OGRANICZANIE ZUŻYCIA WODY I KOSZTÓW ODPROWADZANIA ŚCIEKÓW Z PRZETWÓRSTWA OWOCÓW I WARZYW

Transkrypt

1 OGRANICZANIE ZUŻYCIA WODY I KOSZTÓW ODPROWADZANIA ŚCIEKÓW Z PRZETWÓRSTWA OWOCÓW I WARZYW WSTĘP W sektorze przetwórstwa warzyw i owoców wytwarzane są duże ilości ścieków, odpadów organicznych i opakowaniowych. Wdrożenie programu systematycznego ograniczania ilości wytwarzanych odpadów może nawet o 25% obniżyć związane z nimi koszty. Oszczędności te można osiągnąć wprowadzając zmiany w sposobie gospodarowania i wykorzystując niskonakładowe lub nie wymagające kosztów sposoby o natychmiastowym lub krótszym niż dwa lata czasie zwrotu. Sektor przetwórstwa warzyw i owoców zużywa ogromne ilości wody, która po opuszczeniu zakładu traktowana jest z reguły jako ścieki przemysłowe. Przewiduje się, że koszty dostarczania wody i opłaty za oczyszczanie ścieków będą ciągle rosły, dlatego też ograniczenie zużycia wody i ładunku zanieczyszczeń w ściekach jest bardzo korzystne z ekonomicznego punktu widzenia. Stosując różne sposoby ograniczające zużycie, można obniżyć opłaty za dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków o 20-50%, co będzie kolejną korzyścią płynącą z wdrożenia wspomnianego programu. Niniejszy poradnik zawiera wskazówki dotyczące osiągania oszczędności poprzez ograniczanie, ponowne wykorzystanie i recykling odpadów. Nie zawiera on jednak informacji dotyczących składowania odpadów, poprawy wydajności energetycznej i praktyk związanych z uprawą lub zbiorem owoców i warzyw. Poradnik przedstawia praktyczne sposoby eliminowania, ograniczania, ponownego wykorzystania i utylizacji odpadów poprzez wydajną i oszczędną produkcję. Ponadto niniejszy poradnik opisuje przykłady zakładów, które osiągnęły oszczędności poprzez systematyczne ograniczanie ilości wytwarzanych odpadów. Niniejszy poradnik przede wszystkim wyjaśnia w jaki sposób:! przygotować plan i ogólny bilans produkcji;! zidentyfikować źródła powstawania odpadów;! obliczyć rzeczywiste koszty związane z odpadami;! szukać możliwości ograniczania kosztów zakupu wody, odprowadzania i oczyszczania ścieków oraz postępowania z innymi odpadami;! wdrożyć plan systematycznego obniżania ilości wytwarzanych odpadów;! nieustannie poprawiać wydajność zakładu, mając na uwadze kwestie środowiskowe. Największe oszczędności można osiągnąć zapobiegając stratom produktu przed poddaniem go przetworzeniu, ale również ograniczając i ponownie wykorzystując odpady, co bardzo dobrze wpłynie na prośrodowiskowy wizerunek zakładu. Należy pamiętać, że nawet najmniejsze obniżenie kosztów związanych z zakupem wody, oczyszczaniem ścieków i odpadami poprawi wyniki finansowe zakładu. 1

2 SPIS TREŚCI 1. Wstęp 1.1 Dlaczego ograniczać zużycie wody i ilość powstających odpadów? 1.2 Ile można zaoszczędzić? 2. Analiza odpadów 2.1 Etap 1: przygotowanie bilansu 2.2 Etap 2: dalsze szczegóły 2.3 Etap 3: oszacowanie kosztów 3. Ogólne sposoby zmniejszania kosztów związanych z odpadami 3.1 Realizacja programu ograniczania odpadów 3.2 Eliminowanie odpadów 3.3 Ograniczanie odpadów 3.4 Ponowne wykorzystanie odpadów 3.5 Recykling 3.6 Wprowadzanie ulepszeń 4. Sposoby ograniczania odpadów 4.1 Zapobieganie psuciu się żywności 4.2 Mycie oraz mycie w wodzie zawierającej środki odkażające 5. Plan działania 5.1 Pomoc i porady Załącznik Formularze 2

3 1.1 DLACZEGO NALEŻY OGRANICZAĆ ZUŻYCIE WODY I ILOŚĆ POWSTAJĄCYCH ODPADÓW? Koszty związane ze zużyciem wody i zagospodarowaniem odpadów mają znaczny udział w budżecie zakładów z omawianej branży i wskazują tendencję zwyżkową. Wpływ na tą sytuację mają następujące czynniki:! wzrost kosztów dostarczania wody i odprowadzania ścieków, związany z podniesieniem wymagań przy oczyszczaniu ścieków;! wzrost opłaty za składowanie odpadów do 15 GBP 1 /tonę do 2004;! działania mające na celu zrealizowanie założeń dyrektywy o składowaniu odpadów, dotyczących ograniczenia składowania odpadów ulegających biodegradacji;! zaostrzone kontrole związane z odpadami opakowaniowymi;! wdrożenie na terenie Wielkiej Brytanii Dyrektywy w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń 2. Średni koszt zakupu wody przeznaczonej na cele przemysłowe wzrósł o 18% w latach , a opłaty za odprowadzanie ścieków o 16%. Ogólnie przewiduje się, że tendencja ta będzie się utrzymywała, ponieważ firmy dostarczające wodę chcą uzyskać zwrot kosztów poniesionych na dostosowanie systemów oczyszczania ścieków do wyższych wymagań mających na celu ochronę środowiska. Składowanie odpadów staje się również coraz droższe, dlatego ograniczanie, recykling lub kompostowanie odpadów pozwoli osiągnąć oszczędności i jednocześnie chronić środowisko. Ograniczanie odpadów stanowi kluczowe założenie Dyrektywy IPPC, a przemysł spożywczy w Wielkiej Brytanii musi dostosować się do tych wymagań do 2008 r. Odpady opakowaniowe są również dużym problemem dla zakładów przemysłowych. Zakłady, których roczny obrót wynosi 2 miliony GBP i wytwarzają około 50 ton odpadów opakowaniowych/rok są zobowiązane do odzyskania i poddania recyklingowi określonej ilości odpadów opakowaniowych bezpośrednio związanych z produktami, które przetwarzają lub sprzedają ILE MOŻNA ZAOSZCZĘDZIĆ? Termin odpady nie oznacza tylko niepotrzebnego materiału, który musi być składowany, lecz obejmuje również:! zmarnowane surowce;! niepotrzebne lub nadmierne zużycie środków chemicznych i wody;! zmarnowane opakowania;! zmarnowany czas i nakład pracy;! zmarnowaną energię. Całkowity koszt związany z odpadami (rysunek 1) może być 5-20 razy wyższy niż koszt składowania odpadów i może stanowić 5-20% kosztów produkcji. Nie da się uniknąć powstawania odpadów, gdyż są one nieodłącznym elementem każdego procesu. Dobrym rozwiązaniem jest ograniczenie ich ilości. 1 1 GBP = 6,6729 PLN (lipiec 2004 r.) 2 ang. IPPC Directive - Integrated Pollution Prevention and Control Directive; w dalszym tekście używany jest skrót IPPC 3 ang. Producer Responsibility Obligations (Packaging Waste) (Amendment) Regulations 1999 Rozporządzenie w sprawie obowiązków producenta związanych z odpadami opakowaniowymi. 3

