Opracowanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Priorytet VIII Regionalne Kadry Gospodarki,

Transkrypt

1 URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO Studium porównawcze polityki gospodarczej, rynku pracy i struktury zatrudnienia Brandenburgii, Berlina i Województwa Lubuskiego 2011 Opracowanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Priorytet VIII Regionalne Kadry Gospodarki, Działanie 8.1 Rozwój Pracowników i Przedsiębiorstw w Regionie.

2 Niniejsze opracowanie zostało przygotowane przez DS CONSULTING Sp. z o.o. z siedzibą w Gdaosku. Poniżej przedstawiono zespół autorski opracowujący Studium porównawcze polityki gospodarczej, rynku pracy i struktury zatrudnienia Brandenburgii, Berlina i województwa lubuskiego. Autorzy: Mariusz Czepczyoski Magdalena Szmytkowska Grzegorz Tomaszewski Łukasz Lichocki Monika Perzanowska Piotr Deska ul. Grunwaldzka 209, Gdaosk fax (58) tel. (58) (58) biuro@dsconsulting.com.pl 2

3 Spis treści 1. Streszczenie analizy Wprowadzenie Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu Porównanie sytuacji społeczno-gospodarczej wraz z elementami prognozy Pogłębione zbadanie zjawisk demograficznych, ich przyczyn i prognoz na badanych obszarach w kontekście ich znaczenia dla rozwoju regionu Kluczowe obszary gospodarki Infrastruktura komunikacyjna Analiza kondycji, kierunków rozwoju oraz struktury zatrudnienia przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem sektora MŚP Atrakcyjnośd dla inwestora system pozyskiwania inwestora Turystyka jako jeden z potencjałów rozwoju Społeczeostwo informacyjne jako czynnik rozwoju regionalnego Porównanie sytuacji społeczno gospodarczej w Berlinie, Brandenburgii i Województwie Lubuskim Diagnoza rynków pracy Województwa Lubuskiego, Brandenburgii i Berlina Analiza popytu i podaży na rynku pracy Kierunki zmian w poziomie i strukturze popytu na pracę Prognozy poziomu i struktury popytu na pracę Podaż na rynku pracy Porównanie poziomu i stopy bezrobocia Porównanie struktury bezrobotnych Procesy migracyjne na tle sytuacji na rynku pracy oraz konsekwencje emigracji zarobkowej dla rynku pracy i gospodarki Integracja i problemy rynku pracy województwa lubuskiego, Berlina i Brandenburgii Procesy integracji rynku pracy na podstawie badao ankietowych Wyzwania rynku pracy na podstawie opinii ekspertów Podsumowanie rynku pracy w Berlinie, Brandenburgii i Województwie Lubuskim

4 6. Porównanie wybranych założeo i instrumentów polityki gospodarczej Analiza systemu edukacji w świetle zmian demograficznych i społecznych regionu Instytucje otoczenia biznesu Porównanie usług rynku pracy Pośrednictwo pracy Poradnictwo zawodowe, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, szkolenia Działalnośd Europejskich Służb Zatrudnienia Realizowanie zadao wynikających z koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego paostw członkowskich UE w zakresie świadczeo dla bezrobotnych Porównanie instrumentów rynku pracy Efekty programów współpracy transgranicznej Województwa Lubuskiego i Brandenburgii Program INTERREG IIIA POLSKA (Województwo Lubuskie) Brandenburgia Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia Fundusz Małych Projektów i Projektów Sieciowych Inne przykłady współpracy transgranicznej Porównanie strategicznych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego Wnioski i rekomendacje Wstęp Analiza SWOT potencjału gospodarczego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy Branże rozwojowe Województwa Lubuskiego Rekomendacje odnośnie możliwości wzmocnienia efektywnej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego regionu Bibliografia Spis tabel i wykresów Wzory narzędzi badawczych wykorzystywanych w badaniu

5 1. Streszczenie analizy Realizując założenia aktualizowanej właśnie Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego czy Lubuskiej Strategii Zatrudnienia na lata , samorząd Województwa Lubuskiego aktywnie działa w sferze wspierania rozwoju przedsiębiorczości i rynku pracy. Szereg działao koncentruje się na możliwościach wykorzystania strategicznej lokalizacji Województwa Lubuskiego, graniczącego z niemieckim regionem Brandenburgii. W sytuacji globalnego spowolnienia gospodarczego, rozwój lokalny i regionalny staje przed licznymi wyzwaniami, które w przypadku regionów przygranicznych nabierają szczególnego, ponadnarodowego wymiaru. Regiony przygraniczne są często z jednej strony mniej lub bardziej peryferyjne wobec głównych centrów społeczno-gospodarczych, z drugiej zaś stają przed możliwościami wynikającymi z lokalnej czy regionalnej współpracy transgranicznej, nieosiągalnymi dla innych, centralnych regionów. Unikatowośd położenia regionów przygranicznych, będących z jednej strony między większymi i trwalszymi strukturami paostwowymi, a z drugiej strony leżące obok innego regionu, często o odmiennej strukturze społeczno-gospodarczej implikuje koniecznośd szukania specyficznych, często niepowtarzalnych ścieżek rozwoju, uwzględniających kulturowe, społeczne i gospodarcze zróżnicowanie najbliższego geograficznie, chod często odległego społecznie zagranicznego regionu. Sąsiadujące z krajem związkowym Brandenburgia i zlokalizowane w bliskości stolicy Niemiec Berlina, Województwo Lubuskie jest przykładem regionu, którego rozwój może byd w znacznej mierze determinowany przez przygraniczne położenie. Lubuskie i Brandenburgia cechują się znacznym podobieostwem, dotyczącym zwłaszcza środowiska przyrodniczego, historii oraz podstawowych trajektorii rozwojowych, lecz różnią się wyraźnie nie tylko strukturami społecznymi i gospodarczymi, ale także uwarunkowaniami i perspektywami rozwoju. Brandenburgia jest wewnętrznie dużo bardziej zróżnicowana niż województwo lubuskie: tereny w pobliżu Berlina mają wyraźny charakter submetropolitalny, natomiast powiaty leżące poza bezpośrednim sąsiedztwem stolicy Niemiec należą w większości do regionów kurczących się, o cechach depopulacji oraz zastoju gospodarczego. Postępująca integracja krajów Unii Europejskiej, w tym otwarcie granic oraz rynku pracy, powinno prowadzid do wzmocnienia integracji społecznej i gospodarczej przygranicznych regionów, w tym Lubuskiego i Brandenburgii, ograniczanej w pewnym stopniu przez różnice kulturowe. Prace w ramach niniejszego Studium porównawczego koncentrowały się na opracowaniu diagnozy sytuacji społeczno gospodarczej i rynku pracy oraz porównaniu planowanych 5

6 kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego, aby zwiększyd poziom wzajemnej wiedzy o regionach, oraz zidentyfikowad podobieostwa, różnice, aktualny poziom integracji. Obszernym tematem analiz jest również rynek pracy, szczególnie od otwarcia niemieckiego rynku pracy dla pracowników z Polski od 1 maja 2011 roku. Niewątpliwą korzyścią dla polskich pracowników jest możliwośd znalezienia atrakcyjnego zatrudnienia w Niemczech. Z drugiej strony, migracja zarobkowa może spowodowad deficyt pracowników, których chcieliby zatrudnid polscy przedsiębiorcy, co dotyczy szczególnie grupy wysoko wykwalifikowanych specjalistów, np. lekarzy i informatyków. Województwo Lubuskie z Regionem Stołecznym Berlina oraz Krajem Związkowym Brandenburgia łączą zarówno związki o charakterze konkurencyjnym, jak i komplementarnym. W kilku aspektach regiony, zwłaszcza Brandenburgia i Lubuskie, mogą konkurowad ze sobą na polu inwestycji przemysłowych, atrakcyjności rezydencjalnej, rekreacji i aktywnej turystyki czy logistyki. W wielu natomiast innych sektorach regiony po obu stornach Odry i Nysy mogą się uzupełniad i czerpad obopólne korzyści z sąsiedztwa. Do tych obszarów możliwej konwergencji można zaliczyd edukację, zwłaszcza wyższą, energetykę, badania i rozwój, turystykę historyczną i liczne usługi. Od 1 maja 2011 roku niemiecki rynek pracy jest otwarty dla Polaków, przy czym likwidacja tej bariery może implikowad zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla gospodarki Województwa Lubuskiego. Niewątpliwą korzyścią jest możliwośd znalezienia zatrudnienia na relatywnie atrakcyjnych warunkach za granicą, w sytuacji ograniczonej dostępności miejsc pracy w Polsce. Z drugiej strony, drenaż zasobów ludzkich spowodowany migracją zarobkową może spowodowad deficyt pracowników, których chcieliby zatrudnid polscy przedsiębiorcy. Dotyczy to szczególnie grupy wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Niemieckie przedsiębiorstwa zgłaszają zapotrzebowanie np. na polskich lekarzy i informatyków, najchętniej władających językiem niemieckim, a więc przedstawicieli profesji, w których polskie firmy również zgłaszają deficyt wartościowych pracowników. Należy wskazad, że w pierwszych miesiącach po otwarciu niemieckiego rynku pracy nie odnotowano znacznego odpływu pracowników z Województwa Lubuskiego do Niemiec. Sytuacja w regionach jest w znacznej mierze determinowana przez strukturę i procesy demograficzne, zaś ich analiza pozwala na wskazanie tych tendencji, które mogą w najbliższej przyszłości poważnie wpłynąd na sytuację lokalnych i regionalnych gospodarek, w tym rynków pracy. Pod względem przyrostu naturalnego zdecydowanie najlepszą sytuacją charakteryzuje się województwo lubuskie, gdzie nie tylko notuje się przewagę liczby urodzeo nad liczbą zgonów, ale również obserwuje się większą dynamikę przyrostu naturalnego. Również pozytywny trend zarysowuje się w Berlinie, gdzie od 2007 roku występuje przyrost naturalny. Na tle Berlina i Lubuskiego negatywnie kształtuje się sytuacja Brandenburgii, gdzie notuje się nie tylko ubytek naturalny, ale też dalsze pogłębianie się tego trendu. Oznacza to, że za kilkanaście lat na lokalny 6

7 rynek pracy będzie wchodziło coraz mniej osób w wieku produkcyjnym, a to w kontekście postępującego się starzenia społeczeostwa, spowoduje poważne nasilenie problemów związanych z kwestią świadczeo społecznych, w tym głównie emerytalnych. Taka sytuacja demograficzna może byd natomiast pozytywna dla mieszkaoców województwa lubuskiego, którzy, dysponując wykształceniem bądź kwalifikacjami poszukiwanymi na rynku pracy Brandenburgii, mogą mied duże szanse zdobycia pracy w Niemczech. W badanym okresie region lubuski charakteryzował się odpływem migracyjnym, przy czym skala tego zjawiska znacznie zmniejszyła się po roku W 2010 roku w Województwie Lubuskim nastąpiło zrównoważenie salda migracji zagranicznej. Decyzję o emigracji podejmują z reguły osoby stosunkowo młode, aktywne i gotowe podjąd ryzyko zmiany miejsca zamieszkania dla osiągnięcia celu, jakim jest zdobycie pracy i środków, które wpłyną na poprawę warunków życia. To oznacza, że problem migracji może mied negatywne konsekwencje społeczne i gospodarcze dla regionu lubuskiego. Brak perspektyw na lokalnym rynku pracy będzie tzw. czynnikiem wypychającym, tym bardziej, że sąsiedni region niemiecka Brandenburgia i inne wschodnie landy dysponują atrakcyjną ofertą na rynku nieruchomości, bardziej korzystnym systemem ubezpieczeo i świadczeo społecznych i mogą stad się alternatywą dla młodych rodzin z regionu lubuskiego. Problemy z odpływem migracyjnym, z jakim zmaga się Brandenburgia, mogą sprawid, że władze landu lub mniejszych jednostek administracyjnych, zdecydują się na przeprowadzenie interwencji publicznej, na przykład w postaci kampanii informacyjnej i reklamowej, której celem będzie zachęcenie mieszkaoców regionów ościennych do zamieszkania i otwierania działalności gospodarczej na ich terytorium. Warto mied taką świadomośd i zawczasu podjąd kroki na rzecz rozwoju edukacji i szkoleo zawodowych dopasowanych do potrzeb regionu lubuskiego, kreowania atrakcyjności inwestycyjnej oraz pobudzania indywidualnej przedsiębiorczości tak, by oferowane miejsca pracy były atrakcyjne dla mieszkaoców i zatrzymały ich odpływ w poszukiwaniu lepszych warunków do życia. Przyszłośd demograficzna badanych regionów może byd oceniana przez pryzmat przygotowywanych przez narodowe urzędy Polski i Niemiec prognoz demograficznych. Najlepiej, chod nie znaczy to, że korzystnie, prezentuje się województwo lubuskie, gdzie prognozuje się spadek liczby ludności w roku 2030 o 2,7%. W najmniej komfortowej sytuacji znajduje się Brandenburgia, gdzie już za 20 lat szacuje się spadek liczby ludności o niemal 10% i, co bardziej niepokojące, przyspieszenie spadku w kolejnych latach (o kolejne 25%). Pesymistycznie w badanych trzech regionach, ale szczególnie w Brandenburgii, rysuje się prognoza zmian wskaźnika obciążenia demograficznego, oznaczająca w szczególności negatywne relacje pomiędzy osobami w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym. Z pewnością trzeba będzie się liczyd z próbami interwencji ze strony władz lokalnych i regionalnych, a jednym 7

8 z narzędzi takiej interwencji może byd polityka formułowania zachęt do osiedlania się, kierowana do mieszkaoców zachodnich regionów Polski, w tym województwa lubuskiego. Struktury i procesy gospodarcze są w znacznej mierze powiązane i współzależne od sytuacji demograficznej regionu, wpływającej na jego możliwości i ograniczenia rozwoju. Struktura zatrudnienia w każdym z regionów wyraźnie się różni, wskazując na dominujący charakter poszczególnych obszarów. Berlin, jako duża europejska metropolia wyróżnia się bardzo wysokim wskaźnikiem zatrudnienia w usługach. Należy również zwrócid uwagę na fakt dośd dużego udziału działalności związanej z produkcją przemysłową w Lubuskiem i Brandenburgii. W przypadku województwa lubuskiego co trzecia osoba pracuje w sektorze przemysłowym a udział pracujących w tym sektorze nadal rośnie. W Brandenburgii, podobnie jak w innych landach wschodnioniemieckich, po zjednoczeniu Niemiec nastąpiło ożywienie gospodarcze, zwłaszcza w sferze infrastruktury. Ostatnie lata wskazują jednak na pewne oznaki stagnacji, w szczególności na niską konkurencyjnośd w stosunku do zachodnich części Niemiec. Podstawowe ogólne wskaźniki ekonomiczne, takie jak PKB, dochód czy zarobki, przy uwzględnieniu tych samych jednostek, pokazują bardzo wyraźne dysproporcje pomiędzy Polską i Niemcami, nawet, jeśli porównujemy z relatywnie niezamożnymi regionami RFN. Te różnice w części niwelowane są niższymi kosztami życia w Polsce i stają się już obecnie ważnym motorem przemian społecznych i gospodarczych analizowanych regionów. Różnice te będą najprawdopodobniej zmniejszały się w najbliższych latach, ale są one ważnym czynnikiem wzmacniającym konkurencyjnośd Województwa Lubuskiego w transgraniczych wymianach towarowych i rynku pracy. Struktura gospodarek w każdym z analizowanych regionów jest specyficzna i w znacznej mierze unikatowa, można jednakże wyróżnid kilka zasadniczych klastrów gospodarczych, charakterystycznych dla poszczególnych obszarów: Klaster metalurgiczno-maszynowy opiera się przede wszystkim o huty i zakłady przetwórstwa metali w Brandenburgii, a w przypadku Województwa Lubuskiego na firmach zrzeszonych w ramach klastra metalowego w aglomeracji Gorzowa Wlkp. Klaster produkcji środków transportu, w tym kolejowego, samochodowego i lotniczego, występuje niemal wyłącznie w Brandenburgii Klaster logistyczny, bazujący na wielkich centrach logistycznych położonych w sąsiedztwie autostradowej obwodnicy Berlina Klaster informatyczny i medialny, będący jedną ze sztandarowych branż Berlina Klaster naukowy bazuje niemal w całości na uczelniach Berlina, bezsprzecznie dominujących w regionie, przy znaczącym udziale mniejszych uczelni Brandenburgii i Lubuskiego 8

9 Klaster energetyczny, na który składają się elektrownie południowej Brandenburgii, sieci energetyczne oraz zakłady produkujące urządzenia do wytarzania energii, w tym solarnej Klaster medyczny, opiera się na klinikach Berlina oraz instytutach badawczowdrożeniowych, firmach farmaceutycznych Berlina, Brandenburgii i Województwa Lubuskiego Klaster rolno-spożywczy, skupiający produkcję oraz przetwórstwo spożywcze jest w znacznej mierze rozwinięty w Lubuskim oraz, w mniejszym stopniu, Brandenburgii Klaster turystyczny jest bardzo istotnym składnikiem rozwoju w każdym z analizowanych regionów, chod przybiera on wyraźnie inną formę w Berlinie (masowa turystyka miejska, w znacznej mierze zagraniczna), Poczdamie (krajowa i zagraniczna turystyka historyczna) oraz Brandenburgii i Województwie Lubuskim, gdzie dominuje krajowa rekreacja i turystyka przyrodnicza oraz krajoznawcza. System transportowy analizowanego regionu składa się wyraźnie z dwóch odrębnych podsystemów: polskiego i niemieckiego. Każdy zorientowany jest na połączenia z innymi obszarami własnego paostwa. Systemy te są połączone jedynie w kilku miejscach (przejścia graniczne i mosty), ale nie można mówid o w pełni zintegrowanym systemie transportu czy komunikacji. Jedynie lotniska Berlina pełnią funkcje transgraniczne, obsługując znaczną cześd ruchu lotniczego Województwa Lubuskiego. System pozyskiwania inwestorów jest zdecydowanie najlepiej rozwinięty w Niemczech, a zwłaszcza w Berlinie, gdzie władze lokalne przykładają niezwykle dużą rolę do pozyskiwania przedsiębiorców, w tym z zagranicy, także z Polski. Stwarzane w Berlinie, a także w Brandenburgii, zachęty dla inwestorów należą do najkorzystniejszych w Europie. Wydaje się jednak, że zbyt wielka waga jest przykładana do pozyskiwania przedsiębiorczych emigrantów, którzy mogą, po wykorzystaniu systemu ulg i zachęt, przenieśd się w inne miejsce, niż do umacniania lokalnych zachowao przedsiębiorczych. Dodatkowo także, efekty tych hojnych i dogodnych warunków inwestycyjnych w niewielkim stopniu przekładają się na wzrost gospodarczy Berlina, charakteryzującego się w tym względzie luką w stosunku do innych dużych miast niemieckich. Rozwój społeczeostwa informacyjnego, mierzony dostępem do szerokopasmowego internetu nie jest czynnikiem zasadniczo różnicującym regiony. W sytuacji dużej niepewności w globalnej gospodarce, w szczególności strukturalne problemy ekonomiczne paostw strefy euro powodują, że przygotowywane prognozy gospodarcze obarczone mogą byd znacznym marginesem błędu. Mimo to, bazując na analizie aktualnego potencjału regionów i uwarunkowaniach zewnętrznych można natomiast wskazad pewne mniej 9

10 lub bardziej wyraziste tendencje przemian, które najprawdopodobniej będą kontynuowane w przyszłości. W przypadku badanego obszaru można do nich zaliczyd: Postępującą deindustrializację Berlina, związaną z zamykaniem istniejących na terenie miasta zakładów przemysłu przetwórczego Rozwój innowacyjnych sektorów badawczo-produkcyjnych w Berlinie i jego sąsiedztwie, związanych między innymi z Life Sciences, IT, nanotechnologiami i mediami Rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu w regionie po obu stronach Odry i Nysy, w tym środków transportu, energetycznego, metalurgicznego Dalszy rozwój turystyki krótko pobytowej (miejskiej) w Berlinie oraz różnych form turystyki rekreacyjnej i pobytowej w Brandenburgii i Województwie Lubuskim Wzrost dostępności komunikacyjnej regionu, wynikający z jednej strony z otwarcia dużego lotniska BBI oraz budowy systemu autostrad w Polsce i wynikający z tego rozwój logistyki Peryferyzacja terenów Brandenburgii położonych dalej od Berlina oraz umacnianie bipolarnej struktury gospodarczej Województwa Lubuskiego Porównanie informacji statystycznych oraz zawartych w opracowaniach dotyczących regionalnych rynków pracy regionu lubuskiego, Brandenburgii i Berlina, prowadzi do wniosku, że pod wieloma względami rynki te są dośd podobne, chod jednocześnie charakteryzują je pewne cechy, które stanowią istotne różnice. Berlin, jako szczególna przestrzeo czyli obszar metropolitalny i jedno z najważniejszych miast Europy, wykazuje z kolei szereg odmiennych charakterystyk od otaczającego go obszaru landu Brandenburgii i oddalonego nieco regionu lubuskiego. Wszystkie analizowane obszary notują wzrost liczby pracujących. W przypadku landów niemieckich, od 2005 roku następuje stabilny przyrost, natomiast województwo lubuskie zareagowało w pewien sposób na kryzys, z którym zmagają się paostwa europejskie od 2008 roku. Warto jednak zaznaczyd, że zgodnie z ostatnimi dostępnymi danymi statystycznymi, region lubuski notuje szczególnie wysokie tempo przyrostu liczby pracujących. To bardzo pozytywny syndrom, który może oznaczad, że mimo pewnych problemów, które niesie za sobą kryzys (większa ostrożnośd w podejmowaniu nowych inwestycji, wstrzymanie decyzji o zatrudnianiu nowych pracowników, problemy z płynnością finansową), region lubuski cechuje stabilnośd i odpornośd na wahania koniunkturalne w gospodarce. Porównanie struktury przeciętnego zatrudnienia według rodzajów działalności społecznogospodarczej miało na celu wskazanie tych branż, które w poszczególnych regionach cechują się największą dynamiką wzrostu lub największym spadkiem. Wynika z niego, że w Berlinie najlepiej 10

11 rozwijają się branże wymagające wysokich kwalifikacji i wyższego wykształcenia, co jest typowe dla wielkich współczesnych miast. Z kolei w Brandenburgii największe zmiany dotyczą branż z zakresu usług nierynkowych (edukacja, administracja) oraz sektora finansowoubezpieczeniowego. W województwie lubuskim najwyższy przyrost zatrudnienia dotyczy działalności w zakresie: usług administrowania, budownictwa oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej. Regres z kolei przeżywają tu branże związane z działalnością finansową i ubezpieczeniową oraz informacją i komunikacją, co jest pewnym sygnałem stagnowania gospodarki w rozwoju nowoczesnych usług rynkowych. Spowolnienie dotyczy także opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, co może byd rezultatem ograniczania kosztów funkcjonowania, poprzez m.in. redukcję zatrudnienia. W Brandenburgii problemem jest regres zatrudnienia w branżach związanych z działalnością naukową, informacją i komunikacją oraz działalnością związaną z rynkiem nieruchomości, co może byd sygnałem stagnacji w rozwoju usług wyższego rzędu, cechujących konkurencyjne regiony. W Berlinie zaznacza się z kolei redukcja zatrudnienia w branżach typowo przemysłowych i produkcyjnych, co po raz kolejny świadczy o tym, że jest nowoczesnym miastem postindustrialnym, z rozwiniętym sektorem nowoczesnych usług rynkowych oraz usług nierynkowych wyższego rzędu. Bezrobocie we wszystkich porównywanych regionach przekracza 10%, chod należy zwrócid uwagę na malejący trend tego zjawiska. Największą dynamikę spadku notuje województwo lubuskie, chod w roku 2008 nastąpił wzrost udziału bezrobotnych, na który z pewnością miał wpływ kryzys gospodarczy i związane z nim ograniczenia w inwestycjach oraz zatrudnieniu. Omawiane regiony podlegają przemianom, które można w większości uznad za pozytywne i optymistyczne w kontekście dalszego rozwoju, a także w przypadku landów niemieckich szans zaistnienia na nim polskich obywateli. Przebieg i tendencje procesów kształtujących regionalne rynki pracy, takich jak: rosnąca liczba pracujących i aktywnych zawodowo, spadający poziom bezrobocia czy generalnie dobra kondycja gospodarcza regionów, można określid jako stymulujące i wpływające na poprawę sytuacji na rynku pracy. Do negatywnych aspektów owych przemian należy rosnący odsetek osób starszych wśród osób bezrobotnych oraz znaczący udział populacji biernej zawodowo, który z czasem może wymagad coraz większych nakładów paostwowych na realizację świadczeo społecznych i pomocy społecznej. Poprawiająca się kondycja gospodarcza Brandenburgii oraz Berlina (z jego rolą ośrodka stołecznego i metropolitalnego), przewaga pozytywnych procesów kształtujących rynek pracy, atrakcyjna ekonomicznie oferta na rynku mieszkaniowym oraz deklarowane przez władze lokalne i regionalne otwarcie na migrantów z Polski sprawiają, że może nastąpid rzeczywiste otwarcie regionów i napływ Polaków, którzy z pewnością wpłyną na poprawę sytuacji demograficznej (napływ młodych rodzin i osób mobilnych, poszukujących pracy) i przyczynią się do dalszego rozwoju, szczególnie landu Brandenburgii. Trzeba się wówczas jednak liczyd z problemami demograficznymi, które dotknęłyby region lubuski, prowadząc do pogłębienia ujemnego salda migracji, a z czasem również do ubytku naturalnego. 11

12 Polityka gospodarcza Berlina, Brandenburgii oraz województwa lubuskiego wyraźnie się od siebie różni, zarówno w określaniu celów i założeo polityki, jak i metod ich realizacji. Różnice te mogą przyczyniad się do wzrostu konkurencyjności poszczególnych regionów, mogą też stad się bazą studiów przypadku i wzorców, z których, po odpowiedniej adaptacji, mogą korzystad samorządy różnych szczebli. Systemy edukacji w Polsce i Niemczech, poza zasadniczą zbieżnością, wykazują też wiele cech odmiennych. Różnice te skupiają się przede wszystkim na wczesnym i systematycznym poradnictwie kierunkowym i zawodowym w szkołach niemieckich, gdzie uczniowie, jak się wydaje, są lepiej i bardziej świadomi swoich wyborów zawodowych. W Niemczech także wybory kierunkowe i zawodowe dokonywane są przez uczniów i rodziców znacznie wcześniej niż w Polsce, przy czym wybór profilu czy szkoły przez 13-latka może w znacznym stopniu ograniczad możliwości jego dalszego kształcenia. Mniejsze nakierowanie zawodowe w Polsce może także przyczyniad się do większej elastyczności absolwentów na rynku pracy, którzy muszą się dopasowywad do aktualnych wymagao i oczekiwao pracodawców. Z drugiej jednak strony, jak się wydaje, system niemiecki pozwala na lepsze przygotowanie i bardziej racjonalne wybory edukacyjne, przyczyniające się do lepszego dopasowania możliwości i oczekiwao absolwentów do oferty rynku pracy. Względny wskaźnik liczby studentów wyższych uczelni na mieszkaoców w województwie lubuskim w 2005 roku, podobnie jak w innych regionach w Polsce, był wysoki i przekraczający średnie wskaźniki dla Niemiec, będąc przy tym porównywalny z wartościami typowymi dla wielkich ośrodków akademickich jak Berlin i znacznie przewyższając dane dla Brandenburgii. W kolejnych latach zauważalny jest wyraźny, postępujący spadek liczby studentów na mieszkaoców w województwie lubuskim i obecnie jest on najniższy w Polsce. Spadek ten, charakterystyczny dla całego kraju, nie wydaje się byd wyłącznie konsekwencją wchodzących w etap wyższej edukacji roczników niżu demograficznego, lecz w znacznym stopniu zdaje się wynikad z przewartościowao ścieżek rozwoju zawodowego, bardziej świadomych i odpowiedzialnych decyzji oraz ograniczaniem popularności mitu dyplomu wyższej uczelni jako gwarancji dobrej pracy. Instytucje otoczenia biznesu występują po obu stronach Odry i Nysy Łużyckiej, przy czym te po zachodniej stronie wydają się byd bardziej aktywne, co wynika w dużej mierze z większej dostępności do środków finansowych, umożliwiających podejmowanie wielostronnych i byd może skuteczniejszych działao wspierających rozwój przedsiębiorczości w regionie. Systemy usług i instrumentów rynków pracy są w swoich podstawowych zasadach zbieżne. Zarówno w Polsce, jak i w Niemczech, instytucje rynku pracy mają takie same lub bardzo zbliżone cele oraz narzędzia, zaś zasadnicza różnica leży znów w wielkości nakładów przeznaczanych na usługi rynku. 12

13 W celu podsumowania rozważao dotyczących regionów, przygotowano analizę SWOT potencjału społeczno-gospodarczego. Do wybranych silnych stron Berlina (BE), Brandenburgii (BB) i województwa lubuskiego (WL) należą: Dogodne położenie komunikacyjne na międzynarodowych korytarzach transportowych i dogodna infrastruktura komunikacyjna - autostrada, kolej (BE, BB, WL), chod przy złym stanie technicznym (WL) Relatywnie niski poziom płac i dostępnośd siły roboczej (WL) Duża potencjalna dostępnośd gruntów i relatywnie niskie ceny gruntu (BB, WL) Wykreowane dominujące branże gospodarki z zarysowanymi strukturami klastrowymi Walory krajobrazowe, przyciągające turystów i mieszkaoców Znaczący potencjał demograficzny, kulturowy i gospodarczy metropolii (BE) Sprawny system komunikacji publicznej, zwłaszcza kolejowej (BB, BE) Rozwinięty system wsparcia dla inwestorów Do słabych stron można zaliczyd: Peryferyjne położenie wobec głównych centrów gospodarczych paostwa Słaby system komunikacji publicznej, w tym między głównymi centrami gospodarczymi regionu (WL) Silna krajowa konkurencja w aspekcie pozyskiwania inwestorów zewnętrznych Mała gęstośd zaludnienia na obszarach peryferyjnych, ograniczająca opłacalnośd rozwoju infrastruktury (BB, WL) Ogólnie przeciętna kondycja finansowa i gospodarcza regionu Brak silnej grupy lokalnych i regionalnych liderów (lokomotyw) gospodarczych Negatywne procesy demograficzne oraz zastane struktury społeczne, o niewielkiej elastyczności i mobilności (BB) Podstawowe szanse rozwojowe regionów to: Wykorzystanie środków zewnętrznych dla kontynuacji rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, ułatwiającej lepsze połączenie regionu z innymi ważnymi centrami gospodarczymi Położenie nacisku instytucji edukacyjnych na wzrost wykształcenia ukierunkowanego na priorytetowe branże Kontynuacja wzrostu firm, które wcześniej zainwestowały w regionie 13

14 Pozyskanie i rozwój nowych inwestycji, zwłaszcza w nowoczesnych, innowacyjnych i kreatywnych branżach priorytetowych Poprawa koniunktury światowej, w tym Niemiec, a w szczególności Berlina, zwłaszcza w branżach kluczowych Odwrócenie negatywnych trendów demograficznych, wzrost atrakcyjności rezydencjalnej regionu (BB) Do głównych zagrożeo można zaliczyd: Zwiększanie przewagi konkurencyjnej alternatywnych lokalizacji inwestycyjnych Wzrost wynagrodzeo, jako czynnik ograniczenia konkurencyjności Wzrost cen nieruchomości Niekorzystne dla inwestorów i mieszkaoców zmiany prawne Pogorszenie sytuacji makroekonomicznej, pogłębiający się kryzys i potencjalny rozpad strefy euro Brak zrównoważenia rozwoju gospodarczego i dynamiczny rozwój branż, hamujący lub uniemożliwiający wzrost innych sektorów konflikty branżowe (np. turystyka / przemysł; transport / mieszkalnictwo i inne) Dalsza przyspieszona depopulacja regionu oraz narastanie konfliktów etnicznych i nacjonalistycznych (BB, BE) Załamanie się systemu wsparcia dla inwestorów i odpływ inwestycji z regionu Zaproponowano również szereg ogólnych i szczegółowych rekomendacji dla władz lokalnych, instytucji rynku pracy, edukacji a nawet pracodawców i pracowników, spośród których można wymienid: Regularne badania i monitoring sytuacji społeczno - gospodarczej w sąsiednich regionach Kontynuacja działao w celu wzmocnienia integracji transportowej i lepsze wykorzystanie korytarzy transportowych Promocja nauki języka niemieckiego i kultury niemieckiej w celu ograniczania wzajemnej nieufności Lepsze dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb regionalnego i transgranicznego rynku pracy Intensyfikacja współpracy między instytucjami rynku pracy i edukacji oraz dbałośd o rozwój ścieżki kariery zawodowej (przekwalifikowanie, elastycznośd) Rozwój gospodarki w oparciu o istniejące po obu stronach Odry i Nysy Łużyckiej klastry 14

15 Wspieranie modeli umożliwiających podejmowanie pracy w innych regionach, w tym w Niemczech, przy jednoczesnym zamieszkaniu na terenie województwa lubuskiego, poprzez usprawnianie dojazdów do pracy Wskazano również sektory województwa lubuskiego, które obecnie lub w przyszłości mogą wpłynąd szczególnie istotnie na rozwój regionu. Wśród sektorów wskazano również te, których potencjał wzrostowy zależny jest wprost od wykorzystania uwarunkowao społecznoekonomicznych sąsiednich regionów w Niemczech. Lista ta obejmuje: Mechanika, maszynoznawstwo, produkcja maszyn i urządzeo, przemysł motoryzacyjny, budowa kolei, telematyka Przemysł drzewny i meblarski Budownictwo, w tym infrastruktury komunikacyjnej, ale także remonty i renowacje Wsparcie techniczne i operacyjne sektora medycznego, w tym technicy medyczni, niższy personel medyczny, laboranci Nowoczesne, ekologiczne rolnictwo, połączone z marketingiem i przedsiębiorczością Logistyka, transport i magazynowanie Call Centers Technologie informatyczne, komputeryzacja, obsługa sieci i serwerów Energetyka, a w szczególności pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych Life sciences, wraz z biomedycyną i biofizyką Mikrotechnologie / Enabling Technologies (technika laserowa, nanotechnologia, optyka) Opieka społeczna, a w szczególności opieka nad osobami starszymi Obsługa ruchu turystycznego, zarządzanie sportem, rekreacja Lubuskie, Brandenburgia i Berlin mają już obecnie szereg pozytywnych doświadczeo we współpracy. Nie do kooca wykorzystywaną możliwością dla gospodarek obu krajów jest funkcjonowanie pośrednictwa pracy w ramach Europejskich Służb Zatrudnienia. Przeprowadzone badania ankietowe oraz dane statystyczne potwierdzają jednak integrację rynków pracy. W większym stopniu polscy pracownicy wykorzystują możliwośd zatrudnienia w Niemczech niż niemieccy w Polsce (w tym w województwie lubuskim), jednak należy wyraźnie stwierdzid, że transfer pracowników jest dwustronny. Zarówno badania ankietowe, jak i przeprowadzone wywiady z przedstawicielami instytucji rynku pracy i wyższych uczelni wskazują, że jedną z barier dla większego stopnia integracji jest bariera językowa, w pewnym stopniu również biurokracja. 15

16 Wymierne efekty uzyskuje się również w zakresie programów współpracy transgranicznej Województwa Lubuskiego i Brandenburgii. Oprócz rzeczywistych efektów, jak zbudowana infrastruktura drogowa, sportowa, turystyczna, ważny jest tu sam fakt rozwijania wzajemnych kontaktów, przestawienia ich do formy poszukiwania wspólnych celów, rozwiązywania wspólnych problemów. Realizowane na obszarze Województwa Lubuskiego i Brandenburgii i współfinansowane ze środków UE programy: INTERREG IIIA oraz Program Operacyjny EWT Polska (Województwo Lubuskie) - Kraj Związkowy Brandenburgia , są prezentowane jako wzorcowe przykłady rzeczywistego zaangażowania nie tylko instytucji, ale przede wszystkim mieszkaoców obu współpracujących regionów. W warunkach gospodarczych, nigdy nie uniknie się sytuacji konkurencji. Z punktu widzenia instytucji reprezentujących regiony przygraniczne istotne jest natomiast, aby znaleźd takie obszary, gdzie wzajemna współpraca stanie się komplementarna, uzyskany zostanie efekt synergii i aktywne działania dla wsparcia osób i przedsiębiorców w ramach zidentyfikowanych obszarów. Zaprezentowane Studium potwierdza zasadnośd dalszej współpracy transgranicznej Województwa Lubuskiego, Brandenburgii i Berlina, czego efektem będzie wzmocnienie integracji gospodarek, w tym rynku pracy, instytucji i codziennych kontaktów mieszkaoców. 16

