Europejskie doœwiadczenia we wdra aniu unijnych wymogów weterynaryjnych i bezpieczeñstwa ywnoœci

Transkrypt

1 Od pola do sto³u Europejskie doœwiadczenia we wdra aniu unijnych wymogów weterynaryjnych i bezpieczeñstwa ywnoœci

2 Od pola do sto³u Europejskie doœwiadczenia we wdra aniu unijnych wymogów weterynaryjnych i bezpieczeñstwa ywnoœci Warszawa 2005

3 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Publikacja powsta³a przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Wyra one w niej opinie nie reprezentuj¹ stanowiska Komisji, a jedynie ekspertów bêd¹cych autorami poszczególnych opracowañ. Zawarte w niniejszej publikacji analizy s¹ wynikiem projektu kierowanego przez Instytut Europejski w Sofii ( Instytucje uczestnicz¹ce w projekcie: European Institute, Bu³garia, Institute for European Policy-Europeum, Czechy, Instytut Spraw Publicznych, Polska, Centre for Policy Studies, Wêgry, Center for Policy Studies Praxis, Estonia, Assocasion of Dairy Processors, Bu³garia, bam@mb.bia-bg.com The Assocasion of Meat Processors, Bu³garia, Opracowanie redakcyjne: Teresa Pawlak-Lis Projekt ok³adki: QUAAR (22) Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005 Przedruk materia³ów Instytutu Spraw Publicznych w ca³oœci lub czêœci mo liwy jest wy³¹cznie za zgoda Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem Ÿród³a. ISBN Wydawca: Instytut Spraw Publicznych Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) fax (22) isp@isp.org.pl Sk³ad, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna KONIKA Warszawa, ul. Majdañska 3 tel. (22)

4 Spis treœci 1. Doœwiadczenia Czech we wdra aniu ustawodawstwa w zakresie bezpieczeñstwa i higieny ywnoœci (Petr Dolezal, Babiana Janáèková) Mechanizmy inspekcji i kontroli higieny i jakoœci ywnoœci w Czechach Centralne organy kontrolne Poziom implementacji systemu bezpieczeñstwa ywnoœci opartego na zasadach systemu HACCP w przedsiêbiorstwach sektora ywnoœciowego Procedury przygotowania i przeprowadzania inspekcji oraz procedury pokontrolne na poziomie lokalnym Poziom wdro enia systemu HACCP w sektorze miêsnym i mleczarskim Modele udoskonalenia przedsiêbiorstw sektora ywnoœciowego Opcje strategiczne Administracja publiczna Wnioski i rekomendacje Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów dotycz¹cych bezpieczeñstwa ywnoœci (Tiina Saron) Wprowadzenie Analiza Omówienie estoñskiego prawodawstwa oraz poziom dostosowania do przepisów unijnych w dziedzinie bezpieczeñstwa ywnoœci Analiza sytuacji w sektorze produkcji i przetwórstwa produktów ywnoœciowych Estoñskie modele modernizacji zak³adów produkcyjnych Koszty harmonizacji Opcje strategiczne Wdra anie przepisów unijnych w sektorze mlecznym i miêsnym Wnioski i rekomendacje... 41

5 3. Doœwiadczenia Wêgier w procesie modernizacji i usuwania zaniedbañ w zak³adach miêsa i mleka w trakcie okresu przedakcesyjnego (Zoltán Szabó) Wprowadzenie Analiza Harmonizacja prawa Doœwiadczenia i za³o enia pañstwowego nadzoru podczas okresu przedakcesyjnego Konkretne œrodki w zakresie certyfikacji jakoœci Wnioski i rekomendacje Polskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów dotycz¹cych bezpieczeñstwa ywnoœci (Aneta Herod) Wstêp Analiza sytuacji w Polsce w aspekcie akcesji do Unii Europejskiej Analiza sytuacji w Polsce w perspektywie zmian przepisów higienicznych Unii Europejskiej Wybrane dzia³ania polskiej administracji i opinie sektora mleczarskiego i miêsnego Doœwiadczenia polskiej administracji podczas procesu negocjacji Podsumowanie i rekomendacje Wdra anie wymogów bezpieczeñstwa ywnoœci w bu³garskim sektorze przemys³u miêsnego oraz rola Stowarzyszenia RzeŸników i Masarzy w tym procesie (Svetla Chamova) Rola Stowarzyszenia RzeŸników i Masarzy we wdra aniu wymogów bezpieczeñstwa ywnoœci w bu³garskim sektorze miêsnym Zasady kontroli pochodzenia ywnoœci Sytuacja w przemyœle przetwórstwa mleka w Bu³garii (Michail Velkov) Bu³garskie Stowarzyszenie Mleczarskie Sytuacja w sektorze przetwórstwa mleka Sytuacja w sektorze produkcji mleka Notki o autorach... 95

6 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 7 1. Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa w zakresie bezpieczeñstwa i higieny ywnoœci Petr Dolezal, Babiana Janáèková 1.1. Mechanizmy inspekcji i kontroli higieny i jakoœci ywnoœci w Czechach Centralne organy kontrolne Ministerstwo Rolnictwa Oddzia³ Produkcji ywnoœci Urz¹d ds. ywnoœci Dyrektor Urzêdu ds. ywnoœci jest zarazem dyrektorem Oddzia³u Produkcji ywnoœci i podlega dyrektorowi Oddzia³u Towarów. Komitet Wykonawczy Urzêdu ds. ywnoœci sk³ada siê ze statutowych przedstawicieli kompetentnych organów (Centralny Instytut Nadzoru Rolnictwa, Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci, Pañstwowa Administracja Weterynaryjna Republiki Czeskiej) oraz z dyrektora Urzêdu ds. ywnoœci. Komitet Wykonawczy koordynuje wspó³pracê miêdzy Ministerstwem Rolnictwa i kompetentnymi organami. Grupa Koordynacyjna ds. Bezpieczeñstwa ywnoœci koordynuje dzia³alnoœæ organów administracji pañstwowej: Ministerstwa Rolnictwa i Ministerstwa Zdrowia oraz organów nadzorczych (Centralny Instytut Nadzoru Rolnictwa, Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci, Pañstwowa Administracja Fitosanitarna, Pañstwowa Agencja Weterynaryjna), a tak e zapewnia kontakty przedstawicieli tych instytucji z przedstawicielami Europejskiego Urzêdu ds. Bezpieczeñstwa

7 8 Petr Dolezal, Babiana Janáèková ywnoœci, jak równie zarz¹dza prac¹ oœrodków informacyjnych i naukowych. W sk³ad Urzêdu ds. ywnoœci wchodz¹: Niezale ny Dzia³ ds. Kontroli Rynku ywnoœci; Departament ds. Produkcji ywnoœci i Prawodawstwa; Departament ds. Bezpieczeñstwa ywnoœci oraz Ekologii; Departament ds. Handlu i Wspó³pracy Miêdzynarodowej. Niezale ny Dzia³ ds. Kontroli Rynku ywnoœci koordynuje i nadzoruje kontrolê rynku ywnoœci. Departament ds. ywnoœci i Prawodawstwa odpowiada za koordynacjê certyfikacji Pañstwowej Kontroli Jakoœci, metrologii i ca³ego obszaru standaryzacji, ³¹cznie z administracj¹ archiwów. Ma swoich przedstawicieli w miêdzynarodowych organizacjach zajmuj¹cych siê standaryzacj¹, zw³aszcza Codex Alimentarius. W dziedzinie analizy ryzyka, Departament odpowiada za zarz¹dzanie ryzykiem oraz jest punktem kontaktowym dla Komisji Europejskiej w obszarze prawodawstwa dotycz¹cego ywnoœci i standardów ywnoœciowych. Departament Bezpieczeñstwa ywnoœci oraz Technik Przyjaznych dla Œrodowiska Departament jest odpowiedzialny za ocenê ryzyka oraz informowanie o ryzyku zgodnie z regulacj¹ (WE) nr 178/2002 i jest punktem kontaktowym dla przedstawicieli Europejskiego Urzêdu ds. Bezpieczeñstwa ywnoœci. Departament równie wspiera dzia³alnoœæ Dzia- ³u Koordynacyjnego Bezpieczeñstwa ywnoœci oraz zapewnia wymianê informacji pomiêdzy Republik¹ Czesk¹ i UE w dziedzinie bezpieczeñstwa ywnoœci i materia³ów paszowych. Ponadto Departament wspó³pracuje z Ministerstwem Zdrowia w zakresie opracowania strategii zapewnienia bezpieczeñstwa ywnoœci. Kolejnym zadaniem Departamentu jest monitorowanie pojawiania siê zanieczyszczeñ w ³añcuchu ywnoœciowym oraz opracowanie koncepcji bezpieczeñstwa ywnoœci w skali kraju.

