego pierwszego wieku. Siła globalnej wioski polega także na tym, że każda nowo pojawiająca się informacja rozchodzi się z elektryczną prędkością.

21 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO (ednak stawianie czoła problemowi syndromu toksycznego dzieciństwa nie jest zadaniem wyłącznie dla rodziców - potrzebny jest także projekt społeczny obejmujący cały rozwinięty świat. Dzieci są naszą najważniejszą inwestycją na przyszłość, a opisany powyżej toksyczny koktajl już zaburzył ich społeczny, emocjonalny i intelektualny rozwój w stopniu, którego nie wolno nam tolerować. Nawet jeśli nasze dzieci wyszły z tego bez szkody, to świat, w którym dorastają, pełen jest innych dzieci, które miały mniej szczęścia. Wraz ze wzrostem liczby dzieci rozkojarzonych, impulsywnych, nieodczuwających empatii i niezdolnych do zachowań prospołecznych, wzrośnie przemoc i przestępczość. Niepohamowanie syndromu toksycznego dzieciństwa przyniesie zwiększenie zagrożenia społecznej spójności. Możemy oczywiście próbować rozwiązywać ten problem, ordynując leki, tak jak to się dzieje w wypadku rosnącej liczby dzieci ze zdiagnozowanym ADHD. estem ostatnią osobą, która odmówiłaby rodzinom sporadycznej pomocy w postaci dawki ritalinu - życie z dzieckiem dotkniętym ADHD potrafi być czasami prawdziwym piekłem. ednak jeśli spożycie leków zmieniających mózg tak gwałtownie wzrasta (tylko w Wielkiej Brytanii między 2000 a 2002 rokiem przepisywanie ich dzieciom wzrosło o 68%), to musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy tego rodzaju patologizacja dzieciństwa istotnie jest akceptowalna. Pomijając już wszystko inne, farmakologiczne leczenie coraz większej liczby najmłodszych członków społeczeństwa jest kosztowne, a w dodatku nie jesteśmy pewni, dokąd nas zaprowadzi. Słynni gwiazdorzy rocka Kurt Cobain i Courtney Love w dzieciństwie byli leczeni ritalinem i oboje w późniejszym wieku zostali narkomanami. Po śmierci Cobaina Love powiedziała: Kiedy jesteś dzieckiem i dostajesz lek, po którym tak świetnie się czujesz, gdzie się zwrócisz, gdy dorośniesz? W dzieciństwie ogarniała cię euforia - czyż pamięć o niej nie będzie tkwiła w tobie zawsze?". Dla lekarskiego, pedagogicznego i politycznego establishmentu o wiele sensowniejszym rozwiązaniem jest rozpoznanie wszystkich

22 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 przyczyn odpowiedzialnych za zmiany zachowania u dzieci i wspieranie rodziców w szukaniu drogi wyjścia. Rządy wielu państw dostrzegły już, że inwestycja w fizyczne, umysłowe i emocjonalne zdrowie przyszłego pokolenia jest inwestycją opłacalną, jednak swoje działania często opierają na wynikach badań niebiorących pod uwagę wszystkich efektów kulturowych zmian - na wynikach badań z innej planety zwanej przeszłością. Tymczasem, aby ich inwestycje przyniosły spodziewane zyski, konieczna jest świadomość, że toksyczne dzieciństwo to cały syndrom. Tak samo musi uznać wielki przemysł. Potężnym korporacjom z trudem przychodzi zaakceptowanie tej prawdy, że kiedy nastawienie na osiągnięcie krótkoterminowych zysków podkopuje perspektywy społecznego dobrobytu, to nie tylko klienci są nabijani w butelkę, lecz one same również. Ostatnio jednak pojawiły się oznaki świadczące o tym, że otwarcie wyrażane publiczne oburzenie połączone z groźbą procesów sądowych potrafi zmusić do zmiany kierunku także korporacje przemysłowe. Może i one w końcu dostrzegą, że pieniądze można zrobić też na produkcji i promocji produktów propagujących zdrowy styl życia dzieci. Naciski rodziców stanowią naprawdę wielką siłę. * Oczywiście, główna odpowiedzialność za wychowanie dzieci spoczywa - tak jak to było zawsze - na rodzicach, którzy muszą przejrzeć na oczy, przezwyciężyć paraliż powstały w wyniku kombinacji gwałtownych zmian, niepewności i poczucia winy i skoncentrować się na stworzeniu swoim dzieciom jak najkorzystniejszych warunków rozwoju. Wskazówki zawarte w tej książce to nie jakaś superwiedza, jeśli jednak obchodzi nas przyszłość naszej globalnej wioski, są ważniejsze niż jakakolwiek wiedza o rakietach. Chcąc bronić kultury, którą stworzyliśmy, musimy uświadomić sobie, że barbarzyńcy nie tylko stoją u bram, lecz rozwijają się także w łonach matek.