17 Die Selbstverwaltung der Woiwodschaft Lubuskie fördert aktiv die Entwicklung unternehmerischer Aktivitäten und des Arbeitsmarkts bei der Durchführung der gerade aktualisierten Entwicklungsstrategie der Woiwodschaft Lubuskie (Lebus) oder der Beschäftigungsstrategie in Lubuskie für die Jahre Mehrere Handlungen konzentrieren sich darauf, die Möglichkeiten, die die strategische Lage der an der Grenze zu Brandenburg liegenden Woiwodschaft Lubuskie bietet, auszunutzen. Angesichts des vorhersehbaren globalen Konjunkturrückgangs steht die Lokal- und Regionalentwicklung vor zahlreichen Herausforderungen, die in den grenznahen Gebieten von besonderer, übernationaler Bedeutung sind. Die Grenzregionen sind sowohl gegenüber den gesellschaftlichen und wirtschaftlichen Zentren mehr oder weniger Randgebiete als auch verfügen sie über Möglichkeiten, die sich aus lokaler oder regionaler, grenzüberschreitender Zusammenarbeit ergeben, die für die anderen, zentral gelegenen Regionen unerreichbar ist. Die einzigartige Lage der Grenzregionen, die einerseits zwischen größeren und stärkeren Staatsstrukturen und andererseits neben einer anderen Region liegen, die oft eine vollkommen andere gesellschaftlich-wirtschaftliche Struktur hat, impliziert die Notwendigkeit, spezifische, oft unwiederholbare Entwicklungspfade zu suchen, die die kulturelle, gesellschaftliche und wirtschaftliche Unterschiedlichkeit der geografisch nahen, allerdings gesellschaftlich entfernten ausländischen Region berücksichtigen. Die Woiwodschaft Lubuskie, die an das Bundesland Brandenburg grenzt und nahe der Bundeshauptstadt Berlin liegt, ist ein Beispiel für eine Region, deren Entwicklung in großem Maße durch die grenznahe Lage determiniert werden kann. Lubuskie und Brandenburg sind durch erhebliche Ähnlichkeit gekennzeichnet, besonders in Bezug auf die Umwelt, die Geschichte und die grundlegenden Entwicklungsverläufe. Sie unterscheiden sich jedoch deutlich nicht nur durch Gesellschafts- und Wirtschaftsstrukturen, sondern auch durch Entwicklungsbedingungen und -perspektiven. Brandenburg ist in seiner Binnenstruktur viel differenzierter als die Woiwodschaft Lubuskie: Die Gebiete in der Nähe von Berlin haben deutlich den Charakter einer Metropolregion, die Landkreise außerhalb der direkten Nachbarschaft Berlins gehören dagegen meistens zu den schrumpfenden Regionen mit den Eigenschaften einer Entvölkerung und eines wirtschaftlichen Stillstands. Die fortschreitende Integration der EU-Länder, darunter die Grenz- und Arbeitsmarktöffnung soll zur Intensivierung der gesellschaftlichen und wirtschaftlichen Integration der grenznahen Regionen führen, darunter Lubuskie und Brandenburg. Diese Integration ist jedoch in gewissem Ausmaß durch Kulturdifferenzen eingeschränkt. Die Arbeiten im Rahmen der vorliegenden Vergleichsstudie konzentrierten sich auf die Erarbeitung einer Diagnose der gesellschaftlich-wirtschaftlichen Situation und des Arbeitsmarkts und auf den Vergleich der geplanten Richtungen der gesellschaftlichwirtschaftlichen Entwicklung, um das Niveau der gegenseitigen Kenntnis der Regionen zu steigern und die Ähnlichkeiten, die Unterschiede und den aktuellen Integrationslevel zu identifizieren. Unter den Analysen ist auch der Arbeitsmarkt ein umfangreiches Thema, besonders seit der Öffnung des deutschen Arbeitsmarkts für Arbeitskräfte aus Polen am 1. Mai Zweifelsohne ist die Möglichkeit, eine günstige Beschäftigung in Deutschland zu finden, für die polnischen 17

18 Arbeitskräfte von Vorteil. Andererseits kann die Arbeitsmigration zu einem Mangel an Arbeitskräften beitragen, die die polnischen Unternehmer anstellen möchten. Dies betrifft hochqualifizierte Spezialisten, z. B. Ärzte, Informatiker. Kontakte, die die Woiwodschaft Lubuskie mit der Hauptstadtregion Berlin und dem Bundesland Brandenburg verbinden, haben sowohl einen Wettbewerbs- als auch einen komplementären Charakter. In einigen Aspekten können die Regionen, besonders Brandenburg und Lubuskie im Bereich der Industrieinvestitionen, der Wohnattraktivität, der Erholung und aktiven Touristik und der Logistik zueinander in Konkurrenz stehen. In vielen anderen Bereichen können sich die Regionen beiderseits der Oder und Neiße ergänzen und von der Nachbarschaft profitieren. Zu den Bereichen einer möglichen Konvergenz kann man Bildung, besonders die Hochschulausbildung, Energiewirtschaft, Forschung und Entwicklung, historische Touristik und zahlreiche Dienstleistungen zählen. Seit dem 1. Mai 2011 steht der deutsche Arbeitsmarkt für polnische Staatsbürger offen. Die Abschaffung dieser Beschränkung kann sowohl positive als auch negative Auswirkungen für die Wirtschaft der Woiwodschaft Lubuskie implizieren. Die Möglichkeit, eine Beschäftigung unter relativ günstigen Bedingungen im Ausland zu finden, ist angesichts des begrenzten Stellenangebots in Polen ein unbestreitbarer Vorteil. Andererseits kann die Abwanderung der fähigsten Kräfte zu einem Fachkräftemangel führen, die die polnischen Unternehmen anstellen möchten. Dies betrifft die Gruppen hochqualifizierter Spezialisten. Deutsche Unternehmen melden Stellenangebote, z. B. für polnische Ärzte und Informatiker, am liebsten, wenn diese über Deutschkenntnisse verfügen, also für die Berufsgruppen, bei denen die polnischen Firmen auch einen Mangel an Fachkräften melden. Es ist darauf hinzuweisen, dass in den ersten Monaten nach der Öffnung des deutschen Arbeitsmarkts keine beträchtliche Abwanderung der Arbeitskräfte aus der Woiwodschaft Lubuskie nach Deutschland verzeichnet wurde. Die Situation in Regionen wird weitgehend durch die Struktur und die demografischen Prozesse beeinflusst und ihre Analyse erlaubt, auf die Tendenzen in der Bevölkerungsentwicklung hinzuweisen, die in der nächsten Zukunft die Situation der Lokal- und Regionalwirtschaft, darunter des Arbeitsmarkts, wesentlich beeinflussen können. Die Woiwodschaft Lubuskie verzeichnet bezüglich der natürlichen Bevölkerungsentwicklung die beste Situation, wo die Geburtenrate nicht nur die Sterberate überragt, sondern auch eine höhere Dynamik der natürlichen Bevölkerungsentwicklung beobachtet wird. Ein günstiger Trend lässt sich in Berlin beobachten, wo seit 2007 die natürliche Bevölkerungsentwicklung verzeichnet wird. Im Hintergrund von Berlin und Lubuskie gestaltet sich die Situation Brandenburgs negativ, wo nicht nur ein natürlicher Bevölkerungsrückgang, sondern auch eine weitere Vertiefung dieses Trends beobachtet wird. Dies bedeutet, dass in über zehn Jahren immer weniger Menschen im erwerbsfähigen Alter in den lokalen Arbeitsmarkt eintreten werden. Das wird im Kontext der älter werdenden Gesellschaft ernsthafte Probleme bezüglich der Sozialleistungen, insbesondere der Rentenleistungen, bereiten. Eine derartige demografische Situation kann sich für die Einwohner der Woiwodschaft Lubuskie positiv auswirken, die über die auf dem Brandenburger Arbeitsmarkt gesuchten Qualifikationen verfügen und große Chancen haben können, eine Arbeit in Deutschland zu finden. In dem untersuchten Zeitraum charakterisierte sich die Region Lubuskie durch die Abwanderung, wobei ihr Umfang verminderte sich wesentlich nach Im Jahr 2010 erfolgte 18

19 ein ausgeglichener Wanderungssaldo bezüglich der Außenwanderung. Für die Migration entscheiden sich vor allem junge, aktive Menschen, die bereit sind, das Risiko eines Wohnsitzwechsels auf sich zu nehmen, um ihr Ziel zu erreichen sich Arbeit und Mittel zur Verbesserung ihrer Lebensbedingungen zu verschaffen. Dies bedeutet, dass das Migrationsproblem negative gesellschaftliche und wirtschaftliche Konsequenzen für die Region Lubuskie haben kann. Perspektivenmangel auf dem lokalen Arbeitsmarkt wird ein sog. Vertreibungsfaktor sein, umso mehr als die Nachbarregionen Brandenburg und andere ostdeutsche Bundesländer über ein attraktives Immobilienangebot, ein günstigeres Versicherungs- und Sozialleistungssystem verfügen und zu einer Alternative für junge Familien aus der Region Lubuskie werden können. Abwanderungsprobleme, mit denen Brandenburg ringt, können dazu führen, dass die Regierung des Bundeslandes und der kleineren Verwaltungseinheiten sich dafür entscheiden, eine öffentliche Intervention durchzuführen, z. B. in Form einer Informations- und Werbekampagne zwecks Anregung der Einwohner von Nachbarregionen zur Ansiedlung und zur Aufnahme unternehmerischer Tätigkeit. Es ist von Vorteil, sich dessen bewusst zu sein und rechtzeitig die an die Bedürfnisse der Region Lubuskie angepassten Maßnahmen zur Entwicklung der Ausbildung und der beruflichen Weiterbildung, zur Schaffung einer Investitionsattraktivität, zur Stimulierung individueller unternehmerischer Tätigkeit vorzunehmen, damit die Stellenangebote für die Einwohner attraktiv sind und ihre Abwanderung auf der Suche nach besseren Arbeitsbedingungen stoppen. Die demografische Zukunft der untersuchten Regionen kann unter dem Gesichtspunkt der durch nationale Behörden Polens und Deutschlands erarbeiteten demografischen Prognosen beurteilt werden. Am besten, allerdings bedeutet es nicht günstig, präsentiert sich die Woiwodschaft Lubuskie, wo ein Bevölkerungsschwund um 2,7 % im Jahr 2030 prognostiziert wird. In der ungünstigsten Situation befindet sich Brandenburg, wo ein Bevölkerungsschwund um beinahe 10 % schon in 20 Jahren geschätzt wird und, was noch beunruhigender ist, sich der Rückgang in den nachfolgenden Jahren noch beschleunigen wird (um weitere 25 %). Pessimistisch zeichnet sich die Prognose für die Änderung der Altersabhängigkeitsrate in allen drei untersuchten Regionen, am meisten aber in Brandenburg. Sie bedeutet im Besonderen ein negatives Verhältnis zwischen Menschen im erwerbsfähigen und denen im nicht arbeitsfähigen Alter. Es ist sicherlich mit Interventionsversuchen vonseiten der lokalen und regionalen Regierungen zu rechnen. Eines der Werkzeuge einer solchen Intervention kann die Politik der Anreize zur Gründung eines ständigen Wohnsitzes sein, die an die Einwohner der westlichen Regionen Polens, darunter der Woiwodschaft Lubuskie, gerichtet wird. Die Wirtschaftstrukturen und -prozesse sind in hohem Maße mit der demografischen Situation in der Region verbunden und von ihr abhängig. Sie wirkt auf die Möglichkeiten und Entwicklungsbeschränkungen der Region ein. Die Beschäftigungsstruktur ist in jeder der Regionen deutlich unterschiedlich; dabei verweist sie auf den dominierenden Charakter des jeweiligen Gebiets. Berlin als eine große europäische Metropole zeichnet sich durch eine sehr hohe Quote der bei den Dienstleistungen Beschäftigten aus. Markant ist der ziemlich große Anteil der mit Industrieproduktion verbundenen Tätigkeit in der Region Lubuskie und in Brandenburg. In der Woiwodschaft 19

20 Lubuskie arbeitet jede dritte Person im industriellen Sektor und der Anteil der in diesem Sektor Beschäftigten wächst weiterhin. In Brandenburg, wie auch in anderen östlichen Bundesländern, erfolgte ein Wirtschaftsaufschwung nach der Wiedervereinigung Deutschlands, besonders im Infrastrukturbereich. In den letzten Jahren lassen sich doch einige Zeichen für Stagnation beobachten, besonders in Bezug auf eine niedrige Wettbewerbsfähigkeit gegenüber den Westlichen Teilen Deutschlands. Allgemeine betriebswirtschaftliche Grundkennzahlen wie Bruttoinlandsprodukt, Einkommen oder Vergütung weisen unter Berücksichtigung der gleichen Einheiten sehr deutliche Disparitäten zwischen Deutschland und Polen auf, selbst wenn mit relativ armen Gebieten der Bundesrepublik verglichen wird. Diese Unterschiede werden teilweise durch niedrigere Lebenshaltungskosten in Polen aufgefangen und sie werden schon jetzt zu einem wichtigen Antrieb der gesellschaftlichen und wirtschaftlichen Umwandlung in den analysierten Regionen. Sie werden sich wahrscheinlich in den nächsten Jahren vermindern, aber sie sind ein wichtiger Faktor, der die Wettbewerbsfähigkeit der Woiwodschaft Lubuskie bei dem grenzüberschreitenden Warenaustausch und auf dem Arbeitsmarkt stärkt. Die Wirtschaftsstruktur in jedem der analysierten Regionen ist spezifisch und hauptsächlich einzigartig. Man kann jedoch einige grundsätzliche Wirtschaftscluster unterscheiden, die für die jeweiligen Regionen charakteristisch sind: Der Cluster Metallindustrie und Maschinenbau stützt sich vor allem auf Hütten- und Metallverarbeitungswerke in Brandenburg. Ein Metallcluster in der Woiwodschaft Lubuskie konzentriert sich auf Firmen in der Agglomeration Gorzów Wielkopolski. Der Cluster zur Produktion von Transportmitteln, darunter Eisenbahn-, Straßen- und Flugtransport, tritt fast ausschließlich in Brandenburg auf. Der Cluster Logistik stützt sich auf große Logistikzentren, die bei dem Berliner Autobahnring gelegen sind. Der Cluster EDV und Medien eine der führenden Branchen Berlins. Der wissenschaftliche Cluster, gestützt fast gänzlich auf die Hochschulen Berlins, die unbestreitbar in der Region dominieren, bei einem wesentlichen Anteil der Hochschulen von Brandenburg und Lubuskie. Der Cluster Energiewirtschaft, den die Kraftwerke von Südbrandenburg, Stromnetze und Betriebe bilden, die Einrichtungen zur Energieerzeugung herstellen, darunter Sonnenenergie. Der medizinische Cluster, gestützt auf die Kliniken Berlins sowie Forschungsinstitute und Pharmaunternehmen von Berlin, Brandenburg und der Woiwodschaft Lubuskie. Der Cluster Landwirtschaft und Lebensmittelindustrie, in dem sich die Lebensmittelproduktion und -verarbeitung konzentriert, ist hauptsächlich in Lubuskie und weniger in Brandenburg entwickelt. Der touristische Cluster ist ein sehr wichtiger Entwicklungsfaktor in jeder der analysierten Regionen, hat jedoch eine deutlich andere Form in Berlin (städtische, 20

21 großenteils ausländische Massentouristik) und Potsdam (in- und ausländische historische Touristik). Brandenburg und die Woiwodschaft Lubuskie unterscheiden sich davon: Dort dominieren die inländische Erholung und die natur- und landesbezogene Touristik. Das Verkehrssystem der analysierten Regionen besteht deutlich aus zwei getrennten Untersystemen des polnischen und des deutschen. Jedes davon ist innerstaatlich auf Verbindungen mit anderen Gebieten des eigenen Staates orientiert. Diese Systeme treffen sich nur in einigen Punkten (Grenzübergänge und Brücken), man kann nicht von einem integrierten Transport- oder Verkehrssystem sprechen. Lediglich die Flughäfen Berlins üben eine grenzüberschreitende Funktion aus und bedienen einen erheblichen Teil des Flugverkehrs der Woiwodschaft Lubuskie. Das System der Gewinnung von Investoren ist entschieden in Deutschland am besten entwickelt, besonders in Berlin, wo die lokale Regierung viel Wert legt auf Gewinnung von Unternehmern, darunter aus dem Ausland, auch aus Polen. Die in Berlin wie auch in Brandenburg geschaffenen Anreize für Investoren gehören zu den günstigsten in Europa. Es scheint jedoch, dass zu viel Wert auf Gewinnung unternehmerischer Emigranten gelegt wird, die, nachdem sie das System der Ermäßigungen und Anreize ausgenutzt haben, an einen anderen Ort umziehen können. Weniger wird für die Verstärkung des lokalen unternehmerischen Handelns gesorgt. Es ist hinzuzufügen, dass die Folgen der großzügigen und günstigen Investitionsbedingungen nur im geringen Maße auf das Wirtschaftswachstum Berlins einwirken. Hier ist Berlin durch eine Lücke im Vergleich zu anderen großen deutschen Städten gekennzeichnet. Die Entwicklung der Informationsgesellschaft, gemessen am Zugang zum breitspurigen Internet, ist grundsätzlich keine Kennzahl, die die Regionen differenzieren könnte. Die strukturellen Wirtschaftsprobleme, insbesondere in der Eurozone, führen in einer Situation großer Unsicherheit in der Globalwirtschaft dazu, dass die erarbeiteten Wirtschaftsprognosen mit einer hohen Fehlerquote belastet sein können. Trotzdem kann man aufgrund der Analyse des aktuellen Potenzials der Regionen und der äußeren Bedingtheit einige mehr oder weniger deutliche Tendenzen zur Veränderung wahrnehmen, die sich wahrscheinlich in Zukunft fortsetzen werden. Im Falle des untersuchten Gebiets kann man dazu rechnen: eine fortschreitende Deindustrialisierung Berlins, verbunden mit der Schließung der innerhalb der Stadt existierenden Werke der Verarbeitungsindustrie eine Entwicklung innovativer Forschungs- und Produktionssektoren in Berlin und seiner Nachbarschaft, verbunden unter anderem mit life sciences [Biowissenschaften], IT, Nanotechnologien und Medien eine Entwicklung moderner Industriezweige beiderseits von Oder und Neiße, darunter der Transportmittel-, Energie-, Metallindustrie 21

22 eine weitere Entwicklung der an kurzem Aufenthalt orientierten (städtischen) Touristik in Berlin und verschiedener Formen des Erholungs- und Aufenthaltstourismus in Brandenburg und der Woiwodschaft Lubuskie eine steigende verkehrsbezogene Erreichbarkeit der Region infolge der Eröffnung des großen Flughafens BBI und des gebauten Autobahnsystems in Polen und der daraus folgenden Entwicklung der Logistik eine Peripherisierung der Gebiete Brandenburgs, die weit von Berlin entfernt sind, und eine Verstärkung der bipolaren Wirtschaftsstruktur der Woiwodschaft Lubuskie Der Vergleich der statistischen Informationen und der Angaben in Publikationen über die regionalen Arbeitsmärkte der Region Lubuskie, Brandenburgs und Berlins führt zu dem Schluss, dass diese Märkte unter vielen Gesichtspunkten ziemlich ähnlich sind, obwohl zugleich durch gewisse Eigenschaften gekennzeichnet, die wesentliche Unterschiede darstellen. Berlin als ein besonderer Raum, d. h. ein Metropolbereich und eine der wichtigsten Städte Europas, weist eine Reihe von Kennlinien auf, die von denen des umgebenden Gebiets des Bundeslandes Brandenburg und der ziemlich entfernten Region Lubuskie abweichen. Alle analysierten Gebiete verzeichnen eine steigende Beschäftigtenrate. In den deutschen Bundesländern erfolgt seit 2005 ein stabiler Zuwachs. In der Woiwodschaft Lubuskie hat sich dagegen gewissermaßen die Krise, mit der sich die Euroländer seit 2008 auseinandersetzen, spüren lassen. Zu beachten ist, dass die Region Lubuskie gemäß den letzten statistischen Angaben ein besonders hohes Tempo der Steigerung der Beschäftigtenrate verzeichnet. Das ist ein sehr positives Syndrom, das bedeuten kann, dass trotz gewisser Probleme, die die Krise mit sich bringt (größere Vorsicht bei neuen Investitionsvorhaben, vertagte Entscheidungen über die Anstellung neuer Arbeitskräfte, Probleme mit der Liquidität) die Woiwodschaft Lubuskie sich durch Stabilität und Widerstandsfähigkeit gegen die konjunkturellen Schwankungen in der Wirtschaft auszeichnet. Der Vergleich der Struktur der durchschnittlichen Beschäftigung nach Tätigkeitsarten hatte zum Ziel, die Branchen zu hervorzuheben, die sich in den jeweiligen Regionen durch die größte Wachstumsdynamik oder den größten Rückgang charakterisieren. Daraus geht hervor, dass die Branchen, die höhere Qualifikationen bzw. eine Hochschulausbildung erfordern, sich am besten in Berlin entwickeln, was für die heutigen Großstädte typisch ist. In Brandenburg dagegen betreffen die größten Veränderungen die Branchen der nicht marktbestimmten Dienstleistungen (Bildung, Verwaltung) und des Finanz- und Versicherungssektors. In der Woiwodschaft Lubuskie steigt die Beschäftigung am meisten in den Bereichen: Verwaltungsdienste, Bauwesen sowie hochspezialisierte, wissenschaftliche und technische Tätigkeit. Die mit Finanzen und Versicherungen sowie mit Information und Verkehr verbundenen Branchen sind hingegen im Rückgang, was ein gewisses Signal für stagnierende Wirtschaft im Bereich der modernen marktbestimmten Dienstleistungen ist. Die Verlangsamung betrifft auch die Gesundheitspflege und Sozialhilfe, was aus der Einschränkung der Betriebskosten u. a. durch Personalreduktion resultieren kann. In Brandenburg gibt es einen Beschäftigungsrückgang in den Branchen, die mit Wissenschaft, Information und Verkehr sowie mit dem Immobilienmarkt verbunden sind, was ein Signal für die Stagnation in der Entwicklung 22

23 der Dienstleistungen höheren Ranges sein kann. Diese Dienstleistungen sind eben für die Nachbarregionen typisch. In Berlin zeichnet sich die Personalreduktion in typischen Industrieund Produktionsbranchen aus, was wieder einmal davon zeugt, dass Berlin eine moderne postindustrielle Stadt mit einem entwickelten Sektor moderner marktbestimmter und nicht marktbestimmter Dienstleistungen höheren Ranges ist. Die Arbeitslosigkeit in allen verglichenen Regionen überschreitet 10 %, obwohl auf einen zurückgehenden Trend dieser Erscheinung hinzuweisen ist. Die Woiwodschaft Lebus verzeichnet die größte Rückgangsdynamik, obwohl im Jahr 2008 ein Wachstum der Arbeitslosenrate erfolgte, worauf die Wirtschaftskrise und die damit verbundenen Einschränkungen bei Investitionen und Beschäftigung sicherlich Einfluss hatten. Die besprochenen Regionen unterliegen Veränderungen, die in Bezug auf Weiterentwicklung überwiegend als positiv und optimistisch anerkannt werden können. Das bedeutet bei den deutschen Bundesländern auch die Möglichkeit für eine Beschäftigung polnischer Staatsbürger. Den Verlauf und die Tendenzen der Prozesse, die die regionalen Arbeitsmärkte gestalten, wie: die wachsende Zahl der Beschäftigten und der beruflich Aktiven, die sinkende Arbeitslosenrate oder eine hauptsächlich gute Wirtschaftslage der Regionen, kann man als stimulierend bezeichnen und Einfluss nehmend auf die Verbesserung der Situation auf dem Arbeitsmarkt. Zu den negativen Aspekten jener Veränderungen gehören: die wachsende Rate der älteren Menschen unter den Arbeitslosen und ein wesentlicher Anteil der beruflich passiven Population (Bevölkerung), der mit der Zeit immer größere staatliche Aufwendungen für die Realisierung der Sozialleistungen und der Sozialhilfe erfordern kann. Die sich verbessernde Wirtschaftslage Brandenburgs und Berlins (mit der zentralen Rolle Berlins als Hauptstadt und Metropole), die überwiegend positiven Prozesse, die den Arbeitsmarkt charakterisieren, ein finanziell attraktives Angebot auf dem Immobilienmarkt und die von den lokalen und regionalen Regierungen erklärte Aufgeschlossenheit gegenüber Migranten aus Polen führen dazu, dass eine wirkliche Öffnung der Regionen und ein Zustrom polnischer Staatsbürger erfolgen kann, die sicherlich zu einer Verbesserung der demografischen Situation führen werden (Zustrom junger Familien und mobiler, arbeitsuchender Personen) und zur Weiterentwicklung, besonders in Brandenburg, beitragen werden. Dann müsste man mit demografischen Problemen rechnen, die die Region Lubuskie betreffen würden. Sie würden zur Vertiefung des negativen Migrationssaldos führen und mit der Zeit zum natürlichen Bevölkerungsrückgang. Die Wirtschaftspolitik Berlins, Brandenburgs und der Woiwodschaft Lubuskie unterscheidet sich deutlich voneinander, sowohl bezüglich der Bestimmung der Ziele und Voraussetzungen der Politik als auch der Methoden ihrer Realisierung. Diese Unterschiede können zum Wachstum der Wettbewerbsfähigkeit der jeweiligen Regionen beitragen, sie können auch zu einer Basis des Studiums von Fällen und Mustern werden, die nach einer entsprechenden Aneignung durch die Selbstverwaltung verschiedener Grade genutzt werden können. Die Bildungssysteme in Polen und Deutschland, obwohl sie grundsätzlich einander entsprechen, weisen auch viele Unterschiede auf. Diese bestehen vorwiegend in einer frühen und systematischen Richtungs- und Berufsberatung in den deutschen Schulen, wo sich die Schüler, wie es scheint, ihrer Berufswahl besser bewusst sind. In Deutschland werden die Richtungs- und 23

24 Berufsentscheidungen früher durch die Schüler und ihre Eltern getroffen als in Polen, wobei die Wahl eines Profils oder einer Schule durch einen 13-Jährigen wesentlich die Möglichkeiten seiner weiteren Bildung beschränken kann. Die geringere Berufsorientierung in Polen kann auch zur größeren Flexibilität der Absolventen auf dem Arbeitsmarkt beitragen, denn sie müssen sich an die Erfordernisse und Erwartungen der Arbeitgeber anpassen. Andererseits aber, wie es scheint, erlaubt das deutsche System eine bessere Vorbereitung und rationalere Bildungsentscheidungen, die zur besseren Anpassung der Möglichkeiten und Erwartungen der Absolventen an das Angebot des Arbeitsmarkts beitragen. Die relative Rate der Hochschulstudenten per 1000 Einwohner im Jahr 2005 in der Woiwodschaft Lubuskie war, ähnlich wie in anderen Regionen Polens, hoch und sie überschritt die durchschnittlichen Raten in Deutschland. Sie war dabei mit den für solche akademische Zentren wie Berlin typischen Werten vergleichbar und überschritt wesentlich die Raten von Brandenburg. In den folgenden Jahren ist ein deutlicher Rückgang der Studentenrate per 1000 Einwohner in der Woiwodschaft Lubuskie bemerkbar und zurzeit ist er am niedrigsten in Polen. Dieser für ganz Polen charakteristische Rückgang scheint nicht nur die Folge der in eine Hochschulausbildung eintretenden geburtenschwachen Jahrgänge zu sein, sondern er scheint weitgehend aus der Veränderung der Ansätze für die Berufsentwicklungswege, aus bewussterer und verantwortlicherer Entscheidungen und aus dem verblassenden Mythos über das Hochschuldiplom als Garantie für eine gute Arbeit zu erfolgen. Die Institutionen aus der Wirtschaftsumgebung sind beiderseits von Oder und Neiße vorhanden, wobei die auf der westlichen Seite aktiver zu sein scheinen, was hauptsächlich aus einem besseren Zugang zu Geldmitteln hervorgeht, die es ermöglichen, mehrseitige und möglicherweise erfolgreichere Maßnahmen zur Unterstützung der Entwicklung unternehmerischer Tätigkeit in der Region vorzunehmen. Die Systeme der Dienstleistungen und der Arbeitsmarktinstrumente überschneiden sich in ihren Grundlagen. Sowohl in Polen als auch in Deutschland haben die Institutionen des Arbeitsmarkts die gleichen oder sehr nahe liegenden Ziele und Werkzeuge und der grundsätzliche Unterschied besteht wieder in der Höhe der Aufwände, die für die Marktdienstleistungen bestimmt werden. Zwecks Zusammenfassung der Überlegungen über die Regionen wurde eine SWOT-Analyse des gesellschaftlich-wirtschaftlichen Potenzials vorbereitet. Zu den gewählten Stärken Berlins (BE), Brandenburgs (BB) und der Woiwodschaft Lubuskie (WL) gehören: günstige Verkehrslage auf internationalen Verkehrskorridoren und günstige Verkehrsinfrastruktur: Autobahn, Eisenbahn (BE, BB, WL), obwohl bei einem schlechten technischen Zustand (WL) relativ niedriges Vergütungsniveau und Zugänglichkeit der Arbeitskräfte (WL) große potenzielle Zugänglichkeit der Grundstücke und ihre relativ niedrigen Preise (BB, WL) entwickelte dominierende Branchen mit umrissenen Clusterstrukturen schöne Landschaft, verlockend für Touristen und Einwohner 24

25 bedeutendes demografisches, kulturelles und wirtschaftliches Potenzial der Metropole (BE) leistungsfähiges System des öffentlichen Verkehrs, besonders Eisenbahn (BB, BE) entwickeltes Fördersystem für Investoren Zu den Schwächen kann man zählen: eine Peripherielage gegenüber den wirtschaftlichen Hauptzentren des Staates ein schwaches öffentliches Verkehrssystem, darunter zwischen den wirtschaftlichen Hauptzentren der Region (WL) starker inländischer Wettbewerb bezüglich der Gewinnung externer Investoren kleine Bevölkerungsdichte in den Peripheriegebieten, die die Rentabilität der Infrastrukturentwicklung begrenzen (BB, WL) allgemein mittelmäßige Finanz- und Wirtschaftslage der Region keine starke Gruppe von lokalen und regionalen wirtschaftlichen Leadern (Wirtschaftslokomotiven) negative demografische Prozesse und vorhandene gesellschaftliche Strukturen mit geringerer Flexibilität und Mobilität (BB) Die grundlegenden Entwicklungschancen der Regionen sind: Verwertung äußerer Mittel zur fortgesetzter Entwicklung der Verkehrsinfrastruktur, zwecks besserer Verbindung der Region mit anderen bedeutenden Wirtschaftszentren Fokussierung der Bildungsinstitutionen auf Wachstum der auf Führungsbranchen orientierten Ausbildung fortgesetztes Wachstum der Firmen, die früher in der Region investiert haben Gewinnung und Entwicklung neuer Investitionen, besonders in modernen, innovativen und kreativen Führungsbranchen Verbesserung der Weltkonjunktur, darunter in Deutschland und im Besonderen in Berlin, vor allem in den Schlüsselbranchen Umkehrung negativer demografischer Trends, Steigerung der Wohnattraktivität der Region (BB) Bei den Hauptbedrohungen sind zu nennen: steigender Wettbewerbsvorteil alternativer Investitionslokalisierungen steigendes Vergütungsniveau als ein wettbewerbsbegrenzender Faktor steigende Preise von Immobilien Rechtsänderungen, die für Investoren und Einwohner ungünstig sind 25

26 Verschlechterung der makroökonomischen Situation, die sich vertiefende Krise und ein möglicher Zerfall der Eurozone keine nachhaltige Wirtschaftsentwicklung und eine dynamische Branchenentwicklung, die das Wachstum anderer Sektoren behindert oder unmöglich macht Branchenkonflikte (z. B. Touristik Industrie, Transport Wohnungswesen u. a.) weitere beschleunigte Entvölkerung der Region und Anhäufung von ethnischen und nationalistischen Konflikten (BB, BE) Zusammenbruch des Fördersystems für Investoren und Abfluss der Investitionen aus der Region Es wurde eine Reihe von allgemeinen und ausführlichen Empfehlungen für lokale Regierungen, Arbeitsmarktinstitutionen, das Bildungswesen und sogar für Arbeitgeber und Arbeitnehmer vorgeschlagen. Davon kann man nennen: regelmäßige Untersuchungen und Monitoring der gesellschaftlich-wirtschaftlichen Situation in den Nachbarregionen Fortsetzung der Maßnahmen zwecks Intensivierung der Verkehrsintegration und eine erfolgreichere Ausnutzung der Transportkorridore Förderung des Deutschunterrichts und der deutschen Kultur, um das gegenseitige Misstrauen zu überwinden bessere Anpassung des Bildungsangebots an die Bedürfnisse des regionalen und grenzüberschreitenden Arbeitsmarkts Intensivierung der Zusammenarbeit zwischen den Arbeitsmarkt- und Bildungsinstitutionen und Sorge um die Entwicklung des Berufsweges (Umschulung, Flexibilität) Wirtschaftsentwicklung gestützt auf die an beiden Seiten von Oder und Neiße vorhandenen Cluster Förderung der Modelle, die die Aufnahme der Arbeit in anderen Regionen, darunter Deutschlands, ermöglichen, bei gleichzeitigem Wohnen auf dem Gebiet der Woiwodschaft Lubuskie, durch Verbesserung der Anfahrt zur Arbeit Es wurde auch auf die Sektoren in der Woiwodschaft Lubuskie hingewiesen, die jetzt oder künftig einen besonderen Einfluss auf die Entwicklung der Region haben können. Darunter wurden auch diejenigen bezeichnet, in denen das Wachstumspotenzial gerade von der Verwertung der gesellschaftlich-ökonomischen Bedingtheit der Nachbarregionen in Deutschland abhängt. Diese Liste umfasst: Mechanik, Maschinenwesen, Herstellung von Maschinen und Einrichtungen, Automobilindustrie, Eisenbahnbau, Telematik 26

27 Holz- und Möbelindustrie Bauwesen, darunter Bau der Verkehrsinfrastruktur, aber auch Renovierungen technische und operative Unterstützung des medizinischen Sektors, darunter Medizintechniker, niederes medizinisches Personal, Laboranten moderne, ökologische Landwirtschaft in Verbindung mit Marketing und Unternehmerdynamik Logistik, Transport und Lagerung Callcenter Informationstechnik, Computerisierung, Netz- und Serverwartung Energie, insbesondere Energiegewinnung aus erneuerbaren Energiequellen life sciences [Biowissenschaften] mit Biomedizin und Biophysik Mikrotechnologie, enabling technologies [Grundlagentechnologie] (Lasertechnik, Nanotechnologie, Optik) soziale Dienste, insbesondere Pflege älterer Menschen Bedienung des Reiseverkehrs, Sportverwaltung, Erholung Lubuskie, Brandenburg und Berlin haben schon jetzt eine Reihe positiver Erfahrungen bei der Zusammenarbeit. Eine nicht völlig ausgenutzte Möglichkeit für die Wirtschaft beider Länder ist die Arbeitsvermittlung im Rahmen des EURES-Netzes. Die geführten Umfragen und die statistischen Daten bestätigen jedoch die Integrierung der Arbeitsmärkte. Die polnischen Arbeitnehmer nutzen im größeren Umfang die Möglichkeit einer Beschäftigung in Deutschland als die deutschen in Polen (in der Woiwodschaft Lubuskie); es ist jedoch deutlich festzustellen, dass der Transfer der Arbeitskräfte in beiden Richtungen erfolgt. Sowohl die Umfragen als auch die durchgeführten Interviews mit Vertretern des Arbeitsmarkts und der Hochschulen ergaben, dass zwei der Barrieren, die einen höheren Integrationsgrad erschweren, die Sprachbarriere und in einem gewissen Maße auch die Bürokratie ist. Greifbare Ergebnisse werden auch im Bereich der Programme für die grenzüberschreitende Zusammenarbeit der Woiwodschaft Lubuskie und Brandenburg erreicht. Neben wirklichen Ergebnissen wie die gebaute Straßen-, Sport- und touristische Infrastruktur ist allein die Tatsache von Bedeutung, dass die gegenseitigen Kontakte entwickelt werden und dass man auf die Suche nach gemeinsamen Zielen und auf das Lösen gemeinsamer Probleme eingestellt ist. Die auf dem Gebiet der Woiwodschaft Lubuskie und Brandenburg durchgeführten und aus EU- Mitteln mitfinanzierten Projekte: INTERREG IIIA und das operationelle Programm Europäische territoriale Zusammenarbeit des Bundeslandes Brandenburg und der Republik Polen (Woiwodschaft Lubuskie) werden als Musterbeispiele eines wirklichen Engagements nicht nur der Institutionen, sondern auch der Einwohner beider zusammenarbeitender Regionen dargestellt. 27

28 Im wirtschaftlichen Handeln ist Konkurrenz nicht zu vermeiden. Vom Gesichtspunkt der Institutionen aus, die die Grenzregionen vertreten, ist jedoch wichtig, solche Bereiche zu finden, in denen die Zusammenarbeit komplementär ist und ein Synergieeffekt erlangt wird und aktiv gehandelt wird, um Personen und Unternehmer im Rahmen der identifizierten Gebiete zu fördern. Die dargestellte Studie bestätigt die Stichhaltigkeit einer weiteren grenzüberschreitenden Zusammenarbeit Brandenburgs, Berlins und der Woiwodschaft Lubuskie. Sie wird in stärkerer Integration der Wirtschaft, darunter der Arbeitsmärkte, der Institutionen und der tagtäglichen Kontakte der Einwohner resultieren. 28

29 2. Wprowadzenie Wejście Polski w struktury Unii Europejskiej w 2004 roku dało możliwośd nowej jakości współpracy transgranicznej z paostwami sąsiedzkimi. Współpracy, która dotyczy zarówno instytucji, jak i poszczególnych obywateli, oraz która przejawia się w takich dziedzinach jak gospodarka, edukacja, kultura, polityka. Zniesienie kontroli na polskich granicach, stanowiących granice wewnętrzne w ramach UE, co było bezpośrednim efektem przystąpienia do układu z Schengen w 2007 roku, czy otwarcie unijnych rynków pracy dla pracowników z Polski, co nastąpiło ostatecznie w 2011 roku, to kolejne kamienie milowe na drodze do integracji Europy. Jednymi z beneficjentów współpracy europejskiej są regiony przygraniczne, które mają szansę stad się regionami transgranicznymi. Kultywowanie kooperacji pomiędzy terenami stanowiącymi części odrębnych, suwerennych paostw, ale mających równocześnie wiele wspólnych wyzwao, problemów i możliwości ich rozwiązywania wpisuje się w ideę integracji europejskiej. Główne założenia współpracy, zdefiniowane np. w ramach Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych abstrahują od oczywistych różnic, takich jak inne rozwiązania podatkowe, socjalne czy odmienne struktury i zakres działania administracji. Wykorzystują natomiast możliwości, jakie daje ograniczenie czy nawet wyeliminowanie sztucznej przeszkody, jaką jest granica. Nowe możliwości dotyczą między innymi instytucji, jak i osób mieszkających na terenie województwa lubuskiego oraz w niemieckich krajach związkowych Brandenburgia i Berlin. Analiza możliwości współpracy pomiędzy tymi regionami stała się podstawą dla badania Studium porównawcze polityki gospodarczej, rynku pracy i struktury zatrudnienia Brandenburgii, Berlina i Województwa Lubuskiego, zleconego do realizacji przez Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego. Ideą projektu, w ramach którego powstało niniejsze opracowanie, jest dążenie do poszerzenia wiedzy związanej z transgranicznymi kontaktami gospodarczymi, społecznymi, politycznymi istniejącymi pomiędzy województwem lubuskim a Brandenburgią i Berlinem, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki rynku pracy. Dokument koncentruje się na kierunkach oraz instrumentach rozwoju polityki społeczno gospodarczej oraz polityce zatrudnienia województwa lubuskiego, z punktu widzenia regionu przygranicznego. Analizy i porównania mają stanowid jedną z podstaw do budowania efektywnej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Dla realizacji tego celu szczególną rolę odgrywa wskazanie sektorów lubuskiej gospodarki, których rozwój może zostad znacznie przyspieszony dzięki ukierunkowaniu produkcji lub świadczonych usług 29