8 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 9 Kompetentne organy podlegaj¹ce Ministerstwu Rolnictwa Pañstwowa Administracja Weterynaryjna Oprócz centralnej siedziby w Pradze w sk³ad Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej wchodzi 13 regionalnych administracji weterynaryjnych oraz jedna municypalna administracja. Planowana liczba pracowników w 2005 roku wynosi 1713, oko³o po³owy z nich zajmuje siê bezpieczeñstwem ywnoœci. Administracja Weterynaryjna organizuje i nadzoruje pracê kadr odpowiedzialnych za kontrolê weterynaryjn¹ (opracowuje wytyczne, prowadzi szkolenia), zapewnia kontrolê nad regionalnymi administracjami weterynaryjnymi i monitoruje dzia³alnoœæ pracowników za pomoc¹ Systemu Informacji Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej. Regionalne administracje weterynaryjne bezpoœrednio kieruj¹ prac¹ inspektoratów weterynaryjnych oraz oœrodków weterynarii i higieny. Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci sk³ada siê z siedziby g³ównej w Brnie oraz z podlegaj¹cych jej inspektoratów regionalnych. Departament ten odpowiada za urzêdow¹ kontrolê higieny produktów ywnoœci na poziomie centralnym Urzêdu Kontroli. W sk³ad Departamentu Kontroli wchodzi 11 wy szych urzêdników oraz kierownik Departamentu. Na poziomie lokalnym Departamentu pracuje 241 urzêdników. W ka dym inspektoracie jest Departament Kontroli sk³adaj¹cy siê z mniejszych jednostek. Ogólna liczba pracowników na stanowiskach wykonawczych na poziomie regionalnym wynosi: 207 inspektorów, 27 kierowników jednostek oraz 7 kierowników Departamentów Kontroli. Na mocy ustawy o Urzêdzie Kontroli, Generalny Dyrektor Urzêdu Kontroli wchodzi w umowy prawne w imieniu Urzêdu Kontroli. Na czele ka dego inspektoratu stoi dyrektor maj¹cy prawo dzia³aæ w imieniu Urzêdu Kontroli w zakresie dzia³alnoœci inspektoratu, zgodnie z regulacjami prawnymi oraz kodeksem organizacji i innymi wewnêtrznymi regulacjami.

9 10 Petr Dolezal, Babiana Janáèková Inspekcje przeprowadzane przez Urz¹d Kontroli s¹ regulowane przez wewnêtrzne regulacje Urzêdu, na przyk³ad przez kodeks, rozporz¹dzenia Dyrektora Generalnego, standardowe procedury, protoko³y spotkañ. Kodeks, rozporz¹dzenia Dyrektora Generalnego oraz standardowe procedury s¹ wydawane przez Dyrektora Generalnego, natomiast system zebrañ oraz wi¹ ¹ca moc protoko³ów zebrañ zapewniaj¹ poziom¹ i pionow¹ komunikacjê. Podstawowym zadaniem Urzêdu Kontroli jest przeprowadzenie kontroli produkcji artyku³ów ywnoœciowych oraz dostosowanie przedsiêbiorstw do wymogów systemu HACCP. Ministerstwo Zdrowia Ministerstwo Zdrowia ponosi odpowiedzialnoœæ za obszar cateringu oraz za produkty, które maj¹ kontakt z produktami ywnoœciowymi. W sektorze produkcji Ministerstwo jest odpowiedzialne za opracowanie wymogów dotycz¹cych w³aœciwoœci mikrobiologicznych, dodatków, substancji aromatycznych, pozosta³oœci pestycydów i leków weterynaryjnych. Ministerstwo ponosi ogóln¹ odpowiedzialnoœæ za ocenê zagro eñ dla zdrowia spowodowanych przez ywnoœæ oraz nadzoruje Regionalne Biura ds. Zdrowia, które prowadz¹ kontrolê firm cateringowych. Ministerstwo Zdrowia nadzoruje pracê Regionalnych Biur ds. Zdrowia, które z kolei nadzoruj¹ pracê Okrêgowych Biur ds. Zdrowia. W 79 okrêgowych biurach zdrowia pracuje 340 inspektorów Poziom implementacji systemu bezpieczeñstwa ywnoœci opartego na zasadach systemu HACCP w przedsiêbiorstwach sektora ywnoœciowego Pañstwowa Administracja Weterynaryjna Obowi¹zkiem przedsiêbiorstw sektora ywnoœciowego jest ustalenie punktów krytycznych na wszystkich etapach produkcji produktów ywnoœciowych oraz monitorowanie ustalonych punktów i przeprowadzenie ewentualnych dzia³añ naprawczych, jak równie dokumentowanie tych dzia³añ zgodnie z ustaw¹ 166/1999 Zbioru Przypisów Prawnych o opiece weterynaryjnej i ustaw¹ 110/1997 o produktach yw-

10 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 11 noœci i produktach tytoniowych oraz zgodnie z Dekretem 147/1998 o metodzie ustalania punktów krytycznych w technologii produkcji. Wiêkszoœæ przedsiêbiorstw wywi¹zuje siê z tych zobowi¹zañ, niemniej jednak, w niektórych przypadkach, ma to raczej charakter formalny. W prowadzonej dokumentacji wykryto tylko ma³e niedoci¹gniêcia. Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci Jednym z podstawowych celów inspekcji przeprowadzonych w przedsiêbiorstwach sektora produkcji ywnoœci w 2004 roku jest ocena dostosowania do wymogów systemu HACCP oraz do wymogów osobistej i operacyjnej higieny. Urz¹d Kontroli ocenia³ 70 cech, wed³ug których klasyfikowa³ przedsiêbiorstwa (kategoria A, B, C), w zale noœci od poziomu ryzyka. Ministerstwo Zdrowia Do dnia akcesji Ministerstwo ponosi³o odpowiedzialnoœæ za wdra- anie systemu opartego na za³o eniach HACCP w du ych firmach zajmuj¹cych siê cateringiem. Po 1 maja 2004 roku, odpowiedzialnoœæ ta spoczywa na firmach cateringowych Procedury przygotowania i przeprowadzania inspekcji oraz procedury pokontrolne na poziomie lokalnym Pañstwowa Administracja Weterynaryjna W zale noœci od rodzaju zak³adu administracja weterynaryjna dokonuje sta³ego nadzoru (np. w zak³adach rzeÿniczych) lub doraÿnego (w sklepach miêsnych). Czêstoœæ doraÿnych kontroli jest ustalana przez regionaln¹ administracjê weterynaryjn¹ w oparciu o ocenê ryzyka na podstawie wyników poprzednich kontroli. Instrukcje dotycz¹ce terminu usuniêcia niedostatków s¹ wi¹ ¹ce dla przedsiêbiorstw. Proces usuniêcia niedostatków jest stale monitorowany i dokumentowany przez s³u bê weterynaryjn¹, wyniki s¹ przechowywane w Ustaleniach Inspekcji oraz w Systemie Informacji Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej.