4 Rysunek 1. Rzeczywiste koszty odpadów w sektorze przetwórstwa warzyw i owoców Rzeczywiste koszty stanowią około 4% obrotów, a większość zakładów może osiągnąć oszczędności rzędu przynajmniej 1% swoich obrotów poprzez wdrażanie programu ograniczania odpadów. Ograniczanie ilości odpadów zwiększa zyski Załóżmy, ze w zakładzie produkującym świeże sałatki obroty wynoszą 2 milionów GBP, a zyski GBP rocznie. Koszty zagospodarowania odpadów oraz zbędnych materiałów wynoszą GBP lub około 3% obrotów. Obniżenie tych kosztów jedynie o 10% zwiększy zyski o 6000 GBP lub 6%. W wielu zakładach będzie możliwe zredukowanie strat o około 25% co przyczyni się do zwiększenia zysków o przynajmniej 15%. Wiele zakładów nie zdaje sobie sprawy z prawdziwych kosztów związanych z odpadami. Dowodzą tego wyniki ostatnich badań, w których dziesięć spośród badanych zakładów określiło całkowity koszt związany z odpadami na poziomie GBP/rok. Jednakże po dokładnej analizie okazało się, że koszt ten wynosił 13 mln GBP/rok. Ponadto we wielu spośród badanych zakładów udało się efektywnie zmniejszyć ilość odpadów poprzez wdrożenie nie wymagających kosztów lub niskonakładowych metod, które zwróciły się po roku. Kwestią nadrzędną w postępowaniu z odpadami jest to, by osiągnąć maksymalne oszczędności i przyczynić się do poprawy stanu środowiska (rysunek 2). Zrozumienie hierarchii postępowania przedstawionej na rysunku pozwoli określić sposoby najbardziej efektywnego postępowania z odpadami, a tym samym osiągnięcia największych możliwych oszczędności. Najlepszym rozwiązaniem jest przede wszystkim zapobieganie powstawaniu odpadów, a potem należy starać się ograniczać ich ilość bezpośrednio u źródła. W dalszej kolejności należy szukać sposobów ponownego wykorzystania, recyklingu lub znaleźć odbiorcę, który jest w stanie wykorzystać te odpady. Istotną zaletą tych praktyk jest to, iż pozwalają one uniknąć ponoszenia kosztów składowania. 4

5 Rysunek 2. Hierarchia postępowania z odpadami! Ograniczanie ilości odpadów u źródła poprzez ograniczanie strat materiału, poprawę wydajności oraz: " zmniejszenie kosztu surowców; " zmniejszenie ilości ścieków i zawartych w nich zanieczyszczeń, co pozwoli na obniżenie kosztów oczyszczania i składowania; " zmniejszenie kosztów składowania odpadów stałych.! Ponowne wykorzystanie odpadów w celu zmniejszenia kosztów składowania.! Utylizacja kiedy ponowne zastosowanie jest niemożliwe. Niniejszy poradnik opisuje narzędzia pomocne podczas analizy procesów odbywających się w zakładzie oraz przy określaniu sposobów ograniczenia ilości odpadów w zakładach przetwórstwa warzyw i owoców. Zawiera również wskazówki dotyczące ograniczania, ponownego wykorzystania i utylizacji odpadów. Nie zawiera informacji dotyczących składowania, wydajności energetycznej i sposobów zbioru czy uprawy. 5

6 Program ograniczania odpadów pozwala zaoszczędzić 1% obrotów zakładu Firma Fisher Foods zatrudnia 750 osób w zakładzie Methwold w Thetford, a roczny obrót wynosi 45 mln GBP. Głównymi liniami produkcyjnymi są linie do produkcji sałatek z mieszanych warzyw liściastych oraz linia pakowania sałaty. W zakładzie przeprowadzono szczegółowy monitoring mający na celu sporządzenie schematu całego procesu i określenia kosztu surowców, który wyniósł 20 mln GBP/rok. Oprócz tego, w zakładzie odbywały się regularne spotkania poświęcone gospodarce odpadami w oparciu o wyniki monitoringu. Ustalenia były następujące:! Zakład niepotrzebnie składuje dobrej jakości ścinki warzyw. Obecnie ścinki kapusty, marchwi i sałaty jeśli to możliwe są wykorzystane w produktach przeznaczonych do sprzedaży detalicznej. Oszczędności wyniosły GBP/rok.! Niewłaściwa kontrola procesu. Suszenie poprzez odwirowanie powodowało uszkodzenie surowców, które następnie musiały być wyrzucone. W rezultacie przeanalizowano i zoptymalizowano ustawienia procesowe, by maksymalnie ograniczyć pogorszenie jakości produktu. Prędkość, czas i współczynnik przyspieszenia uległy zmianie, natomiast temperatura suszenia pozostała taka sama.! Niewłaściwe zaprojektowanie procesu. Mechaniczny sposób dostarczania surowców pogarszał ich jakość w takim stopniu, że musiały być one wyrzucane. Rozwiązaniem okazało się wprowadzenie zmian w przenośnikach klatkowych i zainstalowanie nowego podajnika oraz wywrotki, co zmniejszyło stopień uszkodzenia warzyw i pozwoliło zaoszczędzić GBP/rok. Wprowadzenie powyższych oraz szeregu innych zmian pozwoliło zaoszczędzić GBP/rok, co stanowi prawie 1% obrotów całej firmy. Wiele spośród podjętych działań nie wymagało wielkonakładowych inwestycji, ale wprowadzenia zmian w dotychczasowych ustawieniach systemu. 2. ANALIZA ODPADÓW Poprzez wdrożenie niewymagających kosztów lub niskonakładowych ulepszeń w sposobie gospodarowania i funkcjonowania zakład może osiągnąć znaczne oszczędności. Określenie ścieżki produktu w całym procesie jest kluczowym elementem podczas realizacji powyższego celu. Niniejszy rozdział opisuje w jaki sposób przeprowadzić analizę dotyczącą odpadów, która wymaga:! określenia bieżącej sytuacji zakładu;! określenia obszarów, w których możliwe jest osiągnięcie natychmiastowych lub sporych oszczędności. Rozdział 3 opisuje szereg praktycznych sposobów ograniczania ilości odpadów, a rozdział 4 dotyczy wyeliminowania odpadów poprzez zapobieganie psuciu się żywności. Analiza odpadów obejmuje:! przygotowanie bilansu;! dalsze szczegóły;! oszacowanie kosztów. Formularze pomocne przy dokonywaniu analizy umieszczone są w Załączniku. 2.1 Etap 1: przygotowanie bilansu Najlepiej zacząć od sporządzenia schematu dla całego procesu. Typowy przykład pochodzący z sektora przetwórstwa warzyw i owoców pokazany jest na rysunku 3. Diagram powinien zawierać zarówno główne jak i poboczne procesy, odbywające się w zakładzie oraz czynności okresowe jak na przykład przyjmowanie zaopatrzenia lub innych świadczeń od dostawców krótkoterminowych. 6