30 na zapotrzebowanie sąsiedniego rynku oraz określenie popytu i podaży pracy w województwie lubuskim, Brandenburgii oraz w Berlinie. Duża częśd opracowania koncentruje się na określeniu stanu obecnego, prognoz dotyczących wybranych elementów gospodarki, potencjału lokalnego, w tym infrastruktury oraz na porównaniu tych elementów dla trzech badanych regionów. Przedmiotem szczególnego zainteresowania są więc również kwestie edukacji i jej dopasowania do wymogów rynku pracy, system pozyskiwania inwestorów, kreowanie i wspieranie instytucji otoczenia biznesu, wsparcie rozwoju infrastruktury a nawet turystyki. W analizowanych obszarach tematycznych opracowanie prezentuje najpierw sytuację w województwie lubuskim, następnie w regionach niemieckich, po czym następuje porównanie najbardziej istotnych czynników ze wskazaniem wniosków i interpretacją różnic. Dzięki takiemu podejściu udało się zarówno porównad badane regiony, jak również stworzyd pewnego rodzaju kompendium wiedzy o Województwie Lubuskim, Brandenburgii i Berlinie w tak kluczowych obszarach jak gospodarka, demografia, rynek pacy, polityka gospodarcza czy wzajemna współpraca. Analiza prezentuje stan wiedzy na listopad 2011 roku. Opracowanie jest częścią projektu systemowego pt.: Studium porównawcze polityki gospodarczej, rynku pracy i struktury zatrudnienia Brandenburgii województwa lubuskiego, realizowanego w ramach Priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki, Działania 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałania Przewidywanie zmiany gospodarczej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 30

31 3. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu Realizacja założonych celów badawczych skutkowała doborem przez autorów badania różnorodnych metod i narzędzi. Wśród najważniejszych metod badawczych wykorzystanych w ramach badania Studium porównawcze polityki gospodarczej, rynku pracy i struktury zatrudnienia Brandenburgii, Berlina i Województwa Lubuskiego była analiza danych statystycznych, analiza dokumentów źródłowych, badania jakościowe oraz ilościowe. Analiza dokumentów źródłowych została przeprowadzona ze szczególnym uwzględnieniem: Krajowej Strategii Zatrudnienia na lata , Lubuskiej Strategii Zatrudnienia na lata , Lubuski rynek pracy w latach (Lubuski Ośrodek Badao Regionalnych, Urząd Statystyczny w Zielonej Górze), Projektu Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Brandenburger Fachkräftestudie Entwicklung der Fachkräftsituation und zusätlicher Fachkräftebedart (studium na zlecenie MASGF Brandenburg). Szczegółowa lista źródeł została uwzględniona w bibliografii, załączonej do niniejszego opracowania. Analiza danych statystycznych uwzględniała przede wszystkim analizę danych pochodzących z: Głównego Urzędu Statystycznego i Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze, Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Zielonej Górze, Eurostatu, Ministerium für Arbeit Soziales, Frauen Und Familie des Landes Brandenburg, Agentur für Arbeit, Amt für Statistik Berlin-Brandenburg. Zarówno dane źródłowe, jak i statystyczne dobierano z zachowaniem dbałości o ich aktualnośd, koncentrując się na materiałach pochodzących z lat Nieocenionym wkładem do uzyskania zaplanowanych celów projektu były przeprowadzone badania ilościowe w formule CATI. Badanie ankietowe metodą wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo skierowane zostało do mieszkaoców 3 badanych regionów 31

32 (Brandenburgia, Berlin i województwo lubuskie). Celem było rozszerzenie wiedzy o rynku pracy na badanym obszarze, wynikającej z niezależnie zrealizowanej analizy statystyk i danych źródłowych. Zakres pytao ankietowych związany był m.in. z aktualnym statusem na runku pracy, skłonnością do pracy za granicą, w tym odpowiednio w Polsce/ w Niemczech, ewentualnymi zmianami w postrzeganiu rynku pracy po otwarciu niemieckiego rynku pracy dla pracowników z Polski. Aby zagwarantowad istotnośd wyników, badanie zostało przeprowadzone na próbie 1500 respondentów w wieku powyżej 15 lat, po 500 respondentów w każdym z 3 badanych regionów. Przeprowadzono również wywiady telefoniczne z przedstawicielami instytucji rynku pracy oraz wywiady z przedstawicielami uczelni. Celem było zapoznanie się z opiniami ekspertów na temat stanu rynku pracy, jego perspektywami, możliwymi kierunkami wzmocnienia. Zbadane zostały wzajemne uwarunkowania rynku pracy w niemieckiej i polskiej części obszaru badawczego. Badanie pozwoliło na rozwinięcie rekomendacji dla bezpośrednich i pośrednich uczestników rynku pracy w badanym obszarze, w szczególności związanych z zapewnieniem rynkowi pracy pracowników o specjalnościach najbardziej potrzebnych z punktu widzenia badanego obszaru. Łącznie przeprowadzono 10 wywiadów. Wzory narzędzi badawczych wykorzystanych w badaniu (formularze ankietowe i zestawy pytao na potrzeby wywiadów) stanowią załącznik do niniejszego opracowania. Należy wskazad, że metodologia badania zaprezentowana została w odrębnym Raporcie Metodologicznym zaopiniowanym przez przedstawicieli Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego. 32

33 4. Porównanie sytuacji społeczno-gospodarczej wraz z elementami prognozy 4.1. Pogłębione zbadanie zjawisk demograficznych, ich przyczyn i prognoz na badanych obszarach w kontekście ich znaczenia dla rozwoju regionu Województwo Lubuskie Według statystyk GUS na dzieo 31 grudnia 2010 r. województwo lubuskie zamieszkiwało 1 011,0 tys. osób (2,6% populacji kraju). W wyniku dodatniego przyrostu naturalnego liczba ludności w latach zwiększyła się o osób. Drugim, obok przyrostu naturalnego, czynnikiem mającym wpływ na stan zaludnienia, są migracje ludności. Charakterystyczny dla województwa jest deficyt migracyjny (więcej osób wyjeżdża z województwa niż do niego przyjeżdża). W ostatnich latach natężenie ruchów migracyjnych ludności zmniejszyło się na tyle, że nie ograniczało przyrostu demograficznego. W latach saldo migracji województwa było ujemne, jednak w roku 2010 nastąpił wyraźny spadek liczby wyjeżdżających osób - liczba ludności zmniejszyła się o 474 mieszkaoców. W 2010 r. w miastach mieszkało 641,7 tys. osób, na wsi 369,3 tys. osób. Tendencja spadkowa liczby mieszkaoców miast na korzyśd terenów wiejskich utrzymuje się od kooca lat W ostatnim dziesięcioleciu liczba ludności miejskiej zmniejszyła się o 10,3 tys. osób (tj. o 1,6%), co znajduje odzwierciedlenie w niewielkim spadku wskaźnika urbanizacji z 64,7% (2000 r.) do 63,5% (2010 r.) przy średniej krajowej 60,9%. Struktura ludności według płci w województwie lubuskim od kilku lat nie ulega większym zmianom. W 2010 r. kobiety stanowiły 51,5% ludności województwa ogółem. W latach wzrosła średnia wieku zarówno kobiet, jak i mężczyzn. W 2005 roku kobiety dożywały średnio 79,0 lat podczas gdy mężczyźni 70,2. W roku 2010 roku średnia długośd życia kobiet wzrosła do 80,1, a mężczyzn do 71,5. Zostało to przedstawione na kolejnym wykresie. 33

34 Wykres 1: Średnia długośd życia kobiet i mężczyzn w województwie lubuskim w latach ,1 79,3 79,5 79,0 78,9 78,9 71,5 70,2 70,4 70,3 70,5 70, średnia długośd życia kobiet średnia długośd życia mężczyzn Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wartośd współczynnika feminizacji nie zmieniła się na przestrzeni lat wynosząc 106 (wartośd dla kraju - 107). Tabela 1: Struktura ludności województwa lubuskiego w latach Struktura ludności w wieku przedprodukcyjnym 21,10% 20,50% 20,10% 19,70% 19,40% 19,10% w wieku produkcyjnym 65,40% 65,70% 65,80% 65,90% 65,80% 65,70% w wieku poprodukcyjnym 13,50% 13,80% 14,10% 14,50% 14,80% 15,20% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Obserwowany w ostatnich latach w województwie lubuskim spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz wzrost populacji w wieku poprodukcyjnym istotnie wpływa na przyszły potencjał ekonomiczny województwa. W 2010 r. liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) zmniejszyła się o 9,31% w porównaniu do 2005 r., a jej udział w populacji zmniejszył się o 2,0% (z 21,10% do 19,10%). Z kolei w wieku produkcyjnym w latach nie nastąpiła ani znacząca zmiana w ilości (spadek o 0,64%), ani w strukturze (wzrost o 0,30%). Według GUS począwszy od 2002 r. wiek produkcyjny osiągają coraz mniej liczne roczniki 18-latków, w 2001 r. było ich prawie 20 tys., w 2002 r. 19,3 tys., natomiast 34

35 w 2010 r. na rynek pracy mogło ich wejśd już tylko 13,7 tys. Dodatkowo na zmianę liczby osób w wieku produkcyjnym ma wchodzenie studentów na rynek pracy. Jednocześnie proces starzenia się zasobów siły roboczej powodowany jest coraz liczniejszą grupą osób w wieku niemobilnym (tj /64 lata). W latach nastąpił dynamiczny wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym o 12,80%. Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 13,5% w roku 2005 do 15,2% w 2010 r. Ma to negatywny wpływ na wysokośd wskaźnika obciążenia ekonomicznego społeczeostwa. W 2010 r. na 100 osób w wieku produkcyjnym 1 przypadały 52 osoby w wieku nieprodukcyjnym 2, podczas gdy w 2000 r. były to 63 osoby. Tabela 2: Dynamika liczby ludności województwa lubuskiego w podziale na powiaty w latach Stan ludności w liczbach bezwzględnych 31 XII XII 2010 Dynamika 2010/2009 WOJEWÓDZTWO ,10 Powiaty: gorzowski ,92 krośnieoski ,84 międzyrzecki ,83 nowosolski ,12 słubicki ,22 strzelecko-drezdenecki ,94 sulęcioski ,77 świebodzioski ,91 wschowski ,57 zielonogórski ,70 żagaoski ,90 żarski ,29 Miasta na prawach powiatu: Gorzów Wlkp ,01 Zielona Góra ,17 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Ludnośd województwa koncentruje się wokół dużych ośrodków miejskich: Zielonej Góry, Gorzowa Wlkp., Nowej Soli i Żar. Prognozy ludności Województwa Lubuskiego opracowane 1 mężczyźni w wieku lata, kobiety w wieku lat 2 dzieci i młodzież do lat 18 oraz osoby w wieku emerytalnym, czyli kobiety w wieku 60 lat i więcej oraz mężczyźni w wieku 65 lat i więcej 35

36 przez GUS 3 przewidują spadek liczby ludności do roku 2015 (do poziomu 1 010,2 tys.). W kolejnych 5 latach stan zaludnienia województwa zmniejszy się w porównaniu do 2010 r. o 3,4 tys. i osiągnie poziom 1007,6 tys. osób. Systematyczny spadek liczby ludności w kolejnych latach spowoduje, że w 2025 r. będzie już tylko niecały milion mieszkaoców regionu, a w 2035 r. liczba ludności województwa spadnie do ok. 963,5 tys. Tabela 3: Prognoza ludności województwa lubuskiego do roku 2035 WYSZCZEGÓLNIENIE w tys. OGÓŁEM 1 011, , ,6 999,2 983,6 963,5 W wieku przedprodukcyjnym 193,1 188,6 190,5 186,2 169,7 152,8 W wieku produkcyjnym 664,0 635,2 597,7 573,3 566,4 555,3 W wieku poprodukcyjnym 154,0 186,4 219,4 239,7 247,5 255,4 mężczyźni 41,0 46,0 54,0 60,0 59,0 57,0 kobiety 65,0 74,0 86,0 90,0 90,0 92,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Również zmianie ulegnie struktura wieku ludności. W swych prognozach demograficznych statystycy GUS przewidują, że w ciągu dekady liczba ludności w wieku produkcyjnym zmniejszy się z o 10,0%, a jej udział z 65,7% do 59,3% (o 6,4 %). Między ludnością w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym zachodzid będą odwrotne zależności: sukcesywnie rosnąd będzie udział osób w wieku poprodukcyjnym (26,5% w 2035 r.), podczas gdy udział osób w wieku przedprodukcyjnym sukcesywnie będzie malał (15,9% w 2035 r.). Wykres 2: Prognoza współczynnika obciążenia demograficznego województwa lubuskiego do roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 3 Ludnośd, ruch naturalny i migracje w województwie lubuskim w 2010 r., GUS, Zielona Górna

37 W związku z powyższym zmniejszy się i zestarzeje liczba aktywnych ekonomicznie oraz wzrośnie liczba ludności w wieku emerytalnym. Skutkiem przewidywanych zmian będzie znaczne zwiększenie obciążenia demograficznego społeczeostwa, wyrażonego wzrostem liczby osób w wieku nieprodukcyjnym, przypadających na osoby w wieku produkcyjnym. Według prognozy współczynnik obciążenia demograficznego, liczba osób w wieku nieprodukcyjnym do roku 2015 wzrośnie do 59 osób na 100 osób w wieku produkcyjnym. W kolejnych latach nadal będzie systematycznie wzrastad, osiągając w 2020 r. poziom 68, a w 2035 r. 74 osoby. Obserwuje się postępujący proces starzenia się populacji województwa, co będzie wywierad głęboki wpływ na rynek pracy. Prognozuje się, że liczba ludności w wieku produkcyjnym silnie się zmniejszy, a w wieku emerytalnym wzrośnie (w 2035 r. co czwarty Lubuszanin będzie w wieku emerytalnym). W wyniku tego w nadchodzących latach pogorszy się znacznie relacja osób w wieku produkcyjnym do osób w wieku poprodukcyjnym. Obecnie więcej niż 4 osoby w wieku aktywności zawodowej przypadają na 1 osobę w wieku powyżej 60/65 lat, w 2035 r. już niemal 2 osoby w wieku zdolności produkcyjnej będą przypadad na 1 emeryta. Brandenburgia i Berlin Zgodnie z informacjami statystycznymi, według stanu na dzieo 31 grudnia 2010 roku Brandenburgię i Berlin zamieszkiwało odpowiednio 2503,3 tys. i 3460,7 tys. osób, co razem stanowi 7,3% ludności Niemiec. W przypadku obu landów obserwuje się odmienny trend w dynamice zmian liczby ludności: o ile w Berlinie w latach nastąpił wzrost liczby ludności o 1,9%, o tyle liczba ludności Brandenburgii spadła o 2,3%. Zmiany te są bezpośrednio generowane przez przeciwne tendencje przyrostu naturalnego. Dodatkowo tendencje te są wzmacniane ruchami migracyjnymi: dominującym odpływem migracyjnym w Brandenburgii i napływem migracyjnym w Berlinie. Napływ migracyjny do Berlina rósł wyraźnie w latach , osiągając maksimum w 2008 roku, kiedy saldo migracji wyniosło 15,3 tys. osób. W 2009 roku zaznaczył się wyraźny wzrost liczby wymeldowao, który spowodował spadek salda migracji do poziomu ok. 10,5 tys. osób. Odmienną sytuację zanotowano natomiast w Brandenburgii, gdzie po wyraźnym i systematycznym spadku salda migracji aż do 2008 roku (kiedy wskaźnik ten osiągnął poziom 5,3 tys. osób), w roku 2009 nastąpiło wyraźne wyhamowanie negatywnego trendu do poziomu 2,3 tys., głównie za sprawą rosnącej liczby zameldowao. 37

38 Wykres 3: Przyrost naturalny ludności Brandenburgii i Berlina w latach na 1000 osób ,1 0,0 0,1-0,6-0,9-3,2-3,2-3,2-3,3-3, Brandenburgia Berlin Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Wskaźnik urbanizacji w Brandenburgii w latach utrzymywał się na poziomie 53,5% - 53,0% (w Berlinie 100%). Należy przy tym zauważyd, że statystki niemieckie praktycznie odeszły od pomiaru wskaźnika urbanizacji, jako całkowicie zależnego od prawnych definicji miejskości, po reformach administracyjnych południowo-zachodnich landów z lat 70-tych XX wieku. Większośd obszarów wiejskich stało się częścią gmin miejskich, a wskaźnik urbanizacji wzrósł, np. w Kraju Saary do ponad 80%. Obecnie najniższym wskaźnikiem urbanizacji w Niemczech cechują się nowe kraje związkowe na wschodzie, które nie przeszły podobnych reform administracyjnych. Ponadto należy zwrócid uwagę na słabnące procesy suburbanizacji, które przejawiają się w malejącej fali migracji z Berlina do Brandenburgii. O ile w latach saldo migracji przekraczało 10 tysięcy osób rocznie, o tyle w ostatnich latach nastąpił wyraźny spadek liczby wyprowadzających się z Berlina i jednoczesny wzrost liczby osób migrujących z obszaru Brandenburgii do stolicy Niemiec (w roku 2009 saldo migracji wynosiło już zaledwie około 2 tys. osób na korzyśd Brandenburgii) 4. Zgodnie z danymi Statistisches Bundesamt w strukturze płci landów Brandenburgii i Berlina nie notuje się istotnych zmian w latach W Berlinie wskaźnik feminizacji w badanym sześcioleciu minimalnie spadł od 104,6 do 104,1. Również w Brandenburgii zaznaczono minimalny spadek tego wskaźnika z 102 do 101,8. 4 Źródło: Die kleine Berlin Statistik 2010, AmtfürStatistik Berlin-Brandenburg, Postdam 38

39 Wykres 4: Saldo migracji na 1000 osób w Brandenburgii i Berlinie w latach , ,0 3,1 3,5 3, ,1-0,9-1,3-1,6-2, Brandenburgia Berlin Źródło: opracowanie własne na podstawie: AmtfürStatistik Berlin-Brandenburg Oczekiwana długośd życia (przeciętne dalsze trwanie życia) definiowana jest jako przeciętna liczba lat życia, mierzona w oparciu o statystyki dotyczące umieralności w danym roku dla danej populacji. W krajach Unii Europejskiej, w tym również w Niemczech, oczekiwana długośd życia od wielu lat ulega wydłużaniu i obecnie jest wyższa niż kiedykolwiek. Za ten wzrost odpowiada wiele czynników: poprawa sposobu odżywiania, poprawa wykrywalności i leczenia chorób oraz zmiany społeczne związane z poprawą warunków życia i lepszym stanem higieny. Pod względem oczekiwanej długości życia zarówno w Brandenburgii, jak i w Berlinie notuje się wzrost przeciętnego trwania życia o około 1,3% w latach Przeciętna długośd życia w Berlinie jest większa niż w Brandenburgii o 0,6 roku. Różnica na korzyśd dużego miasta wynika zazwyczaj z lepszych warunków życia i wyższej jakości życia. Kobiety zamieszkujące Brandenburgię dożywają średnio 82,5 lat i żyją dłużej o 5,7 roku niż mężczyźni. Z kolei w Berlinie kobiety żyją przeciętnie 82,7 lat, natomiast mężczyźni 77,9 lat. Między oczekiwaną długością życia kobiet i mężczyzn występuje zazwyczaj zawsze różnica z korzyścią dla kobiet, co jest wynikiem wyższego wskaźnika umieralności wśród mężczyzn. 39

40 Wykres 5: Średni czas trwania życia w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT W strukturze wieku ludności Brandenburgii i Berlina zaznacza się trend rosnący w grupach nieprodukcyjnych i spadek udziału osób w wieku produkcyjnym. W Brandenburgii w latach nastąpił wzrost liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (w Niemczech: 0-14 lat) o 6%, natomiast w Berlinie o 5%. Ten trend spowodował wzrost udziału tej grupy w populacji ogółem odpowiednio o 1% i 0,4%. Zdecydowanie większą dynamikę wzrostu wykazuje grupa osób w wieku poprodukcyjnym (w Niemczech: od 65 lat): w Brandenburgii w ciągu 6 lat nastąpiła zmiana o 10%, a w Berlinie o 11%. To sprawia, że rośnie również udział tej grupy wiekowej w populacji ogółem: odpowiednio o 2,7% i 1,9%. Z kolei trend spadkowy w obu landach notuje udział ludności w wieku produkcyjnym (w Niemczech: lat): w Brandenburgii aż o 8%, natomiast w Berlinie o 1%. To oznacza, że udział tej grupy wiekowej w populacji ogółem zmniejszył się odpowiednio o 3,7% i 2,2%. Tabela 4: Struktura wieku ludności Brandenburgii i Berlina według grup ekonomicznych w latach w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Brandenburgia Berlin Brandenburgia Berlin Brandenburgia Berlin ,6 11,9 69,6 70,8 19,8 17, ,7 11,9 68,6 70,2 20,7 17, ,8 11,9 67,8 69,8 21,3 18, ,1 12,0 66,9 69,2 22,0 18, ,4 12,1 66,2 68,7 22,5 19, ,6 12,3 65,9 68,6 22,5 19,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT 40

41 Przedstawione zmiany zachodzące w strukturze wieku przekładają się bezpośrednio na wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego w obu landach, co jest negatywnym zjawiskiem w kontekście rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów. W przypadku Brandenburgii w 2010 roku osiągnął on poziom 52% (w 2005 roku: 44%), natomiast w Berlinie wzrósł o 5%, osiągając poziom 46%. Ten wzrost jest dyktowany w głównej mierze wzrostem udziału ludności w wieku poprodukcyjnym. Należy jednak podkreślid pozytywną tendencję wzrostu grupy w wieku przedprodukcyjnym, co w kolejnych latach będzie skutkowad przesuwaniem się roczników nastolatków do grupy w wieku produkcyjnym i stopniową poprawą wskaźnika obciążenia demograficznego. Wykres 6: Zmiany wskaźnika obciążenia demograficznego w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Obszar Brandenburgii jest podzielony na 18 jednostek administracyjnych, w tym cztery powiaty miejskie i czternaście ziemskich. Najgęściej zaludnionymi obszarami są obszary zurbanizowane, czyli grodzkie. W grupie obszarów miejskich najbardziej zaludnionym i charakteryzującym się zarazem największą koncentracją ludności jest Potsdam (Poczdam), miasto liczące 154,6 tys. mieszkaoców (gęstośd zaludnienia 827 osób na km 2 ). Ponad sto tysięcy mieszkaoców liczy też Cottbus (101,7 tys. osób), którego gęstośd zaludnienia wynosi 620 osób na km 2. Natomiast w obszarach powiatów ziemskich (Landkreis), największą koncentracją ludności (ponad 8% ogółu ludności Brandenburgii) cechują się: Potsdam-Mittelmark i Oberhavel, które jednocześnie są najliczniej zaludnionymi obszarami Brandenburgii (odpowiednio 204,6 tys. i 202,8 tys. osób). Są to obszary bezpośrednio sąsiadujące z Berlinem, a zatem sądząc po ich położeniu oraz 41

42 dodatnim saldzie migracji można wnioskowad, iż stanowią docelowe kierunki procesów suburbanizacji, podobnie jak graniczące z niemiecką stolicą miasto Potsdam, o najwyższym dodatnim saldzie migracji w Brandenburgii (8,5 ). Tabela 5: Podstawowe procesy demograficzne w Brandenburgii w 2009 roku w podziale na powiaty Ludnośd Gęstośd zaludnienia Saldo migracji Przyrost naturalny Przyrost rzeczywisty tys. osób os./km 2 na 1000 osób na 1000 osób na 1000 osób Barnim 176,9 120,2 2,3-2,3 0 Dahme-Spreewald 161,7 71,5 4,1-2,9 1,2 Elbe-Elster 113,6 60,1-10, ,2 Havelland ,3 1,8-2,8-1 Märkisch-Oderland 191,1 88,9-1,8-3,1-4,9 Oberhavel 202,8 112,8 5,6-2,9 2,7 Oberspreewald-Lausitz 123,4 101,4-8 -6,4-14,4 Oder-Spree 185,1 85,2-4,9-3,2-8,1 Ostprignitz-Ruppin 103,7 41, Potsdam-Mittelmark 204,6 79,5 4-2,5 1,5 Prignitz 83,1 39,1-6,6-7,5-14,1 Spree-Neiße 128, ,1-5,6-16,7 Teltow-Fläming 161,8 77,3 1,7-3,2-1,5 Uckermark 131,1 42,9-7,7-5,4-13,1 Brandendurgan der Havel 72,3 315,7 1,4-4,9-3,5 Cottbus 101,7 620,1 1,6-2,8-1,2 Frankfurt (Oder) 60,6 409,5-6,7-4,3-11 Potsdam 154,6 826,7 8,5 2,1 10,6 Land Branderburg 2511,6 85,2-0,9-3,5-4,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Diekleine Brandenburg Statistik 2010, AmtfürStatistik Berlin-Brandenburg Spośród wszystkich powiatów należących do Brandenburgii zaledwie trzy notują dodatni przyrost rzeczywisty: miasto Potsdam (10,6 ), Oberhavel (2,7 ) i Potsdam-Mittelmark (1,5 ), a pośród nich jedynie miasto Potsdam ma jednocześnie dodatnie saldo migracji i przyrost naturalny. Z kolei najbardziej niekorzystny wskaźnik przyrostu rzeczywistego notują: Elbe-Elster (-17,2 ), Spree-Neiße (-16,7 ) oraz Oberspreewald-Lausitz (-14,4 ), obszary leżące na południowych peryferiach landu. Berlin jest podzielony administracyjnie na 12 dzielnic, które charakteryzują się w miarę równomiernym zaludnieniem (od 241,1 tys. do 365,7 tys. osób). Chod Berlin jako land wykazuje 42

43 się dodatnim saldem migracji i przyrostem naturalnym, to zróżnicowania w obrębie poszczególnych dzielnic są już znaczne. Odpływ migracyjny w roku 2009 dotyczył trzech dzielnic: Friedrichshain-Kreuzberg (-12,1 ), Pankow (-7,1 ) i Marzahn-Hellersdorf (-1,4 ), leżących niemal w całości (poza Kreuzbergiem) na obszarze byłego Berlina Wschodniego i nie został zbilansowany mimo najwyższego pośród dzielnic Berlina przyrostu naturalnego. Z kolei najbardziej atrakcyjnymi dzielnicami dla migrantów są: Steglitz-Zehlendorf (10,5 ), Charlottenburg-Wilmersdorf (8,4 ) oraz Mitte (8,2 ), historyczne i centralne dzielnice miasta, leżące w obrębie byłego Berlina Zachodniego. Tabela 6: Wewnątrzmiejskie zróżnicowania procesów demograficznych Berlina w 2009 roku Dzielnice Berlina Ludnośd Gęstośd zaludnienia Saldo migracji Przyrost naturalny Przyrost rzeczywisty tys. osób os./km 2 na 1000 na 1000 osób na 1000 osób osób Mitte 333, ,2 3,4 11,6 Friedrichshain-Kreuzberg 268, ,1 5,7-6,4 Pankow 365, ,1 3,8-3,3 Charlottenburg- 320, ,4-2,6 5,8 Wilmersdorf Spandau 223, ,8-3,2-0,4 Steglitz-Zehlendorf 293, ,5-4,3 6,2 Tempelhof-Schöneberg ,6-1 5,6 Neukölln 312, ,1-0,8 6,3 Treptow-Köpenick 241, ,2-1,3 6,9 Marzahn-Hellersdorf ,4 0,9-0,5 Lichtenberg 259, ,3 0,6 2,9 Reinickendorf 241, ,5-3,4-0,9 Berlin 3442, ,1 0,1 3,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Diekleine Brandenburg Statistik 2010, AmtfürStatistik Berlin-Brandenburg Prognozy demograficzne dla Brandenburgii i Berlina są bardzo pesymistyczne. W przewidywaniach demografów w latach będzie następował spadek liczby ludności, przy czym od 2040 roku nastąpi jego nasilenie. W przypadku Berlina prognozuje się lekki spadek liczby mieszkaoców w 2035 roku o 6% w stosunku do roku 2010, natomiast w 2060 roku już o 20%. Bardziej niekorzystnie rysuje się sytuacja demograficzna w Brandenburgii, gdzie prognozuje się spadek w roku 2035 o 16%, a w roku 2060 aż o 35%. 43

44 Wykres 7: Prognozy liczby ludności Brandenburgii i Berlina do roku 2060 Źródło: uzyskane w dniu Również analiza prognoz demograficznych pod względem grup wiekowych prowadzi do wniosku, iż sytuacja ludnościowa w obu landach będzie ulegała wyraźnemu pogorszeniu. Tabela 7: Prognozy demograficzne dla Brandenburgii i Berlina w latach według ekonomicznych grup wiekowych BERLIN BRANDENBURGIA Rok poniżej 20 lat lat powyżej 65 lat poniżej 20 lat lat powyżej 65 lat % 65% 19% 15% 63% 23% % 62% 22% 15% 58% 27% % 57% 26% 14% 51% 35% % 55% 30% 13% 48% 39% % 53% 33% 14% 46% 40% % 50% 35% 15% 48% 37% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bevölkerung in den Bundesländern, demfrüherenbundesgebietund den neuenländern bis 2060 ( Zarówno w Brandenburgii, jak i w Berlinie zauważa się wyraźny wzrost odsetka osób powyżej 65 roku życia, co znamionuje nasilenie procesów starzenia się społeczeostwa. Jednocześnie oba landy mogą się zmagad z wyraźnie malejącym udziałem osób w wieku produkcyjnym, co spowoduje bezpośrednio dramatyczny wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego i tym samym negatywnie wpłynie na kondycję społeczno-ekonomiczną obu regionów. 44

45 Wykres 8: Prognozowana wartośd wskaźnika obciążenia demograficznego w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bevölkerung in den Bundesländern, demfrüherenbundesgebietund den neuenländern bis 2060 ( Taki obraz populacji według ekonomicznych grup wiekowych znamionuje postępujący proces starzenia się populacji, wraz z dynamicznie malejącym udziałem osób w wieku produkcyjnym Czynniki te będą wywoływad ogromne konsekwencje na rynku pracy. Prognozuje się, bowiem, że w połowie XXI wieku już przynajmniej co trzeci mieszkaniec Brandenburgii i Berlina będzie emerytem. Taka sytuacja może wywoład znaczny popyt na rynku pracy i spowodowad napływ migracyjny aktywnych zawodowo i mobilnych osób, które przybędą tu w poszukiwaniu pracy, poprawiając zarazem strukturę wiekową obu landów Kluczowe obszary gospodarki Województwo Lubuskie Charakterystyka obecnej struktury podmiotów gospodarki narodowej województwa lubuskiego prezentowana jest w układzie Polskiej Klasyfikacji Działalności - PKD 2007, opracowanej na podstawie Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczych. W 2010 r. w województwie lubuskim funkcjonowało ponad 106 tys. podmiotów gospodarki narodowej. Zdecydowaną większośd (95,7%) stanowiły firmy prywatne. W latach liczba podmiotów gospodarki narodowej wrosła o ponad 4 tys. Z ogólnej liczby podmiotów 76,41% to osoby 45

46 prowadzące jednoosobową działalnośd gospodarczą, 13,13% stanowią spółki, a pozostałe 10% to fundacje, stowarzyszenia i spółdzielnie i przedsiębiorstwa paostwowe. W podziale sekcji gospodarki narodowej województwa lubuskiego według REGON widad zdecydowaną dominację sektora usług (78%) nad działami związanymi z rolnictwem, przemysłem i budownictwem. W 2010 r. w stosunku do roku 2005 nastąpił wzrost w tradycyjnych sektorach gospodarki: przemyśle i budownictwie. W sektorze rolnictwa nastąpił natomiast niewielki spadek (o 0,1%) liczby podmiotów. Tabela 8: Zatrudnienie w wybranych sektorach wg PKD 2007 w województwie lubuskim w latach wg sektorów PKD A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo B+C+D+E Przemysł (Górnictwo i wydobywanie; Przetwórstwo przemysłowe; wytwarzanie i zaopatrywanie w media; dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją) F Budownictwo Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W strukturze zatrudnienia w województwie lubuskim wyraźnie dominuje sektor usług z ponad 55% udziałem (56,4% w 2010 r.). Sektor przemysłu i budownictwa utrzymuje się z ponad 30%, udziałem (32,3% w 2010 r.) podczas gdy systematycznie wzrasta liczba zatrudnionych w sektorze rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa (9,4% w 2005 r. do 11,3% w 2010 r.). Gospodarka województwa lubuskiego rozwija się w ostatnich latach podobnie jak gospodarka krajowa i innych województw w ścisłej korelacji do gospodarki światowej, a w szczególności europejskiej. Wzrost PKB na mieszkaoca w roku 2007 na fali globalnego boomu gospodarczego wzrósł w tempie ponad 10%. W kolejnych latach odwrócenie się tendencji wzrostowych spowodowanych recesją gospodarczą wyhamowało wzrost do poziomu 4% (2008/2009 r.). Przewidywane spowolnienie gospodarcze wynikające z problemów zadłużenia krajów strefy euro może spowodowad w kolejnych latach (2011/2012 r.) w scenariuszu bazowym jego utrzymanie na poziomie 2-3%, a w scenariuszu pesymistycznym jego spadek w granicach 0-2%. Wraz ze wzrostem gospodarki w latach rosły wynagrodzenia w województwie lubuskim. W 2010 r. średnie wynagrodzenie brutto w wyniosło 2920,43 zł i było o ponad 36,19% wyższe niż w roku 2005 (2144,35 zł). W relacji do średniej krajowej wynagrodzenia w województwie lubuskim utrzymywały się w latach na poziomie zbliżonym do 85%. 46

47 Wykres 9: Średnie zarobki brutto na godzinę w województwie lubuskim w latach (PLN) ,52 16,58 15,19 13,40 13, ,25 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W latach średnioroczne tempo wzrostu wynagrodzeo w lubuskim wyniosło 6,39%. Warto zauważyd, że w 2008 wzrost wynagrodzeo wyniósł 9,20% by spaśd w 2010 r. aż o 5% do poziomu 4,20%. Wzrost wynagrodzeo miał bezpośrednie przełożenie na wzrost wskaźnika dochodu rozporządzalnego na 1 osobę. Średnioroczne tempo wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę wyniosło 10,98%, przy czym analogicznie do wzrostu wynagrodzeo w 2008 r. wzrosło o 15,81%, a już w roku 2010 zaledwie o 4,51%. W ramach dochodu rozporządzalnego w roku 2010 r. aż 55,06% dochodu pochodziło z pracy najemnej, w porównaniu z 45,88% w roku Z kolei udział dochodów pracy na własny rachunek w latach wrósł o ok. 10%. Wykres 10: Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w województwie lubuskim w latach (PLN) , , , ,29 914, , Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 47

48 Statystyki GUS wskazują, że w 2010 r. w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie zatrudnionych było pracowników, o 3% więcej niż w roku poprzednim). Natomiast w stosunku do roku 2005 wzrost zatrudnienia w analizowanym sektorze wyniósł 16,19% (976 osób). W strukturze zatrudnienia pracowników ogółem w Lubuskim w 2010 r. w, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie zatrudnionych było 11,30%,podczas gdy w 2005 było 9,42%. Produkcja rolnicza w 2010 r. stanowiła zaledwie 2,3% całkowitej produkcji regionu (najmniej spośród 16 województw). Ponadto wskaźnik produkcji rolniczej na 1 ha użytków rolnych wyniósł zł (średnia krajowa 4967 zł), co dało przedostatnie miejsce w kraju, przed województwem podkarpackim. Tendencja wzrostowa produkcji rolniczej w Lubuskim w latach świadczy o pozytywnych skutkach restrukturyzacji rolnictwa, skutkującej zwiększeniem rentownośd. Według statystyki GUS w 2010 r. na terenie Lubuskiego w sektorze budownictwa funkcjonowało firm (11,1% wszystkich podmiotów). W stosunku do roku poprzedniego powstało 808 nowych firm (wzrost o 6,78%). Jednak wzrostowi ilości podmiotów towarzyszył spadek wielkości zatrudnienia w budownictwie o 5,06%. Firmy, które do tej pory otrzymywały duże zlecenia, musiały zweryfikowad zatrudnienie związane z pogarszającą się koniunkturą na rynku budowlanym. Liczba nowych budynków oddanych do użytkowania w 2010 r. wyniosła i była odpowiednio o 7,02% (2009 r.) i 13,96% (2008 r.) niższa w stosunku do lat poprzednich. 71,17% wybudowanych budynków w 2010 r. stanowiły budynki mieszkalne. W przypadku zatrudnienia w przemyśle zdecydowanie dominuje podsekcja przetwórstwa przemysłowego z blisko 93% poziomem ogólnego zatrudnia. W 2010 roku marginalny był natomiast odsetek zatrudnionych w górnictwie przemysłowym (0,9%) oraz podsekcji: wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (1,6%), pomimo wysokiej 19% dynamiki wzrostu zatrudnienia. Pozostałe podsekcje przemysłu wykazały się zbliżoną, kilkuprocentową dynamiką wzrostu zatrudnienia. Tabela 9: Zatrudnienie w podsekcjach przemysłu w województwie lubuskim w roku 2010 Podsekcje przemysłu Dynamika Stan na /2009 Ogółem ,0% 1,06 górnictwo i wydobywanie 85 0,9% 1,04 przetwórstwo przemysłowe ,8% 1,06 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 144 1,6% 1,19 dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 420 4,7% 1,09 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Prognozując scenariusz rozwoju przemysłu województwa lubuskiego w kolejnych latach można wykorzystad dane dynamiki produkcji sprzedanej wg PKD W roku 2010 dynamika wzrostu 48