11 12 Petr Dolezal, Babiana Janáèková Czeski Urz¹d Kontroli Rolnictwa i ywnoœci Podstawowe ramy inspekcji s¹ okreœlone w ustawodawstwie, przede wszystkim w Ustawie o kontroli urzêdowej, Ustawie o Czeskim Urzêdzie Kontroli Rolnictwa i ywnoœci, Ustawie o produktach ywnoœci oraz w ustawodawstwie unijnym. Czeski Urz¹d Kontroli mo e przeprowadzaæ inspekcje produktów ywnoœci pochodzenia zwierzêcego wy³¹cznie na poziomie obrotu towarami. Podstawowe procedury znajduj¹ siê w wewnêtrznych regulacjach Urzêdu, zw³aszcza w Kodeksie Inspekcji oraz w innych wewnêtrznych regulacjach, opartych na tym Kodeksie. Te wewnêtrzne regulacje opisuj¹, w jaki sposób inspektorowie wszczynaj¹ inspekcje, jak inspekcje s¹ przeprowadzane, jakie dokumenty powinny byæ zanalizowane podczas inspekcji. Wa n¹ czêœci¹ ka dej inspekcji jest przygotowanie do inspekcji. Celem przygotowania jest zapoznanie wszystkich uczestników z domniemanymi faktami dotycz¹cymi przedmiotu inspekcji. Informacje te obejmuj¹ zw³aszcza: obszar dzia³alnoœci przedmiotu inspekcji; wczeœniejsze informacje dotycz¹ce przedmiotu inspekcji w odpowiednich podsystemach Systemu Informacji; spe³nienie wymogów sprawozdawczych okreœlonych prawem przez przedmiot inspekcji; aktualnoœæ informacji dotycz¹cych przedmiotu i ich zgodnoœæ z informacjami umieszczonymi w Rejestrze Przedsiêbiorstw, w certyfikacie handlowym oraz w innych Ÿród³ach informacji. W przypadku wykrycia innych zaniedbañ podczas inspekcji, przedmiot inspekcji jest zobowi¹zany do ich usuniêcia. Ministerstwo Zdrowia W zwi¹zku z wdro eniem Systemu Informacji standardowe procedury s¹ modyfikowane w celu dopasowania ich do systemu. System Informacji zawiera bazy danych na temat firm cateringowych, inspekcji, pobranych próbek, na³o onych sankcji oraz wyników badañ laboratoryjnych.

12 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa Poziom wdro enia systemu HACCP w sektorze miêsnym i mleczarskim Wprowadzenie Ustawa nr 110/1997 Zbioru Ustaw Prawnych przyjêta z poprawkami nak³ada obowi¹zek implementacji systemu samokontroli zagro- enia i punktów krytycznych. Wymóg ten obowi¹zuje od 2000 roku, z wyj¹tkiem podsektora sprzeda y detalicznej oraz cateringu. Szczegó³y dotycz¹ce implementacji oraz dokumentacji s¹ zawarte w ustawie nr 147/1998 Zbioru Ustaw Prawnych z poprawkami. G³ównym celem systemu HACCP jest zagwarantowanie bezpieczeñstwa ywnoœci, chocia zasady te s¹ równie wa ne, je eli chodzi o polepszenie jakoœci ywnoœci. Przewodniki na temat dobrych praktyk higieny s¹ opracowywane przed organizacje pozarz¹dowe, których dzia³alnoœæ jest tak e wspierana przez Ministerstwo Rolnictwa. Przewodniki te s¹ dostêpne na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa ( oraz Czeskiej Federacji ywnoœci i Napojów ( Czescy przedstawiciele bran y ywnoœciowej mog¹ korzystaæ z ponad 20 przewodników szczegó³owo omawiaj¹cych rozmaite tematy. Przewodniki te s¹ uaktualniane i dostosowywane do zmian w europejskim prawie dotycz¹cym ywnoœci. Edukacja Ministerstwo Rolnictwa Czech przygotowuje regularne szkolenia oraz kursy na temat nowego prawodawstwa w dziedzinie ywnoœci. Czêœæ tych szkoleñ jest poœwiêcona tematyce systemu HACCP. Ponadto Ministerstwo Rolnictwa utworzy³o w 1996 roku Centrum Edukacji HACCP, które równie zajmuje siê dzia³alnoœci¹ edukacyjn¹ w tej dziedzinie. G³ówny cel Czechy, jak równie inne kraje, maj¹ pewne problemy z wdra aniem przepisów systemu HACCP. G³ównym zadaniem Republiki Cze-

13 14 Petr Dolezal, Babiana Janáèková skiej jest ulepszenie systemu urzêdowej kontroli oraz po³o enie wiêkszego nacisku na edukacjê, wiedzê, kompetencje oraz umiejêtnoœci inspektorów. OPTIMILK Projekt OPTIMILK (Optymizacja Bezpieczeñstwa, Jakoœci oraz Wydajnoœci w añcuchu Poda y Mleka na Szybko Rozwijaj¹cych siê Rynkach Europy Œrodkowo-Wschodniej) jest finansowany przez szósty ramowy program Komisji Europejskiej i koordynowany przez Uniwersytet Wageningen w Holandii. W 2004 roku w odpowiednich krajach przeprowadzono szczegó³owe analizy, których wyniki przedstawiono w raportach na temat ka dego z krajów. Ocena czeskiego sektora mleczarskiego przed akcesj¹ by³a bardzo pozytywna: 92% mleka produkowanego w Czechach odpowiada³o wymogom unijnym. Je eli chodzi o ³añcuch poda y mleka, eksperci stwierdzili, e poziom produkcji mleka w Republice Czeskiej nie jest wysoki, aczkolwiek system ten cechuje wysoka jakoœæ, wydajnoœæ i wysoki poziom technologiczny Modele udoskonalenia przedsiêbiorstw sektora ywnoœciowego Przed wejœciem do Unii Europejskiej w Czechach nie by³o gotowych modeli udoskonalenia przedsiêbiorstw przetwórstwa ywnoœci. Wszystkie wymogi i œrodki udoskonalenia warunków higieny w przedsiêbiorstwach przetwórstwa miêsa i mleka by³y opracowywane osobno dla poszczególnych przedsiêbiorstw. Paszportyzacja Pañstwowa Administracja Weterynaryjna opracowa³a wewnêtrzny system udoskonalenia przedsiêbiorstw przetwórstwa ywnoœci w 1999 roku, znany jako paszportyzacja, który stanowi czêœæ oficjalnego systemu kontroli. Przedsiêbiorstwa przetwórstwa podzielono na siedem kategorii, z których do dwóch ostatnich zaliczono przedsiêbiorstwa, które nie spe³nia³y wymogów UE oraz nie mia³y zamiaru inwestowaæ

14 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 15 w zmiany, na skutek czego zosta³y zamkniête. System paszportyzacji zreformowano póÿniej, zmieniaj¹c liczbê kategorii, ale g³ówna zasada pozosta³a bez zmian. Przedsiêbiorstwa w okresie przejœciowym W ramach negocjacji przedakcesyjnych Czechy poprosi³y o trzyletni okres przejœciowy od momentu wejœcia do Unii, w celu ca³kowitego spe³nienia wymogów dotycz¹cych higieny przez przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê przetwórstwem surowców pochodzenia zwierzêcego. Pocz¹tkowa liczba tych przedsiêbiorstw wynosi³a 41 (23 zak³ady uboju, 6 zak³adów przetwórstwa miêsa i produktów miêsnych, 4 zak³ady uboju drobiu, 2 zak³ady wyrobów z drobiu i jaj oraz 6 mleczarni). Na podstawie obustronnego porozumienia dokument pt. Lista zak³adów niespe³niaj¹cych wymogów oraz terminy usuniêcia zaniedbañ zosta³ za³¹czony do Traktatu Akcesyjnego. W 2003 roku z pocz¹tkowej liczby 41 zak³adów 27 zak³adów spe³ni³o wymogi unijne. Oznacza³o to, e tylko 14 zak³adów wci¹ musia³o ulec modernizacji. Dalszych postêpów dokonano w 2004 roku i na dzieñ dzisiejszy istnieje jedynie 10 zak³adów znajduj¹cych siê w okresie przejœciowym. Ostateczny termin, do którego zak³ady maj¹ ca³kowicie siê dostosowaæ do wymogów unijnych to 31 grudnia 2006 roku. Uwa a siê, e termin ten nie bêdzie stanowi³ problemu dla tych zak³adów. Problemy zwi¹zane z wdra aniem przepisów higieny Przedsiêbiorcy sektora ywnoœciowego zostali poinformowani o obowi¹zku spe³nienia wymogów UE z du ym wyprzedzeniem. Czechy nie mia³y w¹tpliwoœci, e przygotowania przedakcesyjne nie bêd¹ ³atwe. Jednym z wyzwañ by³o stworzenie systemu zatwierdzenia i rejestracji wszystkich podmiotów sektora ywnoœciowego, które zajmuj¹ siê produktami pochodzenia zwierzêcego. W czerwcu 2003 roku istnia³o zak³adów nale ¹cych do przedsiêbiorstw zak³adów w przedsiêbiorstwach mia³o szansê na ca³kowite dostosowanie siê do wymogów unijnych do koñca 2003 roku. Mieliœmy pewnoœæ, e 760 zak³adów nale ¹cych do 433 przedsiêbiorstw nie bêdzie mia³o z tym adnego problemu. Za-