7 Okrawanie Mycie w środku odkażającym Rysunek 3. Przykładowy diagram czynności procesowych w przetwórni warzyw i owoców Kolejnym etapem jest analiza poszczególnych etapów procesu i określenie dla nich wszystkich surowców początkowych i produktów końcowych (odpadów również). Rysunek 4 przedstawia schemat odnoszący się do procesu dezynfekcji wody. Przy określaniu surowców początkowych i produktów końcowych można posłużyć się listą z Załącznika, która pomoże określić źródła powstawania strat. Będzie to szczególnie pomocne w późniejszym okresie podczas analizowania ilości odpadów i kosztów z nimi związanych. S U R O W C E! zimna woda pitna! podchloryn sodu! roztwór kwasu cytrynowego! roztwór kwasu askorbinowego! węgiel aktywny do płuczek powietrznych! elektryczność, np. do zasilania systemu dozującego i wody chłodzącej! praca! konserwacja! ścieki! soki owocowe i warzywne! piasek/brud, mikroorganizmy! resztki podchlorynu! emisje gazu! zużyty węgiel aktywny z płuczek! zmarnowana energia! postępowanie ze ściekami np. usuwanie ciał stałych Rysunek 4. Nakłady i produkty końcowe w procesie mycia w wodzie zawierającej środki odkażające Po określeniu surowców i produktów końcowych dla każdego procesu, można sporządzić ogólny bilans materiałów dostarczanych i otrzymywanych tak jak zostało to przedstawione na rysunku 5. Diagram dotyczący zużycia wody zawiera informacje o ilościach dostarczanej i zużywanej wody w poszczególnych procesach. W przypadku niektórych procesów niezbędne jest przedstawienie szczegółowych wartości. Niniejszy diagram jest bardzo cennym narzędziem w zarządzaniu zasobami wodnymi zakładu i jest pierwszym etapem analizy strat, pozwalającym określić obszary, gdzie można osiągnąć oszczędności. P R O D U K T Y 7

8 Rysunek 5. Bilans masy Pomimo tego, że odpady stałe bardzo często wpływają na zwiększenie stopnia zanieczyszczenia ścieków, warto przyjrzeć się osobno kwestiom związanym z zasobami wodnymi zakładu. Można na przykład opracować dwa osobne bilanse wodno-ściekowy i dla odpadów stałych. Rysunek 6 przedstawia prosty bilans wodny dla zakładu przetwarzającego warzywa i owoce. Rysunek 6. Prosty bilans zużycia wody W celu określenia głównych obszarów wykorzystania wody, powstawania odpadów stałych (np. odpadów opakowaniowych) powinno się odwiedzać i kontrolować w różnych porach poszczególne części zakładu. Warto to robić szczególnie podczas przerw w produkcji, kiedy urządzenia są wyłączone. 8

9 Poradnik Monitoring zużycia wody w celu redukcji kosztów 4 opracowania bilansu zużycia wody. opisuje krok po kroku podejście do 2.2 Etap 2: dalsze szczegóły Schematy wszystkich procesów przeprowadzanych w zakładzie powinny być opracowane w oparciu o analizę strat. Następnym etapem jest rozszerzanie go o kolejne szczegóły dotyczące:! zapisywania i przechowywania danych! określania ilości dostarczanych surowców i produktów końcowych Zapisywanie i przechowywanie danych Podczas przygotowywania bilansu zużycia wody zapisywanie danych powinno być regularnie przeprowadzane, gdyż staną się one podstawą podczas realizacji programu ograniczenia odpadów i będą bardzo pomocne przy wdrażaniu systemu zarządzania środowiskowego. Inwentaryzacja procesów Pierwszym krokiem jest sporządzenie listy wszystkich procesów. W tabeli 1 pokazana jest przykładowa lista, a oddzielna kopia, którą można wykorzystać w znajduje się w Załączniku. W zależności od potrzeb można również dołączyć informacje odnośnie lokalizacji każdego procesu i/lub numer dokumentów dotyczących analizy odpadów i wprowadzanych ulepszeń. Tabela 1. Przykładowa lista procesów INWENTARYZACJA PROCESÓW Zakład: ABC Foods Strona: 1/1 Proces: Zbieranie Sortowanie i okrawanie (na polu) Transport Chłodzenie wstępne Przechowywanie w chłodni Płukanie wstępne Obieranie parowe Cięcie Mycie II Mycie w wodzie zawierającej środki odkażające Płukanie Odwirowywanie Pakowanie Magazynowanie w chłodni Przygotował: A. Manager Data: Lokalizacja/nr w dokumentacji: Pole Pole Transport Sektor 1 Magazyn Sektor 2 Sektor 3 Sektor 3 Sektor 4 Sektor 4 Sektor 4 Sektor 4 Sektor 5 Sektor 6 4 Tracking water use to cut costs 9

10 Inwentaryzacja nakładów i produktów Kolejnym etapem jest określenie ilości dostarczanych surowców i produktów końcowych. W tym celu należy:! sporządzić kopie formularzy zawartych w Załączniku i dla każdego procesu zapisać ilość dostarczanych surowców i produktów końcowych.! sporządzić dokładny spis wszystkich nakładów i produktów (surowce, przedmioty użytkowe i odpady itp.) wykorzystując schemat procesów przeprowadzanych w zakładzie. Spis ten musi być bardzo dokładny i obejmować nie tylko najbardziej kosztowne elementy produkcji. Przeprowadzona inwentaryzacja pozwoli na określenie wielkości nakładów i produktów Określanie ilości dostarczanych surowców i produktów końcowych W celu określenia rzeczywistych kosztów związanych z odpadami i oszczędności możliwych do osiągnięcia należy obliczyć ilość surowców i produktów. Można to realizować wykonując poniższe czynności obejmujące:! przejrzenie istniejącej dokumentacji zakładu np. zapisów z odczytów liczników, rachunków za usługi komunalne, faktur dotyczących zakupów i składowania odpadów,! rozmowy z osobami pracującymi w zakładzie jak i poza nim np. z dyrektorem gospodarczym, dostawcami, osobą zajmującą się gospodarką odpadami,! wykonanie prostych pomiarów używając np. wiadra i stopera do zmierzenia zużycia wody lub zważenia ilości odpadów powstałych w ciągu określonego czasu,! stosowanie jednolitych jednostek przy obliczeniach w celu uniknięcia błędów,! zapisywanie na bieżąco danych dotyczących nakładów i produkcji. W poradniku Opracowywanie schematów wytwarzania odpadów sposobem na zwiększenie zysków 5 przedstawiono w jaki sposób należy określić ilość surowców i produktów, a w poradniku Monitoring zużycia wody w celu redukcji kosztów 6 opisano w jaki sposób zmierzyć wielkość przepływu i obliczyć zużycie wody. 2.3 Etap 3: oszacowanie kosztów Niniejszy etap dotyczy obliczenia kosztów związanych z uprzednimi działaniami. Należy więc:! zebrać informacje o jednostkowych kosztach. Dane można uzyskać z poszczególnych zamówień, rachunków za usługi i opłat za składowanie poszczególnych partii odpadów niebezpiecznych.! stosować jednolite i proste jednostki, wyrażające udział zmiennych przypadających na jednostkę produkcji, np. GBP/tonę sałaty. Poniżej przedstawione są fragmenty dokumentacji związanej z nakładami (Tabela 2) i wielkością produkcji (tabela 3). Podobne formularze, które można wykorzystać w zakładzie znajdują się w Załączniku. 5 Waste Mapping: Your route to more profit 6 Tracking water use to cut costs 10

11 Tabela 2. Część dokumentacji związanej z nakładami WIELKOŚĆ NAKŁADU Proces: Mycie w wodzie zawierającej środki odkażające Przygotował: A. Manager Data: Rodzaj Wykorzystana ilość Koszt jednostkowy (GBP) Woda chlorowana 3 m 3 wody wodociągowej (zawierającej 2,4 l roztworu podchlorynu) na tonę sałaty (podchloryn zawiera 14-15% wolnego chloru) Woda wodociągowa: 2,04 GBP/tonę sałaty Roztwór podchlorynu: 0,79 GBP/tonę sałaty Całkowity koszt: 2,83 GBP/tonę sałaty Tabela 3. Część dokumentacji związanej z ilością produktu ILOŚĆ PRODUKTU Proces: Mycie w wodzie zawierającej środki odkażające Przygotował: A. Manager Data: Rodzaj Wykorzystana ilość Koszt jednostkowy (GBP) Odkażanie ścieków 3 m 3 ścieków na tonę sałaty Opłata za odprowadzanie ścieków: 2,91 GBP/tonę sałaty Priorytety Uszeregowanie nakładów i produktów według wielkości kosztów pozwoli na zwiększenie efektywności programu ograniczania odpadów. Nawet niewielki spadek w głównym sektorze pozwoli osiągnąć większe oszczędności niż znaczna redukcja w mniejszym sektorze. Zebranie powyższych informacji będzie stanowiło właściwą podstawę do wprowadzania późniejszych ulepszeń. Kiedy ilość odpadów wymagających największych nakładów finansowych zostanie ograniczona ich miejsce zajmą kolejne w hierarchii. Przy obliczaniu kosztów związanych z odpadami pochodzącymi z różnych procesów należy podkreślić ciągle rosnącą wartość materiałów podczas ich przechodzenia do kolejnych etapów procesu produkcji. Na przykład ziemniaki odrzucone po obraniu, pokrojeniu w plastry, blanszowaniu i zamrożeniu będą miały większą wartość (GBP/tonę) niż ziemniaki nie poddane obróbce lub odrzucone zaraz po myciu wstępnym. 11