49 produkcji sprzedanej wynosiła 108,3% względem roku poprzedniego (przy średniej krajowej 95,5) i była najwyższa wśród wszystkich polskich województw. Dodad należy, iż w roku poprzednim dynamika ta była również najwyższa (108,1), jednak różnice między poszczególnymi województwami nie były tak duże jak w roku Potwierdza to tezę, że przy niepewnej sytuacji gospodarczej przedsiębiorstwa z sektora przemysłowego działające na terenie województwa lubuskiego są relatywnie odporne na wahania koniunktury. W ramach inicjatyw podnoszących innowacyjnośd przemysłu w województwie lubuskim powstał Lubuski Klaster Metalowy zrzeszający szeroko rozumiany przemysł metalowy z Gorzowa Wlkp. i północnej części województwa lubuskiego. Celem klastra jest reprezentowanie interesów, integracja przedsiębiorstw metalowych i firm kooperujących oraz realizacja wspólnych przedsięwzięd gospodarczych. Dzięki działaniu przedsiębiorców w ramach klastra możliwe jest zwiększenie efektu skali działao poprzez wspólne zakupy materiałowe, łączenie i wymianę mocy produkcyjnych, działania szkoleniowe i promocyjne, wspólne pozyskiwanie unijnego wsparcia. Funkcjonowanie klastra potwierdza istotnośd tej gałęzi przemysłu na gospodarczej mapie województwa. Województwo lubuskie produkuje 1,45% krajowych zasobów energii elektrycznej (2010 r.). W strukturze produkcji energii województwa lubuskiego 7,41% energii pozyskiwana jest z elektrowni wodnych i paliw odnawialnych. Rosnący udział energii odnawialnej związany jest z dynamicznym rozwojem firm związanych z wytwarzaniem i zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (o 19% w latach ). Firmy te w szczególności zainteresowane były działaniami proekologicznymi oraz odnawialnymi źródłami energii. W województwie lubuskim wg REGON na koniec 2010 r. funkcjonowało podmiotów prowadzących działalnośd usługową. W strukturze usług województwa lubuskiego w roku 2010 wyraźnie dominuje handel i naprawa samochodów (26,2%). W dalszej kolejności jest obsługa rynku nieruchomości (7,7%) oraz transport i gospodarka magazynowa (6,4%). We wszystkich branżach usługowych zatrudnienie od 2008 (do 2010 roku) utrzymuje tendencję rosnącą, chod w strukturze zatrudnienia udział usług spada. W porównaniu z zatrudnieniem w latach w poszczególnych działach widad, że ponad 10% wzrost wystąpił w sekcjach: działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (16,97%), działalności związanej z obsługą rynku nieruchomości (12,20%) i działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej (114,44%). Jednak tak wysoki wzrost zatrudnienia w sekcji działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej był spowodowany bardziej zmianami wynikającymi z klasyfikacji PKD niż faktycznymi działaniami w gospodarce. Spadek zatrudnienia wystąpił jedynie w dwóch sekcjach: informacja i komunikacja (-7,73%) oraz opieka zdrowotna i pomoc społeczna (-5,52%). 49

50 Tabela 10: Zatrudnienie wg sektorów PKD 2007 w województwie lubuskim w latach wg sektorów PKD G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle H - Transport i gospodarka magazynowa I - Działalnośd związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi J - Informacja i komunikacja K - Działalnośd finansowa i ubezpieczeniowa L - Działalnośd związana z obsługą rynku nieruchomości M - Działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna N - Działalnośd w zakresie usług administrowania i działalnośd wspierająca O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne P - Edukacja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna R - Działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją S - Pozostała działalnośd usługowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Porównując rok 2010 do roku poprzedniego można zaobserwowad dynamiczny wzrost zatrudnienia w działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej (16,32%), profesjonalnej, naukowej, technicznej (8,71%) i związanej z obsługą rynku nieruchomości (6,46%). Spadek natomiast wystąpił w zakwaterowaniu i gastronomii (-9,48%), handlu hurtowym i detalicznym, naprawie pojazdów samochodowych (-2,21%) i edukacji (-0,31%). Potwierdzeniem kondycji poszczególnych branż są duże dysproporcje w przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu (tabela poniżej). Najatrakcyjniejsze wynagrodzenia odnotowano w sekcjach: informacja i komunikacja (4 212,91 zł brutto) oraz działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna (4206,26zł brutto) a najniższe w sekcji zakwaterowanie i gastronomia (1 653,47 zł brutto). Tabela 11: Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w podsekcjach usług w województwie lubuskim w latach wg sektorów PKD Handel i naprawa pojazdów samochodowych 1 613, , , , ,42 Transport i gospodarka magazynowa 2 045, , , , ,24 Zakwaterowanie i gastronomia 1 262, , , , ,47 50

51 Informacja i komunikacja 3 830, , , , ,91 Działalnośd finansowa i ubezpieczeniowa 3 252, , , , ,36 Obsługa rynku nieruchomości 2 400, , , , ,29 Działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna 3 246, , , , ,26 Administrowanie i działalnośd wspierająca 1 260, , , , ,94 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 2 870, , , , ,52 Edukacja 2 308, , , , ,37 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 2 028, , , , ,48 Działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 1 907, , , , ,70 Pozostała działalnośd usługowa 1 635, , , , ,39 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Przedsiębiorstwa usługowe województwa lubuskiego słyną z oferty innowacyjnych produktów i usług informatycznych. W celu wspierania firm powołane zostały trzy klastry zrzeszające firmy informatyczne: Klaster Archiwizacji Cyfrowej i Lubuski Klaster Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji, Lubuski Klaster Metalowy. Klaster Archiwizacji Cyfrowej powołany został w 2011 roku, w celu opracowania nowej usługi, jaką jest długoterminowa archiwizacja danych. Uczestnikami klastra są: Narodowe Centrum Archiwizacji, Organizacja Pracodawców Ziemi Lubuskiej, Uniwersytet Zielonogórski oraz wiodące firmy branży informatycznej z trzech województw, tj. lubuskiego, wielkopolskiego i pomorskiego 5. Również w 2011 r. z inicjatywy miasta Zielonej Góry, Lubuskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego i Uniwersytetu Zielonogórskiego powołany został Lubuski Klaster Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji. Celem klastra jest nawiązanie współpracy między kilkudziesięcioma firmami informatycznymi w województwie lubuskim. W sierpniu 2007 grupa przedsiębiorstw metalowych podpisała deklarację zaangażowania w inicjatywę klastrową. 30 maja 2008 Stowarzyszenie "Lubuski Klaster Metalowy" zostało zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym. Celem klastra jest m.in. integracja przedsiębiorstw metalowych i przedsiębiorstw działających w ich otoczeniu oraz realizacja wspólnych inicjatyw gospodarczych. W województwie lubuskim według danych GUS w roku 2010 w sekcji Transport i gospodarka magazynowa powstało 226 nowych firm. Zatrudnienie w nowopowstałych firmach znalazło 453 pracowników tylko w samym roku Dynamiczny wzrost zatrudnienia w transporcie spowodowany jest rozbudową infrastruktury transportowej województwa. Popyt na pracowników spowodował wzrost wynagrodzeo do średniego poziomu ponad zł z perspektywą rosnącą. Ze środków pomocowych UE na lata zrealizowanych zostało wiele inwestycji, których celem było zwiększenie dostępności transportowej województwa oraz jego integracji z systemem krajowym i przygranicznym. Efektem realizacji inwestycji jest zwiększenie znaczenia transportu drogowego, głównie dzięki realizowanej sieci dróg 5 Klastry w województwie lubuskim, Zielona Góra 2011 r. 51

52 ekspresowych, oraz nowo otwartej autostrady A2. W Zielonej Górze zlokalizowane są dwa duże centra logistyczne DB SCHENKER i Kolporter DP. W kolejnych latach przewidywane jest powstanie kolejnych centrów logistycznych, zwiększenie aktywności dotychczas działających, jak i powstanie nowych firm spedycyjnych i przewozowych. Przykładem inicjatywy oddolnej przedsiębiorców branży turystycznej i przetwórstwa spożywczego jest klaster Lubuski Szlak Wina i Miodu. Powołanie klastra to nawiązanie do 800-letniej tradycji regionu, a także sposób promowania lokalnych produktów oraz ekoturystyki. Jego celem jest podniesienie konkurencyjności oraz wykorzystanie szans, jakie stwarza przedsiębiorcom, internacjonalizacja. Szlak jest swoistego rodzaju produktem turystycznym, utworzonym w oparciu o potencjał województwa lubuskiego (w tym Zielonej Góry uznawanej za polską stolicę wina ), związany z produktami regionalnymi wpisanymi na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, m.in. winem, miodem pitnym i miodem pszczelim. Klaster zrzesza winiarzy, pszczelarzy, hotele oraz placówki muzealne, jednostki samorządu terytorialnego 6. Gospodarka w województwie lubuskim skoncentrowana jest przede wszystkim w dwóch centrach gospodarczych: Zielonej Górze i Gorzowie Wlkp. To właśnie te miasta przyciągają największą ilośd instytucji finansowych i oddziałów zagranicznych firm. Zielona Góra to siedziba Urzędu Marszałkowskiego. Jest rozpoznawalnym centrum regionalnym o utrwalonej pozycji. To centrum ma przede wszystkim charakter usługowy i edukacyjnonaukowy. W przetwórstwie przemysłowym wieloletnią tradycją cieszy się produkcja artykułów spożywczych i napojów alkoholowych, a także mała architektura ogrodowa, oprawy oświetleniowe, kosmetyki. Nowym obliczem gospodarczym miasta jest elektronika i systemy informatyczne, w tym Advanced Digital Broadcast Polska Sp. z o.o. lider na rynku telewizji cyfrowej i interaktywnej w zakresie projektowania i produkcji wszystkich rodzajów platform cyfrowych oraz Astec ze zintegrowanym systemem zarządzania danymi przestrzennymi dla branż: telekomunikacji, energetyki, wodno-ściekowej, dystrybucji i przesyłu gazu, transportu i ciepłownictwa. W mieście działa sied instytucji otoczenia biznesu, od instytucji samorządowych (Organizacja Pracodawców Ziemi Lubuskiej) po ogólnopolskie (Agencja Rozwoju Regionalnego) oraz największa uczelnia województwa - Uniwersytet Zielonogórski z silnymi wydziałami inżynierskimi. Gorzów Wlkp. to siedziba wojewody. Charakteryzuje się koncentracją nowoczesnych zakładów produkcyjnych z dobrze rozwiniętymi branżami m.in. przemysłu motoryzacyjnego (wiązki elektryczne, plastikowe wykooczenia do aut), chemicznego, farmaceutycznego (leki dla zwierząt), elektronicznego (monitory LCD, obwody drukowane), maszynowego. W Gorzowie Wlkp. z firm innowacyjnych funkcjonuje m.in. Fabryka Maszyn Goma dostawca 6 Klastry w województwie lubuskim, Zielona Góra 2011 r. 52

53 zaawansowanych technicznie obrabiarek i kompletnych linii technologicznych do łączenia drewna, na potrzeby tartaków, producentów stolarki budowlanej oraz płyt meblowych i mebli czy Vetoquinol Biowet Sp. z o.o. - leków oraz dodatków żywieniowych dla zwierząt. Ponadto w mieście regularnie odbywają się imprezy targowe: targi funduszy europejskich, targi innowacji, targi zdrowia i urody Wellness, targi kulinarne czy targi nieruchomości. W Żarach dominuje produkcja szkła hartowanego i profili wykooczeniowych z tworzywa sztucznego, płyt i wyrobów drewnopochodnych, szyb do pojazdów i sprzętu, tekstyliów oraz systemów dachowych do aut. Do instytucji wspierających działalnośd firm i aktywizujących lokalny rynek pracy należą m.in.: Fundacja Przedsiębiorczośd (prowadząca fundusz pożyczkowy) jak również Łużycka Izba Gospodarcza z Żar. W nowosolskiej strefie ekonomicznej prężnie działają firmy z branży: spożywczej, motoryzacyjnej, elektronicznej, odlewniczej, maszynowej i elektrotechnicznej. W mieście produkuje się podzespoły i części do aut oraz technikę napędową do aut dostawczych, telewizory LCD i produkty spożywcze. Nowa Sól wraz z Sulechowem i Zieloną Górą tworzą tzw. Lubuskie Trójmiasto. W Sulechowie wśród firm innowacyjnych funkcjonuje firma Mb Pneumatyka producent wyrobów pneumatycznych dla branży motoryzacyjnej i przemysłowej. Największą planowaną inwestycją na terenie województwa lubuskiego jest budowa kopalni odkrywkowej węgla brunatnego i elektrowni na terenie gmin Gubin i Brody. PWE Gubin planuje budowę elektrowni o mocy 1600 MW i odkrywkę węgla brunatnego. Lubuskie złoża obok legnickich zalicza się do największych w kraju. Wartośd inwestycji szacuje się na blisko 20 mld zł. W jej ramach planowane jest powstanie trzech tysięcy nowych miejsc pracy, nowe inwestycje mieszkaniowe oraz Największą planowaną inwestycją na terenie województwa lubuskiego jest budowa kopalni odkrywkowej węgla brunatnego i elektrowni na terenie gmin Gubin i Brody. rekultywacja terenu. Realizacja inwestycji będzie miała bardzo duży wpływ na rozwój regionu (rynek pracy, wpływy podatkowe, rozwój wspomagającej infrastruktury) i poważne znaczenie dla rynku energetycznego w Polsce. Jednak dla lokalnych mieszkaoców może wpłynąd negatywnie na warunki życia i środowisko, czego efektem są negatywne opinie o perspektywie planowanej na 2015 inwestycji. Opinie te pochodzą głównie od mieszkaoców terenów zlokalizowanych bezpośrednio przy planowanej infrastrukturze 7. Dlatego też w 2009 r. podpisana została umowa pomiędzy kilkunastoma wiodącymi uczelniami i instytutami naukowo-badawczymi w regionie a PWE GUBIN Sp. z o.o. Celem powstania konsorcjum jest zastosowanie przy realizacji zadania w postaci budowy elektrowni oraz kopalni węgla brunatnego i związanych z nimi przedsięwzięciami infrastrukturalnymi i budowlanymi, najnowocześniejszych metod technicznych, technologicznych i organizacyjnych, prowadzących do zminimalizowania wpływu inwestycji na środowisko przyrodnicze oraz skutki społeczne uwzględniając jednocześnie ekonomiczne skutki podejmowanych działao oraz pełną

54 podmiotowośd mieszkaoców. Obecnie projekt jest zgodny z nowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego oraz uzgodniony został ze stroną niemiecką w ramach polsko-niemieckich konsultacji przeprowadzonych przez Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego 8. Największe inwestycje kapitału zagranicznego w ostatnich latach na terenie województwa to: Kostrzyn Paper S.A. w Kostrzynie (Trebruk AG, Szwecja) - fabryka papiernicza; SE Bordnetze Sp. z o.o.(dawniej Volkswagen Elektro-Systemy Sp. z o.o.) w Gorzowie Wlkp. (Volkswagen, Niemcy) - producent wiązek elektrycznych do samochodów produkowanych przez koncern Volkswagen; Zakłady Farmaceutyczne Vetoquinol Biowet" Sp. z o.o. w Gorzowie Wlkp. (Asklia AG, Szwajcaria) - producent leków weterynaryjnych; Swedwood częśd koncernu IKEA (Szwecja) - fabryki mebli w Zbąszynku i Babimoście; Kronopol Sp. z o.o. w Żarach (Kronospan AG, Szwajcaria) - fabryka płyt wiórowych; Rockwool Polska Sp. z o.o. w Cigacicach (Rockwool, Dania) - fabryka wełny mineralnej; Steinpol (grupa Bruno Steinhoff, Niemcy) - fabryki mebli w Zielonej Górze i Rzepinie; Stilon S.A. w Gorzowie Wlkp. (grupa przemysłowa Rhodia - francuski koncern farmaceutyczno-chemiczny Rhône-Poulenc) - fabryka chemicznych wyrobów wysokoprzetworzonych; Podravka Polska Sp. z o.o. w Kostrzynie (Podravka, Chorwacja) - fabryka z branży spożywczej; TPV DISPLAYS POLSKA Sp. z o.o. - chiosko-tajwaoska fabryka telewizorów i monitorów ciekłokrystalicznych (LCD). Sektory strategiczne dla województwa lubuskiego ujęte w zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa 9 to przede wszystkim: celulozowo-papierniczy, drzewny, elektroniczny, spożywczy, maszynowy, szklarski i ceramika budowlana oraz biotechnologia. Efektem diagnozy społeczno gospodarczej województwa lubuskiego jest wskazane rozszerzonej listy branż będących w najbliższych latach wiodącymi kierunkami rozwoju regionu. Branżami o największym potencjale rozwojowych w Lubuskim są przede wszystkim: produkcja artykułów spożywczych i napojów; Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego Aktualizacja z horyzontem czasowym do 2020 roku 54

55 przetwórstwo drewna, produkcja mebli, papieru i kartonu; produkcja maszyn i aparatury elektrycznej; branża farmaceutyczna; usługi związane z nowoczesnymi systemami informatycznymi; produkcja komponentów i części pojazdów samochodowych; produkcja wyrobów szklanych; produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych; energetyka oparta na złożach węgla brunatnego i odnawialna. Brandenburgia i Berlin W roku 2009 Niemcy doświadczyły największego od czasu zjednoczenia załamania rynku. Światowy kryzys ekonomiczny doprowadził do 5% spadku niemieckiego PKB. Regiony, które w dużym stopniu bazują na przetwórczej działalności gospodarczej i na handlu zagranicznym odniosły wyjątkowo wysokie straty. Scenariusz ten nie dotyczył jednak Berlina. Stolica Niemiec, a zarazem jedno z miast-krajów związkowych, wyszła z kryzysu prawie bez szwanku. Spośród 16 landów niemieckich Berlin doświadczył najniższego (-0,7%) spadku PKB. Tym samym, razem z Brandenburgią (-2,1%), okazał się najbardziej odpornym na wahania rynku regionem Niemiec, co może świadczyd o mniejszych powiązaniach międzynarodowych regionu, w porównaniu do innych landów. Gospodarka Berlina mierzona zatrudnieniem w poszczególnych działach gospodarki jest relatywnie stabilna: w ciągu ostatnich kilku lat nie nastąpiły żadne radykalne zmiany. Opiera się ona przede wszystkim na działalności usługowej, zatrudniającej 87% wszystkich pracujących, przy niespełna 13% i malejącym udziale przemysłu. Udział przemysłu w Brandenburgii jest wyraźnie wyższy i sięga niemal 23%, przy 74% pracujących w usługach. Rolnictwo pełni jedynie marginalną rolę jako miejsce pracy (3,6% w Brandenburgii). Tabela 12: Struktura zatrudnienia w Brandenburgii wg działów gospodarczych w latach Rolnictwo 3,7 3,6 3,6 3,6 3,6 Przemysł 22,6 22,6 23,0 22,9 22,7 Usługi 73,7 73,8 73,4 73,5 73,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 55

56 Tabela 13: Struktura zatrudnienia w Berlinie wg działów gospodarczych w latach Rolnictwo 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 Przemysł 14,2 13,7 13,4 13,2 12,9 Usługi 85,4 86,0 86,3 86,5 86,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Amt für Statistik Berlin-Brandenburg+ Podobnie jak inne regiony Europy, Berlin i Brandenburgia przechodzą ważne zmiany strukturalne. W latach gospodarka Berlina cechowała się bardzo wyraźnym wzrostem zatrudnienia w innowacyjnych i kreatywnych działach, takich jak działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna oraz finanse i ubezpieczenia, sięgającym odpowiednio 22,1% i 19,5%. W tym samym czasie nastąpił 25% wzrost zatrudnienia w edukacji w Brandenburgii, któremu towarzyszył wzrost w finansach i ubezpieczeniach o 19,5% i administracji o 14,5%. Jednocześnie nastąpił spadek zatrudnienia w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej w Brandenburgii o 9,3%, rolnictwie, w Berlinie o 10,1% oraz w sektorze informacji i komunikacji o 5,3% w Brandenburgii i 7,4% w Berlinie. Dodatkowo, odnotowano spadek zatrudnienia w produkcji przemysłowej w Berlinie o 5%. Takie tendencje zmian są typowe dla regresyjnych gospodarek poprzemysłowych, przy czym wzrost zatrudnienia w nauce i technice w Berlinie może świadczyd o wkraczaniu gospodarki miasta w nową fazę rozwoju opartego o wysokie technologie. Tabela 14: Przeciętne zatrudnienie wg sektorów WZ 2003 w Berlinie w latach Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo Górnictwo, przemysł przetwórczy, energetyka Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Hotele i restauracje Transport, gospodarka magazynowa i łącznośd Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości, wynajem i działalnośd biznesowa Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne Edukacja Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Inne usługi komunalne, społeczne i osobiste Pracujący w gospodarstwach domowych Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 56

57 Tabela 15: Przeciętne zatrudnienie wg sektorów WZ 2003 w Brandenburgii w latach Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo Górnictwo, przemysł przetwórczy, energetyka Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Hotele i restauracje Transport, gospodarka magazynowa i łącznośd Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości, wynajem i działalnośd biznesowa Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne Edukacja Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Inne usługi komunalne, społeczne i osobiste Pracujący w gospodarstwach domowych Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Struktura zatrudnienia wg działów gospodarki, agregowana w Niemczech wg klasyfikacji WZ 2003 (lub WZ 2008) oddaje w znacznej mierze strukturę gospodarczą miasta czy regionu. Struktura zatrudnienia w Berlinie jest typowa dla wielu dużych miast Europy, z dominacją usług, w tym obsługi nieruchomości i działalności biznesowej (21% zatrudnionych w 2010 roku), opieki zdrowotnej i pomocy społecznej (13%), handlu (12%), transportu (10%) oraz administracji (9%). Brak dominacji jednej z branż jest dowodem znacznej dywersyfikacji działalności gospodarczej w mieście. Jeszcze bardziej zróżnicowana jest gospodarka Brandenburgii, z nieznaczną dominacją przemysłu i handlu (po 14% zatrudnionych) oraz obsługi nieruchomości i działalności biznesowej (13%), także opieki zdrowotnej i pomocy społecznej (12%). Tabela 16: PKB, przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na mieszkaoca oraz średnie zarobki brutto na godzinę w Berlinie i Brandenburgii w latach Berlin PKB przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę 1240, , , , ,25 średnie zarobki brutto na godzinę w Euro 13, ,2 14,86 15,37 Brandenburgia PKB przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę 1244, , , , ,50 średnie zarobki brutto na godzinę w Euro 17,3 17,6 17, ,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Amt für Statistik Berlin-Brandenburg oraz Eurostat 57

58 PKB na mieszkaoca, zarówno w Berlinie, jak i Brandenburgii, kształtuje się wyraźnie poniżej średniej dla Niemiec, wynoszącej w 2010 roku Euro. Brandenburgia, podobnie jak inne kraje wschodniej części republiki federalnej, charakteryzuje się niskim poziomem PKB, wynoszącym Euro na mieszkaoca, w Berlinie wynosi on nieznacznie więcej: Euro, wyraźnie mniej niż w Bremie czy Hamburgu, gdzie PKB przekracza Euro na mieszkaoca. Tempo wzrostu PKB w Brandenburgii, wynoszące 2,2% rocznie w 2010 roku (trzecie najwolniejsze tempo wśród landów) i 2,7% w Berlinie (6 miejsce z landów o najwolniejszym wzroście) także należy do najniższych w Niemczech i znacznie odbiega od średniej 3,6% czy ponad 5% w zamożnych landach zachodu, jak w Badenii-Wirtembergii. Zarobki brutto na godzinę wzrastały w ostatnich latach w podobnym tempie, jak dochód rozporządzalny, lecz inaczej do wysokości przeciętnego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę, który jest niemal równy w Berlinie i Brandenburgii, istnieją wyraźne różnice w poziomie zarobków brutto. Zarobki w Brandenburgii są o ok. 20% niższe niż w Berlinie, i w 2009 roku wynosiły odpowiednio 15,37 Euro w Brandenburgii i 18,50 Euro w Berlinie, przy czym przeciętne zarobki w Brandenburgii należą do najniższych w Niemczech. Jednym ze stosowanych syntetycznych wskaźników koniunktury gospodarczej miasta czy regionu jest saldo między liczbą nowo otwieranych i zamykanych obiektów handlowych. Sklepy i punkty handlu detalicznego wyjątkowo szybko reagują na zmiany koniunktury, przejawiającej się poziomem konsumpcji oraz zdolnością nabywczą mieszkaoców. Wg danych Statistische Ämter des Bundes und der Länder, Berlin miał w maju 2011 najwyższe saldo nowych i zamykanych placówek handlowych, wynoszące 44 na mieszkaoca. Natomiast Brandenburgia, ze wskaźnikiem 9 placówek, zajmowała 5 miejsce od kooca. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są dowodem atrakcyjności inwestycyjnej oraz, w pewnej mierze, miernikiem skuteczności podejmowanych projektów i programów pozyskiwania inwestorów. Zagraniczni inwestorzy zainwestowali w Brandenburgii, wg stanu na koniec 2009 roku, Euro na mieszkaoca, co lokuje ten land na 5 miejscu od kooca listy. Berlin, z inwestycjami rzędu Euro na mieszkaoca zajmuję 5 pozycję z czołówki listy, pozostając jednak wyraźnie z tylu za Hamburgiem, gdzie zagraniczne inwestycje przekroczyły Euro na mieszkaoca 10. Ważnym wskaźnikiem gospodarczym, pomagającym opisad uwarunkowania i możliwości gospodarki regionu jest produktywnośd pracowników, mierzona wysokością produktu krajowego brutto na 1 zatrudnionego. Wskaźniki te w analizowanych landach kształtują się w 2010 roku na poziomie Euro w Brandenburgii i Euro w Berlinie, co daje tym landom odpowiednio 5 i 6 miejsce w rankingu landów o najniższej produktywności. Są one wyraźnie niższe niż średnia krajowa ( Euro). Podobnie kształtuje się wskaźnik siły 10 Berliner Wirtschaft in Zahlen 2011, HIK Berlin 58

59 nabywczej na 1 mieszkaoca, gdzie Berlin i Brandenburg, z siłą nabywczą rzędu odpowiednio Euro i Euro znajdują się w czołówce krajów wschodnich Niemiec, odstają jednak wyraźnie od zachodnich landów, gdzie siła nabywcza wynosi ok Euro. Analizę gospodarki Berlina i Brandenburgii można ująd przez syntetyczną charakterystykę podstawowych klastrów gospodarczych, czyli przestrzennie skoncentrowanych grup przedsiębiorstw, instytucji i organizacji powiązanych siecią pionowych i poziomych zależności, często o charakterze nieformalnym, która poprzez skupienie szczególnych zasobów pozwala osiągnąd tym przedsiębiorstwom trwałą przewagę konkurencyjną. Jak się wydaje, klastry pełniej niż tradycyjne branże oddają stan i strukturę gospodarki regionu, przy czym analizowane tu klasty nie są, jak w województwie lubuskim, sformalizowanymi organizacjami, lecz raczej gronami sieci, skupionych wokół podobnej tematyki. Klaster Produkcyjny Przemysł przetwórczy jest jednym z istotniejszych działów gospodarki Brandenburgii, lecz w coraz to mniejszym stopniu Berlina. Przemysł koncentruje się głównie w regionie metropolitalnym Berlin/Brandenburg wokół Berlina/Poczdamu oraz wzdłuż autostrady A 10. Berlin i Brandenburgia to stare centra przemysłowe, rozwijające się szczególnie dynamicznie na przełomie XIX i XX wieku oraz do kooca II wojny światowej. Po podziale Niemiec w 1945 roku, nacjonalizacji przemysłu we wschodnich Niemczech oraz izolacji Berlina Zachodniego, wiele firm przeniosło swoją działalnośd do zachodnich landów. Dodatkowo, od lat 60-tych. następowała gwałtowna industrializacja NRD, połączona z dekoncentracją działalności przemysłowej. Pod koniec XX wieku, podobnie jak w innych regionach uprzemysłowionego świata, rozpoczęła się deindustrializacja, która przybrała na sile we wschodnich Niemczech po zjednoczeniu. Obecnie można zauważyd tendencję reindustrializacji, przejawiającej się w nowych lokalizacjach przemysłowych, skupionych w centralnej części Brandenburgii, przy czym Berlin, niegdyś jedno z najważniejszych centrów przemysłowych Europy, odgrywa niewielką rolę. W Brandenburgii oraz w znacznie mniejszym stopniu w Berlinie, z uwagi na zaawansowany proces deindustrializacji miasta, szczególne znaczenie posiadają następujące gałęzie przemysłu: Przemysł metalurgiczny. W Brandenburgii jest jedną z branży, charakteryzującą się największym zatrudnieniem i najwyższym przychodem. Blisko 200 przedsiębiorstw zatrudnia około 16 tys. pracowników i osiąga blisko 14% całego przychodu przemysłu Brandenburgii. Obok kilku zakładów, wielkich koncernów i kilku firm średniej wielkości, pozostałe przedsiębiorstwa zatrudniają mniej niż 10 osób. Zakres produkcji obejmuje produkcję żelaza i stali surowej poprzez wszelkie procesy obróbki metalu do koocowych półproduktów i produktów. Najważniejsi przedstawiciele sektora stalowego to huta ArcelorMittal GmbH w Eisenhüttenstadt, huty koncernu Riva FIRE w Brandenburgu (BES Brandenburger Elektrostahlwerke GmbH) i w Hennigsdorf (H.E.S. Hennigsdorfer Elektrostahlwerke GmbH). Inne 59

60 ważne ośrodki przemysłu metalurgicznego to Eberswalde, Fürstenwalde, Finsterwalde, Massen, Prenzlau. Przemysł motoryzacyjny. Na terenie Brandenburgii i Berlina działa kilkadziesiąt przedsiębiorstw przemysłu motoryzacyjnego. Zakres produkcji jest bardzo szeroki: wytwarza się zarówno półprodukty niezbędne do produkcji części samochodowych, jak i same części i samochody. Przedsiębiorstwo ThyssenKrupp Thyssen Umformtechnik + Guss GmbH w Ludwigsfelde zajmuje się obróbką metali i produkuje m. in. części do produkcji karoserii, części zapasowe, narzędzia. Intier Automotive Interiors produkuje wyposażenie wnętrz samochodowych. ZF z Brandenburga wytwarza układy kierownicze i skrzynie biegów. Koncern Daimler AG produkuje w Ludwigsfelde karoserie samochodowe, silniki, podzespoły do samochodów Mercedes i Smart oraz montuje pojazdy Mercedes-Benz Sprinter i Volkswagen Crafter. Pneumant, córka koncernu Sumitomo Rubber Industries (Dunlop, Goodyear) produkuje w Fürstenwalde opony samochodowe. W kraju działa również wiele mniejszych firm zajmujących się produkcją elementów pojazdów oraz wielu dostawców mających udział w łaocuchu tworzenia wartości dodanej sektora, takich jak przemysł chemiczny, produkcja i obróbka metali, mechatronika i mikroelektronika. Od 2004 roku działa sied automotive Berlin-Brandenburg stowarzyszająca przedsiębiorstwa motoryzacyjne i ich dostawców. Należy do niej blisko 180 firm i wiele placówek naukowobadawczych. Sied należy do wschodnioniemieckiego klastra motoryzacyjnego Automotive Cluster Ostdeutschland, dzięki któremu przedsiębiorstwa z Brandenburgii i Berlina mają mied łatwiejszy dostęp do zleceo i projektów realizowanych przez wschodnioniemiecką branżę motoryzacyjną. Przemysł taboru kolejowego zlokalizowany jest przede wszystkim w Brandenburgii i obejmuje 13 zakładów zatrudniających osób. Przedsiębiorstwa w 2006 roku uzyskały przychód w wysokości 407,5 mln EURO. Najważniejsze zakłady to Bombardier Transportation GmbH w Henningsdorf, Spitzke AG w Großbeeren, GBM Gleisbaumechanik Brandenburg/H. GmbH w Brandenburgu oraz DB Fahrzeuginstandhaltung w Cottbus, Eberswalde i Wittenberge i firma Stadler Pankow z Velten. Koncern Bombardier Transportation jest wiodącym światowym producentem techniki kolejowej, w Berlinie zlokalizowana jest europejska centrala przedsiębiorstwa. Przychód firmy na rynku europejskim osiągnął w 2008 roku sumę 7,383 mld USD. Firma Stadler Pankow GmbH należąca do szwajcarskiej Stadler Rail AG, zajmuje się produkcją regionalnych składów spalinowych oraz tramwajów i podmiejskich kolejek dojazdowych. W produkcji jest m. in. zespół trakcyjny FLIRT (Flinker Leichter Innovativer Regional Triebzug). Największy przychód uzyskują zakłady z Henningsdorf oraz Brandenburg, gdzie zlokalizowane są trzy najważniejsze segmenty branży: szyn kolejowych, taboru kolejowego oraz konserwacji i serwisu sprzętu kolejowego. Poza tym regionalne znaczenie mają także inne zakłady przemysłowe, w tym przemysłu maszynowego, jak zakłady Siemens AG w Berlinie, zatrudniające ponad osób. W Schwedt nad Odrą znajduje rafineria ropy naftowej PCK Raffinerie GmbH oraz dwie fabryki papieru. 60

61 We Frankfurcie nad Odrą znajduje się kilka fabryk ogniw słonecznych. Na południu Brandenburgii znajduje się kilka kopalni węgla brunatnego dla elektrowni Vattenfall Europe AG. Klaster logistyczny W regionie metropolitalnym Berlin/Brandenburg działa ponad 2 tys. firm logistycznych, zatrudniających w samej Brandenburgii około 38 tys. osób, tworząc jeden z najważniejszych ośrodków logistycznych w Niemczech. Na kraj przypada ponad 10% przychodu uzyskiwanego przez przedsiębiorstwa spedycyjne i transportowe z całych Niemiec. Struktura przedsiębiorstw jest zdominowana przez duże, międzynarodowe firmy takie jak Dachser, DHL, Deutsche Post, Fiege i Rhenus. Brandenburgia i Berlin wykorzystują swoje atuty, takie jak dostęp do wszelkich nośników transportu oraz dogodną lokalizację geograficzną. Przeładunki pomiędzy transportem wodnym, kolejowym, kołowym i lotniczym pozwalają chronid środowisko naturalne oraz oszczędzad czas i pieniądze. Służą temu cztery duże centra przeładunkowe, zaś na południu od Berlina w okolicach miasta i w parku przemysłowym Ludwigsfelde ma swoje siedziby wiele przedsiębiorstw spedycyjnych i logistycznych. Klaster medialny i informacyjny Media, technologie informacyjne i komunikacyjne stają się jednym z wiodących działów gospodarki Berlina i Brandenburgii. Przedsiębiorstwa działające na rynku mediów oraz technologii informacyjnych i komunikacyjnych zajmują się takimi obszarami gospodarki jak telekomunikacja, centra obsługi klienta, elektronika, wytwarzanie oprogramowania i elektroniczne przetwarzanie danych, usługi IT. Znamienna dla tych branż jest wzajemna współpraca przedsiębiorstw. Około 72% firm prowadzi współpracę z pokrewnymi przedsiębiorstwami, a 42% należy do sieci branżowych, zaś największą firmą tego typu jest ebay z siedzibą w brandenburskim Dreilinden. Klaster naukowy Nauka jako działalnośd dochodowa jest stosunkowo nową dziedziną gospodarki. Klaster ten opiera się głównie na skoncentrowanych w Berlinie placówkach naukowo-rozwojowych, bazujących głównie na szeroko rozumianej medycynie (life science) oraz mediach. Do najważniejszych podmiotów tego klastra należy największa klinika w Europie Charité w Berlinie wraz ze szkołą medyczną Charité Universitätsmedizin, zatrudniająca prawie osób. Innym ważnym podmiotem jest Vivantes Netzwerk für Gesundheit, zarządzający szpitalami i klinikami, o łącznym zatrudnieniu nieco ponad osób, W.O.M. World of Medicine w Berlinie i setki innych firm. W Poczdamie znajdują się placówki naukowobadawcze około 160 przedsiębiorstw, głównie z sektora biotechnologii, co czyni miasto jednym z najistotniejszych centrów tej branży w Europie. Handel zagraniczny Brandenburgii i Berlina nie osiąga wartości porównywalnych z eksportem landów zachodnioniemieckich. Przyczyną jest struktura gospodarki Brandenburgii i Berlina 61