15 16 Petr Dolezal, Babiana Janáèková k³ady te mia³y dobrze przygotowane programy dzia³alnoœci oraz projekty budowlane ocenione przez kompetentnych ekspertów oraz zaakceptowane jako realistyczne pod wzglêdem czasu i funduszy. Ze wzglêdu na zaniedbania zamkniêto tylko 61 zak³adów w 27 przedsiêbiorstwach. W sierpniu okaza³o siê jednak, e wielu zak³adom nie uda³o siê dostosowaæ do terminów, co oznacza³o ich zamkniêcie pod koniec 2003 roku. Niektóre zak³ady, znajduj¹ce siê na pograniczu pomiêdzy zak³adami o ma³ych i du ych mocach produkcyjnych, równie mia³y pewne k³opoty. Planowa³y one dostosowaæ siê do wymogów unijnych, lecz mia³y problemy z pozyskaniem dop³at w ramach programu SAPARD w odpowiednim terminie. Zdarza³y siê równie opóÿnienia w sk³adaniu podañ o zatwierdzenie i rejestracjê przedsiêbiorstw jesieni¹ 2003 roku. Pomimo informacji prezentowanych przez media, regionalne administracje weterynaryjne i inspektoraty, liczba z³o onych podañ by³a bardzo niska. Bior¹c pod uwagê liczbê pracowników oraz ograniczenia czasowe, istnia³o ryzyko zaniechania procedury zatwierdzenia i rejestracji zak³adów: niezbêdne by³o przeprowadzenie oficjalnych kontroli wszystkich zak³adów. W trakcie monitorowanego okresu 30 czerwca listopada 2003 roku zamkniêto oko³o 500 zak³adów. Dok³adniejsze wyniki by³y znane w 2004 roku. Wstêpne oszacowania zak³ada³y, e oko³o 320 zak³adów zostanie zamkniêtych. W rzeczywistoœci zamkniêto w grudniu 543 (z tego 455 pomiêdzy grudnia 2003 r.). W 2003 roku zamkniêto 991 zak³adów. Wszystkie te zak³ady mia³y mo liwoœæ usuniêcia swoich braków, po czym mog³y byæ zatwierdzone. 31 marca 2004 roku listê zatwierdzonych zak³adów wys³ano do Komisji Europejskiej; znalaz³o siê na niej 912 zak³adów nale ¹cych do 585 przedsiêbiorstw. Od koñca stycznia do pocz¹tku marca 2004 roku przeprowadzono 7000 kontroli w blisko 3500 zak³adach. Zamkniêto kolejne 81 zak³adów. Chocia sytuacja ta by³a bolesna dla wielu przedsiêbiorców, w skali krajowej poziom higieny wzrós³.

16 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 17 Przypadek szczególny Interesuj¹ce jest to, i przed akcesj¹ niektóre firmy maj¹ce problemy z dostosowaniem siê do wymogów unijnych poprosi³y o zmianê statusu z przedsiêbiorstwa o du ych mocach produkcyjnych na przedsiêbiorstwo o ma³ych mocach produkcyjnych. Celem tych zmian by³o unikniêcie surowych wymogów unijnych, poniewa takie przedsiêbiorstwa maj¹ pozwolenia na dzia³alnoœæ tylko na terenie Czech, a rynek lokalny jest regulowany przez krajowe ustawodawstwo. Od 1 stycznia 2006 roku wejd¹ w ycie 4 regulacje Parlamentu oraz Rady UE. Regulacje te nie uwzglêdniaj¹ rozró nienia na ma³e i du e przedsiêbiorstwa. Modernizacja zak³adów produkcyjnych bêdzie uzale niona od analizy ryzyka zgodnie z regulacj¹ (WE) nr 178/2002, zawieraj¹c¹ ogólne zasady i wymogi ustawy o ywnoœci, ustanawiaj¹c¹ Europejski Organ Bezpieczeñstwa ywnoœci oraz procedury w zakresie bezpieczeñstwa ywnoœci. Dalsze bardziej precyzyjne regulacje znajduj¹ siê w pakiecie regulacji w zakresie higieny. System modernizacji zak³adów nale y do kompetencji krajów cz³onkowskich (z wyj¹tkiem niektórych œrodków Komisji Europejskiej), a zatem Biuro ds. ywnoœci Ministerstwa Rolnictwa jest odpowiedzialne za wdro enie takiego systemu. Program dop³at W okresie Ministerstwo Rolnictwa rozpoczê³o program dop³at. G³ównym celem tego programu by³o wspieranie polepszenia warunków higieny w przedsiêbiorstwach sektora ywnoœciowego. Program ten mia³ bezpoœredni zwi¹zek z wdra aniem systemu samokontroli HACCP, co by³o wyj¹tkowo wa ne w 2003 roku. Jednym z narzêdzi programu dop³at by³ przedakcesyjny program SAPARD. G³ównym celem programu dop³at by³o wspieranie implementacji systemów SAPARD i HACCP w blisko 100 firmach, które mia³y zastosowaæ system SEUROP, w 26 przedsiêbiorstwach mleczarskich, 190 przedsiêbiorstwach przetwórstwa miêsnego oraz w 16 zak³adach uboju drobiu. Ca³kowita liczba projektów wynios³a 272, z których zaakceptowano 83%, a wiêc 227 (11 SEUROP, 216 HACCP). Ca³kowite koszty programu wynios³y CZK.

17 18 Petr Dolezal, Babiana Janáèková Tabela 1. Liczba projektów Klasyfikacja Ogólna liczba projektów Liczba zaakceptowanych projektów A. Miêso udoskonalenie warunków higieny pracowników 7 6 B. Mleko udoskonalenie warunków higieny pracowników 5 3 C. Inne D. Brak klasyfikacji Ogó³em: Skutecznoœæ wdra ania systemu HACCP by³a bardzo wysoka i osi¹gnê³a 100% w sektorze mleczarskim oraz 42% w sektorze przetwórstwa miêsa. Z przeprowadzonych badañ wynika: 54,7% beneficjentów by³o silnie uzale nionych od œrodków z SAPARD; 30% beneficjentów by³o tylko czêœciowo uzale nionych od œrodków z SAPARD; 7,5% beneficjentów zamierza³o inwestowaæ niezale nie od tych œrodków; 66% przedsiêbiorstw dostosowa³o siê do wymogów unijnych dziêki programowi SAPARD. Jakoœæ produktów ogólnie wzros³a. Wdro enie systemu klasyfikacji tusz SEUROP oraz systemu kontroli HACCP by³o istotne równie ze wzglêdu na wzrost konkurencyjnoœci oraz trwa³y rozwój sektora ywnoœciowego Opcje strategiczne Przedsiêbiorcy Wdro enie systemu HACCP by³o obowi¹zkowe. Wiele ma³ych przedsiêbiorstw wdro y³o system HACCP, lecz pozostaje pytanie, na ile ten system jest skuteczny i funkcjonalny w tych zak³adach. Pro-