23 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO Uwaga, przepaść! Niebawem wydarzy się coś naprawdę okropnego". Jadłam lunch w gronie dyrektorów szkól jednego z uboższych okręgów Wielkiej Brytanii, przysłuchując się rozmowie na temat dzieci. Słysząc proroctwo jednej z koleżanek, wszyscy ponuro pokiwali głowami. To nieuniknione - padła odpowiedź. - Dzieje się coraz gorzej. A najtragiczniejsze jest to, że aby reszta kraju się ocknęła, musimy czekać na jakąś naprawdę straszliwą katastrofę". Rozgrzebując sałatę na talerzu, uświadomiłam sobie, że moi rozmówcy spodziewają się jakiegoś szokującego aktu przemocy ze strony pozostających pod ich opieką dzieci. Morderstwa, okaleczenia czy innego aktu destrukcji dokonanego przez dzieci, które nie ukończyły jeszcze dziesięciu lat. W wielu podupadłych dzielnicach brytyjskich śródmieści dzieci stają się coraz bardziej zdziczałe. Wizytując takie miejsca, z roku na rok byłam coraz bardziej przerażona. Twarze wielu widzianych na ulicy dzieciaków nie mają już dziecinnego wyrazu - są gniewne, napięte, z martwo spoglądającymi oczami. Przemoc jest dla nich jednym z elementów codziennego życia. Rodzice biedni, z wykształceniem często niewiele wyższym niż wykształcenie ich dzieci - nierzadko są narkomanami czy alkoholikami uwikłanymi w działalność przestępczą. Takie warunki stanowią doskonałą pożywkę dla rozkwitu syndromu toksycznego dzieciństwa. Rodzice, którzy zadali sobie trud sięgnięcia po tę książkę, prawdopodobnie poczynili już także inne kroki, aby odtruć dzieciństwo swojego potomstwa. W ciągu ostatnich kilku lat zainteresowanie zdrowiem i zachowaniem dzieci znacznie wzrosło i w mediach można znaleźć wiele materiałów i wskazówek na ten temat. Problem istnieje we wszystkich grupach społecznych, jednak wykształceni rodzice próbują mu przeciwdziałać. Nawet rodzice dzieci z obciążeniami genetycznymi potrafią wprowadzić

24 Wprowadzenie. Syndrom toksycznego dzieciństwa / 5 do swojego życia pewne poprawki pomagające znormalizować zachowanie dziecka, choć często kosztuje ich to wiele czasu i wysiłku. Natomiast rodzicom niewyedukowanym - zwłaszcza mieszkającym w obszarach ubóstwa - często brakuje informacji albo kompetencji, aby wprowadzić jakiekolwiek modyfikacje, mimo że w wypadku ich dzieci oddziaływanie toksycznej mieszanki jest nieporównanie silniejsze. Dlatego właśnie na końcu każdego rozdziału dodałam postscriptum zatytułowane: Uwaga, przepaść! Oczywiście, wspomniane zagadnienie stanowi temat na osobną książkę. Aby nie rozszerzać niniejszej, część kończąca każdy rozdział ma zwykle formę osobistą, anegdotyczną czy refleksyjną. Czytelnik, który pragnie dowiedzieć się czegoś więcej, może poszukać odpowiednich materiałów w Internecie albo pójść i przekonać się na własne oczy. Temat dotyczy bowiem tak naprawdę nas wszystkich. W krajach wysoko rozwiniętych przepaść między posiadającymi i nieposiadającymi poszerza się z roku na rok. Stopień szansy, jaką mają obywatele danego kraju, aby wydostać się z biedy, w polityce określany jest mianem społecznej mobilności". Podczas gdy w niektórych krajach, takich jak Szwecja czy Holandia, w ostatnich latach owa społeczna mobilność powiększyła się nieznacznie, w innych - zwłaszcza w USA i w Wielkiej Brytanii - wspomniana przepaść staje się coraz głębsza. Co więcej, w większości wysoko uprzemysłowionych państw liczba dzieci wśród klas nieposiadających rośnie, podczas gdy wśród warstw dobrze sytuowanych i wykształconych spada. Demografowie ostrzegają przed tą pogłębiającą się nierównością - i to z dwóch powodów. Po pierwsze, zmniejsza się ilość wykształconej rodzimej siły roboczej, po drugie, jeśli znaczna część populacji nie ma oparcia w społeczeństwie (zwłaszcza gdy dotyczy to młodego pokolenia niewidzącego szansy wyrwania się z biedy), jej niezadowolenie może zagrozić społecznej stabilności. Zagadnienie, jak odtruć dzieciństwo cudzych dzieci, stanowi problem filozoficzny i moralny i właśnie dlatego wspomniani wyżej nauczyciele muszą czekać, aż wydarzy się coś naprawdę

25 1 4 TOKSYCZNE DZIECIŃSTWO okropnego, aby zostało podjęte jakieś działanie. Dla liberalnych myślicieli wtrącanie się w życie biedoty stanowi przejaw politycznej niepoprawności. Zwolennicy libertarianizmu wolą poczekać, aż ubogie dzieci staną się dorosłe i wejdą w konflikt z prawem, i wtedy wsadzić je za kratki, mimo że zagęszczenie w więzieniach w krajach wysoko rozwiniętych niebawem osiągnie punkt krytyczny. ednak istnieją pewne granice, po których przekroczeniu nie możemy już dłużej zamykać oczu. Jeśli świat nadal będzie się rozwijał z prędkością elektryczną, a wpływ toksyn na dzieciństwo dzieci ludzi biednych będzie rósł, wzrośnie też groźba poważnych niepokojów społecznych. Jeśli nie z innych powodów, to przynajmniej w dobrze pojętym własnym interesie powinniśmy wreszcie dostrzec tę ciągle pogłębiającą się przepaść i podjąć próbę jej zniwelowania. Sama detoksykacja dzieciństwa naszych dzieci nie wystarczy.