62 i w konsekwencji niewielki udział dużych przedsiębiorstw, co odbija się na skali handlu zagranicznego. Największym odbiorcą towarów z Brandenburgii jest Polska z udziałem na poziomie 14,5%, przed Francją, USA, Holandią i Wielką Brytanią. Największą częśd eksportu stanowi technika lotnicza (12,9 %), produkty farmaceutyczne, pojazdy ciężarowe i specjalne, pochodne ropy naftowej oraz produkty branży metalurgicznej i stalowej. Jeśli chodzi o handel zagraniczny Berlin ma jeszcze w porównaniu do pozostałej części kraju sporo zaległości. Eksport z wynikiem 11,6 %, co odpowiada 1/3 średniej krajowej, przekracza nieznacznie sumę 10 mld Euro. W rankingu odbiorców produktów eksportowych Berlina, Polska plasuje się zaraz po Chinach, na siódmym miejscu. Najwięcej towarów berlioskich kupują Stany Zjednoczone, a po nich Francja. Najczęściej importowanym towarem w Brandenburgii była ropa naftowa i gaz ziemny z sumą 4,3 mld Euro i 37,3% udziałem w całości importu. Poza tym głównie importowano samoloty, agregaty prądotwórcze, półprodukty przemysłu chemicznego oraz odpady i złom. Najważniejszym partnerem landu z udziałem w imporcie na poziomie 36,7% jest Rosja, co wynika z faktu, że jest jednym z największych eksporterów surowców takich jak ropa i gaz. Na kolejnych miejscach są Polska, Wielka Brytania, USA oraz Francja. Z danych Berlioskiego Urzędu Statystycznego wynika, iż produkty farmaceutyczne stanowią największą grupę towarów importowanych do Berlina. Ich wartośd wyniosła w 2009 r. prawie 1,5 mld Euro. Urządzenia do wytwarzania oraz dystrybucji energii elektrycznej importuje się w niewiele mniejszych ilościach (1,2 mld euro). Pojazdy, chod na trzecim miejscu, stanowiły w 2009 dwa razy mniejszy procent towarów importowanych: ich wartośd wyniosła w 2009 r. 610 mln Euro. Na kolejnych miejscach plasowały się następujące grupy towarowe: silniki (z wyjątkiem silników samochodowych i samolotowych), urządzenia medyczne oraz ortopedyczne, części do silników, nadajniki radiowe i telewizyjne, maszyny, kakao oraz wyroby z kakao 11. Do największych pracodawców Berlina i Brandenburgii należą: Deutsche Bahn AG, zatrudniający ok. 27,1 tys. osób Siemens AG 13,1 tys. Deutsche Telekom AG 11,1 tys. Berliner Verkehrsbetriebe (BVG) 10,6 tys. Vattenfall Europe AG 10,4 tys. Vivantes Netzwerk für Gesundheit GmbH 10,1 tys. 11 Gospodarka Berlina 2010, cle/y,2010,a,11883,.html 62

63 Charité Universitätsmedizin 9,9 tys. Daimler AG 8,3 tys. Dussmann Stiftung & Co. KGaA 7,4 tys. Deutsche Post DHL 6,8 tys. 12 Do głównych kierunków rozwoju gospodarczego Berlina i Brandenburgii należą: komunikacja (media, technika przekazu informacji i komunikacji, multimedia, business muzyczny, reklama, moda, wzornictwo-design), technika transportowa / komunikacja (lotnictwo i astronautyka, technika budowy pojazdów mechanicznych, budowy kolei), usługi (logistyka, usługi finansowe, handel, usługi związane z produkcją, Call Center, turystyka), Life Sciences (biotechnologie, technika medyczna), przemysł (chemia, budowa maszyn, przemysł spożywczy, drzewny, papierniczy, metalowy, paliwowy), mikrotechnologie / Enabling Technologies (technika laserowa, nanotechnologia, optyka), gospodarka energetyczna i proekologiczna. Struktura przestrzenno- gospodarcza regionu stołecznego Berlin Brandenburgia jest silnie zróżnicowana przestrzennie. Zdecydowana większośd aktywności koncentruje się w strefie podmiejskiej Berlina, zwłaszcza w jego południowej i zachodniej części. Region ten obejmujący Berlin, Poczdam oraz ważne ośrodki przemysłowe i logistyczne, takie jak Henningsdorf, Falkensee, Nauen, Ludwigsfelde i Königs Wusterhausen skupia zdecydowaną większośd potencjału produkcyjnego i usługowego regionu. Pozostałe części Brandenburgii, w tym Brandenburg nad Hawelą, Frankfurt nad Odrą, Cottbus, a zwłaszcza północne i wschodnie powiaty ziemskie cechują się wyraźnie mniejszą dynamiką rozwoju i mają w znacznej mierze charakter peryferyjny. Region Berlina i Brandenburgii zajmuje także raczej niską pozycję na mapie gospodarczej Republiki Federalnej Niemiec. Mimo znacznych nakładów inwestycyjnych po okresie zjednoczenia oraz przeniesienia do Berlina stolicy, miasto nie odzyskało swojej przedwojennej wiodącej pozycji gospodarczej. Poza ministerstwami (chod nie wszystkimi) i wieloma, lecz także 12 Opracowanie własne na podstawie Berliner Wirtschaft in Zahlen 2011 oraz danych rozproszonych 63

64 nie wszystkimi, instytucjami centralnymi, do Berlina nie powróciło wiele ważnych, dawnych firm i instytucji. Znaczna odległośd od współczesnych centrów gospodarczych Niemiec, w tym Frankfurtu nad Menem, Monachium, Hamburga, Kolonii czy Stuttgartu przyczynia się do pewnej izolacji Berlina, który w wielu rankingach gospodarczych, wraz z Brandenburgią, plasuje się na czołowych miejscach wśród 5 nowych landów wschodnich Niemiec, lecz na ogół daleko za rozwiniętymi landami zachodnimi, a zwłaszcza południowo-zachodnich Niemiec. Niewiele wskazuje przy tym, aby w najbliższych kilku latach sytuacja ta miała ulec drastycznej zmianie. Wprawdzie notuje się wyraźny wzrost wielu sektorów innowacyjnych w Berlinie i na jego brandenburskich przedmieściach, w tym medialnych, biomedycznych i informatycznych, a także nowoczesnych przemysłów, w tym środków transportu, lecz wzrost ten może nie w pełni zapewnid zrównoważony rozwój 4-milionowej aglomeracji Infrastruktura komunikacyjna Transport drogowy Sied drogowa na terenie województwa lubuskiego jest stosunkowo gęsta i równomiernie rozmieszczona. Przez teren województwa przebiega 1 587,2 km dróg wojewódzkich (19,4%), 814,7 km dróg krajowych (10,0%), 3 493,2 km powiatowych (42,8%) i 2 271,3 km gminnych (27,8%). O poziomie funkcjonalności sieci oraz o standardzie obsługi województwa siecią drogową świadczą dwa parametry: dostępnośd oraz osiągalnośd komunikacyjna poszczególnych obszarów. Parametr dostępności wyrażony jest gęstością dróg układu przypadającą na 100 km² i 10 tys. mieszkaoców. W województwie lubuskim wynosi on 58,4 km/100 km² (przy średniej krajowej na poziomie 87,6 km) oraz 80,8 km dróg o twardej nawierzchni na 10 tys. mieszkaoców (przy średniej krajowej na poziomie 71,9 km). Najwyższy wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej występuje w powiatach: gorzowskim, zielonogórskim, nowosolskim i żarskim, a najniższy w powiatach: międzyrzeckim i sulęcioskim. Specyfika osiągalności komunikacyjnej województwa lubuskiego wynika z położenia dwóch aglomeracji miejskich: Gorzowa Wlkp., gdzie znajduje się administracja rządowa i Zielonej Góry, gdzie znajduje się administracja samorządowa. Przez Brandenburgię przebiega km autostrad, km dróg krajowych oraz km pozostałych dróg publicznych (Landstraße). Większośd autostrad kraju ma swój początek na autostradzie A10 przebiegającej w formie zewnętrznego pierścienia, nazywanej 64 W 30 listopada 2011 oddany do użytku został ostatni odcinek autostrady A2 z Nowego Tomyśla do Świecka - dzięki realizacji inwestycji przejazd do przejścia granicznego z Niemcami będzie szybszy i bardziej sprawny. Pierścieniem berlioskim (Berliner Ring). Od węzłów na A10 swój początek mają autostrady A2 (Berlin- Zagłębie Ruhry), A9 (Berlin-Monachium), A11 (Berlin-Szczecin), A12 (Berlin- Frankfurt nad Odrą), A13 (Berlin-Drezno), oraz A24 (Berlin-Hamburg). Autostrada A111 prowadzi

65 w kierunku północnozachodnim, na Hamburg i Rostock, A113 w kierunku południowowschodnim (na Drezno i Cottbus), natomiast A115 na południowy zachód, w kierunku Hanoweru i Lipska. 30 listopada 2011 oddany do użytku został ostatni odcinek autostrady A2 z Nowego Tomyśla do Świecka. Realizacja tego odcinka umożliwia przejazd od zachodniej granicy Polski w Świecku do Strykowa pod Łodzią jednym ciągiem komunikacyjnym. A2 będzie liczyd prawie 360 km. Do tej pory połączenie Lubuskiego z Niemcami było możliwe głównie poprzez drogi krajowe nr E32, 12, 22, 32. Dzięki realizacji inwestycji przejazd do przejścia granicznego z Niemcami będzie szybszy i bardziej sprawny stając się milowym krokiem integracji komunikacji drogowej województwa lubuskiego i wschodnich terenów Niemiec. W trakcie budowy jest droga ekspresowa S3 Świnoujście Lubawka w ciągu międzynarodowego szlaku E65. Droga będzie przebiegad od zespołu portów morskich Świnoujście-Szczecin na północy, wzdłuż zachodniej granicy kraju, przez ośrodki miejskie Gorzowa Wlkp. i Zielonej Góry, Zagłębie Miedziowe do południowej granicy z Republiką Czeską. W przyszłości droga ta zostanie włączona w sied autostrad europejskich w części środkowej poprzez budowaną autostradę A2 (węzeł Jordanowo), a w części południowej przez istniejącą autostradę A4 i projektowaną A18 (węzeł Legnica). Odcinek autostrady A18 zlokalizowana będzie w południowo-zachodniej części kraju, w województwach lubuskim i dolnośląskim. Autostrada przebiegad będzie III transeuropejskim drogowym korytarzem transportowym, w ciągu drogi międzynarodowej E36, od przejścia granicznego do Niemiec Olszyna-Forst. Transport kolejowy Sied kolejową województwa lubuskiego należy zaliczyd do dobrze ukształtowanych pod względem ilościowym. Województwo lubuskie posiada 36 linii kolejowych normalnotorowych o całkowitej długości torów wynoszącej w koocu 2010 roku 967 km, które są wykorzystywane w ruchu pasażerskim i towarowym. Z ogólnej długości linii eksploatowanych 401 km stanowią linie dwu- i więcej torowe, a 329 km stanowią linie zelektryfikowane. Wskaźnik linii kolejowych eksploatowanych na 100 km2 wynosi dla województwa 6,9/100 km2 i jest niższy od standardu krajowego, który wynosi 7,3/100 km2. Linie kolejowe eksploatowane w województwie lubuskim stanowią 4,8% linii eksploatowanych w Polsce (województwo śląskie 10,7 %). Przez teren województwa przebiegają ważne szlaki komunikacyjne włączone w system europejskiej sieci kolejowej (AGC i AGTC): Wschód Zachód Nr 3 (E-20 CE 20) Bruksela Berlin Warszawa Moskwa leżący w Pan Europejskim korytarzu transportowym nr II, Północ Południe Nr 273 (CE 59) Świnoujście Zielona Góra Wrocław Ostrawa, Nr 371 (C 59/1) Nowa Sól Żagao Węgliniec Praga, Nr 389 Żagao Jankowa Żagaoska, Nr 282 Miłkowice Jasieo (od 82,000 do 993,325 km). 65

66 Ogólny stan techniczny eksploatowanej w województwie sieci kolejowej jest niezadowalający i obecnie tylko niektóre odcinki linii położone na terenie województwa są w dobrym stanie technicznym. Niezadowalający jest przede wszystkim stan linii CE 59 ("Nadodrzanki") z Wrocławia przez Głogów, Zieloną Górę do Szczecina. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest niedoinwestowanie remontów linii, co przekłada się na parametry techniczne torów, a w szczególności na zmniejszenie prędkości pociągów. Wyjątkiem jest przebiegająca przez województwo linia E 20 z Warszawy do Berlina, która zapewnia również efektywne połączenie z Brandenburgią. Sied dróg kolejowych Brandenburgii rozciąga się na długości km. Trasy te obsługiwane są przede wszystkim przez Deutsche Bahn oraz przewoźników obsługujących linie krótkiego dystansu (SPNV). W najbliższych latach dzięki funduszom UE stan linii kolejowych i ich integracja z systemem kolejowym Niemiec ulegnie wyraźnej poprawie. W ramach lubuskiego RPO realizowane są następujące projekty kolejowe: modernizacja linii kolejowej nr 358 na odcinku Zbąszynek Czerwieosk wraz z budową łącznicy kolejowej Pomorsko - Przylep, modernizacja linii kolejowej nr 203 Tczew - Kostrzyn na odcinku Krzyż - Kostrzyn (od km do km ), modernizacja linii kolejowej nr 367 Zbąszynek - Gorzów Wlkp. Transport wodny Warunki hydrologiczne do wodnego transportu śródlądowego województwa lubuskiego są zbliżone do wielu dróg wodnych Europy Zachodniej. Głównie za sprawą przebiegającej wzdłuż województwa drugiej najdłuższej rzeki Polski Odry. Długośd Odry wynosi 845 km, w tym 742 km na terenie Polski, 179 km wzdłuż granicy z Niemcami i 8 km wzdłuż granicy z Czechami. Odra związana jest z systemem polskich (poprzez Wartę - Noted - Kanał Bydgoski - Wisłę) i europejskich (poprzez kanały Odra Szprewa i Odra Hawela) dróg wodnych oraz ich portami i nabrzeżami przeładunkowymi. Najbardziej istotnym jest połączenie rzeki z zespołem rzeczno morskich portów: Szczecin Świnoujście. Wzdłuż szlaku Odry występuje 5 rejonów koncentracji portów, przeładowni i nabrzeży, wśród których znajduje się zespół portów lubuskich (Głogów, Nowa Sól, Cigacice, Krosno Odrzaoskie, Urad, Słubice, Kostrzyn). Barierą utrudniającą transport jest duża zmiennośd warunków żeglowności, spowodowanych niskimi lub wysokimi stanami wód, zamgleniami i zlodzeniami. Brandenburgię cechuje sied dobrze rozwiniętych dróg wodnych. Blisko km dróg wodnych spełnia wymogi do uprawiania turystyki wodnej. Rząd landu stara się stworzyd jak najlepsze warunki dla żeglugi śródlądowej, stanowiącej tanią i ekologiczną alternatywę dla transportu kołowego. Cały wschodnioniemiecki system dróg wodnych jest mocno rozgałęziony i stanowi dobrą bazę do rozwoju towarowej i pasażerskiej żeglugi śródlądowej. Jest on od czasu zjednoczenia Niemiec systematycznie modernizowany i przystosowywany do wymogów współczesnej żeglugi. W kraju funkcjonuje szereg portów śródlądowych, które są przystosowane 66

67 do przyjmowania statków o zanurzeniu powyżej dwóch metrów. Są to m. in. Brandenburg, Eisenhüttenstadt, Frankfurt nad Odrą, Schwedt, Velten i in. Trasy dróg przebiegają przede wszystkim na rzekach: Odra, Sprewa, Hawela i Łaba, które są ze sobą połączone licznymi kanałami wodnymi. Żegluga odbywa się po trzech głównych szlakach: W kierunku zachodnim, na dolnej Haweli i kanarem Mittellandkanal. Jest to najważniejszy szlak żeglugowy, łączący się z Łabą, Wezerą, systemem kanałów zachodnioniemieckich, jak również Renem i portami Morza Północnego. W kierunku północnowschodnim, drogą wodną Hawela-Odra, łączącą się poprzez dolny bieg Odry z zespołem portów Szczecin-Świnoujście i zapewniającą Berlinowi bezpośrednie połączenie z Morzem Bałtyckim. W kierunku południowo-wschodnim, trzecią co do znaczenia dla przewozów towarowych drogą wodną Sprewa-Odra, która poprzez górny bieg Odry umożliwia połączenie żeglugowe z portami Lubuskiego i Dolnego Śląska. Droga wodna Sprewa Odra bierze początek przy połączeniu Sprewy z Hawelą, a uchodzi do Odry na wysokości wsi Kłopot w Lubuskim. Dzięki kanałowi Sprewa Odra rzeka Sprewa jest połączona z polskim systemem dróg wodnych. Właśnie droga wodna Sprewa-Odra jest szansą na większą integrację transgranicznej infrastruktury transportowej województwa lubuskiego z portami wschodnich Niemiec. Transport lotniczy Na infrastrukturę transportu lotniczego w województwie lubuskim składają się przede wszystkim port lotniczy Zielona Góra-Babimost położony 35 km od Zielonej Góry. Stan infrastruktury technicznej lotniska w Babimoście, w tym nawierzchni drogi startowej jest bardzo dobry. Terminal Pasażerski (gruntownie odnowiony i zmodernizowany w 2001 roku) przystosowany do odprawy pasażerów rocznie. W 2010 r. liczba pasażerów wyniosła blisko Rozwój gospodarczy regionu, zwiększenie ilości połączeo lotniczych mogą w przyszłości wpłynąd na zwiększenie ilości pasażerów i dalszego rozwoju Portu Lotniczego Zielona Góra. Lotnisko Berlin-Schönefeld (IATA: SXF), leżące tuż za granicą stolicy Niemiec, jest jednym z dwóch funkcjonujących portów lotniczych Berlina (po zamknięciu w 2008 lotniska Tempelhof), obok lotniska Tegel w zachodniej części Berlina. Na przełomie roku 2006/2007 rozpoczęto budowę nowego portu lotniczego Berlin Brandenburg International (BBI) który ma przejąd rolę centralnego lotniska regionu i w konsekwencji zamknięcie berlioskiego lotniska Tegel, planowanego na 2011 rok, lecz z uwagi na opóźnienia w ukooczeniu BBI, lotnisko Tegel będzie funkcjonował jeszcze prze kilka lat. Port lotniczy BBI powstaje przez znaczne powiększenie 67

68 i modernizację lotniska Schönefeld. Koszt rozbudowy i modernizacji szacuje się na około 2 mld Euro. Lotnisko Schönefeld, podobnie jak Tegel, jest zarządzane przez spółkę Berliner Flughafen Gesellschaft mbh, w której udziały w 37% mają kraje związkowe Berlin i Brandenburgia, pozostałe 26 % natomiast Republika Federalna. Lotnisko jest również jednym z największych pracodawców kraju związkowego. Lotniska Berlina obsługują rocznie ok. 22 W przyszłości szansą dla województwa lubuskiego na przełomowy rozwój transportu intermodalnego jest realizacja polskiego odcinka Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego CETC-ROUTE65m. miliony pasażerów i nieco ponad samolotów. Mimo znacznych przewozów, żadne z lotnisk Berlina nie jest hubem (punktem przesiadkowym) narodowego przewoźnika Lufthansy, skąd pasażerowie są przewożeni do Frankfurtu, Monachium lub Düsseldorfu, lotniska zaś mają na celu jedynie obsługę mieszkaoców regionu, w tym przygranicznych terenów Polski. W kolejnych latach szansą dla województwa lubuskiego na przełomowy rozwój transportu intermodalnego jest realizacja polskiego odcinka Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego CETC-ROUTE65m, który wiedzie od Szwecji, poprzez Polskę, Słowację, Czechy, Węgry, aż po Chorwację. Polska cześd szlaku ma przebiegad przez trzy zachodnie województwa: zachodniopomorskie, lubuskie i dolnośląskie. Składa się z powstającej drogi ekspresowej S3, linii kolejowej E-59 i CE-59, zespołu portów Szczecin - Świnoujście oraz rzeki Odry, jako drogi wodnej E Korytarz to sprawne przemieszczanie się środkami transportu drogowego, kolejowego, wodnego oraz lotniczego Analiza kondycji, kierunków rozwoju oraz struktury zatrudnienia przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem sektora MŚP Województwo Lubuskie Rola sektora MSP w rozwoju gospodarki rośnie w ostatnich latach zarówno na szczeblu centralnym, jak i na poziomie poszczególnych regionów. Odpowiednie działania wdrożone w celu wspierania tego sektora decydują m.in. o konkurencyjności technologicznej, organizacyjnej i aktywizacji lokalnego rynku pracy. Na szczeblu krajowym Sejm RP powołał w 2007 r. Komisję ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw, której celem realizowanym wraz z Departamentem Rzemiosła i Małych i Średnich Przedsiębiorstw Ministerstwa Gospodarki oraz Polską Fundacją Promocji i Rozwoju MSP jest przygotowywanie rozwiązao prawnych sprzyjających rozwojowi sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w Polsce. Na poziomie 68

69 regionów działania aktywizujące sektor MSP znajdują odzwierciedlenie w strategiach rozwoju regionów, czego przykładem jest Program rozwoju MSP w województwie lubuskim. Ze względu na dominującą w strukturze ilośd podmiotów (99,89%) i zatrudnienie (81%) w firmach z sektora MSP sektor ten reprezentuje zdecydowaną większośd gospodarki województwa lubuskiego, dlatego też w poniższej charakterystyce nie będą opisywane te elementy gospodarki, które zostały opisane w poprzednim podrozdziale. Sektor MSP w województwie lubuskim można uznad za reprezentowalny dla całej gospodarki regionu, ponieważ do sektora tego należy 99,89% podmiotów zatrudniających 81% wszystkich pracowników. W 2010 r. w województwie lubuskim w systemie REGON znajdowało się tys. przedsiębiorstw, z tego 95,69% stanowiły podmioty sektora prywatnego, a 4,31% sektora publicznego. W strukturze podmiotów aż 99,89% stanowią MSP (do 250 pracowników), a zaledwie 0,11% duże przedsiębiorstwa (powyżej 250 pracowników). Tabela 17: Struktura podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON /2009 Ogółem ,00% % 104,6 0-9 pracujących ,79% ,69% 104, pr ,29% ,16% 101, pr ,81% 817 0,77% 100, pr ,10% 102 0,10% 98,1 Powyżej ,01% 10 0,01% 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2010 r. na 1000 mieszkaoców przypadały 104 zarejestrowane w REGON firmy z sektora MSP (szóste miejsce w Polsce). Ponadto w Lubuskim przypada 2,61 firm z zagranicznym kapitałem na mieszkaoców (drugie miejsce w Polsce jedynie po województwie mazowieckim) i to 11,66 firm nowopowstałych na 1000 mieszkaoców (czwarte miejsce w Polsce). Tabela 18: Rola sektora MŚP w zatrudnieniu województwa lubuskiego Udział w liczbie pracowników w % Firmy 0-50 prac. Firmy prac. Firmy >250 prac. Przemysł 26% 28% 46% Budownictwo 39% 45% 16% Handel i naprawy 65% 31% 4% Transport i łącznośd 80% 10% 10% Pozostałe (usługi) 92% 5% 3% Ogółem 63% 18% 19% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 69

70 Ponadto, sektor MŚP odgrywa istotną rolę w gospodarce województwa lubuskiego, ponieważ daje zatrudnienie blisko 81% wszystkich pracowników regionu. Największą rolę sektor MŚP odgrywa w usługach (pozostałe sekcje PKD), gdzie obejmuje 97% liczby pracujących, w transporcie i łączności 90%, w handlu i naprawach 96%, w budownictwie 84%. Wśród małych firm, które zatrudniają aż 63% wszystkich pracowników regionu, największe zatrudnienie przypada na usługi (92%) oraz transport i łącznośd (80%). Z kolei wśród średnich firm największym udziałem charakteryzuje się budownictwo (45%) a najmniejszym usługi. Podobnie najmniejszy udział zatrudnienia w usługach (3%) odnotowany został w kategorii dużych firm. Natomiast firmy duże zatrudniające 19% wszystkich pracowników regionu posiadały dominujący udział jedynie w przemyśle 54%. Tabela 19: Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w 2010 r. wg liczby pracujących Lubuskie Ogółem >249 Nakłady w tys. zł Udział (%) 100,00% 21,24% 10,51% 22,12% 46,13% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Nakłady inwestycyjne wszystkich przedsiębiorstw regionie wyniosły w roku 2010 prawie 3 mld zł. Na sektor MŚP przypadło 53,87% sumy wszystkich nakładów mld zł przy zł inwestowanych przez duże firmy. W sektorze MŚP najwięcej inwestowały średnie przedsiębiorstwa (22,12%) nieznacznie wyprzedzając wartośd inwestycji mikroprzedsiębiorstw (21,24%). Wśród lubuskich MŚP największy udział w strukturze nakładów na inwestycje miały podmioty z sekcji obsługi nieruchomości i firm oraz przetwórstwo przemysłowe po 29%. W następnej kolejności były sekcje: handel i naprawy, z mniejszym 17% udziałem. Najmniejszy udział w inwestycjach (poniżej 1%) sektor MSP zanotował w sekcjach: edukacja oraz górnictwo i pośrednictwo finansowe. Przedsiębiorcy w 62,49% finansowali swoje inwestycje ze środków własnych, co plasuje ten region w grupie czterech województw, które w najmniejszym stopniu korzystają ze środków własnych (przy średniej dla kraju 71%). Drugie pod kątem ważności źródło finansowania inwestycji w Lubuskim to kredyty i pożyczki krajowe wykorzystywane w 20,52% inwestycji. Właśnie kapitał pochodzący z tego źródła stanowił uzupełnienie finansowania inwestycji w MSP przy marginalnym udziale innych źródeł finansowana. Z kolei można stwierdzid, że środki zagraniczne to źródło najczęściej wykorzystywane przez duże firmy. Berlin i Brandenburgia Niemiecka Republika Federalna jest krajem, w którym MŚP odgrywają znaczącą rolę. 99,7% wszystkich przedsiębiorstw zobowiązanych do płacenia podatku obrotowego jest zaliczanych do MŚP. Ponadto 46,9% wszystkich przedsiębiorstw podlegających opodatkowaniu obrotów jest 70

71 realizowana przez MŚP. W 2010 r. MŚP zatrudniały łącznie 68% wszystkich pracowników w Niemczech, co oznacza, że prawie 20 mln pracowników 13, jest zatrudnionych w MŚP. Z kolei 53,0% wartości dodanej brutto wszystkich przedsiębiorstw niemieckich powstaje w MŚP. Dodatkowo MŚP w Niemczech przeznaczają na inwestycje 45,4% wszystkich inwestycji brutto. Władze Republiki Federalnej Niemiec mają bogate doświadczenie we wspieraniu sektora MŚP. Chod doświadczenia w zakresie pomocy dla tego sektora są niezwykle bogate w Brandenburgii i Berlinie, to ze względu na różnice rozwoju społeczno gospodarczego są niezwykle trudne do adaptacji. Historia pomocy finansowej dla przedsiębiorstw w Niemczech związana jest z Europejskim Programem Odbudowy (European Recovery Program). Program ten związany z planem Marshalla dla Niemiec Zachodnich zapoczątkowywany został już w 1948 r. W Sektor MSP w Niemczech jest również kluczowy dla rozwoju gospodarki Niemiec, ponieważ daje zatrudnienie 68% wszystkich pracowników, czyli prawie 20 mln mieszkaoców tego kraju r. z pieniędzy pochodzących z redukcji długu Niemiec utworzone zostało specjalne konto ERP-Sondernvermögen. Konto to mogło służyd finansowaniu wspierania działalności gospodarczej poprzez banki Deutsche Ausgleichsbank oraz Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW). Celem działalności Deutsche Ausgleichbank (Niemiecki Bank Kompensacyjny) było kompensowanie strat wysiedleoców a później kredytowanie działalności gospodarczych. Z kolei Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW) (Zakład Kredytowania Odbudowy) miał za zadanie wspieranie powojennej odbudowy gospodarki. Do dziś ze względu na atrakcyjne warunki finansowania kredyty z Europejskiego Programu Odbudowy są nadal istotnym źródłem finansowania inwestycji przedsiębiorstw z sektora MŚP w Niemczech. Władze Brandenburgii i Berlina stworzyły szereg instrumentów wspierania finansowego MŚP: ulgi podatkowe - rezygnacja z nakładania niektórych typów podatków (np. podatku od majątku), korzystne progi i stawki podatkowe; ulgi lub dodatki inwestycyjne (Investitionszulagen) - przyznawane są tylko w Nowych Landach i Berlinie Wschodnim. Dodatki wynoszą od 10 do 20% wartości przeprowadzonych inwestycji: zakup maszyn i urządzeo, renowacja zabudowao gospodarczych i budynków pod wynajem, wyposażenie małych firm rzemieślniczych i handlowych w centrach miast (mają na celu zahamowanie wypierania firm z centrów miast); specjalne odpisy amortyzacyjne (Sonderabschreibungen) są dodatkową, oprócz zwykłych linearnych albo degresywnych odpisów, metodą wspierania MSP i mogą wynieśd do 20% kosztów inwestycyjnych poniesionych w danym roku; 13 Bilanz der Mittelstandspolitik in der laufenden Legislaturperiode, Dokumentation Nr. 42,

72 kredyty dla MŚP - charakteryzują się niskim oprocentowaniem, korzystnymi warunkami spłaty oraz łagodnymi wymaganiami dotyczącymi zabezpieczeo. dopłaty inwestycyjne (Investitionszuschüsse) wpierają określony typ inwestycji (np. redukujące emisję szkodliwych substancji) - przedsiębiorstwa otrzymują dodatek (kwotowy lub %) do poniesionych kosztów inwestycyjnych; poręczenia kredytowe - poszczególne kraje związkowe tworzą banki i towarzystwa zabezpieczeo kredytowych (Bürgschaftsbanken und Kreditgarantiegemeinschaften). Szczególne uprzywilejowanie sektora wynika z faktu, że przedsiębiorstwa te mają znacznie bardziej utrudniony dostęp do środków finansowych w porównaniu z dużymi firmami. Dla instytucji finansowych brak wiarygodności szczególnie mikro- i małych przedsiębiorstw jest powodem do braku podejmowania ryzyka finansowania ich inwestycji. Bez tych inwestycji nie mogłyby konkurowad na europejskim rynku z przedsiębiorstwami innych krajów Atrakcyjność dla inwestora system pozyskiwania inwestora Województwo Lubuskie Do najważniejszych czynników atrakcyjności inwestycyjnej województwa lubuskiego można zaliczyd jego położenie, dobrze rozwiniętą sied transportu, warunki naturalne, dostęp mieszkaoców do Internetu oraz dobrze wykwalifikowaną kadrę pracowników 14. Korzystne położenie województwa lubuskiego w środkowo zachodniej części Polski i w bezpośrednim sąsiedztwie z granicą niemiecką stanowi o jego atrakcyjności inwestycyjnej. Ponadto lokalizacja województwa na międzynarodowym szlaku transportowym paneuropejskim korytarzu Wschód-Zachód oraz dobrze rozwinięta sied komunikacji regionalnej i przygranicznej zarówno drogowej, kolejowej, jak i wodnej sprzyjają rozwojowi wymiany handlowej. Na terenie Lubuskiego znajduje się czternaście przejśd granicznych, m.in. Kostrzyn nad Odrą, Słubice, Gubinek, Zasieki, Łęknica czy Przewóz. Ponadto przynależnośd do Euroregionów Pro Europa Viadrina oraz i "Sprewa-Nysa-Bóbr wzmacniają warunki współpracy gospodarczej regionu przygranicznego poprzez stworzenie transgranicznego polskoniemieckiego regionu gospodarczego, promowanie idei jedności europejskiej i porozumienia międzynarodowego, ustalania wspólnych przedsięwzięd oraz uzyskania środków potrzebnych do ich realizacji. Autorzy raportu Atrakcyjnośd inwestycyjna województw i podregionów Polski 14 Atrakcyjnośd Inwestycyjna Regionów Województwo Lubuskie 2011, Instytut Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa

73 wśród mocnych stron dostępności transportowej Lubuskiego wymieniają ponadto dobrze rozwinięty sektor transportu i logistyki. Jednak do słabych stron dostępności transportowej zaliczają niską gęstośd sieci drogowej i niski poziom skomunikowania z Warszawą. Słabo rozwinięta infrastruktura badawczo-rozwojowa nie sprzyja przyciąganiu innowacyjnych technologii 16. Dlatego też priorytetowym projektem realizowanym przez Uniwersytet Zielonogórski jest tworzenie Parku Naukowo-Technologicznego, w którym będą prowadzone badania, a pomysły tam zaprojektowane mają byd komercjalizowane. Łączne nakłady na stworzenie Parku wraz z infrastrukturą towarzyszącą, mają się zamknąd sumą 125 mln złotych. W 2012 r. w Nowej Soli powstanie Park Technologii i Logistyki Przemysłu Interior, którego celem będzie podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw regionu oraz stworzenie dogodnych warunków do powstawania nowych firm, poprzez udostępnienie im nowoczesnej infrastruktury biurowej, technicznej i laboratoryjnej, pomagając we wdrożeniu do produkcji nowoczesnych technologii oraz zapewniając dostęp do usług doradczych i szkoleniowych oraz pomoc w ubieganiu się o środki unijne. Z kolei w Kalsku powstaje Lubuski Ośrodek Innowacji i Wdrożeo Agrotechnicznych. Budowa kompleksu obiektów oraz ich wyposażenie w odpowiedni sprzęt i aparaturę umożliwi stworzenie zaplecza badawczo rozwojowego o innowacyjnym charakterze na potrzeby sektora rolnego i rolno spożywczego. W województwie lubuskim dynamicznie rozwija się zatem sied instytucji otoczenia biznesu, od instytucji akademickich (inkubator przedsiębiorczości) poprzez samorządowe (Organizacja Pracodawców Ziemi Lubuskiej, świadcząca usługi m.in. w ramach krajowego systemu usług dla przedsiębiorców), aż do ogólnopolskich (jak np. Centrum Obsługi Inwestora działająca przy Agencji Rozwoju Regionalnego). Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Zielonej Górze realizuje zadania w zakresie wspierania lokalnych inicjatyw gospodarczych, strategii gminnych, współpracy międzynarodowej i promocji walorów gospodarczych i inwestycyjnych województwa. Certyfikowanym Partnerem Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIIZ) na terenie województwa lubuskiego jest Lubuskie Centrum Obsługi Inwestora. W celu pozyskania inwestora Lubuskie Centrum Obsługi Inwestora organizuje misje handlowoinwestycyjne do i z województwa oraz oferuje kompleksową obsługę przed i proinwestycyjną projektów inwestycyjnych. Ponadto Centrum odpowiedzialne jest za udzielanie informacji w zakresie: dostępnych regionalnych ofert inwestycyjnych (typu greenfield, brownfield), poddostawców wg sektorów gospodarczych oraz danych przedsiębiorców (np. eksporterów) 15 Atrakcyjnośd inwestycyjna województw i podregionów Polski 2010, Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową, Gdaosk Atrakcyjnośd inwestycyjna województw i podregionów Polski 2010, Instytut Badao nad Gospodarką Rynkową, Gdaosk

74 działających na terenie województwa lubuskiego. Oferta terenów inwestycyjnych obejmuje zarówno nieruchomości niezabudowane, jak i niezabudowane, dobrze skomunikowane z głównymi szlakami transportowymi, w większości z dostępem do pełnej infrastruktury technicznej. Duże ośrodki gospodarcze jak Gorzów Wlkp. czy Zielona Góra posiadają lokalne centra obsługi inwestora, których zadaniem jest opracowanie i realizacja strategii promowania miasta w zakresie gospodarki, pozyskiwania i obsługi inwestorów. W kontekście rozwoju atrakcyjności inwestycyjnej województwa lubuskiego w Strategii Rozwoju Województwa w Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 17 zidentyfikowany został cel strategiczny 1.2. pn. Udoskonalenie i rozbudowa infrastruktury technicznej i komunalnej poprawiającej warunki życia oraz podnoszącej atrakcyjnośd inwestycyjną obszarów aktywności gospodarczej. Realizacja wymienionego celu strategicznego ma na celu m.in. budowę systemów infrastruktury technicznej w wydzielonych obszarach przeznaczonych pod inwestycje oraz działalnośd gospodarczą w miastach i gminach, głównie w pobliżu obwodnic drogowych oraz centrów logistycznych i komunikacyjnych. Właśnie tak atrakcyjne tereny inwestycyjne w połączeniu z preferencyjnymi warunkami prowadzenia działalności gospodarczej występują w województwie lubuskim m.in. w dwu Specjalnych Strefach Ekonomicznych: Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna (WSSE) INVEST - PARK" Sp. z o.o. i Kostrzyosko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Kostrzyosko - Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (KSSE) składa się z 33 lokalizacji położonych na terenie trzech województw: lubuskiego, wielkopolskiego oraz zachodniopomorskiego. Wolne tereny inwestycyjne znajdują się w 23 z nich. Strefa obejmuje grunty o powierzchni 1329 ha. Od początku istnienia strefy, nakłady inwestycyjne przedsiębiorców wyniosły ponad 4 mld PLN. Zatrudnienie w nich znalazło ponad 17 tys. osób. Dominującą rolę odgrywa przemysł chemiczny, mechaniczny, włókienniczy, drzewny, papierniczy, maszynowy, budowlany oraz spożywczy. Najlepiej rozwija się współpraca gospodarcza z Niemcami, a do równie znaczących partnerów strefy można zaliczyd także Francję, Włochy, Czechy, Holandię, Belgię czy Danię. Przedsiębiorca podejmujący działalnośd gospodarczą na terenie Kostrzyosko - Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej jest uprawniony do korzystania z pomocy regionalnej w postaci zwolnienia podatkowego w podatku dochodowym CIT z dwóch tytułów: poniesionych nakładów inwestycyjnych lub tworzenia nowych miejsc pracy. Mały przedsiębiorca (do 50 pracowników) podejmujący działalnośd gospodarczą na terenie Kostrzyosko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej może korzystad ze zwolnienia z podatku dochodowego CIT w wysokości 70% poniesionych nakładów inwestycyjnych lub 70% dwuletnich kosztów pracy. Średni 17 Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego Aktualizacja z horyzontem czasowym do 2020 roku. 74