18 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 19 blem polega na tym, e dzia³alnoœæ ma³ych przedsiêbiorstw jest ograniczona do lokalnych rynków, co oznacza niski poziom zagro enia dla zdrowia publicznego. To, z kolei, przek³ada siê na rzadkie kontrole pañstwowe i ma³e szanse na udoskonalenie systemu HACCP. Jednym ze Ÿróde³ tej sytuacji jest brak zrozumienia systemu HACCP ze strony przedsiêbiorców jako œrodka udoskonalenia jakoœæ i bezpieczeñstwa. Przedsiêbiorcy postrzegaj¹ ten system jako kolejne biurokratyczne przepisy i dodatkow¹, niepotrzebn¹ pracê. Sytuacja ta powinna siê zmieniæ poprzez edukacjê oraz bardziej elastyczne podejœcie. Sk³adanie wniosków w ostatniej chwili jest jedn¹ ze strategii przedsiêbiorców bran y ywnoœciowej w radzeniu sobie z now¹ sytuacj¹ obowi¹zkowym zatwierdzaniem i rejestracj¹. Jednym z prawdopodobnych powodów tego zjawiska jest chêæ jak najlepszego przygotowania siê do kontroli. Drugim powodem mo e byæ chêæ przeczekania i nie zwracania na siebie uwagi w³adz. Inn¹ przyczynê mo e stanowiæ spodziewanie siê mniej rygorystycznych kontroli ze strony przeci¹ onych prac¹ urzêdników (wiêkszoœæ zak³adów sk³ada³a podanie o zatwierdzenie w grudniu). SAPARD oraz inne dop³aty. Uzyskanie dop³at w celu polepszenia warunków higieny cieszy³o siê du ym zainteresowaniem. Wiele dop³at (SAPARD, dop³aty z Ministerstwa Rolnictwa) mia³o s³u yæ opracowaniu systemu HACCP, jednak w rzeczywistoœci przedsiêbiorstwa posiada³y ju wdro one systemy kontroli higieny, co by³o obowi¹zkowe dla ka dego przedsiêbiorstwa. Dop³aty pomog³y polepszyæ warunki higieny oraz system HACCP. Jednak polepszenie warunków higieny oraz udoskonalenie systemu HACCP jest procesem ci¹g³ym. Przekwalifikowanie siê z przedsiêbiorstwa o du ych mocach produkcyjnych na przedsiêbiorstwo o ma³ych mocach produkcyjnych by³o polityk¹ stosowan¹ w niektórych przedsiêbiorstwach przed wejœciem do UE. Oczywiœcie, e dostosowanie siê do wymogów krajowych jest ³atwiejsze i mniej kosztoch³onne ni dostosowanie siê do wymogów unijnych. Obecnie niektórzy przedsiêbiorcy, którzy ubiegali siê o okresy przejœciowe, zdecydowali siê dzia³aæ wy³¹cznie na czeskim rynku i chcieli, by ich przedsiêbiorstwa usuniêto z listy za³¹czonej do Traktatu Akcesyjnego. Taka dzia³alnoœæ nie jest dobrze widziana przez Ko-

19 20 Petr Dolezal, Babiana Janáèková misjê Europejsk¹, która proponuje przed³u enie okresu przejœciowego. Polityka przekwalifikowania siê nie jest dobrym rozwi¹zaniem, szczególnie bior¹c pod uwagê fakt, e 1 stycznia 2006 roku wchodzi w ycie pakiet przepisów dotycz¹cych higieny, który nie rozró nia przedsiêbiorstw o ma³ych i du ych mocach produkcyjnych Administracja Publiczna Restrukturyzacja Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej Struktura Pañstwowej Administracji Weterynarii zosta³a zmieniona w lipcu 2003 roku, w wyniku czego istnieje obecnie 14 regionalnych administracji weterynaryjnych. Regionalne Administracje Weterynaryjne podlegaj¹ bezpoœrednio Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej, natomiast 73 Okrêgowe Inspektoraty Weterynaryjne podlegaj¹ Regionalnym Administracjom Weterynaryjnym. Okrêgowe Inspektoraty Weterynaryjne s¹ odpowiedzialne za przeprowadzenie inspekcji oraz monitorowanie przestrzegania zasad ochrony zdrowia oraz higieny ywnoœci. Deklaracja wi¹ ¹ca. Rok przed wejœciem Czech do UE istnia³o wiele niejasnoœci dotycz¹cych obowi¹zkowego zatwierdzania przedsiêbiorstw. Podstawowym problemem by³ brak chêci ze strony przedsiêbiorców do z³o enia deklaracji, e ich przedsiêbiorstwo bêdzie spe³niaæ warunki unijne do dnia akcesji (Pañstwowa Administracja Weterynaryjna poinformowa³a o tym wymogu jeszcze w 1999 r.). Z tej przyczyny Pañstwowa Agencja Weterynaryjna opracowa³a Wi¹ ¹c¹ Deklaracjê dla przedsiêbiorców. Deklaracja skupia³a siê na 3 zagadnieniach dotycz¹cych: terminów dostosowania do wymogów unijnych; terminów zaprzestania dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa, w przypadku braku planów dostosowania; zamiaru prowadzenia dzia³alnoœci handlowej na terenie UE lub wy³¹cznie na terenie kraju. W przypadku zamiaru zmiany klasyfikacji z przedsiêbiorstwa o du ych mocach produkcyjnych na przedsiêbiorstwo o ma³ych mocach produkcyjnych nale a³o podaæ planowany termin tej zmiany.

20 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 21 Trzeba zauwa yæ, e taka zmiana klasyfikacji stanowi³a du y problem ekonomiczny dla wielu przedsiêbiorstw. 3-stopniowy system kontroli 3-stopniowy system kontroli stworzony przez Pañstwow¹ Agencjê Weterynaryjn¹ w styczniu 2004 roku jest oparty na strukturze Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej (Pañstwowa Administracja Weterynaryjna Regionalne Administracje Weterynaryjne Okrêgowe Inspektoraty Weterynaryjne). G³ównym celem tego systemu by³ nadzór dzia³alnoœci kontrolnej w regionach i okrêgach. W wyniku tej reformy system kontroli jest obecnie bardziej zharmonizowany i precyzyjny. Impulsem do stworzenia nowego systemu by³a rekomendacja Komisji Europejskiej dotycz¹ca udoskonalenia wewnêtrznego systemu kontroli Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej. Ponadto, przed wejœciem do Unii Europejskiej, niezbêdne by³o przeprowadzenie kontroli wszystkich przedsiêbiorstw. W ramach nowo powsta³ego 3-stopniowego systemu Pañstwowa Administracja Weterynaryjna pe³ni nadzór nad regionalnymi i okrêgowymi jednostkami; kontrole przedsiêbiorstw odbywaj¹ siê przy obecnoœci okrêgowego inspektora weterynaryjnego oraz zespo³u z regionalnej administracji na czele z g³ównym inspektorem zdrowia publicznego z odpowiedniej administracji regionalnej. Istnieje równie rodzaj czwartego stopnia kontroli w postaci audytu przeprowadzanego przez Ministerstwo Rolnictwa. Celem tego audytu by³o zapewnienie spe³niania odpowiednich wymogów unijnych oraz harmonizacja pracy pañstwowej agencji z agencjami regionalnymi. Ogólnie rzecz bior¹c, 3-stopniowy system kontroli sprawdzi³ siê w Czechach dobrze. Ogólnonarodowy system szkoleniowy i edukacyjny Podczas swojej wizyty przed wejœciem do UE przedstawiciele Biura ds. ywnoœci i Weterynarii w Czechach stwierdzili, e system szkolenia inspektorów Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej jest nieadekwatny i wymaga udoskonalenia. Pomimo istnienia narodowego planu edukacji i szkoleñ, Komisja Europejska zarekomendowa³a opra-