12 Analiza procesu produkcji sposób na wyeksponowanie oszczędności możliwych do osiągnięcia G s Marketing Ltd zatrudnia 140 osób w zakładzie przetwórstwa warzyw w Soham w Cambridgeshire. W zakładzie są cztery główne linie produkcyjne przetwarzające: cebulę, brokuły, por i seler. Roczny obrót w 1997 wyniósł około 18 milionów GBP. Opracowanie schematu produkcji pozwoliło uszczegółowić analizę wskazującą na potencjalne źródła oszczędności. Osiągnięte rezultaty były następujące:! Redukcja odpadów u źródła Wymagania klientów odnośnie brokuł dotyczyły pocięcia ich na jednakowego rozmiaru koszyczki kwiatowe, co wiązało się z powstawaniem znacznej ilości ścinek warzywnych. Znaczna ich część była wykorzystywana jako pokarm dla zwierząt, ale starano znaleźć się alternatywny sposób. W rezultacie rozszerzono ofertę produktów o paczkowane brokuły drugiego gatunku, co pozwoliło znacznie zwiększyć wydajność tego surowca.! Ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów Standardowe tacki służące do pakowania porów były zbyt duże. Po zastąpieniu ich o połowę mniejszymi, o 45% zmniejszyło się zapotrzebowanie na transport, co pozwoliło zaoszczędzić około 1600 GBP/rok. Standardowe wkładki w opakowaniach do selera i kopru włoskiego zastąpiono o połowę mniejszymi wkładkami z tworzywa sztucznego, co zaowocowało oszczędnościami w wysokości 400 GBP/rok. Kwota ta stanowi równowartość używanych do tej pory wkładek.! Ponowne wykorzystanie odpadów Koper włoski dostarczany był do zakładu w kartonowych pudłach, które oddawano na składowisko odpadów. Jednakże znaleziono sieć supermarketów, która zgodziła się na przyjmować seler pakowany w kartony po koprze włoskim. Ponowne wykorzystanie kartonów pozwoliło na zaoszczędzenie 1000 GBP/rok.! Zawracanie wody w obiegu Większość wody zużywano dotychczas w procesie mycia selera. Obecnie krąży ona w obiegu zamkniętym. Każdego dnia po zakończeniu produkcji kieruje się ją do stawów sedymentacyjnych, a linia produkcyjna spłukiwana jest czysta wodą. System ten pozwala utrzymać zużycie wody na najmniejszym możliwym poziomie wynoszącym 1,8 m 3 /dzień. 3. OGÓLNE SPOSOBY ZMNIEJSZANIA KOSZTÓW ZWIĄZANYCH Z ODPADAMI Niniejszy rozdział opisuje szereg praktycznych sposobów na ograniczenie zużycia wody i osiągniecie oszczędności. Pytania przedstawione na rysunku 7 należy odnieść do każdego zidentyfikowanego strumienia odpadów, zaczynając od najważniejszych odpadów określonych w przeprowadzonej analizie (rozdział 2.3.1). Usytuowanie odpadów na najwyższym możliwym poziomie przedstawionej hierarchii (eliminowanie # redukcja # ponowne wykorzystanie # recykling) pozwoli osiągnąć największe oszczędności. Lista niskonakładowych i nie wymagających kosztów sposobów ograniczenia zużycia wody przedstawiona jest w tabeli 4. Sposoby dotyczące wyeliminowania odpadów poprzez konserwowanie produktów, np. zapobieganie psuciu się i odpowiednie odkażanie przedstawione są w rozdziale 4. 12

13 Rysunek 7. Hierarchia gospodarki odpadami Przed wprowadzeniem jakichkolwiek zmian w procesach czyszczenia i płukania, należy upewnić się że zostanie zachowany odpowiedni poziom higieny. Dlatego też warto zapoznać się z wytycznymi odpowiednimi dla danego sektora, np. Stowarzyszenie Producentów Mrożonek: Wytyczne dotyczące dobrych praktyk zapewniających właściwy poziom higieny podczas produkcji mrożonek 7. Sposoby na ograniczenie zużycia opakowań i związanych z tym kosztów przedstawione są w tabeli 4, a dalsze informacje opisane są w poradniku: Obniżanie kosztów pakowania w przemyśle spożywczym 8 oraz innych publikacjach dotyczących opakowań. 3.1 Realizacja programu ograniczania odpadów Sukces wdrożenia planu ograniczania odpadów zależy od zaangażowania wszystkich pracowników zakładu. Realizacja programu ograniczania odpadów obejmuje:! ustalenie składu zespołów odpowiedzialnych za wdrażanie założeń planu na każdym poziomie zakładu i we wszystkich jego działach,! opracowanie przez każdy zespół wewnętrznych przepisów i określenie niskonakładowych lub niewymagających kosztów sposobów związanych z ograniczaniem wytwarzanych odpadów,! zaaprobowanie wewnętrznych przepisów i programu ograniczania odpadów przez najwyższe kierownictwo. Założenie ograniczania odpadów warto zapisać jako dodatkowy punkt w strategii firmy, co zaowocuje długoterminowym zaangażowaniem w tę kwestię,! informowanie wszystkich pracowników o postępach i zmianach w sposobie pracy. Ponadto konieczne jest przeprowadzenie odpowiedniego szkolenia, by każdy zdawał sobie sprawę z korzyści płynących z ograniczania odpadów. 7 Chilled Food Association Guidelines for Good Hygienic Practice in the Manufacture of Chilled Foods, ISBN Reducing the Cost of Packaging in the Food and Drink Industry 13

14 Tabela 4. Lista niskonakładowych i niewymagających kosztów sposobów ograniczenia zużycia wody i wytwarzanych odpadów Możliwości redukcji Odpady Sposoby osiągania oszczędności Eliminowanie Redukcja Ponowne wykorzystanie Recykling Zużycie wody Zagęszczanie ścieków Objętość ścieków Opłaty za składowanie Nadmiar/ uszkodzone płody rolne Surowce o niewłaściwej jakości Surowce upuszczone na podłogę Obieranie, tarcie i cięcie warzyw Ścieki zawierające piasek Sortowanie i okrawanie na polu. Odpady pozostają na polu Zoptymalizowanie procesu oczyszczania Zoptymalizowanie warunków w celu ograniczenia psucia się żywności Regularne czyszczenie i przegląd maszyn tnących, by zapobiec zapychaniu się urządzeń. Wykorzystanie grubszych sit w celu odzyskania resztek produktów, które mogą być wykorzystane jako pasza dla zwierząt Kompostowanie odpadów Wykorzystanie grubszych sit w celu usunięcia resztek produktów, które mogą być wykorzystane jako pasza dla zwierząt Określenie zakładów, które mogą wykorzystać surowce Kompostowanie odpadów Zainstalowanie zabezpieczeń przy taśmie przenośnika Zainstalowanie tac zbierających pod urządzeniami Zmiatanie odpadów zamiast spłukiwania ich do kanalizacji Wykorzystanie grubszych sit w celu odzyskania resztek, które mogą być wykorzystane jako pasza dla zwierząt Kompostowanie odpadów Zmiatanie odpadów zamiast spłukiwania ich do kanalizacji Wykorzystanie grubszych sit w celu odzyskania resztek, które mogą być wykorzystane jako pasza dla zwierząt Odpiaszczanie warzyw i owoców na polu Odpiaszczanie z wykorzystaniem metod mechanicznych nie uszkadzających owoców i warzyw Cedzenie ścieków w celu usunięcia piasku, kamieni i innych ciał stałych. Ponowne wykorzystanie wody. 14