75 przedsiębiorca (do 250 pracowników) podejmujący działalnośd gospodarczą na terenie K-S SSE korzysta ze zwolnienia z podatku dochodowego CIT w wysokości 60% poniesionych nakładów inwestycyjnych lub 60% dwuletnich kosztów pracy. Duży przedsiębiorca podejmujący działalnośd gospodarczą na terenie Kostrzyosko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej korzysta natomiast ze zwolnienia z podatku dochodowego CIT w wysokości 50% poniesionych nakładów inwestycyjnych lub 50% dwuletnich kosztów pracy. W K-S SSE przedsiębiorcy przysługuje prawo do 100% zwolnienia z podatków lokalnych, jakie obowiązują na terenach gmin i miast Strefy. Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna (WSSE) INVEST - PARK" Sp. z o.o. obejmuje obszar o łącznej powierzchni 2073,32 ha i składa się z 41 Podstref, z których 1 położona jest w województwie lubuskim, 25 w dolnośląskim, 7 w opolskim oraz 8 na terenie województwa wielkopolskiego. Podstrefa Szprotawa obejmuje obszar o powierzchni 2,6 ha. Przedsiębiorcy inwestujący na terenie podstrefy Szprotawa mają możliwośd uzyskania zwolnienia z podatku od nieruchomości. Przedsiębiorcy prowadzący działalnośd gospodarczą na terenie WSSE INVEST - PARK" reprezentują branże: motoryzacyjną, sprzętu gospodarstwa domowego, elektrotechniczną, elektroniczną, maszynową, metalową, budowlaną, tworzyw sztucznych, odzieżową oraz inne. W WSSE dominują inwestycje z branży motoryzacyjnej oraz sprzętu gospodarstwa domowego. 70% przedsiębiorców, którzy wybudowali bądź budują swoje zakłady na terenie WSSE są przedsiębiorcami zagranicznymi. Brandenburgia i Berlin System wspierania inwestorów jest w Berlinie i Brandenburgii ściśle powiązany z wsparciem oferowanym przy zakładaniu nowych firm i bazuje na prywatno-publicznych instytucjach. Realizują one zadania związane z pozyskiwaniem inwestorów, wspieraniem istniejących oraz pomocy przy zakładaniu nowych (start-ups) na zalecenie samorządów regionalnych. W Berlinie od 1994 roku działa Berlin Partner GmbH Hauptstadt. Firma wspiera inwestorów na miejscu, pomaga firmom niemieckim wejśd na rynki zagraniczne, pracuje również nad wzmacnianiem marki miasta. Zarówno w Niemczech, jak i za granicą firma promuje Berlin jako miejsce przyjazne i atrakcyjne dla inwestorów. Wzmacniając region stołecznym Berlin- Brandenburgia partnerem strategicznym Berlin Partner GmbH jest ZAB Zukunftsagentur Brandenburg (Agencja Przyszłości Brandenburg). Razem ułatwiają i umożliwiają kontakty z istotnymi z punktu widzenia inwestorów urzędami, bankami, izbami i związkami, instytucjami naukowymi i przedsiębiorcami regionu stołecznego. W ramach sieci Partner Berlina skupia w sobie ponad 160 renomowanych firm niemieckich oraz zagranicznych. Współpracują one w ramach partnerstwa prywatno-publicznego z Senatem Berlioskim. W ramach swojej działalności spółka oferuje firmom chętnym do inwestowania w Berlinie sprawną, niebiurokratyczną i bezpłatną pomoc. Wsparcie oferowane jest przede wszystkim firmom spoza 75

76 Berlina, które planują zainwestowad po raz pierwszy lub ponownie, w szczególności z następujących branż: Usługi; Nauki biomedyczne; Sektor medialny, informatyczny, technologii komunikacyjnych i przemysłów kreatywnych; Przetwórstwo przemysłowe. Działania wspierające inwestorów, realizowane przez Partner Berlin GmbH, koncentrują się na pięciu pakietach startowych, obejmujących różnego rodzaju obszary 18 : Berliner Business Location Center (możliwośd szybkiego i dopasowanego do potrzeb inwestora zapoznania się z Berlinem). W ramach Business Location Center (BLC) oferowana jest możliwośd szybkiego i dopasowanego do potrzeb zapoznania się z Berlinem. Wszystkie potrzebne informacje zebrane zostały w logiczny pakiet, dostępny również w wersji elektronicznej. Partnerzy publiczni i prywatni stworzyli wspólny system ofertowy, który dostępny jest na nagradzanym już wielokrotnie portalu w systemie One- Stop-Portal. Dane branżowe, informacje o landzie, ofertach nieruchomości, rynku pracy ofertach wsparcia oraz także planach geodezyjnych znaleźd można w jednym miejscu. Ponad 2000 stron oferuje dane po niemiecku, angielsku i francusku. W Showroomie w Ludwig Erhard Haus możliwy jest dostęp do wszystkich baz danych przygotowanych dla Business Location Center, w tym portalu nieruchomości z atrakcyjnymi ofertami biurowymi i przemysłowymi, wirtualnego modelu 3-D, pozwalającego ocenid wybraną lokalizację, Berlioskiego Atlasu Ekonomicznego, zawierającego m.in. informacje o gęstości występowania poszczególnych branż w Berlinie oraz informacji o lokalnej infrastrukturze, Berlioskiego Atlasu Telekomunikacyjnego, zawierającego informacje o infrastrukturze i dostępnych usługach, portali dotyczących branż wzrostowych stolicy. Berliner Business Welcome Package. Pakiet ten obejmuje pomoc przy przeniesieniu firm do Berlina lub założeniu oddziału przedsiębiorstwa. Oferta obejmuje "Berlin Tester Package" w cenie EUR plus VAT za 3 miesiące, zapewniając przez ten okres biuro: umeblowane biuro, połączenie telefoniczne ISDN, fax, drukarkę, dostęp do internetu; mieszkanie: umeblowane, w pełni wyposażone, gotowe do zamieszkania, transport: bilet na transport publiczny oraz mapę, konsultacje prawniczych, podatkowych i dotyczących zarządzania, porady odnośnie PR i komunikacji społecznej i konsultacje i wsparcie dotyczące systemu ubezpieczeo 18 Informacje z portalu Business Location Center 76

77 Berliner Business Financing Package (analiza zdolności kredytowej projektu inwestycyjnego, wsparcie inwestycji), oferuje lepsze niż w większości innych miast europejskich finansowanie rozwoju firm. Przedsiębiorstwa mogą otrzymad granty w wysokości do 35% wkładu własnego zainwestowanego w Berlinie. Jednocześnie daje się możliwości wszechstronnego finansowania, w tym pożyczek syndykatowych, publicznych, gwarancji paostwowych oraz kapitału public equity. Projekty naukoworozwojowe są także promowane w ramach programów administrowanych przez rząd federalny i Unię Europejską. Projekty zgłoszone do dofinansowania zostają ocenione na podstawie biznes planu i opisu projektu oraz, w razie potrzeby, mogą byd sprawdzone technologicznie oraz poddane ocenie rynkowej projektu. Organizatorzy oferują pomoc w stworzeniu optymalnego biznesplanu, wykorzystując fundusze finansowe i ekonomiczne dostępne w Berlinie, przy współpracy z IBB Investitionsbank Berlin oraz administracją Senatu ds. Gospodarki (Senatsverwaltung für Wirtschaft). Wsparcie to może przybierad formę wkładu do kapitału inwestycyjnego; subsydiowanie kosztów zatrudnienia; gwarancje kredytowe; finansowanie w ramach kapitału public equity; refinansowanie kredytów i kredyty finansowane z sektora publicznego. Berliner Business Locating Package (dogodna nieruchomośd na siedzibę w niskiej cenie), obejmuje poszukiwanie nieruchomości do prowadzenia inwestycji odpowiadającej oczekiwaniom inwestora, organizację wizji w terenie, wsparcie na każdym kroku, aż do podpisania umowy wynajmu lub zakupu nieruchomości. W ramach Berlin Business Locating Package Berlin oferowana jest pomoc w poszukiwaniu dogodnych nieruchomości na siedzibę firmy w niskich cenach. Berlin Partner oferuje pomoc w dwóch etapach. Przedstawiając oferty zawarte na portalu wyszukane pod względem osobistych kryteriów takich jak: typ obiektu, wynajem/kupno, cena, lokalizacja, adres, właściciel. Oferty te pojawią się natychmiast po wybraniu parametrów i będą ujednolicone, by można było przeprowadzid ich porównanie. Każdy z tych obiektów będzie umiejscowiony w Berlioskim Atlasie Gospodarczym. Wyszukując obiekty wg podanych kryteriów i prezentując je w Showroomie. W wypadku zainteresowania obiektem lub obiektami, zorganizowane zostaną oględziny obiektów oraz przedstawieni zostaną ich właściciele. Berlin Partner gwarantuje również zachowanie anonimowości w tej fazie poszukiwao. Berliner Business Recruiting Package (wsparcie w poszukiwaniu fachowej kadry, treningi, szkolenia, uzyskiwanie pozwoleo na pobyt i pracę). W ramach Berlin Business Recruiting Package Berlin Partner GmbH oferuje serwis w postaci wsparcia w poszukiwaniu personelu fachowego, przeprowadzeniu treningów, testów kwalifikacyjnych oraz uzyskaniu pozwoleo na pobyt i pracę. W ramach pakietu klient otrzymuje indywidualne doradztwo i pomoc w kontaktach np. z Urzędem Pracy oraz innymi instytucjami 77

78 publicznymi. W ramach Busines Recruiting Package eksperci Berlin Partner wesprą inwestora profesjonalną pomocą w poszukiwaniu fachowych pracowników w następujących etapach: rekrutacja (sporządzenie opisu miejsca pracy, przeprowadzenie akcji informacyjnej, Assessment Center, zarządzanie złożonymi podaniami, przeprowadzenie treningów, informacja i przygotowanie specjalnych programów wsparcia przy zatrudnianiu personelu w Berlinie, pomoc w uzyskaniu niezbędnych zezwoleo na pobyt i pracę); kwalifikacje, w tym dotacja na kwalifikacje dla szukających pracy berlioczyków w wysokości do EUR na osobę przeznaczone na training on the job przy zawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony lub na minimum 24 miesiące i wsparcie przy przekwalifikowaniu personelu w wypadku restrukturyzacji zakładu oraz przy transferze zatrudnionych do innych działów w zakładzie. Oferta Biura Obsługi Inwestorów oraz pakietów Serwisowych skierowana jest do zagranicznych firm, pragnących zainwestowad w Berlinie, szczególnie w branżach uważanych za wzrostowe: Usługi Life Sciences Media / ICT / Design Transport / Logistyka Dodatkową formą usługi dla inwersorów jest Business Immigration Service (BIS) usługi imigracyjne dla inwestorów, która ułatwia i przyspiesza uzyskanie pozwoleo rezydencjalnych dla przedsiębiorców i wysoko wykfalifikowanych kard, przy współpracy w Berlioską Izbą Przemysłu i Handlu (Industrie- und Handelskammer -IHK). Izba współpracuje z Urzędem Rejestracji Obcokrajowców (Ausländerbehörde) dla następujących grup klientów: Inwestorów korzystających z usług Berlin Partner GmbH Firm, które w znaczący sposób przyczyniają się do podnoszenia reputacji Berlina jako korzystnej lokalizacji dla biznesu Wysoko wykwalifikowanej kadry menadżerskiej, w szczególności naukowców ze specjalistycznych dziedzin nauki; nauczycieli lub wykładowców o ważnej pozycji; specjalistów lub przedstawicieli najwyższego poziomu kadry ze szczególnym doświadczeniem zawodowym; menadżerowie oraz inni pracownicy ze szczególnymi kwalifikacjami w przedsiębiorstwach o globalnym zasięgu; członków rodzin aplikantów z powyższych grup W tegorocznym Europejskim Monitoringu Miast firmy doradczej Cushman&Wakefield Berlin zamyka pierwszą piątkę. W stosunku do roku poprzedniego miasto awansowało o dwie pozycje. 78

79 Firmy biorące udział w badaniu uznały, że Berlin jest wystarczająco mocno promowanym miastem, co dało mu 4 miejsce w rankingu. Jednakże w przypadku dostępności wykwalifikowanej siły roboczej odnotowano spadek Berlina na pozycję 10 w stosunku do 5 w roku W stosunku do roku 2010 zauważono wzrost znaczenia Berlina jako potencjalnego miejsca dla lokalizacji firmy. Berlin Partner wraz z ZAB Zukunftsagentur Brandenburg prowadzą także intensywną kampanię promującą pozyskiwanie inwestorów w Regionie Stołecznym Niemiec pod hasłem więcej korzyści dla twojej inwestycji. Podstawowe informacje dla potencjalnych inwestorów są publikowane w 11 językach 19, w tym w języku polskim, chod jakośd polskiego teksu pozostawia nieco do życzenia. Region jest reklamowany jako odpowiadający wielkości Belgii, zamieszkały przez więcej osób niż w Danii, Norwegii lub Finlandii oraz posiadający najdłuższą granicę z Polską, co ma byd idealnym miejscem na lokalizację inwestycji. Minister Gospodarki i Spraw Europejskich Kraju Związkowego Brandenburgii oraz Wice-Burmistrz Berlina, Senator ds. Gospodarki, Technologii i Kobiet, zachęcają do skorzystania z korzyści, jakie przynosi inspirująca atmosfera regionu z międzynarodową metropolią. Bliskośd ministerstw federalnych, ambasad i central decyzyjnych, znakomita infrastruktura, dostępne powierzchnie przemysłowe i biurowe we wszystkich lokalizacjach, korzystne warunki, elastyczny czas pracy i zasoby świetnie wykwalifikowanych pracowników oferują optymalne warunki do funkcjonowania nowoczesnych przedsiębiorstw usługowych, przemysłowych oraz drobnej wytwórczości, dystrybucji, instytutów naukowo-badawczych i placówek rozwojowych. Jako szczególnie pożądane, tworzące potencjał rozwojowy regionu, przyszłościowe branże tego regionu zostały zaliczone: komunikacja (media, technika przekazu informacji i komunikacji, multimedia, business muzyczny, reklama, moda, wzornictwo-design), technika transportowa / komunikacja (lotnictwo i astronautyka, technika budowy pojazdów mechanicznych, budowy kolei, telematyka), usługi (logistyka, usługi finansowe, handel, usługi związane z produkcją, Call Center, Shared Service Centers, turystyka), Life Sciences (biotechnologie, technika medyczna), przemysł przetwórczy (chemia, budowa maszyn, przemysł spożywczy, drzewny, papierniczy, metalowy, paliwowy), mikrotechnologie / Enabling Technologies (technika laserowa, nanotechnologia, optyka), gospodarka energetyczna i ekologiczna, w tym przemysł solarny. media, IT i telekomunikacja

80 Autorzy strony internetowej dla inwestorów podają dziesięd powodów, dla których warto wybrad lokalizację inwestycji w regionie Berlin-Brandenburgia. Należą do nich, wg organizatorów akcji, bliskośd centrali decyzyjnych; wykwalifikowani pracownicy; elastyczny czas pracy; wysoka produktywnośd; największa koncentracja placówek badawczych w Niemczech; najnowocześniejsza infrastruktura; innowacyjni poddostawcy; korzystne ceny nieruchomości w każdej z lokalizacji; najlepsze w Europie warunki wspierania przedsiębiorczości; znakomita jakośd życia. Kampania na rzecz lokalizacji inwestycji wspierana jest przez liczne publikacje i teksty w języku niemieckim i angielskim. Te teksty, w tym Welcome to Germany s Capital Region i New Business Location są umieszczane w ważnych gospodarczo miejscach w Berlinie i Brandenburgii jako reklama lokalizacji w Berlinie-Brandenburgii. Lokalizację inwestycji w regionie reklamują między innymi odnoszące sukcesy na całym świecie przedsiębiorstwa, jak ebay z siedzibą w brandenburskim Dreilinden, W.O.M. World of Medicine w Berlinie i DaimlerChrysler w Ludwigsfelde, które w opinii autorów raportów są dopiero początkiem procesu, który rozpropaguje jeszcze bardziej "The German Capital Region" z jego atrakcyjnymi wskaźnikami prolokalizacyjnymi i sprawi, że wielu podąży tym śladem, przychodząc tutaj. Dodatkowo, do innych ważnych publikacji należy folder Miejsce Twoich Inwestycji, przygotowany w języku niemieckim, angielskim i polskim. Pozostałe branżowe foldery (w języku niemieckim i angielskim) zachęcają do inwestycji w wybranych wzrostowych sektorach gospodarczych: Dodatkowym powodem zachęcającym do założenia lub przeniesienia firmy do Berlina i Brandenburgii może byd sukces innych. Jak podaje Berlin Partner GmbH 20 od roku 2001 do 2010 ponad przedsiębiorstw znalazło nowe lokum w Berlinie, w tym: Przemysł, Mobilnośd & tzw. Czyste Technologie (Clean Technologies): MTU Aero Engines Coca-Cola GmbH Vattenfall Europe Generation Corning Cable Systems GmbH & Co. KG TNT Logistics Deutschland GmbH Mahle Nockenwellen GmbH ASKANIA Uhren AG Rollei GmbH Inventux Technologies AG Global Solar Energy Deutschland GmbH TAKATA-PETRI AG Usługi: core connection GmbH & Co. KG BASF Shared Services Europe GmbH norisbank GmbH Sitel GmbH Skandia Versicherungen DMS GmbH Grupo Intercom Berlin GmbH PHORMS Berlin ggmbh Miami Ad School Europe GmbH MICE AG arvato services Mercedes-Benz Bank Media, ICT i przemysł artystyczny: Anschutz Entertainment Group Jamba Universal Music Group MTV Networks Germany Four Music Productions GmbH BREAD & butter GmbH SAP Deutschland AG & Co. KG Hitachi Software Engineering Europe AG

81 Axel Springer Verlag AG Bild Redaktion (Axel Springer Verlag) arvato AG IMAX Corporation Sykes Enterprises Life Sciences: Scienion AG Capsulution Pharma AG Pfizer Pharma GmbH LS Shire Deutschland Wyeth 4.6. Turystyka jako jeden z potencjałów rozwoju Województwo Lubuskie Na koniec 2010 r. na terenie województwa lubuskiego funkcjonowało 298 turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania. Do dyspozycji osób odwiedzających województwo lubuskie pozostawało blisko 20,3 tys. miejsc noclegowych. W porównaniu do roku 2005 liczba wszystkich obiektów noclegowych wzrosła o 18, a liczba miejsc noclegowych o Hotele w strukturze obiektów stanowią 22,1% oferując przy tym 18,0% wszystkich miejsc noclegowych w województwie. Dynamiczny wzrost w latach (blisko 37%) liczby miejsc noclegowych do roku 2008 osiągnął swe maksimum, co spowodowane było rosnącą koniunkturą gospodarczą i wzrostem liczby udzielonych noclegów. W kolejnym latach tendencja ta uległa odwróceniu, powodując spadek liczby miejsc noclegowych o ponad 4 tys. (lata ). Tabela 20: Charakterystyka podaży i popytu w podziale na hotele i pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania w województwie lubuskim w latach Obiekty w tym hotele 18,6% 18,0% 19,4% 19,1% 20,6% 22,1% miejsca noclegowe w tym hotele 20,4% 18,7% 16,1% 14,9% 15,7% 18,0% korzystający z noclegów (turyści krajowi) w tym hotele 41,6% 41,4% 40,9% 40,0% 43,6% 39,5% korzystający z noclegów (turyści zagraniczni) w tym hotele 73,5% 71,4% 70,3% 69,4% 68,7% 77,2% udzielone noclegi w tym hotele 33,3% 31,2% 27,6% 26,0% 30,3% 30,0% stopieo wykorzystania 28,64% 29,31% 28,41% 27,89% 25,93% 27,37% miejsc noclegowych w tym hotele 29,76% 32,68% 31,43% 31,08% 27,32% 30,36% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 81

82 W podziale hoteli według kategorii wyraźnie widoczny jest niedobór hoteli o najwyższym standardzie. Po rekordowym pod względem obłożenia 2007 roku następuje spadek wykorzystania pokoi w obiektach czterogwiazdkowych, co spowodowane jest zmniejszeniem częstotliwości odwiedzin Lubuskiego przez najbardziej zamożnych turystów i turystów biznesowych. Spadek zainteresowania spowodowany jest niedoborem produktów turystycznych, które decydowałyby o wyborze Lubuskiego jako miejsca destynacji. Z drugiej strony dośd liczna jest oferta hoteli w standardzie dwu i trzygwiazdkowym, które odnotowały spadek obłożenia w latach , jednak rok 2010 przyniósł ich właścicielom odwrócenie koniunktury. Utrzymanie tendencji wzrostowej może dad Województwo lubuskie jest województwem cechującym się dużym potencjałem turystycznym. Odpowiednie wykorzystanie potencjału turystycznego województwa w oparciu o doskonałe walory turystyki rekreacyjnej są dla mieszkaoców Lubuskiego szansą na przyciągnięcie turystów zarówno krajowych, jak i zagranicznych. w przyszłości nowe miejsca pracy w usługach turystycznych. W usługach turystycznych związanych z zakwaterowaniem i wyżywieniem w 2009 r. zatrudnionych było os. (spadek względem roku poprzedzającego o 11,51%). Spadek zatrudnienia wywołany został rosnącymi kosztami pracy (po raz pierwszy po kryzysie gospodarczym). Pod względem korzystających z miejsc noclegowych w obiektach zbiorowego zakwaterowania rekordowy był rok 2008, kiedy to odnotowano ponad 700 tys. korzystających. W tym samym roku obiekty województwa lubuskiego udzieliły w sumie aż 1,5 mln noclegów. W roku 2010 r. korzystających było już ponad 75 tys. mniej. Przewagę podaży miejsc noclegowych nad popytem na nie, prezentuje wskaźnik wykorzystania miejsc noclegowych, który utrzymuje się w 4% widełkach i po okresie niewielkiego spadku w latach uległ zwiększeniu w roku 2010 osiągając 27,37%. Pod względem turystów korzystających z noclegów obserwuje się wzrost zainteresowania hotelami przez turystów zagranicznych (8,5% wzrost w roku 2010 względem roku poprzedniego), a spadek ilości korzystających z hoteli turystów krajowych (2,3% spadek w roku 2010 względem roku poprzedniego). Spośród turystów przybywających z zagranicy prawie 60% stanowili obywatele paostw członkowskich Unii Europejskiej, w tym z Niemiec 49,7 tys., Holandii 7,4 tys., Danii 4,8 tys., Wielkiej Brytanii 3,3 tys. i Francji 4,2 tys. Liczną grupę stanowili obywatele Norwegii 4,8 tys. Z paostw pozaeuropejskich dominowali turyści z paostw azjatyckich 1,2 tys. W celu promocji oferty turystycznej województwa powołana została Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna. Głównym celem działalności stowarzyszenia jest zwiększenie liczby turystów odwiedzających województwo lubuskie, poprzez koordynowanie działao promocyjnych, kreowanie nowych produktów turystycznych, organizację szkoleo z zakresu turystyki, co ma się przełożyd na zwiększenie wpływów z turystyki w województwie. Zrzesza 82

83 samorządy miejskie, gminne, powiatowe, samorząd województwa oraz stowarzyszenia i podmioty branży turystycznej 21. Jako najbardziej zalesione województwo w Polsce nazywane jest zielonymi płucami zachodniej Polski. W Lubuskim znajduje się wiele rezerwatów i parków krajobrazowych, a obfitośd zwierzyny ściąga tu myśliwych. Przez region przebiega europejska trasa rowerowa R-1 oraz liczne lokalne profesjonalne ścieżki rowerowe. Województwo zwane jest również krainą 500 jezior", ponieważ na obszarze województwa znajduje kilkaset akwenów wodnych. Działają tu liczne kluby i przystanie żeglarskie, odbywają się regaty i kursy żeglarskie. Wszystko to powoduje, że występują tam dogodne warunki do uprawiania turystyki kajakowej. Stworzenie odpowiedniej jakości usług rekreacyjnych na dziewiczych terenach jest atutem, który może przyciągnąd w przyszłości turystów z wysoce zurbanizowanych terenów Europy i świata. Na Ziemi Lubuskiej zachowało się tu wiele zamków, pałaców, dworków, drewnianych kościółków, które wciąż urzekają swoim pięknem. Często najpiękniejsze z nich znajdują w małych miejscowościach lub wioskach, np. zamek w Łagowie, dwór w Miłakowie, pałace w Drwalewicach, Brodach, Lasocinie czy Pałac w Żaganiu - zwany potocznie diabelskim", uznawany za jeden ze wspanialszych pałaców w Polsce, otoczony geometrycznym ogrodem i romantycznym parkiem krajobrazowym. Ponadto wspaniałe budowle zachowały się w Kożuchowie, Żarach czy Żaganiu. Imponująco reprezentuje się także architektura sakralna, czego przykładem jest zachowany zespół klasztorny w Gościkowie - Paradyżu. Interesujące są również drewniane kościółki w Klępsku i Chlastawie, franciszkaoski kościół we Wschowie, augustiaoski zespół klasztorny oraz jedna z dwóch w Europie Kaplic Bożego Grobu w Żaganiu. Międzyrzecki Rejon Umocniony to największy system fortyfikacyjny w Europie. Dziesiątki kilometrów podziemnych korytarzy, ukryte wśród lasów i łąk żelbetonowe bunkry, rozbudowany układ zapór, ruchomych mostów, kanałów zadziwiają swoim rozmachem i poziomem Niezwykle cennym obiektem turystycznym jest Park Mużakowski (Pücklera), który należy do najwybitniejszych osiągnięd europejskiej architektury ogrodniczej dziewiętnastego stulecia. W 2004 r. wpisano go na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. rozwiązao inżynierskich. Natomiast Rezerwat Nietoperek utworzono w 1980 r. w Kaławie. Częśd podziemnej fortyfikacji Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego doceniły nietoperze, którym tak bardzo odpowiada mikroklimat mrocznych korytarzy, że wybrały je na miejsce zimowego snu. Zimuje tu ok. 30 tys. latających ssaków, w tym wiele gatunków bardzo rzadkich w naszym kraju. Nie tylko przyroda, rozległe lasy, liczne jeziora i unikalne zabytki stanowią o atutach tego regionu, to również mnóstwo wydarzeo kulturalnych, koncertów i imprez: 21 Klastry w województwie lubuskim, Zielona Góra 2011 r. 83

84 Przystanek Woodstock - największa impreza muzyczna w Europie. Przez kilka lat odbywała się w Żarach, obecnie w Kostrzynie nad Odrą, Międzynarodowe Spotkania Muzyczne "Wschód - Zachód" w Zielonej Górze - jeden z najważniejszych festiwali pogranicza, Noc nenufarów" - nocne widowisko rozgrywające się na wodach jeziora Goszcza w Lubrzy, Lato Muz Wszelakich - dzięki autorskim pomysłom animatorów kultury jest jedyną w swoim rodzaju letnią atrakcją Zielonej Góry i wyjątkową w skali kraju. Zielonogórski Deptak zamienia się w tym czasie w wielką scenę na otwartym powietrzu, Zlot Miłośników Fortyfikacji w Boryszynie - spotkanie miłośników militariów, odbywa się niedaleko Lubrzy, gromadzi setki oryginalnych pojazdów wojskowych, wrześniowe Winobranie w Zielonej Górze - 8-mio dniowa impreza, która od wieków oznacza początek winnych zbiorów. Brandenburgia i Berlin Turystyka stanowi jeden z podstawowych działów gospodarki Berlina, oraz, w mniejszym stopniu, Brandenburgii. Przemysł turystyczny, połączony z rekreacją i spędzaniem wolnego czasu staje się jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się działów gospodarki lokalnej regionu, tworząc nowe, chod w większości słabo płatne, miejsca pracy oraz generuje znaczące dochody. Tabela 21: Noclegi udzielone w Berlinie i Brandenburgii, wg pochodzenia turystów w 2010 roku w tysiącach Berlin Brandenburgia Razem Noclegi ogółem w tym z Niemiec z zagranicy w tym z Wielkiej Brytanii Holandii USA Szwecji Polski Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Struktura turystów odwiedzających Berlin i Brandenburgię wyraźnie wskazuje na różnice poziomie walorów, atrakcyjności produktów turystycznych w każdym z regionów. W Berlinie 84

85 ponad jedną trzecią noclegów udzielono obcokrajowcom, w tym głównie z Wielkiej Brytanii, Holandii i USA. Natomiast oferta Brandenburgii skierowana jest niemal wyłącznie do turystów z innych regionów Niemiec oraz do wypoczywających mieszkaoców Berlina, przy czym obcokrajowcy stanowią niespełna 10% osób korzystających z noclegów. Co ciekawe, Polacy są drugą pod względem grupą narodową, po Holendrach, korzystających z noclegów (z czego znaczącą częśd stanowią noclegi w popularnej Tropical Island). Berlin stał się jednym z najważniejszych miejskiej centrów turystycznych Europy, który znajduje się w podobnej klasie turystycznej jak Paryż czy Rzym. Turystyka w Berlinie jest typowym przykładem wyjazdów typu city break, czyli krótkich, miejskich pobytów, zdominowanych przez młodych ludzi oraz zorganizowane grupy. Średni czas pobytu turystów w hotelach i innych obiektach noclegowych Berlina wynosi zaledwie 2,3 dnia. Boom turystyczny Berlina, który jest efektem świetnego marketingu miejsca, ale także relatywnie niskich kosztów zakwaterowania i wyżywienia, zdecydowanie niższych niż w Paryżu czy Londynie, przyczynił się do dynamicznego rozwoju bazy noclegowej w mieście. W latach liczba miejsc noclegowych wzrosła w Berlinie o niespełna 30%, podobnie jak liczba udzielonych noclegów. Tabela 22: Charakterystyka podaży i popytu w podziale na hotele i pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania w Berlinie w latach obiekty w tym hotele b.d. miejsca noclegowe w tym hotele b.d. korzystający z noclegów w tym obcokrajowcy b.d. b.d udzielone noclegi w tym obcokrajowcy b.d. b.d Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Berlin Oferta turystyczna Berlina jest niezwykle szeroka i obejmuje 6 pakietów, w tym Dzieła mistrzów: od antyku do współczesności; Klasyczne lub nowoczesne: budowle światowej rangi; Scena berlioska: legendy teatru i gwiazdy opery; Sport i festiwale: spektakularny Berlin; Kotlet albo koktajl: gastronomia w Berlinie; Od ekskluzywności do ekscentryzmu: zakupy w Berlinie; Berlin punktem spotkao: targi i kongresy 22. Szacowana łączna wielkośd przychodów z turystyki w Berlinie brutto, wliczając w to handel, hotele, usługi i całą infrastrukturą towarzyszącą i wspierającą wynosiła w 2008 roku 22 Podział i informacje za visit.berlin.de 85

86 ok. 9 miliardów Euro 23. Organizacją i zarządzaniem sektorem turystycznym w Berlinie zajmuje się, założona w 1993 roku spółka akcyjna Berlin Tourismus & Kongress GmbH, której udziałowcami są Kraj Zwiazkowy Berlin (15%), stowarzyszenie hotelarzy visitberlin-partner- Hotels e.v. (40%), bank inwestycyjny Investitionsbank Berlin (25 %), berlioskie lotniska (10%), Targi Berlioskie (5%) oraz spółka Tourismus-Marketing Brandenburg GmbH (5 %). Liczba turystów w ostatnich latach wykazuje wyraźne tendencje wzrostu, który w 2010 roku wyniósł +9,5% w skali roku. Dodatkowo liczba noclegów może byd powiększona o ok. 0,8 miliona w kwaterach prywatnych i ok. 25 milionów noclegów u krewnych i znajomych, co według szacunków z 2008 roku dało ok. 176 milionów osobo-dni, łącznie z przyjeżdżającymi z innych miejscowości 24. Turystyka w Brandenburgii ma zdecydowanie odmienny charakter od tej występującej w Berlinie i zdecydowana większośd turystów odwiedzających Berlin przebywa w Brandenburgii jedynie w przypadku korzystania z lotniska Schönefeld lub jednodniowego, często z noclegiem w Berlinie, wyjazdu do Poczdamu. Pozostałe, liczne atrakcje turystyczne regionu wydają się byd w niewielkim stopniu atrakcyjne dla turystów z innych części Niemiec i zagranicy, zaś większośd odwiedzających stanowią mieszkaocy Berlina lub innych pobliskich regionów. W przeciwieostwie do Berlina, rozwój bazy noclegowej w Brandenburgii trudno nazwad dynamicznym. Liczba obiektów noclegowych i korzystających z noclegów nieznacznie wzrosła w latach Zdecydowanie większa była dynamika wzrostu liczby miejsc noclegowych o niespełna 40%, co przy jednoczesnym spadku liczby hoteli świadczącym o rosnącej wielkości obiektów i większej koncentracji usług. Popyt na miejsca noclegowe wzrósł w analogicznym okresie o 20%. Tabela 23: Charakterystyka podaży i popytu w podziale na hotele i pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania w Brandenburgii w latach obiekty w tym hotele b.d. miejsca noclegowe w tym hotele b.d. korzystający z noclegów w tym obcokrajowcy b.d. b.d udzielone noclegi w tym obcokrajowcy b.d. b.d Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Brandenburg 23 Dane wg Wirtschaftsfaktor Tourismus Berlin oraz Berlin Tourismus & Kongress GmbH 24 Dane wg Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 86

87 Wyjazd do Brandenburgii oferuje nam wiele ciekawych możliwości spędzenia wolnego czasu. Każdy z 13 regionów turystycznych od Uckermark na północy, aż do wysuniętych najdalej na południe Dolnych Łużyc ma swoją unikalną specyfikę i walory. Do głównych produktów turystycznych Brandenburgii można zaliczyd: Pałace, zamki i miasta historyczne, zwłaszcza Poczdam. Ponad 500 pałaców i szlacheckich i cesarskich siedzib, w tym Sanssouci, pałace w Rheinsbergu lub Neuruppinie, przypominają o ponad 300-letniej pruskiej historii kraju. Architektura przemysłowa jest charakterystycznym elementem Brandenburgii i świadectwem współczesnej kultury przemysłowej, które można zwiedzad np. w przemysłowych parkach muzealnych w Rüdersdorfie i Mildenbergu. Natura jest jednym z najważniejszych walorów turystycznych regionu. Prawie jedna trzecia powierzchni Brandenburgii to obszary chronione, jak np. rezerwaty biosfery "Schorfheide" i "Spreewald" oraz park narodowy "Dolna Odra". Zakupy i rekreacja są kolejnym celem wizyt w Brandenburgii. Szczególną rolę pełni tu największa tropikalna kraina wypoczynku w Europie czyli Tropical Islands w Krausnick czy Berlin Designer Outlet w Elstal Społeczeństwo informacyjne jako czynnik rozwoju regionalnego Województwo Lubuskie W ramach środków UE na lata na terenie województwa realizowany jest szereg projektów mających na celu budowanie społeczeostwa informacyjnego. Wśród kluczowych projektów wymienid przede wszystkim W ramach środków UE na lata na terenie województwa realizowany jest szereg projektów mających na celu budowanie społeczeostwa informacyjnego takich jak m.in.: Szerokopasmowe Lubuskie, "Lubuski e-urząd", Uproszczenie procedur związanych z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej poprzez ich elektronizację i wdrożenie idei jednego okienka. należy Szerokopasmowe Lubuskie, Lubuski e-urząd czy Uproszczenie procedur związanych z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej poprzez ich elektronizację oraz wdrożenie idei jednego okienka 25. Priorytetowym zadaniem jest pokrycie całego terenu województwa lubuskiego siecią nowoczesnych światłowodów. Stworzenie tej sieci jest podstawą powszechnego dostępu szerokopasmowego do Internetu. W latach nastąpił dynamiczny wzrost liczby

88 gospodarstw domowych z dostępem do szerokopasmowego Internetu. W roku 2005 średnio co 4 gospodarstwo domowe miało dostęp do szerokopasmowego Internetu, w roku 2010 już 60,5% z nich. Wskaźnik dla roku 2010 jest nieznacznie wyższy od średniej dla całego kraju (59,6%) i liderów wśród województw: pomorskiego (64,2%) i mazowieckiego (64,2%). Wskaźnik udziału szkół wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu dla szkół podstawowych w latach wzrósł o 26,9%. Wartośd tego wskaźnika dla roku 2010 (93,4%) jest porównywalna z średnią krajową (93,3%) i nieznacznie niższa od lidera województwa łódzkiego (96,31%). Wskaźnik komputeryzacji dla szkół gimnazjalnych utrzymywał się na zbliżonym poziomie w latach utrzymywał się na zbliżonym do 83% poziomie przy średniej krajowej 82,92% (w roku 2010). Liderem wśród województw jest również województwo łódzkie (88,92%). Najniższy udział wskaźnika odnotowany został wśród szkół ponadgimnazjalnych, w roku 2010 (58,4%) przy średniej ogólnopolskiej (63,1%) i lidera województwa łódzkiego (68,3%). Wynika to z wysokiej dysproporcji dostępu do Internetu pomiędzy większymi miejscowościami a terenami o mniejszym zaludnieniu (tzw. białe plamy internetowe). Właśnie nowoczesna infrastruktura Internetu szerokopasmowego zostanie wybudowana do roku 2013 w ramach projektu Szerokopasmowe Lubuskie. Realizacja projektu zlikwiduje tzw. białe plamy internetowe w województwie lubuskim. Zbudowane zostanie 1337 km sieci światłowodowej. Głównym celem projektu jest wyeliminowanie wykluczenia cyfrowego w regionie poprzez dotarcie z siecią światłowodową do 281 miejscowości zakwalifikowanych jako białe plamy. Efektem będzie zwiększenie szansy na osiągnięcie efektywnego przyspieszenia rozwoju gospodarczego na terenie całego regionu. Jednak nie będzie to automatycznie oznaczad, że ponad 50 tys. mieszkaoców regionu zyska dostęp do Internetu. To dostawcy usług będą dzięki powstałej infrastrukturze podłączyd swoich klientów do sieci oferując tym samym usługi związane z telewizją, bankowością, nauczaniem na odległośd. Wśród przedsiębiorstw prowadzących działalnośd na terenie lubuskiego 98,4% użytkuje komputery do prowadzenia codziennej działalności. 95,1% z wykorzystywanych komputerów posiadało dostęp do Internetu w 2010 r. Jednak zaledwie 50,6% przedsiębiorstw posiadało własną stronę internetową. Dla 36,9% przedsiębiorców strona internetowa spełniała funkcje prezentacji katalogów, wyrobów lub cenników. W 2010 r. (brak wcześniejszych danych) zaledwie 7,8% przedsiębiorstw województwa otrzymywało zamówienia poprzez sieci komputerowe (stronę internetową, systemy typu EDI). Prawie dwukrotnie więcej (14,6%) w analogiczny sposób składało zamówienia. Z przytoczonych danych jednoznacznie wynika, że przedsiębiorstwa nie wykorzystują wszystkich możliwości jakie daje dynamiczny rozwój Internetu, korzystając z nowoczesnych technologii w podstawowy sposób. Wyjątek stanowi skokowy wzrost w ciągu ostatnich 3 lat (z 50,6% do 95,7%) przedsiębiorstw wykorzystujących internet w kontaktach z administracja publiczną (średnia dla Polski 92,0%). 88