21 22 Petr Dolezal, Babiana Janáèková cowanie nowej koncepcji systemu edukacji i szkoleñ dla inspektorów weterynaryjnych. Pañstwowa Administracja Weterynaryjna potraktowa³a te rekomendacje bardzo powa nie. W Pradze powsta³o Centrum Edukacji i Szkoleñ. Znacz¹ce sumy pieniêdzy pochodzi³y z projektu PHARE. Obecnie program edukacyjny dzia³a bardzo prê nie. Ponadto znaczna liczba szkoleñ i wizyt studyjnych odbywa siê w ró nych miejscowoœciach przy udziale ekspertów TAIEX Wnioski i rekomendacje Nie warto ukrywaæ zaniedbañ. Je eli przedstawiciele Komisji Europejskiej wykryj¹ takie próby, trzeba bêdzie zrobiæ o wiele wiêcej. Podczas wizyty przedstawicieli Biura ds. ywnoœci i Weterynarii w styczniu 2004 roku wykryto wiele niedoci¹gniêæ, jednoczeœnie wielu przedsiêbiorstwom uda³o siê otrzymaæ zatwierdzenie, choæ nie spe³nia³y wszystkich unijnych wymogów. W konsekwencji, Czechy musia³y wprowadziæ 3-stopniowy system kontroli, ponownie oceniæ przedsiêbiorstwa (ju po ich zatwierdzeniu w grudniu 2003 r.), oraz zastosowaæ forsowne dzia³ania maj¹ce na celu usuniêcie zaniedbañ przed dat¹ wejœcia do UE. To wszystko doprowadzi³o do przeprowadzenia ogromnej liczby kontroli (7000 kontroli przeprowadzonych w 3500 przedsiêbiorstwach) oraz do zamkniêcia 81 przedsiêbiorstw, które wczeœniej dosta³y zatwierdzenie. Potrzebne jest jednolite podejœcie Przedstawiciele Biura ds. ywnoœci i Weterynarii zauwa yli znacz¹ce ró nice pomiêdzy podejœciami ró nych Regionalnych Administracji Weterynaryjnych do procesu modernizacji. Ze wzglêdu na znacz¹ce zaniedbania, przedstawiciele Biura ds. ywnoœci i Weterynarii postanowili ponownie oceniæ wszystkie przedsiêbiorstwa oraz stworzyæ udoskonalony system kontroli na miejscu. Pos³u y³o to jako podstawa do wdro enia 3-stopniowego systemu kontroli w ramach Pañstwowej Administracji Weterynaryjnej oraz w obrêbie ogólnonarodowego systemu szkoleniowego.

22 Doœwiadczenie Czech we wdra aniu ustawodawstwa 23 Nie warto niedoceniaæ szczegó³ów W wyniku wizyty przedstawicieli Biura ds. ywnoœci i Weterynarii (po styczniu 2004 r.) wiêkszoœæ czeskich przedsiêbiorstw uznano za spe³niaj¹ce wymogi unijne. Jednak w jednym na szeœæ przedsiêbiorstw ocenianych przez przedstawicieli Biura ds. ywnoœci i Weterynarii, niektóre wczeœniej zidentyfikowane zaniedbania wci¹ nie by³y usuniête, co oznacza, e te przedsiêbiorstwa nadal nie spe³nia³y ca³kowicie wymogów unijnych. Wa ne jest opracowanie ogólnonarodowego programu szkoleniowego oraz elastyczne podejœcie.

23 Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów dotycz¹cych bezpieczeñstwa ywnoœci Tiina Saron 2.1. Wprowadzenie W ci¹gu ostatnich lat bezpieczeñstwo i jakoœæ ywnoœci sta³y siê dominuj¹cymi zagadnieniami debaty publicznej i politycznej. Wynika to przede wszystkim ze znacz¹cego rozwoju ca³ego nie tylko sektora produktów ywnoœciowych, ale tak e z procesów technologicznych zachodz¹cych przy produkcji. Jednoczeœnie w tej debacie poruszane s¹ kwestie zaspokojenia potrzeb i oczekiwañ konsumentów. Jakoœæ i bezpieczeñstwo ywnoœci s¹ dla konsumentów sprawami bardzo wa nymi. Bezpieczeñstwo produktów ywnoœciowych niew¹tpliwie jest kwesti¹ priorytetow¹ nie tylko dla ka dego rz¹du, lecz tak e dla przedsiêbiorców. Podpisanie Uk³adu o wolnym handlu z UE oraz procedury akcesyjne stworzy³y potrzebê dostosowania przemys³u produktów ywnoœciowych do wymogów unijnych. Spe³nienie standardów bezpieczeñstwa ywnoúci jest niezbêdne nie tylko dla rozwoju rynku wewnêtrznego, lecz tak e dla rynków zewnêtrznych. Dla tego osi¹gniêcia konieczne jest opracowanie odpowiednich ram prawnych oraz systemu kontroli. Harmonizacja ustawodawstwa z acquis communautaire, a zw³aszcza dostosowanie jego do przepisów technicznych, z jednej strony wymaga znacz¹cych inwestycji, a z drugiej pozwala na wejœcie na jednolity rynek unijny.

24 26 Tiina Saron 2.2. Analiza Omówienie estoñskiego prawodawstwa oraz poziom dostosowania do przepisów unijnych w dziedzinie bezpieczeñstwa ywnoœci Do 1992 roku w Estonii stosowano sowieckie standardy jakoœci. Kontrolê jakoœci zapewnia³ system kontroli weterynaryjnej oraz system kontroli zdrowia. S³u ba weterynaryjna nadzorowa³a zarówno zdrowie zwierz¹t, jak i ubój oraz przetwórstwo miêsa. Natomiast s³u - ba kontroli zdrowia odpowiada³a za nadzorowanie wszystkich procesów produkcyjnych (równie produktów pochodzenia zwierzêcego). W praktyce oznacza³o to podwójn¹ kontrolê zak³adów produkcyjnych. Na pocz¹tku lat 90. XX wieku Estonia zosta³a cz³onkiem kilku organizacji miêdzynarodowych. Wprowadzono wtedy standardy takich organizacji, jak: Organizacji ds. Wy ywienia i Rolnictwa ONZ (FAO), Œwiatowej Organizacji ds. Zdrowia Zwierz¹t (OIE), Miêdzynarodowego Stowarzyszenia Oceny Nasion (ISTA), Europejskiej Organizacji Ochrony Roœlin (EPPO). W Estonii opracowano nowy system kontroli ywnoœci zgodny z miêdzynarodowymi standardami. Jako pierwsz¹ przyjêto Ustawê o s³u bie weterynaryjnej z 1992 roku, na mocy której powsta³ system kontroli weterynaryjnej. W czasach sowieckich pomiêdzy republikami ZSRR nie by³o kontroli granicznej. Na mocy Ustawy o s³u bie weterynaryjnej wprowadzono system kontroli granicznej, powo³uj¹c osiem punktów kontroli wzd³u estoñskiej granicy. G³ównym celem tego systemu by³a kontrola wymiany handlowej zwierz¹t oraz produktów pochodzenia zwierzêcego. Na pocz¹tku 1994 roku przyjêto Ustawê o ochronie konsumenta, a w 1995 roku Ustawê o ywnoœci, na mocy tej ustawy powsta³a Rada ds. Weterynarii i ywnoœci oraz Rada Polityki ywnoœci, na której czele stan¹³ minister rolnictwa. Rada Polityki ywnoœci koordynuje politykê ywnoœciow¹ oraz sprawuje nad ni¹ kontrolê. System kontroli ywnoœci zreformowano w 1996 roku, w wyniku czego Ministerstwo Rolnictwa przejê³o kontrolê nad ca³ym sektorem spo ywczym.