15 Przeterminowane środki chemiczne Nadmierne wykorzystanie środków chemicznych Opakowania: drewniane skrzynie, kraty, palety Opakowania: pojemniki plastikowe Opakowania: polietylenowe, siatki Wymiana zapasów stosownie do daty przyjęcia Zakup odpowiednich ilości surowców Prowadzenie ewidencji środków chemicznych Właściwe przechowywanie środków chemicznych w celu zachowania maksymalnego okresu ich ważności Odmierzanie dokładnych ilości środków chemicznych Unikanie wykorzystania nadmiernych ilości środków tylko w celu opróżnienia pojemników Wykorzystanie sytemu automatycznego dozowania Monitoring ścieków w celu wykrycia nadmiernej ilości środków chemicznych Monitoring linii produkcyjnej Odzysk środków chemicznych ze ścieków Zoptymalizowanie warunków procesu Ponowne wykorzystanie odpowiedniej jakości odzyskanych środków chemicznych Ponowne wykorzystanie w zakładzie Zwrot do dostawcy w celu ponownego wykorzystania Znalezienie innych odbiorców: szkoły, organizacje charytatywne Recykling kartonów Segregowanie i recykling odpadów jeśli to możliwe Ponowne wykorzystanie w zakładzie Zwrot do dostawcy w celu ponownego wykorzystania Znalezienie innych odbiorców: szkoły, organizacje charytatywne Recykling plastiku Segregacja odpadów i recykling jeśli to możliwe Znalezienie innych odbiorców: szkoły, organizacje charytatywne Segregowanie i recykling odpadów jeśli to możliwe 15

16 Nadmierne zużycie wody: główna sieć zakładu Nadmierne zużycie wody: toalety Naprawa/wymiana uszkodzonych zaworów i złączek Odłączanie nienadzorowanych i niewykorzystywanych węży Dopasowanie średnicy pistoletów natryskowych do średnicy węży Zainstalowanie czujników lub zaworów zamykających w celu kontroli przepływu Odłączenie/usunięcie zbytecznych odcinków rurociągu Zmiatanie odpadów stałych zamiast spłukiwania do kanalizacji Wykorzystanie suchych procesów jak np.: obieranie na sucho Pomiary i optymalizowanie przepływu Analiza harmonogramu produkcji w celu ograniczenia zmian Wykorzystanie pistoletów natryskowych do umycia pojemników i taśmy przenośnika Utrzymywanie odpowiedniego poziomu czystości i regularne odkamienianie dysz natryskowych Obdzielenie strumieni ścieków w celu ponownego ich wykorzystania po oczyszczeniu lub dla ułatwienia kontroli Ponowne wykorzystanie wody poprzez stosowanie obiegów zamkniętych, płukania przeciwprądowego oraz technologii membranowych* Naprawa/wymiana cieknących kranów i uszkodzonych zaworów na cysternach Zainstalowanie baterii podciśnieniowych Zainstalowanie dysz natryskowych na bateriach udarowych Zainstalowanie zaworów w celu ograniczenia wielkości przepływu w prysznicach i wannach płuczących Wyregulowanie urządzeń nastawczych w spłuczce lub spłucze workowej w celu ograniczenia ilości wody zużywanej do spłukiwania Wykorzystanie mierników czasowych lub czujników na podczerwień w celu zapewnienia kontroli rozprysku wody w pisuarach 16

17 Warto również zajrzeć do poradnika Efektywne ekonomicznie technologie membranowe służące go minimalizacji ilości powstających ścieków 9 oraz poradnika Efektywne ekonomicznie technologie oddzielania służące go minimalizacji ilości powstających ścieków 10 Odpowiednie kierowanie zespołem jest również bardzo istotną kwestią w realizacji programu ograniczania odpadów. Opisane jest ono w poradniku: Minimalizacja strat sposobem na oszczędność kosztów: zespoły i mistrzowie ELIMINOWANIE ODPADÓW Eliminowanie odpadów nie jest jedynym sposobem zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń. Istotna jest również wymiana, zakup odpowiednich ilości i zapobieganie przekroczeniu terminu ważności środków chemicznych. Ponadto należy zwrócić uwagę na dokładne odmierzanie i warto zastosować automatyczny sposób dozowania. Szczegółowe kontrole procesu ważenia i pakowania jako źródło oszczędności Firma G s Marketing Ltd wyznaczyła grupę pracowników z zakładu Barway w Cambridgeshire, by przedstawili sposoby ograniczenia wytwarzanych odpadów. Zakład ten produkuje świeże sałatki, a rozwiązania miały dotyczyć linii produkcyjnej selera. Do tej pory warzywa te były pakowane ręcznie i następnie ważone. Zainstalowanie wielofunkcyjnego urządzenia wartego GBP pozwoliło na zaoszczędzenie GBP/rok, a czas zwrotu inwestycji wyniósł 11 miesięcy. Oszczędności osiągnięto poprzez:! zmniejszenie ilości produktu w wyniku dokładnego ważenia;! zmniejszenie zużycia opakowań poprzez wykorzystanie mniejszych pojemników;! zmniejszenie kosztów pracy. Wymagania klientów co do jakości produktu o określonych, jednolitych rozmiarach wiążą się z powstawaniem odpadów o dobrej jakości, co znacznie podnosi koszty. Warto więc porozmawiać z odbiorcami produktów czy nie są w stanie zmienić swoich wymagań lub znaleźć innych klientów, którzy zgodzą się na proponowane warunki. Ponadto odrzucone części warzyw można wykorzystać do produkcji zup lub innych gotowych dań. Resztki organiczne spadające na podłogi tworzą idealne środowisko dla mikroorganizmów, dlatego istotną kwestią jest by podłogi były czyste i suche. Warzywa nie powinny spadać poza taśmę przenośnika. Można temu zapobiec instalując odpowiednie zabezpieczenia przy taśmie i tace zbierające pod urządzeniami. Wykorzystanie węży do mycia podłóg i innych powierzchni powoduje wysokie zużycie wody, szczególnie gdy węże pozostawione są bez nadzoru. W celu ograniczenia zużycia wody powinno się najpierw za pomocą szczotek, ściągaczek gumowych i skrobaczek usunąć resztki zanim przyschną one do powierzchni. Dzięki temu zużycie wody znacząco spadnie lub zostanie całkowicie wyeliminowane. Nawarstwiony brud jest trudniejszy do usunięcia i może powodować korozję jeśli ścieki mają charakter zasadowy, kwasowy lub zawierają sól, np. kwaśne soki owocowe powstające podczas przetwarzania owoców, stosowanie wodorotlenku sodowego podczas obierania oraz maczanie w soli w celu usunięcia wilgoci z warzyw przed mrożeniem. Kolejną przyczyną nadmiernego zużycia wody są węże pozostawione bez nadzoru. Pistolety natryskowe kosztują tylko 25 GBP za sztukę i łatwo je zainstalować, dzięki czemu zapobiega się zużyciu zbyt dużych ilości wody. Więcej informacji odnośnie pistoletów natryskowych i innych sposobów zmniejszania zużycia wody zawartych jest w poradniku: Obniżanie kosztów mycia w przemyśle spożywczym 12 oraz w poradniku: Efektywne ekonomicznie urządzenia i praktyki oszczędzające wodę Cost-effective Membrane Technologies for Minimising Wastes and Effluents 10 Cost-effective Separation Technologies for Minimising Wastes and Effluents 11 Saving Money Through Waste Minimisation: Teams and Champions 12 Reducing the Cost of Cleaning in the Food and Drink Industry 13 Cost-effective Water Saving Devices and Practices 17