89 Właśnie wzrost wykorzystywania Internetu w kontaktach z administracją zaowocował realizacją Projektu pn. "Lubuski e-urząd". Województwo lubuskie jako pierwszy region w kraju wprowadziło aplikację mającą na celu scalenie wszystkich 96 jednostek samorządu terytorialnego w projekcie e-urząd. Wszyscy partnerzy w ramach projektu otrzymają sprzęt komputerowy, aplikacje W chwili obecnej trwają prace nad Programem Rozwoju Społeczeostwa Informacyjnego Województwa Lubuskiego na lata Prace nad realizacją w/w strategii przebiegają m.in. w formie warsztatów Lubuskiej Rady ds. Społeczeostwa Informacyjnego. internetowe, system elektronicznego obiegu dokumentów oraz szkolenia. Celem projektu "Lubuski e-urząd" jest przede wszystkim sprawniejsza obsługa interesanta i przedsiębiorcy poprzez zapewnienie Jednostkom Samorządu Terytorialnego województwa lubuskiego usług w następującym zakresie: elektroniczna skrzynka podawcza, elektroniczny obieg dokumentów czy regionalny portal "Wrota Lubuskie". Efektem projektu będzie zredukowanie odwiedzin obywateli w urzędach, migracja tego typu kontaktów do Internetu i prosty dostęp do informacji publicznych, co spowoduje taosze koszty administracji publicznej oraz łatwy dostęp do danych będących w dyspozycji administracji publicznej. Kolejnym projektem na rzecz rozwoju społeczeostwa informacyjnego realizowanym na terenie województwa lubuskiego jest projekt pn. Uproszczenie procedur związanych z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej poprzez ich elektronizację i wdrożenie idei jednego okienka. Cel ten zrealizowany zostanie poprzez: elektronizację procedur związanych z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej, przeszkolenie pracowników administracji publicznej i sądów z zakresu nowych zasad rejestracji działalności gospodarczej, funkcjonowania CEIDG, procedur elektronicznych, elektronicznego Punktu Kontaktowego (epk) i e-podpisu, zapoznanie firm oraz osób chcących założyd działalnośd gospodarczą, za pomocą kampanii informacyjnej o nowych zasadach rejestracji działalności gospodarczej, funkcjonowaniu CEIDG, epk oraz procedurach elektronicznych. Berlin i Brandenburgia Podstawowe zasady rozwoju społecznego Niemiec, w tym Berlina i Brandenburgi, w zakresie społeczeostwa informacyjnego zostały określone przez rządowy dokument Społeczeostwo Informacyjne Niemcy Program mający wzmacniad innowacyjnośd i miejsca pracy 26 Informationsgesellschaft Deutschland Bonn: Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie 89

90 w społeczeostwie informacyjnym 21-go wieku jest swoistym dokumentem strategicznym, zakładającym realizację następujących celów: Umożliwienie dostępu do szerokopasmowego Internetu Zakorzenienie multimediów w systemie edukacyjnym Bezpieczeostwo i zaufanie wzmocnione przez ulepszone warunki ramowe Tworzenie innowacyjnych miejsc pracy dzięki nowym aplikacjom (e-biznes) Administracja i zarządzanie zmodernizowane przez e-government Zapewnienie lepszej partycypacji kobiet w społeczeostwie informacyjnym Promowanie ukierunkowanych badao w sektorze IT Poprawa jakości życia poprzez innowacyjne aplikacje w służbie zdrowia, transporcie i środowisku Głębsza współpraca europejska i międzynarodowa Samorządy poszczególnych landów, w tym Berlina i Brandenburgii, przyjęły wyżej wymienione cele i rozpoczęły ich realizację, poprzez szereg działao i przedsięwzięd. Do podstawowych i najczytelniej realizowanych na terenie Berlina i Brandenburgii można zaliczyd trzy, czyli rozwój szerokopasmowego Internetu, e-edukacja oraz e-government. Rozwój efektywnej infrastruktury zapewniającej dostęp do przewodowego, jak i coraz to bardziej popularnego, także w Niemczech, bezprzewodowego Internetu jest warunkiem sine qua non rozwoju społeczeostwa informacyjnego. Rozwój sieci szerokopasmowego Internetu jest jednym z podstawowych wskaźników dostępności warunkującej rozwój i możliwości kształtowania społeczeostwa informacyjnego. W Brandenburgii wskaźnik ten bardzo gwałtownie wzrósł w ostatnich latach, z 38% w 2008 do 64% w W analogicznym okresie odnotowano wzrost w Berlinie z 58% do 76% w 2010 roku. Zmiany te były możliwe dzięki wdrażaniu federalnych i krajowych programów internetyzacji. Kamieniem milowym na drodze do społeczeostwa informacyjnego w Brandenburgii była inicjatywa m.a.u.s media w naszych szkołach (Medien an unsere Schulen), zainicjowana w roku szkolnym 1999/2000, w czasie szybkich zmian technologicznych. Równocześnie zmieniono programy nauczania. Program był skierowany przede wszystkim do szkół podstawowych i niższych średnich. W ramach programu do 2006 przeprowadzono ponad 27 Czyli mysz po polsku 90

91 uczestnikogodzin 28 zajęd dydaktycznych. Znajduje to odzwierciedlenie w tygodniowej częstotliwości korzystania z komputera w szkole, gdzie Brandenburgia zajmuje 4 miejsce wśród wszystkich landów Niemiec, mimo, że nadal w prawie 60% szkół w Brandenburgii, komputer używany jest kilka razy w tygodniu. Zmniejsza się także obciążenie komputerów: o ile w 2003 roku przypadło średnio 15,5 uczniów na jeden komputer, to w 2008 r. wskaźnik ten spadł do 12,1, zaś w 2010 r. do zaledwie 8,8 uczniów 29. Samorządy Brandenburgii podjęły w ostatnim czasie zintegrowane działania w celu polepszenia, przyspieszenia i usprawnienia usług elektronicznych w ramach zadao własnych administracji terenowej. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Brandenburgii, wraz ze Stowarzyszeniem Miast i Gmin Brandenburgii oraz Stowarzyszeniem Powiatów Brandenburgii podpisało w 2005 roku umowę o współpracy ebürgerdienste (e-usługi dla obywateli) dla Brandenburgii. Porozumienie to zostało określone "kamieniem milowym na drodze do wspólnoty opartej na wykorzystaniu nowoczesnych mediów w administracji." W ramach tego porozumienia przewiduje się między innymi budowę zintegrowanego portalu, na którym będzie można uzyskad dostęp do informacji oraz usług administracyjnych paostwowych i komunalnych. Wśród tych łatwo dostępnych i uporządkowanych usług dostępnych internetowo będą na przykład dokumenty meldunkowe, wnioski na pozwolenia na budowę, rejestracja samochodu lub założenie przedsiębiorstwa, zamówienia publiczne i wiele innych. "Znaczenie ujednoliconego dostępu do usług elektronicznych administracji publicznej będzie wzrastało w najbliższych latach oraz przyczyni się do wzrostu konkurencyjności Brandenburgii, zarówno jako miejsc inwestycji, jak i zamieszkania". Informacje i usługi wychodzące od władz krajowych i samorządowych staną się łatwo dostępne zarówno dla osób fizycznych i przedsiębiorstw, przy uniknięciu dodatkowych kosztów. Aby zapewnid łatwy dostęp do usług elektronicznych administracji paostwowej i samorządowej należy sprawnie koordynowad dostępne technologie i stosowane rozwiązania, wybierając wspólne, optymalne rozwiązania 30. Podobne rozwiązania funkcjonują także w Berlinie, gdzie wiele urzędowych spraw można załatwid przez internet. Ważnym elementem rozwoju społeczeostwa informacyjnego w Niemczech, w tym także w Berlinie i Brandenburgii są powstające z inicjatywy samorządów medioteki, będące połączeniem biblioteki oraz, a właściwie przede wszystkim, multimedialnego centrum informacji, gdzie skorzystad można z szybkiego Internetu, filmów, gier czy nagrao. Medioteki powstają przy tym rzadziej w dużych miastach, a raczej w mniejszych centrach lokalnych, 28 Czyli liczby godzin pomnożonych przez liczbę uczestników 29 Schulen auf dem Weg in die Wissensgesellschaft Gemeinsam auf dem Weg in die Informationsgesellschaft,

92 pełniąc niezwykle istotną i atrakcyjną, zwłaszcza dla młodych ludzi, rolę popularyzacji wiedzy i wzrostu dostępności do szybkiego Internetu Porównanie sytuacji społeczno gospodarczej w Berlinie, Brandenburgii i Województwie Lubuskim Przedstawiona powyżej charakterystyka procesów demograficznych zachodzących w województwie lubuskim oraz w dwóch landach niemieckich: Brandenburgii i Berlinie pozwala na wybór i porównanie tych wskaźników i cech demograficznych, które wyraźnie różnicują analizowane regiony. Jednocześnie zaprezentowane poniżej zbiorcze wykresy służą wskazaniu tych tendencji w rozwoju ludnościowym, które mogą w najbliższej przyszłości poważnie wpłynąd na sytuację lokalnych i regionalnych rynków pracy. Pod względem przyrostu naturalnego zdecydowanie w najlepszej sytuacji jest województwo lubuskie, które nie tylko notuje przewagę liczby urodzeo nad liczbą zgonów, ale również zwiększa dynamikę przyrostu naturalnego. Również pozytywny trend zarysowuje się w Berlinie, gdzie od 2007 roku notuje się dodatnie wartości tego wskaźnika. Na tle Berlina i Lubuskiego dramatycznie wygląda sytuacja Brandenburgii, gdzie notuje się nie tylko ubytek naturalny, ale też dalsze pogłębianie się tego trendu. Oznacza to, że za kilkanaście lat na lokalny rynek pracy będzie wchodziło coraz mniej osób w wieku produkcyjnym, a to w kontekście postępującego się starzenia społeczeostwa, spowoduje poważny wzrost wskaźnika demograficznego i tym samym nasilenie problemów związanych z kwestią świadczeo społecznych, w tym głównie emerytalnych. Taka sytuacja demograficzna może byd natomiast pozytywna dla mieszkaoców województwa lubuskiego, którzy, dysponując wykształceniem bądź kwalifikacjami poszukiwanymi na rynku pracy Brandenburgii, mogą mied duże szanse zdobycia pracy. 92

93 Wykres 11: Porównanie przyrostu naturalnego na 1000 mieszkaoców w województwie lubuskim, Berlinie i Brandenburgii w latach ,77 1,14 1,33 1,70 1,70 0,10 0,00 0, ,90-0, ,20-3,30-3,20-3, ,50 Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Z analizy dynamiki zmian salda migracji wynika, że w całym badanym okresie region lubuski zmaga się z odpływem migracyjnym. Decyzję o emigracji podejmują z reguły osoby stosunkowo młode, aktywne i gotowe podjąd ryzyko zmiany miejsca zamieszkania dla osiągnięcia celu, jakim jest zdobycie pracy i środków, które wpłyną na poprawę warunków życia. To oznacza, że problem migracji może mied negatywne konsekwencje społeczne dla regionu lubuskiego. Brak perspektyw na lokalnym rynku pracy będzie czynnikiem wypychającym, tym bardziej, że sąsiedni region niemiecka Brandenburgia i inne wschodnie landy dysponują dużo bardziej atrakcyjną pod względem finansowym ofertą na rynku nieruchomości, bardziej korzystnym systemem ubezpieczeo i świadczeo społecznych i mogą stad się alternatywą dla młodych rodzin z regionu lubuskiego. A to tylko pogłębi negatywne tendencje przyrostu rzeczywistego (przyrostu naturalnego i migracji łącznie). Problemy z odpływem migracyjnym, z jakim zmaga się Brandenburgia, mogą sprawid, że władze landu lub mniejszych jednostek administracyjnych, zdecydują się na przeprowadzenie interwencji publicznej, na przykład kampanii informacyjnej i reklamowej, której celem będzie zachęcenie mieszkaoców regionów ościennych do zamieszkania i otwierania działalności gospodarczej na ich terytorium. Warto mied taką świadomośd i zawczasu podjąd kroki na rzecz rozwoju edukacji i szkoleo zawodowych dopasowanych do potrzeb regionu lubuskiego, kreowania atrakcyjności inwestycyjnej oraz pobudzania indywidualnej przedsiębiorczości tak, by oferowane miejsca pracy były interesujące dla mieszkaoców i zatrzymały ich odpływ w poszukiwaniu lepszych warunków do życia. 93

94 Wykres 12: Porównanie salda migracji na 1000 mieszkaoców w województwie lubuskim, Berlinie i Brandenburgii w latach , ,00 3,14 3,51 3, ,64-0,05-0,47-0,86-1,29-1,20-1,58-1,56-0,92-2, Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Przyszłośd demograficzna badanych regionów może byd oceniana przez pryzmat przygotowywanych przez narodowe urzędy Polski i Niemiec prognoz demograficznych (kolejny wykres). Najlepiej prezentuje się województwo lubuskie, gdzie prognozuje się spadek liczby ludności w roku 2030 o 2,7%. W najgorszej sytuacji znajduje się Brandenburgia, gdzie już za 20 lat szacuje się spadek liczby ludności o niemal 10% i, co bardziej niepokojące, przyspieszenie spadku w kolejnych latach (o kolejne 25%). 94

95 Wykres 13: Porównanie prognozy zmian liczby ludności na lata w województwie lubuskim, Berlinie i Brandenburgii w latach (2005=100%) 102% 100% 98% 96% 100,0% 99,9% 99,7% 98,8% 98,4% 98,2% 96,6% 98,8% 97,5% 97,3% 96,2% 94% 94,1% 92% 90% ,3% Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych Statistisches Bundesamt Deutschland Pesymistycznie rysuje się również prognoza zmian wskaźnika obciążenia demograficznego, którego wartośd będzie rosnąd we wszystkich badanych regionach. Województwo lubuskie w perspektywie roku 2040 będzie miało najbardziej korzystny ten wskaźnik, jednak jego wartośd, osiągająca niemal 75% oznacza dośd poważny problem demograficzny. Dramatyczną sytuację prognozuje się jednak dla Brandenburgii, gdzie za 30 lat liczba osób w wieku nieprodukcyjnym (budowanym ze znacznym udziałem osób starszych) przekroczy liczbę osób w wieku produkcyjnym. Z pewnością trzeba będzie się liczyd z próbami interwencji ze strony władz lokalnych i regionalnych, a jednym z narzędzi takiej interwencji może byd polityka formułowania zachęt do osiedlania się, kierowana do mieszkaoców zachodnich regionów Polski, w tym województwa lubuskiego. 95

96 Wykres 14: Porównanie prognozy wskaźnika obciążenia demograficznego w województwie lubuskim, Berlinie i Brandenburgii w latach % 108,1% 100% 97,6% 80% 60% 52,0% 54,5% 59,8% 68,0% 61,7% 73,7% 74,0% 75,2% 74,0% 81,4% 40% 20% 0% Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz danych Statistisches Bundesamt Deutschland Powyższe analizy sytuacji demograficznej poszczególnych regionów, będących przedmiotem niniejszego opracowania, oraz krótkie podsumowanie, mające na celu ich porównanie i wskazanie podobieostw oraz różnic, prowadzi do wniosku, że na tle obu analizowanych landów niemieckich, województwo lubuskie wypada umiarkowanie dobrze. Szczególnie istotnymi cechami demograficznymi, które o tym świadczą, są: dodatni przyrost naturalny, rosnąca długośd trwania życia, korzystna struktura wieku według grup ekonomicznych oraz niższy niż w landach niemieckich i prognozowany spadek ludności. Ważkim i trudnym problemem jest fakt, że region lubuski jest obszarem odpływu migracyjnego. Wobec trendów i prognoz w sąsiadującej Brandenburgii, oferującej niższe koszty utrzymania i nieco większe szanse na znalezienie pracy, a także siły przyciągania Berlina jako metropolii, można mied obawy o kolejne fale emigracji z regionu lubuskiego i istotnego pogorszenia wskaźników demograficznych. Struktury i procesy gospodarcze są w znacznej mierze powiązane i współzależne od sytuacji demograficznej regionu, wpływającej na jego możliwości i ograniczenia rozwoju. Gospodarka zależy nie tylko od uwarunkowao społecznych, ale jest także wpisana w regionalne, paostwowe czy globalne konteksty. 96

97 Wykres 15: Struktura pracujących w tradycyjnym podziale (na III sektory) gospodarki w województwie lubuskim w latach % 60% 59,40% 58,40% 58,30% 58,00% 58,30% 56,40% 50% 40% 30% 31,21% 32,51% 32,88% 33,30% 32,76% 32,30% 20% 10% 9,42% 9,14% 8,85% 8,68% 8,95% 11,30% 0% % zatrudnionych w rolnictwie % zatrudnionych w przemyśle i budownictwie % zatrudnionych w usługach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Struktura zatrudnienia w każdym z regionów wyraźnie się różni, wskazując na dominujący charakter poszczególnych obszarów. Berlin, jako duża europejska metropolia wyróżnia się bardzo wysokim wskaźnikiem zatrudnienia w usługach, Brandenburgię cechuje znaczące (chod mniejsze niż w innych regionach zachodnich Niemiec) zatrudnienie w przemyśle, województwo lubuskie zaś wyróżnia względnie wysoki i nietypowy dla regionów zindustrializowanej Europy, wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie. Można więc określid Berlin jako miasto usługowe, Brandenburgię jako region usługowo przemysłowy, zaś województwo lubuskie jako najbardziej zdywersyfikowany region. 97

98 Wykres 16: Zatrudnienie w przemyśle Berlinie, Brandenburgii i województwie lubuskim w roku 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Podstawowe ogólne wskaźniki ekonomiczne, takie jak PKB, dochód czy zarobki, przy uwzględnieniu tych samych jednostek, pokazują bardzo wyraźne dysproporcje pomiędzy Polską i Niemcami, nawet, jeśli porównujemy z relatywnie niezamożnymi regionami RFN. Te wielkie dysproporcje niwelowane są niższymi kosztami życia w Polsce, i stają się już obecnie ważnym motorem przemian społecznych i gospodarczych analizowanych regionów. Różnice te będą najprawdopodobniej zmniejszały się w najbliższych latach, ale są one ważnym czynnikiem wzmacniającym konkurencyjnośd województwa lubuskiego w transgranicznych wymianach towarowych i na rynku pracy. 98

99 Wykres 17: PKB na mieszkaoca w Berlinie, Brandenburgii i województwie lubuskim w latach w Euro Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Wykres 18: Przeciętny miesięczny dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w Berlinie, Brandenburgii i województwie lubuskim w latach w Euro Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Lubuskie Berlin Brandenburgia 99

100 Wykres 19: Średnie zarobki brutto na godzinę w Berlinie, Brandenburgii i województwie lubuskim w latach w EURO ,3 17,6 17,9 18,0 13,6 14,0 14,2 14,9 15,4 18, ,4 3,5 3,8 4,2 4, Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Struktura gospodarek w każdym z analizowanych regionów jest specyficzna i w znacznej mierze unikatowa, można jednakże wyróżnid kilka zasadniczych klastrów gospodarczych, charakterystycznych dla poszczególnych obszarów: Klaster metalurgiczno-maszynowy opiera się przede wszystkim o huty i zakłady przetwórstwa metali w Brandenburgii Klaster produkcji środków transportu, w tym kolejowego, samochodowego i lotniczego, występuje niemal wyłącznie w Brandenburgii Klaster logistyczny, bazujący na wielkich centrach logistycznych położonych w sąsiedztwie autostradowej obwodnicy Berlina Klaster informatyczny i medialny, będący jedną ze sztandarowych branż Berlina Klaster naukowy bazuje niemal w całości na uczelniach Berlina, bezsprzecznie dominujących w regionie, przy znaczącym udziale mniejszych uczelni Brandenburgii i Lubuskiego Klaster energetyczny, na który składają się elektrownie południowej Brandenburgii, sieci energetyczne oraz zakłady produkujące urządzenia do wytwarzania energii, w tym solarnej 100

101 Klaster medyczny, opiera się na klinikach Berlina oraz instytutach badawczowdrożeniowych, firmach farmaceutycznych Berlina, Brandenburgii i województwa lubuskiego Klaser rolno-spożywczy, skupiający produkcję oraz przetwórstwo spożywcze jest w znacznej mierze rozwinięty w Lubuskim oraz, w mniejszym stopniu, Brandenburgii Klaster turystyczny jest bardzo istotnym składnikiem rozwoju w każdym z analizowanych regionów, chod przybiera on wyraźnie inną formę w Berlinie (masowa turystyka miejska, w znacznej mierze zagraniczna), Poczdamie (krajowa i zagraniczna turystyka historyczna) oraz Brandenburgii i województwie lubuskim, gdzie dominuje krajowa rekreacja i turystyka przyrodnicza oraz krajoznawcza. System transportowy analizowanego regionu składa się wyraźnie z dwóch odrębnych systemów: polskiego i niemieckiego, każdy zorientowany do-centrycznie na połączenia z innymi obszarami własnego paostwa. Systemy te są połączone jedynie w kilku miejscach (przejścia graniczne i mosty), ale nie można mówid o zintegrowanym systemie transportu czy komunikacji. Jedynie lotniska Berlina pełnią funkcje transgraniczne obsługując znaczną cześd ruchu lotniczego województwa lubuskiego, zwłaszcza na dalszych trasach. System pozyskiwania inwestorów jest zdecydowanie najlepiej rozwinięty w Niemczech, a zwłaszcza w Berlinie, gdzie władze lokalne przywiązują niezwykle dużą rolę do pozyskiwania przedsiębiorców, w tym z zagranicy, także z Polski. Stwarzane w Berlinie, a także w Brandenburgii, zachęty dla inwestorów należą do najkorzystniejszych w Europie. Wydaje się jednak, że zbyt wielka waga jest przykładana do pozyskiwania przedsiębiorczych emigrantów, którzy mogą, po wykorzystaniu systemu ulg i zachęt, przenieśd się w inne miejsce, niż do umacniania lokalnych zachowao przedsiębiorczych. Dodatkowo także, efekty tych hojnych i dogodnych warunków inwestycyjnych w niewielkim stopniu przekładają się na wzrost gospodarczy Berlina, pozostającego w tyle za innymi dużymi miastami Niemiec. 101

102 Wykres 20: Gospodarstwa domowe z dostępem do szerokopasmowego Internetu w Berlinie, Brandenburgii i województwie lubuskim w latach [%] 80% 76,0% 70% 60% 58,0% 55,9% 67,0% 60,5% 64,0% 50% 40% 45,8% 38,0% 40,0% 30% 20% 10% 0% Lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Rozwój społeczeostwa informacyjnego, mierzony dostępem do szerokopasmowego Internetu nie jest czynnikiem różnicującym region. Brandenburgia i Lubuskie mają bardzo zbliżone wskaźniki, zaś większa dostępnośd Internetu w Berlinie wynika przed wszystkim z faktu znacznie łatwiejszych rozwiązao infrastrukturalnych na obszarze zurbanizowanym. Rozwój sieci dostępu bezprzewodowego Internetu jest w Niemczech generalnie nieco wolniejszy niż w Polsce, przy czym, w odróżnieniu do wielu miast Polski, w tym Zielonej Góry i Gorzowa Wlkp., samorządy miast w Niemczech rzadko lub wcale nie podejmują działao mających zapewnid nieodpłatny Internet dla wszystkich, chodby jedynie w formie centralnie umiejscowionych hot-spotów. Prognozy gospodarcze w obecnej sytuacji nie wydają się mied większego znaczenia praktycznego, można natomiast wskazad pewne mniej lub bardziej wyraziste tendencje przemian, które najprawdopodobniej będą kontynuowane w przyszłości. Można do nich zaliczyd: Postępującą deindustrializację Berlina, związaną z zamykaniem istniejących na terenie miasta zakładów przemysłu przetwórczego Rozwój innowacyjnych sektorów badawczo-produkcyjnych w Berlinie i jego sąsiedztwie, związanych między innymi z Life Sciences, IT, nanotechnologiami i mediami Rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu w regionie po obu stronach Odry i Nysy, w tym środków transportu, energetycznego, metalurgicznego Dalszy rozwój turystyki krótko pobytowej (miejskiej) w Berlinie oraz różnych form turystyki rekreacyjnej i pobytowej w Brandenburgii i województwie lubuskim 102

103 Wzrost dostępności komunikacyjnej regionu, wynikający z jednej strony z otwarcia dużego lotniska BBI oraz budowy systemu autostrad w Polsce i wynikający z tego rozwój logistyki Peryferyzacja terenów Brandenburgii położonych dalej od Berlina oraz umacnianie bipolarnej struktury gospodarczej województwa lubuskiego. 103

104 5. Diagnoza rynków pracy Województwa Lubuskiego, Brandenburgii i Berlina 5.1. Analiza popytu i podaży na rynku pracy Kierunki zmian w poziomie i strukturze popytu na pracę Województwo Lubuskie W niniejszym podrozdziale analizie zostanie poddana struktura popytu na pracę w oparciu o dane dotyczące osób pracujących w gospodarce narodowej według faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności (bez pracujących w jednostkach budżetowych działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeostwa publicznego). Przez popyt na pracę rozumie się zapotrzebowanie gospodarki na potencjał ludzi zdolnych do pracy. Popyt obejmuje obsadzone miejsca pracy oraz wolne miejsca pracy, na które podmioty gospodarcze zgłosiły zapotrzebowanie w związku z ich bieżącymi potrzebami lub potrzebami wynikającymi z realizowanych inwestycji. W warunkach współczesnej gospodarki kształt struktury popytu na pracę wyznacza pożądaną strukturę podaży pracy i kierunki jej koniecznych dostosowao, a nie odwrotnie. Zrealizowany popyt na pracę można wyrazid liczbą pracujących w gospodarce. Z analizy danych wynika, iż w latach zatrudnienie w regionie lubuskim wykazywało tendencję rosnącą, podobnie jak w całej Polsce. W 2005 roku w województwie lubuskim liczba pracujących kształtowała się na poziomie 291,8 tys. osób, zaś w 2010 roku wynosiła 323,1 tys. Nastąpił więc wzrost liczby miejsc pracy o 31,3 tys., czyli o 10,73%. W tym samym czasie w skali całego kraju przybyło 1 201,9 tys. miejsc pracy, o 9,56% więcej niż w 2005 roku. Zatem województwo lubuskie cechuje się większą dynamiką wzrostu zatrudnienia od Polski. 104

105 Tabela 24: Zmiana liczby pracujących w latach w województwie lubuskim na tle Polski (w tys.) Rok ogółem Liczba pracujących sektor prywatny w tym: sektor publiczny Polska Zmiana liczby pracujących w odniesieniu do 2005 roku ogółem sektor prywatny w tym: sektor publiczny , , ,0 0,00% 0,00% 0,00% , , ,8 2,62% 3,84% -0,75% , , ,7 7,00% 9,98% -1,20% , , ,0 9,02% 12,85% -1,52% , , ,3 6,94% 10,24% -2,17% , , ,1 9,56% 14,15% -3,11% województwo lubuskie ,8 209,0 82,9 0,00% 0,00% 0,00% ,9 221,0 81,9 3,80% 5,74% -1,21% ,8 234,0 81,8 8,22% 11,96% -1,33% ,1 236,6 81,4 9,01% 13,21% -1,81% ,4 228,2 81,2 6,03% 9,19% -2,05% ,1 242,8 80,2 10,73% 16,17% -3,26% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wahania popytu na pracę w województwie lubuskim były porównywalne do tych występujących w kraju. Dynamika przyrostu miejsc pracy w regionie lubuskim w latach kształtowała się na poziomie nieznacznie wyższym niż w Polsce (110,73%). Jedynie w 2009 roku nastąpił spadek dynamiki wzrostu liczby pracujących, który mógł byd wynikiem kryzysu gospodarczego występującego w Europie. Pracodawcy w obawie przed pogorszeniem sytuacji gospodarczej w Polsce (PKB w 2009 roku (430,645 mld USD) było mniejsze o 18,65% w odniesieniu do 2008 roku (529,401 mld USD) ograniczyli liczbę pracowników zatrudnionych na podstawie umów, a zwiększyli liczbę osób zatrudnionych w tzw. szarej strefie 31. Udział osób pracujących w województwie lubuskim do ogólnej liczby osób pracujących w Polsce wykazuje niewielki wzrost (0,04%) i w 2010 roku wyniósł 2,36%. Wynika z tego, że znaczenie województwa lubuskiego na polskich rynkach pracy nie zmienia się, ale dynamika wzrostu popytu na pracę jest większa niż w kraju. 31 J. Tyrowicz, Wskaźniki,

106 Wykres 21: Dynamika zmian liczby pracujących ogółem w województwie lubuskim na tle Polski w latach (2005=100%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Przyrost miejsc pracy w województwie lubuskim wynika z systematycznego przyrostu miejsc pracy w sektorze prywatnym. W 2005 roku liczba pracujących w sektorze prywatnym kształtowała się na poziomie 209 tys. osób, zaś na koniec 2010 roku wynosiła 242,8 tys. osób, czyli przybyło 33,8 tys. miejsc pracy. Z kolei w sektorze publicznym w okresie z roku na rok następował spadek miejsc pracy, lecz był on mniejszy od wzrostu miejsc pracy w sektorze prywatnym. Przez okres 6 lat liczba osób pracujących w sektorze publicznym zmalała zaledwie o 2,7 tys. Celem nadrzędnym programów i projektów dotyczących rynku pracy w województwie lubuskim jest m. in. promocja zatrudnienia. W 2009 roku w ramach Lubuskiego Planu Działao na Rzecz Zatrudnienia ze szkoleo aktywizujących, doradztwa zawodowego oraz wsparcia zatrudnienia skorzystało 154 tysiące osób, a nakłady wynosiły 676 mln zł. W 2010 roku były podejmowane działania wspierające tworzenie nowych miejsc prac i utrzymania dotychczasowych. Polegały one na refundacji części kosztów wynagrodzeo, kosztów wyposażenia miejsc pracy, dofinansowaniu inwestycji infrastrukturalnych oraz przyznawaniu środków na podejmowanie działalności gospodarczej 32. Na wzrost zatrudnienia w 2010 roku mogła również mied wpływ poprawa sytuacji gospodarczej w Polsce oraz innych paostw europejskich, gdzie odnotowano 32 Lubuski Plan Działao na rzecz Zatrudnienia na 2010, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra

107 w IV kwartale 2010 roku wzrost PKB, np. w Niemczech o 4,0%, Wielkiej Brytanii o 1,7%, Francji, 1,5% 33. W 2010 roku zarówno liczba pracujących kobiet, jak i mężczyzn wzrosła w porównaniu z rokiem W 2005 roku liczba pracujących mężczyzn wynosiła 154 tys., zaś w 2010 roku 171,7 tys., czyli przybyło 17,7 tys. miejsc pracy (11,49%). Z kolei liczba pracujących kobiet wzrosła o 13,6 tys., tj. o 9,87%. Z analizy wynika, że struktura zatrudnienia wg płci nie zmieniła się istotnie i w 2010 roku mężczyźni stanowili 53% osób pracujących, podobnie jak w roku Wskaźnik zatrudnienia prezentuje udział osób pracujących w liczbie ludności w wieku 15 i więcej. Z kolejnej tabeli wynika, że współczynnik zatrudnienia w okresie w województwie lubuskim wzrastał systematycznie, jedynie w 2009 roku zmalał w stosunku do 2008 roku. Było to związane ze spadkiem zatrudnienia w roku 2009, ponieważ kryzys finansowy wpłynął na spadek liczby inwestycji, ograniczenie eksportu towarów, a tym samym na zwiększenie natężenia zjawiska zwolnieo grupowych. Konkurowanie na zmieniającym się rynku europejskim wymaga od polskich przedsiębiorstw wielu działao dostosowawczych i restrukturyzacyjnych, m. in. niedostosowanie kwalifikacji i umiejętności pracowników do potrzeb rynku wpływa na ich zwolnienia. Ponadto stosunkowo niższy wskaźnik w porównaniu do UE wynikad może z przedwczesnego opuszczania rynku pracy przez osoby w wieku 45+ oraz utrudnionego dostępu do szkoleo zawodowych, spowodowanego niskimi dochodami. Wskaźnik zatrudnienia wśród mężczyzn w województwie lubuskim jest wyższy od wskaźnika zatrudnienia wśród kobiet. Jednak większy wzrost wskaźnika w okresie nastąpił wśród kobiet (o 6,2%), niż wśród mężczyzn (o 4,8%). Najmniejszą wartością wskaźnika zatrudnienia charakteryzuje się grupa osób w wieku 50 i więcej, a największą osoby w wieku oraz W latach we wszystkich grupach wiekowych odnotowano wzrost wskaźnika zatrudnienia, lecz największy w grupie osób w wieku (o 8,4%). 33 Eurostat,

108 Tabela 25: Wskaźnik zatrudnienia w podziale wg płci oraz wieku dla województwa lubuskiego w latach Wyszczególnienie ogólnie wskaźnik zatrudnienia 44,6 45,7 48,2 49,0 48,5 49,8 wg płci kobiety 37,1 38,8 40,8 40,8 41,7 43,3 mężczyźni 52,4 53,1 56,4 58,3 55,9 57,2 wg wieku ,9 40,2 41,2 43,2 43,7 45, ,4 73,8 78,9 80,4 77,4 78, ,9 71,9 76,4 77,7 76,2 76,9 50 i więcej 24,0 23,0 26,7 28,2 29,5 30,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Istotne jest również zwrócenie uwagi na strukturę osób pracujących ze względu na wykształcenie. Z analizy wynika, że udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w ogólnej liczbie pracujących jest największy. Natomiast najmniejszą grupę tworzą osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym. Na przestrzeni 6 lat największy wzrost udziału odnotowano wśród osób z wykształceniem wyższym, natomiast największy spadek wśród osób o wykształceniu policealnym oraz zawodowym. Jednak należy zwrócid uwagę, że zmiany w strukturze osób pracujących nie były duże i wynosiły maksymalnie ok. 4%. Tabela 26: Struktura osób pracujących wg wykształcenia w województwie lubuskim w latach Wyszczególnienie Zmiana wyższe 20,14% 17,27% 17,80% 19,66% 21,65% 23,97% 3,82% policealne i średnie 32,13% 30,45% 31,62% 29,61% 28,13% 29,19% zawodowe -2,94% średnie 7,43% 9,09% 8,43% 8,74% 9,15% 9,59% ogólnokształcące 2,15% zasadnicze 31,41% 34,09% 33,26% 34,47% 34,15% 30,50% zawodowe -0,91% gimnazjalne i 8,87% 9,09% 8,90% 7,52% 6,92% 6,75% -2,12% podstawowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL Popyt na pracę wynika nie tylko z obsadzonych miejsc pracy, ale również z zapotrzebowania, jakie kreują pracodawcy poprzez swoje oferty pracy. Jednak wielu pracodawców swoich przyszłych pracowników poszukuje poza urzędami pracy, dlatego rejestry ofert pracy PUP-ów nie odzwierciedlają rzeczywistych zasobów pracy. 108

109 Poniższa tabela przedstawia jak w okresie 6 lat zmieniła się liczba ofert pracy napływających do urzędów pracy w województwie lubuskim. Z analizy danych wynika, że w latach zwiększyła się liczba pozyskanych ofert pracy o 34,39%. Istotny jest dynamiczny wzrost ofert pracy płynących z sektora publicznego, który wynosi 93,76%, natomiast z sektora prywatnego wzrost wyniósł tylko 6,24%. Tak dynamiczny wzrost z sektora publicznego może wynikad ze wzrostu miejsc pracy w administracji publicznej, a pracodawcy z sektora prywatnego poszukują swoich pracowników za pomocą innych narzędzi. Liczba osób ubiegających się o jedną ofertę pracy w okresie 6 lat zmalała. W latach 2007 i 2008 było więcej ofert pracy niż osób bezrobotnych zarejestrowanych, był to okres w którym stopa bezrobocia była najniższa w regionie lubuskim. W 2010 roku na 1 ofertę pracy przypadło 1,15 osoby. Tabela 27: Oferty pracy w województwie lubuskim w latach 2005 i 2010 Wyszczególnienie Zmiana Oferty pracy ,39% -sektor prywatny ,24% -sektor publiczny ,76% Liczba osób ubiegających się o pracę na 1 ofertę 2,33 1,44 0,89 0,99 1,36 1,15-50,57% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PUP W 2005 roku najwięcej ofert pracy było skierowanych do pracowników prac prostych (27,46%), robotników przemysłowych i rzemieślniczych (20,14%) oraz pracowników usług osobistych i sprzedawców (12,88%). Zawodami, które były najczęściej poszukiwane przez pracodawców były robotnik gospodarczy, sprzedawca, pracownik biurowy oraz pracownik administracyjny. Najmniej ofert pracy w 2005 roku wpłynęło do grupy zawodowej siły zbrojne, które stanowiły zaledwie 0,05% wszystkich ofert pracy oraz do grupy parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy, która stanowiła odpowiednio 0,29%. Z analizy roku 2005 można wnioskowad, że większośd ofert pracy dotyczyła osób z wykształceniem podstawowym lub średnim. Bardzo mało propozycji pracy odnosiło się do osób z wyższym wykształceniem. Wśród tych propozycji najliczniejsze były związane z zawodem specjalisty do spraw marketingu i handlu, nauczyciela języka obcego oraz ekonomisty 34. Z kolei w II połowie 2010 roku najwięcej ofert pracy dotyczyło pracowników usług i sprzedawców (44,8% ogółu ofert pracy), robotników przemysłowych i rzemieślników (14,1%) oraz pracowników biurowych (9,6%). Zawodami, które były najczęściej poszukiwane przez pracodawców były: robotnik gospodarczy (32,54% wszystkich ofert pracy), 34 Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie lubuskim w 2005 roku, WUP, Zielona Góra