25 Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów 27 Kontrola bezpieczeñstwa ywnoœci Kontrolê nad jakoœci¹ oraz bezpieczeñstwem ywnoœci w Estonii sprawuje kilka organów. Odpowiedzialnoœæ za bezpieczeñstwo ywnoœci ponosz¹ wspólnie trzy ministerstwa: 1. Ministerstwo Rolnictwa Rada ds. Weterynarii i ywnoœci; S³u ba Graniczna Rady ds. Weterynarii i ywnoœci oraz graniczne punkty kontroli weterynaryjnej; Laboratorium Weterynarii i ywnoœci oraz jednostki regionalne; Inspektorat Produkcji Roœlinnej oraz jednostki regionalne; Graniczne fitosanitarne punkty kontroli; Centrum Kontroli Produkcji Roœlinnej. 2. Ministerstwo Spraw Spo³ecznych Inspektorat Ochrony Zdrowia oraz jednostki regionalne z laboratoriami; Centralne Laboratorium Inspektoratu Ochrony Zdrowia. 3. Ministerstwo Spraw Gospodarczych Rada ds. Ochrony Konsumentów oraz regionalni inspektorzy ds. ochrony Konsumentów. Ministerstwo Rolnictwa odpowiada za przygotowanie projektów ustaw oraz za koordynowanie implementacji ustawodawstwa przez ró ne organy kontroli ywnoœci. Rada ds. Weterynarii i ywnoœci nadzoruje prace s³u b weterynaryjnych, zdrowie i dobrostan zwierz¹t oraz bezpieczeñstwo ywnoœci w ca³ym sektorze, ³¹cznie z transportem i kontrol¹ graniczn¹. Inspektorat Ochrony Zdrowia odpowiada za nadzór cateringu oraz sektora sprzeda y bezpoœredniej. Z kolei Rada ds. Ochrony Konsumentów zajmuje siê nadzorem produktów spo ywczych na rynku i kontroluje, na przyk³ad, zgodnoœæ sk³adu produktów z informacjami podanymi na etykiecie, a tak e zwraca uwagê na przestrzeganie zasad oznakowania produktów. Za nadzór ochrony roœlin, zdrowotnoœæ roœlin, materia³ów paszowych oraz rolnictwa organicznego odpowiada Inspektorat Produkcji Roœlinnej. Estonia z³o y³a wniosek o cz³onkostwo w Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO) w marcu 1994 roku, a zosta³a przyjêta do tej organizacji w paÿdzierniku 1999 roku. Jednak wp³yw cz³onkostwa w WTO

26 28 Tiina Saron na harmonizacjê prawodawstwa by³ znacznie mniejszy ni zwi¹zany z wejœciem Estonii do Unii Europejskiej. W lipcu 1994 roku pomiêdzy Estoni¹ a Uni¹ Europejsk¹ zosta³ podpisany uk³ad o wolnym handlu, który wszed³ w ycie 1 stycznia 1995 roku. Uk³ad Europejski podpisany w czerwcu 1994 roku przej¹³ koncesje handlowe udzielone Estonii na mocy Uk³adu o wolnym handlu. W czerwcu 1995 roku Uk³ad Europejski nada³ Estonii status cz³onka stowarzyszonego, z mo liwoœci¹ pe³nego cz³onkostwa w UE w przysz³oœci. W nastêpnych latach osi¹gniêcie pe³nego cz³onkostwa w UE by³o g³ównym celem strategicznym Estonii. W praktyce oznacza³o to potrzebê harmonizacji estoñskiego ustawodawstwa z ustawodawstwem unijnym. Szczegó³owy plan harmonizacji zosta³ zawarty w Narodowym Planie Dostosowania do Acquis (NPDA), który zosta³ przygotowany po raz pierwszy w 1996 roku i by³ aktualizowany ka dego roku do momentu akcesji. Dla sektora rolnictwa najbardziej strategicznym by³ rok 1998, na który zaplanowano dostosowanie polityki w tym sektorze. Wejœcie Estonii do UE zaplanowano na 1 stycznia 2003 roku, i w tym kontekœcie przygotowano wszystkie plany. Procedura akcesyjna oraz wymiana handlowa z Uni¹ Europejsk¹ po³o y³y du y nacisk na spe³nienie warunków technicznych w sektorze ywnoœciowym. Wymaga³o to znacznego nak³adu na inwestycje, ale jednoczeœnie otwiera³o rynek europejski dla towarów estoñskich. Wa ne jest osi¹gniêcie optymalnego poziomu inwestycji, by unikn¹æ nieracjonalnego wykorzystania œrodków Analiza sytuacji w sektorze produkcji i przetwórstwa produktów ywnoœciowych Estonia od wielu lat ma rozbudowan¹ produkcjê w sektorze mlecznym i miêsnym. Model produkcji w estoñskim rolnictwie zorientowany na produkcjê zwierzêc¹ rozwin¹³ siê w drugiej po³owie lat 60. XX wieku. Oparty na tak zwanych zasadach przemys³owych, mia³ na celu koncentracjê produkcji i zwiêkszenie jej wydajnoœci. Na przyk³ad, trzymano wtedy krów w oborach przeznaczonych dla krów. Eksport produkcji zwierzêcej pod koniec lat 80. XX wieku sta-

27 Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów 29 nowi³ oko³o 35 37% ca³ej produkcji. Estonia zaopatrywa³a w produkty ywnoœciowe najwiêksze miasta ZSRR. Tabela 1. Struktura sektora mleczarskiego w latach (udzia³ w %) Udzia³ sektora mleczarskiego w przemyœle spo ywczym Udzia³ produktów mlecznych w eksporcie ywnoœci Brak danych ród³o: Estoñskie Biuro Statystyczne. Tabela 2. Struktura i rozwój sektora miêsnego w latach ród³o: Estoñskie Biuro Statystyczne. Brak danych Udzia³ sektora miêsnego w przemyœle ywnoœciowym Udzia³ produktów miêsnych w eksporcie produktów ywnoœci Brak danych Brak danych Po odzyskaniu przez Estoniê niepodleg³oœci w 1991 roku produkcja ywnoœci znacz¹co spad³a. Zgodnie z ogóln¹ tendencj¹ w rolnictwie, produkcja mleka zmniejszy³a siê o po³owê, a produkcja miêsa o 2/3 w porównaniu z latami 90. XX wieku. W czasach sowieckich przetwórstwo miêsa i mleka by³o skoncentrowane w du ych zak³adach produkcyjnych. Tu przed pocz¹tkiem procesu modernizacji funkcjonowa³o tylko dziewiêæ przedsiêbiorstw produkcyjnych (sk³adaj¹cych siê z 20 zak³adów) w sektorze mleczarskim. W sektorze miêsnym funkcjonowa³o dziesiêæ przedsiêbiorstw.

28 30 Tiina Saron Po prywatyzacji zak³adów pañstwowych liczba firm produkcyjnych gwa³townie wzros³a. Tabela 3. Struktura i rozwój przedsiêbiorstw w sektorze mleczarskim i miêsnym w latach Liczba zak³adów mleczarskich Brak danych Produkcja surowego mleka (tys. ton) Dostawy do mleczarni (w tys. ton) Liczba zak³adów miêsnych Brak danych Produkcja miêsa (w tys. ton) ród³o: Estoñskie Biuro Statystyczne. W okresie sowieckim struktura gospodarstw rolnych by³a oparta na stadach licz¹cych krów. Taka liczba krów w stadzie wci¹ dominuje w strukturze stad krów mlecznych. Produkcja nadal jest skoncentrowana w du ych przedsiêbiorstwach rolnych. Estonia od d³u szego czasu prowadzi dzia³ania na rzecz polepszenia jakoœci surowego mleka. Przepisy unijne zawieraj¹ bardzo precyzyjne i surowe wymagania dotycz¹ce jakoœci mleka na ca³ej linii produkcyjnej, pocz¹wszy od pozyskiwania surowca, niemniej wysoka jakoœæ surowego mleka jest wa na nie tylko ze wzglêdu na wejœcie Estonii do UE, lecz tak e ma ogromny wp³yw na jakoœæ produktów mlecznych, a w wyniku tego na zwiêkszenie wp³ywów finansowych ze sprzeda y produktów mlecznych. Pierwszy standard dotycz¹cy produkcji surowego mleka ustanowiony w 1994 roku sta³ siê podstaw¹ do klasyfikacji mleka zgodnie z zawartoœci¹ bakterii i komórek somatycznych. Od 1995 roku standard ten obowi¹zuje podczas zakupu surowego mleka.