18 Pistolety natryskowe na wężach pomagają zmniejszyć zużycie wody Zakład z Manchester wytwarzający dżemy posiada trzy linie produkcyjne i zatrudnia 100 osób. Na początku prowadzono tylko pomiar dostarczanej wody. Ilość zużytej wody i wielkość przepływu określano na podstawie 24 godzinnego monitoringu, wykorzystując do pomiarów wiadro i stoper. Na tej podstawie stwierdzono, że najbardziej wodochłonnym procesem jest mycie pomieszczeń do przechowywania owoców. Tradycyjny sposób mycia z wykorzystaniem węży pochłaniał 17% całkowitego zużycia wody w zakładzie, co po doliczeniu opłat za odprowadzanie ścieków kosztowało zakład 9700 GBP. W związku z tym, przeszkolono pracowników i zainstalowano pistolety natryskowe na wężach. Koszt zakupu urządzeń i szkolenia wyniósł tylko 100 GBP, a zakład w ciągu roku osiągnął oszczędności GBP. Okres zwrotu inwestycji był krótszy niż dwa tygodnie. 3.3 OGRANICZANIE ODPADÓW Ilość odpadów zawsze można ograniczyć. W przypadku, gdy przewidywany zwrot kosztów jest niezbyt wielki należy jeszcze raz przeanalizować koszty ukryte i korzyści możliwe do osiągnięcia. Należy również zdawać sobie sprawę z tego, że koszty operacyjne (zakup surowców, dostarczanie wody, energii, transport, opłaty za składowanie odpadów, odprowadzanie ścieków), a także naciski na wprowadzanie ulepszeń pod kątem ochrony środowiska, np. poprzez ostrzejsze wymagania prawne, będą ciągle rosły Wybór odpowiednich procesów Wybór odpowiednich sposobów i właściwe zaprojektowanie procesów pozwoli w znacznym stopniu obniżyć zużycie wody, ilość wytwarzanych ścieków i odpadów bez pogarszania jakości produkcji. Obieranie na sucho zamiast obierania na mokro W pewnym zakładzie porównano rzeczywiste zużycie wody i ilość powstających ścieków z obierania na sucho i na mokro. W obu przypadkach produkt końcowy miał tę samą jakość, lecz w pierwszym zużycie wody było mniejsze o 75%, a ilość powstałych ścieków aż o 90%. Ponadto w ściekach powstałych po obieraniu na sucho ilość zawiesiny była mniejsza o 88%, poziom ChZT o 94%, a BZT o 93%. Zmniejszenie kosztów związanych z odpadami jest również związane ze zoptymalizowaniem procedur i warunków procesu okrawania warzyw i owoców. Niektóre z zanieczyszczeń takie jak np. piasek, powinno usuwać się od razu na miejscu zbioru. Zanieczyszczenia mogą być również usunięte mechanicznie, lecz należy uważać by nie uszkodzić surowców. Należy także monitorować wielkość zużycia środków chemicznych. Osiąganie oszczędności Jeden z zakładów Fisher Food s produkuje paczkowane surówki oraz cięta sałatę. W związku z wysokim kosztem surowca wynoszącym 20 mln GBP/rok, zwiększenie wydajności produkcji było ważnym celem programu ograniczania odpadów. Procesem wytwarzającym największe ilości odpadów i wymagającym najwięcej nakładów okazało się okrawanie. Dlatego też postanowiono przeprowadzić odpowiednie szkolenia pracowników i wprowadzić nadzór na tym etapie. Osoby nadzorujące otrzymały zestaw zdjęć przedstawiających właściwy przebieg procesu i na ich podstawie mogły identyfikować popełniane błędy. W celu wdrożenia opisanego sposobu zakład wydał GBP, co zwróciło się po 3,6 miesiąca i przyniosło GBP oszczędności/rok. 18

19 3.3.2 Umiejscowienie procesu Procesy odbywające się poza zakładem mogą znacznie obniżyć ilość wytwarzanych odpadów, które należałoby składować i pozwalają na zmniejszenie wydatków oraz nakładu pracy. W tym miejscu warto rozważyć przeprowadzanie sortowania, okrawania i mycia bezpośrednio na miejscu zbioru i pozostawianiu powstałych odpadów w miejscu ich pochodzenia. Takie postępowanie pozwoli na wyeliminowanie kosztów składowania odpadów, jak również obniży koszty transportu, gdyż zmniejszy się liczba kursów niezbędnych do przewiezienia surowców do zakładu. Przechowywanie w chłodni i produkcja Zaleca się zamrażanie próżniowe przed składowaniem w chłodniach, gdyż pozwoli to wyeliminować wykorzystanie lub zanieczyszczenie schłodzonej wody. W tym sektorze niezmiernie istotny jest wybór odpowiednich urządzeń, gdyż ciepło pochodzące z urządzeń chłodzących może niezbyt dobrze wpływać na pracę ogólnego systemu chłodzącego, co może wiązać się z podniesieniem kosztów eksploatacji Zużycie wody i powstawanie ścieków Ilość zanieczyszczeń w ściekach wzrasta jeśli obecne są odpady stałe, pochodzące np. z etapu okrawania. Usuwanie tych odpadów odbywa się w procesie cedzenia, co w późniejszym okresie pozwoli zmniejszyć opłaty za oczyszczanie ścieków i składowanie osadów pościekowych. W przypadku projektowania lub dokonywania zmian w procesie należy wybrać takie urządzenia i technologie, które ograniczają zużycie wody, ilość odpadów stałych, a także objętość i ładunek zanieczyszczeń w ściekach. Warto zastanowić się nad założeniem oddzielnych systemów obiegu wody lub wykorzystaniem płukania przeciwprądowego w celu lepszego wykorzystania oczyszczonej wody. Na przykład pewna fabryka wytwarzająca sałatki zdecydowała się na zainstalowanie trzech oddzielnych systemów, z których tylko jeden wykorzystywał wodę chlorowaną. Natychmiastowe składowanie i filtrowanie pozwoliło na ponowne wykorzystanie wody do płukania liści, a dzięki płukaniu przeciwprądowemu tą samą wodę stosowano również do mycia ziół. Kolejną istotną kwestią jest zainstalowanie natrysków w celu ograniczenia zużycia wody podczas produkcji. Przykładem może być tutaj zakład przetwórstwa warzyw, w którym tradycyjne wanny służące do chłodzenia i dezynfekcji zostały zastąpione systemem rurowym, z zainstalowanymi natryskami, służącym zarówno do chłodzenia jak i dezynfekcji. W rezultacie wielkość zużycia wody znacznie spadła, a obecny nakład pracy w porównaniu z uprzednim wymagającym regularnego opróżniania wanien jest znacznie mniejszy. Ograniczanie przepływu źródłem oszczędności Do produkcji chipsów ziemniaczanych niezbędna jest bieżąca woda. Pewna firma oszacowała tygodniowe koszty jej dostarczenia do każdego ze swoich zakładów na 100 GBP (ceny z 1996). Po przeprowadzeniu analizy okazało się, że dotychczasowa wielkość przepływu jest za duża, dlatego też zainstalowano urządzenia ograniczające (1 GBP/sztukę), co pozwoliło zmniejszyć ilość zużywanej wody. 3.4 PONOWNE WYKORZYSTANIE ODPADÓW Ponowne wykorzystanie odpadów jest mniej ekonomiczne niż ich eliminowanie lub ograniczanie, ale pozwala osiągnąć oszczędności i przyczynia się do poprawy stanu środowiska. Może ono nastąpić zarówno przed jak i po oczyszczaniu, np. po przecedzeniu na kratach o większych oczkach. Ponadto oddzielenie strumieni odpadów zwiększa możliwość ich ponownego wykorzystania lub recyklingu, a 19

20 nawet pozwala na zmniejszenie kosztów składowania. Poza tym łatwiej jest postępować z odpadami jednego rodzaju. Duże ilości składników mogą zostać uwolnione podczas przetwarzania surowców w formie soku owocowego, skrobi, cukrów. Jeśli surowiec jest transportowany w wodzie, składniki te łączą się z nią i powstają ścieki o wysokim ChZT, co znacznie zwiększa opłaty za ich oczyszczanie. Ograniczanie objętości wody służącej do transportowania pozwala na powstanie półstałego odpadu w miejsce ścieków. Odpad ten może być wykorzystany jako pasza dla zwierząt. Niewątpliwe korzyści stanowią tu mniejsze opłaty za dostarczanie wody, za oczyszczanie ścieków przemysłowych i zamianę odpadów w możliwy do sprzedaży produkt uboczny. Woda wykorzystana podczas przetwarzania owoców i warzyw może być ponownie wykorzystana na wiele sposobów obejmujących:! skierowanie jej do kanału, w celu transportowania odpadów stałych, a następnie poddanie właściwemu oczyszczeniu.! przecedzenie wody w celu usunięcia piasku, kamieni i innych szczątków, by można było ja ponownie wykorzystać np. do płukania.! ultrafiltrację w celu usunięcia makrocząsteczek, np. białek, koloidów, lub nanofiltrację usuwającą niewielkie cząsteczki do których zaliczymy np. cukry. Obie metody obniżają ChZT. Więcej informacji zawartych jest w poradnikach Efektywne ekonomicznie technologie membranowe służące go minimalizacji ilości powstających ścieków 14 oraz Efektywne ekonomicznie technologie oddzielania służące go minimalizacji ilości powstających ścieków 15. Ponowne wykorzystanie wody zmniejsza koszty zakupu i oczyszczania ścieków W 1996 Hillsdown Holdings założył klub ograniczania odpadów zrzeszający wszystkie swoje firmy działające we wschodniej Anglii. Jeden z nich Smedley s Fresh Foods produkuje mrożonki i sałatki w zakładzie w Pinchbeck. Zatrudnionych jest tam osób, a roczny obrót wynosi około 20 milionów GBP. Po przeprowadzeniu analizy stosowanych metod okazało się, że woda wykorzystana do chłodzenia ziemniaków po etapie blanszowania było odprowadzana jako ścieki. Po dokładniejszej analizie stwierdzono, że ta samą wodę można czterokrotnie wykorzystać w tym samym procesie i dopiero potem należy odprowadzić ją do kanalizacji. Koszt zakupu nowych urządzeń wyniósł 9000 GBP, ale korzyści płynące z ograniczenia ilości zużytej wody i mniejszej objętości odprowadzanych ścieków wyniosły GBP/rok, co dało krótszy niż 8 miesięcy okres zwrotu inwestycji 16.! zatrzymanie wody. Pewien wytwórca sałatek zatrzymywał wodę w specjalnych zbiornikach. Zgromadzona ilość, włączając w to wodę z kanałów, stanowiła prawie połowę sezonowego zapotrzebowania. Po wykorzystaniu w produkcji stosuje się ją do nawadniania.! kolejny zakład ponownie wykorzystuje prawie aż 90% wody dzięki oczyszczaniu jej w procesie filtracji na złożach z węglem aktywnym. Zużycie wody mierzone jest na kilogram gotowego produktu.! woda wykorzystana do płukania bardzo często może być ponownie wykorzystana jeśli płukanie będzie odbywało się w kilku zbiornikach lub zostanie podzielone na kilka etapów. Zdecydowanie mniejsze zużycie mierzone w objętości wody na kilogram produktu można osiągnąć wykorzystując płukanie przeciwprądowe (Rysunek 8), które polega na tym, że surowiec zanurza się w kolejnych wannach, o różnym stopniu czystości wody wzrastającym w kolejnych etapach Cost-effective Membrane Technologies for Minimising Wastes and Effluents 15 Cost-effective Separation Technologies for Minimising Wastes and Effluents 16 Klub ograniczania odpadów: Hillsdown Holdings prezentacja sukcesu (ang. Group-wide Waste Minimisation Club Success: A demonstration at Hillsdown Holdings plc) 17 Więcej informacji o płukaniu przeciwprądowym zawartych jest w dokumencie Oszczędne sposoby płukania i odzyskiwania środków chemicznych (ang. Case Study Rinsing and Chemical Recovery System Achieves Large Savings). 20

21 Rysunek 8. Zasada płukania przeciwprądowego Oddzielenie strumieni ścieków sposobem na osiągnięcie oszczędności W 1993, pewien zakład przeprowadził analizę głównych procesów w celu poprawienia wydajności. Grupa składająca się z przedstawicieli kadry kierowniczej, operatorów zmiany i zakładowego doradcy sprawdzała wielkość przepływu każdego urządzenia wykorzystując wiadro i mierząc czas w jakim napełni się ono wodą. Po przeanalizowaniu wyników okazało się, że zakład może osiągnąć znaczne oszczędności jeśli strumienie ścieków zostaną rozdzielone i poddane oczyszczeniu na terenie zakładu. Stwierdzono, że ze ścieków powinny zostać usunięte ciała stałe i substancje tłuszczowe, które zostaną wykorzystane do produkcji półpłynnej paszy dla zwierząt. Główne strumienie ścieków to:! woda z płukania ziemniaków,! woda zawierająca skrobię,! woda zawierająca skrobię i substancje tłuszczowe. Woda z płukania ziemniaków po usunięciu piasku, kamieni itp. jest zawracana do obiegu. Drugi rodzaj ścieków poddaje się recyrkulacji do momentu odzyskania odpowiedniej jakości skrobi. Wprowadzone zmiany spowodowały zmniejszenie zużycia wody aż o 19% ( m 3 ), co dało pozwoliło zaoszczędzić GBP/rok. 3.5 RECYKLING ODPADÓW Jeśli odpady nie mogą być ponownie wykorzystane, należy zastanowić się nad ponownym poddaniem ich obróbce lub recyklingowi na miejscu lub poza zakładem. W porównaniu z innymi sposobami podejścia do kwestii odpadów opisanych w prezentowanej na początku hierarchii, recykling jest mniej wydajny, ale nadal na tym etapie można osiągnąć oszczędności i poprawić stan środowiska. Tutaj również istotnym elementem jest segregacja odpadów. 21