29 Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów 31 Wykres 1. Jakoœæ surowego mleka (% dostarczonego mleka odpowiedniej klasy jakoœci) W ostatnich latach jakoœæ mleka znacz¹co wzros³a. By³o to mo - liwe dziêki testowaniu jakoœci surowego mleka przez zak³ady oraz udoskonaleniu urz¹dzeñ dojarskich i warunków przechowywania mleka. 97% surowego mleka dostarczanego do zak³adów produkcyjnych spe³nia warunki unijne. Przemys³ mleczarski by³ na ogó³ w lepszym stanie w porównaniu do innych dziedzin sektora przetwórstwa produktów rolnych. Podstawowym problemem estoñskiego sektora mleczarskiego i miêsnego pozostaje spe³nienie warunków dotycz¹cych pomieszczeñ: zapewnienie odpowiednich pomieszczeñ roboczych, magazynów, przebieralni, spe³nienie odpowiednich wymogów dotycz¹cych budowy œcian, okien, sufitów i drzwi oraz u ycie odpowiednich materia³ów wykoñczeniowych na terenie zak³adu produkcyjnego. Wiêkszoœæ zak³adów powsta³a w latach 60. XX wieku z wykorzystaniem materia- ³ów budowlanych i wykoñczeniowych z tego okresu. Stare zak³ady czêsto nie mia³y odpowiednich ch³odni do przechowywania gotowych produktów lub pomieszczeñ do przechowywania materia³ów pomocniczych. Chocia wiele przedsiêbiorstw produkcyjnych w du ym stopniu dostosowa³o siê do nowych potrzeb, jednak najwiêkszym problemem czêsto pozostawa³o rozmieszczenie pokoi, które nie pozwala³o na ci¹g³y proces produkcyjny, co powodowa³o zaka anie produktów.

30 32 Tiina Saron Budowa nowych zak³adów w póÿniejszym okresie zmniejszy³a ten problem, choæ nadal brakowa³o nowoczesnego wyposa enia oraz linii produkcyjnych. Dodatkowo nie by³o spe³niaj¹cego wymogi unijne systemu utylizacyjnego. Chocia niektóre przedsiêbiorstwa mia³y w³asne zak³ady utylizacji, to jednak zagro enia zwi¹zane z biologicznymi odchodami by³y problemem na skalê krajow¹. Niew¹tpliwie wiêcej czynników mia³o wp³yw na rozwój estoñskiego przemys³u spo ywczego. Najwa niejszym jednak zadaniem by³o dostosowanie zak³adów produkcyjnych do wymogów unijnych, co wymaga³o odpowiednich inwestycji. Istnia³a te potrzeba restrukturyzacji ró nych sektorów produkcji ywnoœciowej, by zapewniæ konkurencyjnoœæ oraz wydajnoœæ, uwzglêdniaj¹c oczekiwan¹ produkcjê surowców w miêsnym, a zw³aszcza w mleczarskim sektorze. W 1998 roku system kontroli oparty na HACCP (system analizy zagro eñ i krytycznych punktów kontroli) wdro ono prawie w ca³ym sektorze ywnoœciowym; wiele zak³adów stawia³o wtedy pierwsze kroki przy wdra aniu tego systemu. Sektor mleczarski jako pierwszy zacz¹³ wdra anie systemu samokontroli opartego na systemie HACCP w ramach unijnego projektu PHARE w 1996 roku. Prace te by³y wspierane przez inny projekt PHARE zarz¹dzanie jakoœci¹ w przemyœle miêsnym, rybnym, mleczarskim i piekarskim. G³ównym celem tych projektów by³o podniesienie œwiadomoœci oraz zainteresowania przedsiêbiorców systemami zarz¹dzania jakoœci¹, zgodnymi ze standardami UE, oraz zmian¹ logiki zarz¹dzania. Projekty te skoncentrowa³y siê na systemie HACCP. W obydwu projektach organizacje producentów odgrywa³y wa n¹ rolê. Zespó³ osób prowadz¹cych projekt przeszkoli³ teoretycznie i w praktyce estoñskich ekspertów, dziêki czemu trzy organizacje (Stowarzyszenie Mleczarzy, Stowarzyszenie Masarzy, Stowarzyszenie Piekarzy) mog³y udzielaæ konsultacji i pomocy praktycznej przedsiêbiorstwom. Jeden z ekspertów lokalnych opracowa³ przewodnik po systemie HACCP, zawieraj¹cy praktyczne wskazówki, u³atwiaj¹ce zrozumienie i wdro enie tego systemu w przemyœle ywnoœciowym.

31 Estoñskie doœwiadczenia we wdra aniu i egzekwowaniu przepisów Estoñskie modele modernizacji zak³adów produkcyjnych W 1999 roku przeprowadzono badania w celu ustalenia poziomu dostosowania do wymogów UE oraz zapotrzebowanie inwestycyjne w sektorze przemys³u miêsnego i mleczarskiego. Dane pochodz¹ z kwestionariuszy wype³nianych przez firmy, z wywiadów przeprowadzonych z przedsiêbiorcami oraz z ocen ekspertów. Podobne badania powtórzono w 2000 roku. W badaniach wziê³o udzia³ oko³o 60% przedsiêbiorstw. Spe³nienie wymogów unijnych przez zak³ady mleczarskie i ocena zapotrzebowania inwestycyjnego W 1999 roku tylko jeden zak³ad mleczarski spe³nia³ wymogi unijne w 99%, pozosta³e przedsiêbiorstwa znajdowa³y siê w przedziale 20 70%. Zak³ady o ma³ych mocach produkcyjnych by³y dostosowane najgorzej w 20 25%. Wykres 2. Dostosowanie zak³adów mleczarskich do wymogów unijnych w 1999 roku ród³o: MoA. Ekspertyza. Na podstawie wyników badañ i opinii ekspertów, okreœlono zapotrzebowanie inwestycyjne. Przygotowano prognozy z podzia³em na kategorie oraz osobne prognozy dla zak³adów o du ych i ma³ych mocach produkcyjnych.

32 34 Tiina Saron Z opinii ekspertów wynika³o, e ogólne zapotrzebowanie inwestycyjne dla istniej¹cych zak³adów wynosi³o 65 milionów euro. Podczas oszacowania optymalnego poziomu inwestycji trzeba te braæ pod uwagê istniej¹ce moce produkcyjne. Zgodnie z ocenami ekspertów estoñskie zak³ady mleczarskie mog³y przetwarzaæ od do ton surowego mleka na rok. Na moce produkcyjne mia³a wp³yw wysoka sezonowoœæ (œrednio 1:2). Lecz nawet uwzglêdniaj¹c zarezerwowane dodatkowe moce produkcyjne na okres szczytowy, widaæ, e nadmierne moce produkcyjne stanowi³y oko³o ton. W latach wykorzystanie istniej¹cych mocy produkcyjnych znacznie wzros³o. Dziesiêæ zak³adów, spe³niaj¹cych wymogi unijne, pozyska³o 80% mleka dostarczanego do mleczarni i wykorzysta³o 70% istniej¹cych mocy produkcyjnych w 2001 roku. Przedsiêbiorstwa, które spe³nia³y wymogi unijne w 60%, wykorzysta³y 40% mocy produkcyjnych. Wykres 3. Stopieñ wykorzystania mocy produkcyjnych, udzia³ w rynku surowego mleka oraz zapotrzebowanie inwestycyjne w sektorze mleczarskim w 2001 roku ród³o: MoA. Opinia ekspercka.