22 Segregowanie odpadów sposobem na osiągnięcie oszczędności W pewnym zakładzie przetwórstwa warzyw i owoców zaopatrującym hurtownie i punkty sprzedaży istniał problem związany z lepkimi, półpłynnymi odpadami powstałymi po usuwaniu nasion z melonów. Trzy razy w tygodniu były one wywożone na wysypisko, co wiązało się z kosztami składowania wynoszącymi GBP/rok. Ponieważ popyt na produkty zwiększył się, wzrosła również częstotliwość wywozu i koszty składowania tych odpadów. Odpady z linii produkcyjnych składają się z części stałej i płynnej. Te pierwsze odwirowywane są w celu usunięcia zawartej w nich wody i sprzedawane jako pasza dla zwierząt do okolicznych gospodarstw, a ścieki odprowadzane są do kanalizacji. Nasiona melonów mają dużą wartość odżywczą i powinny zostać usunięte podczas odwadniania. Problem dotyczy jednak pochodzącego z nich soku, gdyż charakteryzuje się on wysokim ChZT, co może znacznie zwiększyć koszt oczyszczania ścieków odprowadzanych z zakładu. W rezultacie zakład, by uniknąć zwiększenia kosztów składowania postanowił przechowywać nasiona w zbiornikach. Są one następnie rozdrabniane i kierowane do zbiornika, gdzie znajdują się inne odwodnione odpady z pozostałych linii produkcyjnych. W rezultacie po wymieszaniu otrzymuje się bardzo wysokiej jakości dodatek paszowy. Koszt zakupu całej instalacji wyniósł GBP i przy zaoszczędzonych 9820 GBP/rok, zwrócił się po ponad 2 latach. Na roczną eksploatację tego systemu zakład wydaje 5000 GBP. 3.6 WPROWADZANIE ULEPSZEŃ W celu kontroli kosztów związanych z wykorzystaną wodą i wytworzonymi odpadami, należy posługiwać się analizą opisaną w Rozdziale 2.1., a zawarte w niej dane powinny być traktowane jako poziom odniesienia przy późniejszych analizach. Należy również nadzorować przebieg procesu, dokonując regularnych pomiarów, które pomogą określić roczne i sezonowe trendy oraz oszacować związane z nimi koszty. W przypadku zaistnienia niespodziewanych zmian, trzeba zbadać ich przyczyny i jeśli konieczne, podjąć odpowiednie działania, np. naprawić uszkodzone urządzenie, zapobiegać wyciekom. Ponadto powinno się porównać wyniki analiz z rzeczywistymi końcowymi wynikami zakładu. Jeśli to konieczne, trzeba ustalić nowe cele dla wprowadzanych ulepszeń. Należy również śledzić nowe rozwiązania i technologie dla sektora przetwórstwa warzyw i owoców, w zakresie produkcji, nakładów, produktów końcowych i kosztów. Wdrażanie wszelkich zmian i ciągły nadzór staną się podstawą do ciągłego wprowadzania ulepszeń. 22

23 Rysunek 9. Wykorzystanie analizy jako narzędzi do wprowadzania ulepszeń 4. SPOSOBY OGRANICZANIA ODPADÓW Zbyt wcześnie zebrane owoce lub nadmierna ich ilość powoduje straty sprzedaży i zwiększa koszty składowania odpadów. Dlatego też niezwykle istotne jest by zwracać uwagę na czynniki, warunkujące czas przydatności produktu. Obejmują one:! zapobieganie psuciu się surowców;! zmianę sposobu przetwarzania;! poprawę wydajności procesu;! zmniejszenie potrzeby mycia i płukania. 4.1 ZAPOBIEGANIE PSUCIU SIĘ ŻYWNOŚCI Poniżej zostały opisane niektóre czynniki powodujące pogorszenie jakości warzyw i owoców oraz metody zapobiegania Kontrola naturalnych procesów i ich warunków W warzywach i owocach również po zebraniu zachodzi wymiana tlenowa, co prowadzi do zmiękczenia tkanki i wydzielania zapachów.! Poddanie chłodzeniu wstępnemu ogranicza tempo zachodzenia reakcji chemicznych, które powodują psucie się produktu po zebraniu i podczas dojrzewania. Wymiana tlenowa w 10 C zachodzi dwa razy wolniej niż w temperaturze 20 C.! Zoptymalizowanie wykorzystania antyutleniaczy hamujących utlenianie tkanek, co jest powodem wydzielania zapachów. Innym istotnym problemem, którego nie można rozwiązać w prosty sposób jest psucie się warzyw i owoców wywołane przez mikroorganizmy. Wzrost mikroorganizmów zależy od temperatury, dostępności wody i składników odżywczych, a w niektórych przypadkach od odpowiedniego poziomu ph. Niektóre owoce charakteryzują się ph nieodpowiednim do rozwoju mikroorganizmów, ale drożdże i pleśnie nie są na to wrażliwe, rozwijając się i powodując ich psucie. Ponadto pewne szczepy bakterii 23

24 (np. Listeria monocytogenes i Salmonella spp.) a także drożdże i pleśnie mogą rozwijać się nawet w niskich temperaturach. Psuciu się żywności wywołanym obecnością mikroorganizmów można zapobiegać poprzez:! Chłodzenie wstępne (Tabela 5), mające na celu ograniczenie obecności patogenów. Najlepiej by temperatura warzyw i owoców utrzymywała się na poziomie 10 C i była niższa niż temperatura wody wykorzystywanej do mycia. Wyniki ostatnich badań 18 dowodzą, iż w przypadku gdy temperatura owoców lub warzyw jest wyższa od temperatury wody chłodzącej, patogeny w bardzo łatwy sposób mogą przeniknąć przez skórkę oraz zewnętrzne uszkodzenia do wnętrza komórek, powodując szybkie psucie.! Regularne czyszczenie urządzeń w celu ograniczenia ilości znajdujących się na nich mikroorganizmów 19. Tabela 5. Podstawowe metody stosowane podczas chłodzenia wstępnego Metoda Opis Zastosowanie* Chłodzenie z wykorzystaniem wody Chłodzenie próżniowe Chłodzenie powietrzem Ciepło usuwane jest poprzez bezpośredni kontakt z wodą Powierzchnia owoców i warzyw zostaje zwilżona wilgotna, a potem następuje chłodzenie próżniowe Zimne powietrze przechodzi przez warzywa i owoce powodując ich natychmiastowe ochłodzenie bez zamarzania Szparagi, buraki, brokuły, marchewka, kalafior, seler, wiśnie, gruszki, rzodkiewka, maliny, słodka kukurydza Odpowiednie dla warzyw zielonych i owoców wrażliwych na ciepło np. kapusta, wiśnie, sałata, szpinak, maliny Bakłażany, fasola, ogórek, papryka, pomidory * chłodzenie wstępne nie jest odpowiednie dla niektórych owoców tropikalnych i podzwrotnikowych Kontrola dostaw Tempo psucia się owoców i warzyw może zostać znacznie zwiększone w przypadku niewłaściwego sposobu dostarczania. Jeśli powierzchnia jest poobijana, oznacza to, że tkanka pod spodem również uległa uszkodzeniu, co zwiększa ryzyko wniknięcia patogenów. Dostawy ręczne W przypadku dostaw ręcznych należy zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii.! Utrzymywanie wysokiego poziomu higieny przez pracowników oraz w miejscach dostaw potwierdzane podczas regularnych kontroli.! Pracownicy powinni mieć krótko obcięte paznokcie, by nie uszkodzić skórki warzyw lub owoców.! Unikanie obijania owoców lub warzyw podczas ich doręczania. W przypadku owoców o większych rozmiarach należy je dostarczać pojedynczo unikając obijania. 18 See Zhuang, R-Y, Beuchat, L and Angulo, FJ (1995). Fate of Salmonella montevideo on and in raw tomatoes as affected by temperature and treatment with chlorine. Applied and Environmental Microbiology. Vol 61, pages Wpływ temperatury i chlorowania na przeżywalność Salmonelli montevideo na zewnątrz i wewnątrz surowych ziemniaków 19 Patrz przypis 10 24