110 sprzedawca (6,07%), technik biurowy (4,4%). Najmniej propozycji pracy było skierowanych do przedstawicieli władz publicznych, urzędników wyższych i kierowników (0,4%) oraz rolników, ogrodników, leśników i rybaków (1,7%). Przedstawione dane wskazują, że największe zapotrzebowanie zgłaszane było w stosunku do bezrobotnych osób z wykształceniem zawodowym lub niższym, głównie w zawodach związanych z pracą fizyczną 35. W latach wzrost liczby wolnych miejsc pracy wynikał przede wszystkim ze wzrostu liczby propozycji zatrudnienia niesubsydiowanego i pochodzącego z sektora publicznego. Ponadto należy stwierdzid, że duża liczba ofert pracy związana jest ze stosowaniem przez powiatowe urzędy pracy formy aktywizacji prace społecznie użyteczne, które występują najczęściej w zawodzie robotnik gospodarczy. Ta subsydiowana forma powoduje, iż grupa ta dominuje pośród wszystkich grup zarówno pod kątem liczbowym, jak i udziału procentowego ogółem 36. Zawody deficytowe i nadwyżkowe W celu określenia zapotrzebowania rynku na dane zawody istotna jest analiza ofert pracy oraz struktury bezrobotnych. W opracowaniu WUP w Zielonej Górze pn. Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie lubuskim-grudzieo 2010 wykazano grupy zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Analiza zawodów ma ułatwid systematyczną obserwację zjawisk zachodzących na rynku pracy pod względem kształtowania popytu na pracę i podaży zasobów pracy oraz określid odpowiednie kierunki kształcenia zawodowego i szkolenia bezrobotnych. Według danych WUP w Zielonej Górze, w skali województwa w dniu 31 grudnia 2010 roku najwięcej osób bezrobotnych zarejestrowało się w grupie robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (25,3% ogółu), pracownicy usług i sprzedawcy (17,8%), technicy i inny średni personel (11,3%) oraz pracownicy przy pracach prostych (8%). Najmniej liczne były grupy bezrobotnych siły zbrojne (0,1%) oraz przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy (0,3%). Osoby z zawodem stanowiły 80,7% osób bezrobotnych. W ujęciu województwa, do zawodów, których przedstawiciele najczęściej rejestrowali się jako bezrobotni należały: sprzedawca, robotnik gospodarczy, murarz, kucharz, ślusarz. Spośród zawodów, które wymagają wykształcenia wyższego do najliczniej reprezentowanych przez bezrobotnych absolwentów należeli: pedagog, specjalista ds. marketingu i handlu, specjalista do spraw organizacji usług gastronomicznych, hotelarskich i turystycznych, specjalista do spraw badao społeczno-ekonomicznych oraz pielęgniarka. 35 Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie lubuskim w 2010 roku, WUP, Zielona Góra Tamże, s

111 Z kolei najwięcej propozycji zatrudnienia lub aktywizacji skierowano do bezrobotnych wykonujących zawód robotnika gospodarczego, sprzedawcy, technika prac biurowych, sprzątaczki biurowej oraz robotnika budowlanego. Zauważyd można, że w większości zawody, w których odnotowano najwięcej propozycji zatrudnienia lub aktywizacji należą do grupy zawodów o największym napływie bezrobotnych. Tylko w trzech grupach tj. pracownicy usług osobistych, sekretarki, operatorzy urządzeo biurowych i pokrewni oraz robotnicy pomocniczy w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, liczba ofert pracy była większa niż liczba nowo zarejestrowanych W II półroczu 2010 roku do zawodów deficytowych należały: - pomocniczy robotnik przy uprawie roślin i hodowli zwierząt, - robotnik mostowy, -pracownik kancelaryjny, - robotnicy przetwórstwa surowców roślinnych, - spawacz metodą MAG. W II półroczu 2010 roku do zawodów nadwyżkowych należały: - technik żywienia i gospodarstwa domowego, - specjalista do spraw badao społeczno-ekonomicznych, - mechanik, operator pojazdów i maszyn rolniczych, - ekonomista - mechanicy maszyn i urządzeo rolniczych i przemysłowych. bezrobotnych. Najtrudniejsza sytuacja występuje wówczas, kiedy liczba napływu do bezrobocia przewyższa liczbę ofert pracy. Największa różnica między napływami wystąpiła w grupach: robotnicy obróbki metali, mechanicy maszyn i urządzeo i pokrewni, robotnicy w przetwórstwie spożywczym, obróbce drewna, produkcji wyrobów tekstylnych i pokrewni, sprzedawcy i pokrewni, średni personel nauk fizycznych, chemicznych i technicznych, robotnicy budowlani i pokrewni (z wyłączeniem elektryków). Do powiatowych urzędów pracy wpływa od 30% do 40% pojawiających się na rynku ofert pracy. Dodatkowo segment obsługiwany przez powiatowe urzędy pracy obejmuje w dużej mierze zawody wymagające niższych kwalifikacji. Pracodawcy zgłaszający zapotrzebowanie na pracowników o wyższych kwalifikacjach często obsługiwani są w inny sposób. Dlatego ranking zawodów depozytowych i nadwyżkowych nie dotyczy całego rynku pracy, ale tylko segmentu obsługiwanego przez urzędy pracy. Do najbardziej deficytowych zawodów (liczba zgłoszonych wolnych miejsc pracy i miejsc aktywizacji zawodowej była wielokrotnie wyższa niż liczba rejestrujących się bezrobotnych) zaliczono następujące: pomocniczy robotnik przy uprawie roślin i hodowli zwierząt, robotnik mostowy, pracownik kancelaryjny, robotnicy przetwórstwa surowców roślinnych, spawacz metodą MAG. Z kolei do zawodów najbardziej nadwyżkowych (napływ wolnych miejsc pracy lub miejsc aktywizacji zawodowej nieproporcjonalnie mały w stosunku do napływu bezrobotnych) zaliczono, m.in. następujące: technik żywienia i gospodarstwa domowego, specjalista do spraw badao społecznoekonomicznych, mechanik, operator pojazdów i maszyn rolniczych, ekonomista oraz mechanicy maszyn i urządzeo rolniczych i przemysłowych Tamże, s

112 W II półroczu 2010 roku były zawody, dla których napływowi ofert pracy nie towarzyszył napływ bezrobocia, np. operator maszyn i urządzeo metalurgicznych, ankieter, pracownik przygotowujący posiłki fast food, robotnik oczyszczania miasta, wychowawca małego dziecka. Z kolei tkacz, specjalista do spraw organizacji usług gastronomicznych, hotelarskich i turystycznych, przędzarz, socjolog, politolog to zawody, dla których nie odnotowano żadnych ofert pracy, a występował napływ bezrobocia. Brandenburgia i Berlin Z analizy danych przedstawionych w poniższej tabeli oraz z wykresu wynika, iż w latach liczba osób pracujących zarówno w Berlinie, jak i Brandenburgii systematycznie rosła. Najwyższy wzrost w badanym sześcioleciu zanotowano w Berlinie. Jeszcze w 2005 roku liczba pracujących wynosiła 1,54 mln osób, a w roku 2010 już 1,69 mln osób, co oznacza zmianę na poziomie 9,2%. Nieco niższą dynamikę wykazuje Brandenburgia, gdzie wzrost liczby pracujących osiągnął niemal 6%. Należy podkreślid, że obydwa landy cechują się wyższą dynamiką wzrostu zatrudnienia w stosunku do średniej dla Niemiec (4,2%). Tabela 28: Zmiana liczby pracujących w latach w Brandenburgii i Berlinie na tle Niemiec Liczba pracujących ogółem w tys Brandenburgia 1 009, , , , , ,2 Berlin 1 543, , , , , ,2 Niemcy , , , , , ,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Bundesagentur für Arbeit Popyt na pracę w Brandenburgii i Berlinie były nie tylko wyższe niż średnia dla Niemiec, ale też, w przeciwieostwie do danych dla kraju, nie wykazały w badanym okresie wyhamowania trendu wzrostowego, który dotknął inne obszary Niemiec. Wskaźnik dynamiki wzrostu liczby pracujących dla Niemiec zatrzymał się w 2008 i 2009 roku na skutek coraz bardziej odczuwalnego w Europie zachodniej kryzysu gospodarczego i ograniczenia kreacji nowych miejsc pracy przez pracodawców. 112

113 Wykres 22: Dynamika zmian liczby pracujących ogółem w Brandenburgii i Berlinie na tle Niemiec w latach (2005=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Bundesagentur für Arbeit Odniesienie liczby osób pracujących w Brandenburgii i Berlinie do pracujących ogółem w Niemczech wykazuje niewielki wzrost udziału obu landów w ogólnej liczbie zatrudnionych. W przypadku Brandenburgii ten wzrost wyniósł tylko 0,04% i obecnie wynosi 2,64%, natomiast Berlin koncentruje 4,16% wszystkich pracujących w Niemczech (wzrost o 0,17%). Można zatem podkreślid, że systematycznie rośnie znaczenie badanych landów na niemieckich rynkach pracy, z uwagi na większą niż przeciętna dynamikę wzrostu pracujących i tym samym na rosnący udział pracujących w ogólnej liczbie zatrudnionych w kraju. Istotnym z punktu widzenia rynku pracy i postępującego starzenia się społeczeostwa jest wskaźnik opisujący udział osób z wyższym wykształceniem wśród ogółu osób pracujących. Jak wynika z kolejnego wykresu, zarówno w Brandenburgii, jak i w Berlinie można mówid o stabilnym udziale osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie pracujących, chod zaznacza się lekki trend rosnący w przypadku Berlina oraz malejący w przypadku Brandenburgii. Jest to zapewne związane z dośd oczywistym procesem napływu osób wykształconych do dużych ośrodków miejskich, często kosztem okolicznych regionów, które takie osoby tym samym tracą. Obecnośd i koncentracja osób najlepiej wykształconych w dużych miastach jest dla ośrodka miejskiego naturalną siłą napędową i decyduje o budowie jego konkurencyjności oraz kreatywności, a te osoby często nazywa się klasą kreatywną (R. Florida) czy też klasą metropolitalną (B. Jałowiecki) 113

114 Wykres 23: Udział osób z wyższym wykształceniem wśród pracujących ogółem w Brandenburgii i Berlinie w latach w % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT Współczynnik zatrudnienia jest wskaźnikiem prezentującym stosunek liczby pracujących do ogółu ludności w wieku 15 i więcej. Jak wynika z poniższego wykresu zarówno w przypadku Brandenburgii, jak i Berlina współczynnik zatrudnienia rośnie systematycznie, przy czym w Berlinie jest on przeciętnie o 7,5% wyższy aniżeli w Brandenburgii i ta różnica w granicach 7,2-7,7 % utrzymuje się w całym badanym okresie. Wykres 24: Zmiany współczynnika zatrudnienia Brandenburgii i Berlina w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Erwerbstätigenrechnung des Bundes und der Länder (2011) 114

115 Popyt na pracę obejmuje nie tylko obsadzone miejsca pracy, ale również potencjał do kreowania nowych i wolnych miejsc pracy, wynikające z zapotrzebowania, jakiego formułują pracodawcy w związku z potrzebami prowadzonych przez nich podmiotów gospodarczych. W statystykach niemieckich można uzyskad informacje (jedynie dla lat ) odnośnie liczby pracodawców w podziale na sektor publiczny i prywatny, jak również dane odnośnie liczby miejsc pracy, które pracodawcy mają w swojej ofercie, zarówno te obsadzone, jak i potencjalne. Jak wynika z poniższego zestawienia, w Brandenburgii i Berlinie w roku 2009 było łącznie 8,9 tys. pracodawców, co stanowiło 6,5% ogółu pracodawców w Niemczech. Należy zwrócid uwagę, że w badanym czteroleciu dynamika wzrostu liczby pracodawców w Berlinie osiągnęła aż 41,1%, przy średniej krajowej na poziomie 21%. Z kolei niższą niż przeciętnie w Niemczech dynamiką przyrostu liczby pracodawców cechuje się Brandenburgia, gdzie zanotowano zmianę na poziomie 10,3%. W strukturze własnościowej prowadzonych przez nich podmiotów gospodarczych dominują zdecydowanie firmy prywatne: w Brandenburgii 88% ogółu, natomiast w Berlinie 95%, przy średniej dla kraju na poziomie 92%. Nieco inaczej wyglądają analizy generowanych przez pracodawców miejsc pracy. Tu wyraźnie rośnie znaczenie sektora publicznego, co jest potwierdzeniem faktu, iż podmioty sektora publicznego zatrudniają generalnie więcej pracowników, głównie z racji charakteru prowadzonej działalności. W Brandenburgii wśród generowanych miejsc pracy 71% dotyczy sektora prywatnego, natomiast pozostałe 29% - sektora prywatnego. W Berlinie udział liczby miejsc pracy generowanych przez pracodawców sektora publicznego zaznaczył się jeszcze wyraźniej i osiągnął w 2009 roku 39,7%. Jest to udział wyższy aniżeli wartośd średnia dla Niemiec, która wyniosła 23%. Zapewne należy wiązad to z faktem lokalizacji i koncentracji wielu dużych instytucji centralnych oraz podmiotów gospodarczych, funkcjonujących w mieście stołecznym oraz wielkości i charakteru podejmowanych inwestycji, a wraz z nimi, znacznym zapotrzebowaniem na siłę roboczą. Tabela 29: Zmiany liczby pracodawców i oferowanych przez nich miejsc pracy w Brandenburgii i Berlinie na tle Niemiec w latach Wyszczególnienie Liczba pracodawców w tys. BRANDENBURGIA BERLIN NIEMCY = = =100 ogółem 3,6 4,0 110,3 3,5 4,9 141,1 113,4 137,2 121,0 w tym: prywatnych 3,2 3,5 108,6 3,2 4,6 143,3 103,2 126,2 122,4 publicznych 0,4 0,5 124,4 0,2 0,3 110,9 10,3 11,0 107,0 Ilośd miejsc pracy w tys. ogółem 977,9 467,0 47,8 716, ,4 149, , ,4 109,9 w tym u pracodawców: 115

116 prywatnych 782,4 334,9 42,8 459,6 645,1 140, , ,0 111,9 publicznych 195,5 132,0 67,5 256,6 424,3 165, , ,4 103,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Bundesagentur für Arbeit Należy również zwrócid uwagę na ogromne różnice pomiędzy Brandenburgią, Berlinem oraz Niemcami w zakresie dynamiki zmian liczby miejsc pracy. O ile w Niemczech ogółem nastąpił 10%-owy wzrost liczby miejsc pracy, a w Berlinie niemal 50%-owy, o tyle w Brandenburgii nastąpił znaczny spadek, aż o 52,2%. Na malejącą liczbę miejsc pracy miały zdecydowanie większy wpływ podmioty prywatne. Ich liczba w ciągu czterech lat spadła z 782,4 tys. do 334,9 tys., co stanowi 57,2%. Analogicznie w sektorze publicznym spadek ten wyniósł 32,5%. Z kolei w Berlinie na ogólny wzrost liczby miejsc pracy wpłynął sektor publiczny, w którym zanotowano dynamikę wzrostu na poziomie 65,4%, przy 40,4% w sektorze prywatnym. O ile udział miejsc pracy w sektorze publicznym wynosił w 2006 roku niespełna 36%, o tyle w 2009 roku już 40%, przy średniej dla kraju 23%. Ciekawym wskaźnikiem jest również przeciętna ilośd miejsc pracy przypadająca na jednego pracodawcę 38. Z zaprezentowanego wykresu wynika, że pracodawcy prowadzący działalnośd gospodarczą w sektorze publicznym oferują zdecydowanie więcej miejsc pracy aniżeli w sektorze prywatnym. Berlin jest siedzibą wielu instytucji i podmiotów gospodarczych z racji pełnienia wielu funkcji stołecznych oraz metropolitalnych, które wymagają zatrudnienia odpowiedniej ilości kadr oraz pracowników najemnych. Wartośd ta znacznie przekracza średnią ilośd miejsc pracy przypadających na jednego pracodawcę w Niemczech, która wynosi 502 osoby. Najmniejszą liczbę miejsc pracy oferują pracodawcy sektora publicznego w Brandenburgii średnio 275. Pod względem liczby miejsc oferowanych przez pracodawców sektora prywatnego, prowadzących firmy zatrudniające powyżej 20 osób, zarówno Brandenburgia (96), jak i Berlin (139) notują niższe wartości aniżeli przeciętnie w kraju (149). 38 Dotyczy podmiotów gospodarczych powyżej 20 pracujących 116

117 Wykres 25: Przeciętna ilośd miejsc pracy przypadająca na jednego pracodawcę w Brandenburgii, Berlinie i Niemczech w 2009 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Bundesagentur für Arbeit Prognozy poziomu i struktury popytu na pracę Przemiany strukturalne rynku pracy opierają się m.in. na zmianach demograficznych społeczeostwa, polityki rządu oraz kierunkach rozwoju gospodarki. Działania rządu ukierunkowane są na poprawę kondycji polskiego budżetu i duża niepewnośd wiąże się z kondycją polskiego budownictwa i rynku mieszkaniowego. Z jednej strony rząd zmniejszy zapotrzebowanie na usługi przedsiębiorstw budowlanych, z drugiej zaś zmiana warunków programu Rodzina na swoim osłabią popyt na nieruchomości. Przedsiębiorstwa z branży budowlanej będą miały trudności ze znajdowaniem nowych zleceo i zostaną zmuszone do redukcji zatrudnienia. Z kolei wzrost gospodarczy będzie wspierany przez przedsiębiorstwa przemysłowe produkujące na potrzeby zagranicy. Polepszenie sytuacji gospodarczej w Niemczech wpłynie na wzrost liczby generowanych miejsc pracy w branży przemysłowej. Wzrost gospodarczy w Niemczech od kwietnia do czerwca 2010 roku wyniósł 4,1%, co wpłynęło na wzrost zamówieo przemysłowych oraz zaufania wśród przedsiębiorców. Najwięcej miejsc pracy powinny zatem tworzyd przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją na potrzeby zachodnich sąsiadów. Złagodzi to negatywne napięcia związane z redukcją zatrudnienia w budownictwie i pozwoli na utrzymanie stopy bezrobocia na stosunkowo stabilnym poziomie. 117

118 Zgodnie z prognozami trendów rozwojowych województwa lubuskiego zamieszczonymi w Lubuskiej Strategii Zatrudnienia nastąpi dalszy rozwój gospodarki opartej na wiedzy, co silnie związane będzie z wprowadzaniem w firmach różnego typu innowacji (produktowych, procesowych, marketingowych i organizacyjnych). Pojawią się nowe możliwości rozwoju oraz wzrost zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowaną kadrę. Rozwój gospodarki będzie związany z gospodarką inteligentną, która opiera się na innowacjach. W wyniku wdrażania innowacji wystąpi koniecznośd zmian w firmach (m.in. restrukturyzacja) oraz powstania nowych wymogów związanych z potrzebami kwalifikacji kadry. Początkowo wprowadzenie innowacji może spowodowad ograniczenie zapotrzebowania na pracowników, lecz w dłuższej perspektywie czasu daje możliwości wzrostu liczby pracujących. Zmieni się zapotrzebowanie na kwalifikacje oraz umiejętności pracowników, a nawet mogą pojawid się nowe zawody. Ważnym elementem mogącym wpływad na dalsze kształtowanie się sytuacji na lubuskim rynku pracy jest również globalizacja, która może wpłynąd na zwiększenie możliwości rozwoju gospodarczego, a tym samym zwiększeniem liczby miejsc pracy. Jednak globalizacja może również przynieśd złe skutki, ponieważ współczesne rynki są ze sobą połączone i lokalne problemy finansowe paostw mogą 118 Starzenie się społeczeostwa oraz spadek liczby osób w wieku produkcyjnym może stwarzad problemy z zaspokojeniem potrzeb kadrowych przedsiębiorstw, ale spowoduje koniecznośd zwiększenia liczby miejsc pracy w działach związanych ze służbą zdrowia, czy usługami pielęgnacyjnymi. mied zasięg globalny. Jednak wzrost gospodarczy w Niemczech czy Francji w 2010 roku może przyczynid się do ożywienia koniunktury i wzrostu zapotrzebowania na pracę. Na kształtowanie się rynku pracy wpływają nie tylko zjawiska makroekonomiczne, ale także zmiany demograficzne, polegających na starzeniu się ludności i spadku liczby osób w wieku produkcyjnym. Zgodnie z prognozami przedstawionym w Lubuskiej Strategii Zatrudnienia na lata można spodziewad się spadku liczby ludności, a także zmian w strukturze populacji. Spodziewany jest wzrost obciążenia demograficznego pokolenia pracującego, ponieważ na skutek starzenia się społeczeostwa zwiększy się liczebnośd osób w wieku poprodukcyjnym. Zmniejszy się natomiast grupa osób poniżej 34 roku życia, a także osób między rokiem życia. Względnie przybędzie natomiast seniorów, oraz osób między 35 a 49 rokiem życia - będą to przedstawiciele wyżu demograficznego przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Taka sytuacja może stwarzad problemy z zaspokojeniem potrzeb kadrowych przedsiębiorstw, ale spowoduje koniecznośd zwiększenia liczby miejsc pracy w działach związanych ze służbą zdrowia, czy usługami pielęgnacyjnymi. Dla województwa lubuskiego znaczenie ma również otwarcie rynku pracy w Niemczech dla Polaków. Polscy pracownicy charakteryzują się dużą mobilnością i są skłonni poszukiwad pracy za granicą. Powiązania z gospodarkami Brandenburgii i Berlina mogą stad się coraz bardziej istotne dla województwa lubuskiego w dłuższej perspektywie czasowej. Zmiany w demografii istotnie wpłyną również na rynek pracy w Niemczech. W Brandenburgii i Berlinie postępujące

119 starzenie się społeczeostwa oraz wymagania rozwijającej się gospodarki mogą prowadzid do konieczności zastąpienia dużej ilości osób idących na emeryturę przez nowych pracowników. Wystąpi zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych ludzi, na fachowców z dodatkowymi kwalifikacjami oraz osoby obejmujące kierownicze stanowiska. Jednak do uzupełnienia tych miejsc pracy potrzebna jest odpowiednio wykształcona kadra. Zatrudnienie w Brandenburgii nie może ulec znacznemu zmniejszeniu, ponieważ występuje koniecznośd utrzymania rosnącej liczby emerytów. Zatem dla obszarów Brandenburgii oraz Berlina nowym, coraz bardziej atrakcyjnym, źródłem siły roboczej może stad się województwo lubuskie. Osoby mieszkające w Brandenburgii jako miejsce swojej pracy wybierają głównie Berlin lub inne miasta landów wschodnich Niemiec. W związku z tym zwalniają miejsca pracy, w wyniku czego powstaje luka, którą próbują wypełniad pracownicy z Polski z rejonów przyległych (Dolny Śląsk, lubuskie, zachodniopomorskie). Ta sytuacja istotnie wpłynie na funkcjonowanie rynku pracy w województwie lubuskim, Brandenburgii oraz Berlina, ale także znajdzie odzwierciedlenie w systemie edukacji. Przede wszystkim pojawi się koniecznośd uzupełniania braków na rynku pracy spowodowanych ubytkiem wykwalifikowanych pracowników. Należy dostosowad system kształcenia do potrzeb występujących w popycie na pracę, aby rynek był efektywny. Region lubuski kształci specjalistów w różnych dziedzinach i branżach, jednakże osoby te bardzo często nie pracują w swoich wyuczonych zawodach w firmach polskich. Osoby te wyjeżdżają do Brandenburgii bądź Berlina, jednak pracują tam w zawodach poniżej swoich kwalifikacji. Głównym czynnikiem, który wpływa na decyzję o wyborze miejsca pracy za granicą jest wysokośd wynagrodzenia. W oparciu o analizy popytu na rynku pracy w latach można przypuszczad, że w 2011 roku może nastąpid dalsze ożywienie gospodarcze w Polsce. Gospodarki paostw europejskich (np. Niemcy, Francja) mogą odnotowad wzrost, co wpłynie na ożywienie koniunktury w Polsce oraz w województwie lubuskim. Pomimo potencjalnych zagrożeo (stan finansów publicznych niektórych paostw- Grecja, Hiszpania) polska gospodarka rozwijad się może na poziomie około 4% (PKB) w skali roku. Przyczynid się to może do wzrostu zatrudnienia, utrzymania się korzystnej relacji wzrostu miejsc pracy w stosunku do wzrostu liczby osób aktywnych zawodowo, co będzie skutkowad dalszym obniżaniem poziomu bezrobocia w regionie Zarząd Województwa Lubuskiego, Lubuski Plan Działao na rzecz Zatrudnienia na 2011, Zielona Góra

120 Podaż na rynku pracy Województwo Lubuskie Dla analizy podaży rynku pracy istotna jest obserwacja zasobów osób aktywnych zawodowo, ponieważ mają one istotny wpływ na jego rozwój. Do osób aktywnych zawodowo zalicza się zarówno osoby pracujące, jak i osoby bezrobotne poszukujące pracy i zainteresowane jej podjęciem. Do analizy podaży rynku pracy w województwie lubuskim przyjęto średnioroczne dane aktywności ekonomicznej ludności. Na podaż pracy mogą wpływad następujące czynniki m.in. przyrost naturalny, saldo migracji, czynniki geograficzne (np. miejsce zamieszkania miastowieś), system szkolnictwa i kształcenia zawodowego. Poniższy wykres przedstawia współczynnik aktywności zawodowej województwa lubuskiego na tle Polski w latach Wynika z niego, że w województwie lubuskim w okresie 6 lat współczynnik ten wzrósł o 0,5%. Wykres 26: Współczynnik aktywności w województwie lubuskim na tle Polski w latach % 56% 55% 54% 55,10% 54,90% 54,00% 53,70% 54,20% 54,90% 55,80% 55,60% 53% 52% 51% 53,00% 53,50% 52,40% 53,60% 50% województwo lubuskie Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Współczynnik aktywności zawodowej ukazuje udział osób aktywnych zawodowo do ogólnej liczby ludności w wieku 15+. Najmniejszą wartośd odnotowano w 2008 roku, gdy wskaźnik aktywności zawodowej wynosił 52,4%. W porównaniu do sytuacji w Polsce, gdzie spadek współczynnika aktywności zawodowej spadał do 2007 roku, a następnie wzrastał, w województwie lubuskim odnotowano dwa spadki. Jeden spadek w 2006 roku, a drugi w 2008 roku, po którym współczynnik aktywności zawodowej wzrastał i osiągnął wartośd o 0,2% mniejszą niż w Polsce. Spadek w 2006 roku mógł wynikad z bardzo niskiego salda migracji 120

121 w województwie lubuskim (-1594), w wyniku którego spadła podaż pracy w województwie oraz ze wzrostu liczby osób biernych zawodowo. Po 2006 roku zmniejszał się odpływ ludności w województwie lubuskim, co powodowało wzrost liczby osób aktywnych zawodowo, a tym samym wzrost współczynnika aktywności zawodowej. Tabela 30: Liczba osób aktywnych zawodowo w województwie lubuskim na tle Polski w (w tys.) Wyszczególnienie Polska Liczba aktywnych zawodowo Zmiana w odniesieniu do 2005 roku - -1,3% -1,76% -0,87% 0,69% 2,91% województwo lubuskie Liczba aktywnych zawodowo Zmiana w odniesieniu do 2005 roku - -1,22% -1,42% -9,55% -8,54% 0,20% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z danych przedstawionych w powyższej tabeli wynika, że dynamika przyrostu aktywnych zawodowo w Polsce w latach kształtowała się na poziomie wyższym niż w województwie lubuskim. W kraju w 2010 roku przybyło 499 tys. osób w porównaniu z rokiem 2005 (wzrost o 2,91%), natomiast w województwie lubuskim 1 tys. osób (wzrost o 0,2%). Liczba osób aktywnych zawodowo w Polsce oscylowała w granicach mln osób, a w województwie lubuskim tys. osób. W województwie lubuskim do roku 2008 następował spadek liczby osób aktywnych zawodowo o ok. 10% w porównaniu z rokiem 2005, a następnie ta liczba wzrastała i w 2010 roku odnotowano wzrost o 0,2% w porównaniu z 2005 rokiem. Z kolei w kraju do 2007 roku nastąpił niewielki spadek liczby osób aktywnych Światowy kryzys gospodarczy miał wpływ na wzrost zawodowo (ok. 2%), następnie do 2010 liczba ta podaży pracy w krótkim okresie czasu, ponieważ wzrastała i w 2010 liczba aktywnych zawodowo pogarszająca się sytuacja finansowa paostw wzrosła o 2,91% w porównaniu z rokiem europejskich wymuszała powroty mieszkaoców regionu lubuskiego za granicy. Światowy kryzys gospodarczy miał wpływ na wzrost podaży pracy w krótkim okresie czasu, ponieważ pogarszająca się sytuacja finansowa paostw europejskich wymuszała powroty mieszkaoców regionu lubuskiego za granicy. Jak wynika z tabeli zamieszczonej poniżej liczba osób aktywnych zawodowo pracujących w latach wzrosła, natomiast liczba osób aktywnych zawodowo bezrobotnych zmalała. Do 2008 roku udział osób aktywnych zawodowo bezrobotnych malał, a następnie udział ten zaczął wzrastad. Jednak w okresie udział osób pracujących w ogólnej 121

122 liczbie aktywnych zawodowo zwiększył się o 9,45%, a bezrobotnych aktywnych zawodowo zmniejszył o 8,56%. Świadczy to o tym, iż coraz więcej osób gotowych podjąd pracę ją znajduje. W 2005 roku liczba osób biernych zawodowo była wyższa od osób aktywnych zawodowo pracujących. Jednak na przestrzeni 6 lat sytuacja uległa zmianie i w 2010 roku osób pracujących aktywnych zawodowo było więcej od osób biernych zawodowo. Wpływ na tą sytuację mogły mied działania podejmowane w ramach Regionalnego Planu na Rzecz Zatrudnienia, które wspierały aktywizację zawodową poprzez różne formy zatrudnieniowe osób bezrobotnych (prace interwencyjne, środki na podjęcie działalności gospodarczej, doposażenie lub wyposażenie miejsc pracy) oraz formy szkoleniowe (staże, przygotowanie zawodowe dorosłych, szkolenia). Tabela 31: Aktywni zawodowo (pracujący i bezrobotni) oraz bierni zawodowo w województwie lubuskim w Wyszczególnienie Aktywni zawodowo pracujący bezrobotni Bierni zawodowo ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Liczba mężczyzn aktywnych zawodowo w okresie 6 lat zmniejszyła się o 6 tys. osób, natomiast kobiet aktywnych zawodowo jest więcej o 8 tys. Mężczyźni nadal stanowią liczniejszą grupę osób aktywnych zawodowo (ok. 55%) oraz posiadają wyższy współczynnik aktywności zawodowej (w 2010 roku o 16%). Jednak udział osób aktywnych zawodowo pracujących w okresie 6 lat zwiększył się o więcej wśród kobiet (o 12,62%), niż u mężczyzn o 6,5%. Najwięcej osób aktywnych zawodowo w 2005 roku znajdowało się w wieku lat (30,14%) oraz lat (26,27%), a najmniejszą liczbę osób aktywnych zawodowo stanowiły osoby w wieku 50 i więcej (18,53%). W latach struktura ta uległa zmianie. Największą grupę osób aktywnych zawodowo w 2010 roku stanowiły osoby w wieku lat (28,8%), oraz 50+ (po 24,54%). W podziale ze względu na wykształcenie w 2005 roku najliczniejszą grupę osób aktywnych zawodowo stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (34,62%), policealnym i średnim zawodowym (29,53%), a najmniejszą osoby z wykształceniem ogólnokształcącym (7,54%). W 2010 roku struktura ta nie uległa dużym zmianom, jednak najbardziej spadł udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (o 4,2%), a najwięcej wzrósł udział wśród grupy osób z wyższym wykształceniem (o 5,21%). Tendencja spadkowa osób z wykształceniem zawodowym może wynikad z ograniczonego naboru do szkół zawodowych (od 1999 roku), a tym samy mniej absolwentów szkoły zawodowej trafia na rynek pracy oraz z wyjazdu osób z zawodowym wykształceniem do pracy za granicę. Natomiast wzrost 122

123 osób aktywnych zawodowo z wyższym wykształceniem może byd spowodowane ogólną tendencją wzrostu poziomu wykształcenia Polaków, która wynika z rosnących aspiracji edukacyjnych. Wykres 27: Udział osób aktywnych zawodowo w podziale na wykształcenie w latach 2005 i 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z danych przedstawionych w tabeli poniżej wynika, że współczynnik aktywności zawodowej osiąga wysoką wartośd ponad 80% wśród osób w wieku 30-39, oraz z wykształceniem wyższym. Zaś najniższą wartośd osiąga wśród osób w wieku 50 i więcej oraz z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niższym. Na przestrzeni 6 lat największy wzrost współczynnika aktywności zawodowej nastąpił wśród osób z wieku 50 i więcej lat (o 4,96%) oraz osób (o 2,73%). W ramach Regionalnego Planu Działao na Rzecz Zatrudnienia zostały podjęte działania zmierzające do aktywizacji osób będących w szczególnie trudnej sytuacji. Do tej grupy zaliczono osoby młode do 25 roku życia, wchodzących po raz pierwszy na rynek pracy oraz osoby powyżej 50 roku życia. Wśród sposobów wsparcia osób młodych pojawiło się zatrudnienie subsydiowane, szkolenia zawodowe, staże, przyznawanie jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej oraz usługi poradnictwa zawodowego w ramach Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej oraz Klubów Pracy. Prowadzona aktywna polityka służb zatrudnienia poprzez szkolenia i zatrudnienia subsydiowane wspomagała osoby powyżej 50 roku życia w powrocie na rynek pracy. Z kolei w podziale według wykształcenia na przestrzeni 6 lat największy wzrost współczynnika aktywności zawodowej nastąpił wśród osób z wykształceniem ogólnokształcącym (o 7,57%), a największy spadek współczynnika aktywności zawodowej został odnotowany wśród osób o wykształceniu zasadniczym zawodowym (o 4,97%). 123

124 Tabela 32: Współczynnik aktywności zawodowej wg wieku i wykształcenia w województwie lubuskim w latach wyszczególnienie wg wieku ,02% 50,00% 47,76% 47,14% 51,16% 54,75% ,62% 83,75% 85,45% 84,62% 84,35% 86,06% ,06% 82,04% 83,78% 81,29% 82,54% 84,50% 50 i więcej 27,74% 26,27% 29,31% 30,59% 31,73% 32,70% wg wykształcenia wyższe 80,58% 83,33% 82,86% 80,58% 81,82% 80,74% policealne i średnie zawodowe 71,08% 66,20% 66,05% 65,17% 63,77% 67,76% średnie ogólnokształcące 44,05% 42,70% 43,68% 45,12% 45,35% 51,61% zasadnicze zawodowe 67,73% 64,39% 66,02% 65,97% 65,22% 62,76% gimnazjalne, podstawowe i niższe 22,31% 20,82% 19,09% 16,44% 18,27% 19,90% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z poniższej tabeli wynika, że największy udział osób pracujących w danej grupie do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo grupy posiadają osoby z wyższym wykształceniem (95,41%), policealnym i średnim zawodowym (91,72%), w wieku i 50+ (po 91,74%), w wieku lat (91,55%). Zaś najwięcej osób bezrobotnych aktywnych zawodowo występowało w grupie osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niższym (24,39%) oraz w wieku lat (17,26%). W okresie udział osób pracujących w danej grupie do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo grupy wzrosła najwięcej wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (o 11,61%), w wieku lat (o 10,25%), a spadek udziału wystąpił wśród osób w wieku 50 i więcej (o 6,07%) oraz osób z wyższym wykształceniem (o 0,97%). Wzrost osób pracujących aktywnych zawodowo prawie we wszystkich grupach mógł wynikad z działao organizowanych przez publiczne służby zatrudnienia lub odbywających się w ramach projektów współfinansowanych z EFS. W ramach tych działao realizowane były szkolenia zawodowe, staże i przygotowanie zawodowe, pozwalające uczestnikom nabyd odpowiednie kwalifikacje, umiejętności i doświadczenie zawodowe. Tabela 33: Udział osób pracujących aktywnych zawodowo danej grupy do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo tej grupy w województwie lubuskim w latach wyszczególnienie wg wieku ,87% 80,47% 86,32% 91,59% 85,45% 82,64% ,30% 88,06% 92,91% 95,04% 91,13% 91,55% ,78% 87,59% 91,13% 95,58% 92,31% 91,74% 50 i więcej 97,80% 87,50% 91,18% 92,31% 92,86% 91,74% wg wykształcenia wyższe 96,39% 97,65% 97,70% 97,59% 95,56% 95,41% policealne i średnie zawodowe 83,45% 88,11% 88,73% 93,13% 92,42% 91,72% 124

125 średnie ogólnokształcące 78,38% 84,21% 92,11% 94,59% 89,74% 85,42% zasadnicze zawodowe 77,06% 83,53% 90,06% 92,99% 89,33% 88,67% gimnazjalne, podstawowe i niższe 66,07% 68,63% 80,43% 86,49% 78,95% 75,61% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Brandenburgia i Berlin Podaż pracy, jako dostępny na rynku zasób pracy, określa taką ilośd pracy, jaką pracujący są stanie podjąd w ramach określonych stawek płac. Jako osoby aktywne zawodowe traktuje się grupę ludności w wieku produkcyjnym wyrażającą chęd podjęcia pracy, a zatem zarówno osoby pracujące, jak i osoby bezrobotne poszukujące pracy i zainteresowane jej podjęciem. W Brandenburgii w roku 2010 liczba osób aktywnych zawodowo wynosiła 1,22 mln osób, natomiast w Berlinie 1,92 mln osób, co stanowi odpowiednio 2,79% i 4,38% ogółu aktywnych zawodowo w Niemczech. Tabela 34: Liczba osób aktywnych zawodowo w Brandenburgii i Berlinie na tle Niemiec w Wyszczególnienie =100 Brandenburgia ,16 Berlin ,90 Niemcy ,06 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Bundesagentur für Arbeit Pod względem dynamiki zmian liczby osób aktywnych zawodowych zaznacza się stały wzrost aktywnych zawodowo w Berlinie i spadek tej liczby w Brandenburgii, przy stabilnym poziomie przeciętnej liczby aktywnych zawodowo w Niemczech (kolejny wykres). Na odmienną tendencję zmian w obu landach największy wpływ wywarły niewątpliwie procesy migracyjne. W Berlinie zanotowano w omawianym okresie dodatnie i systematycznie rosnące saldo migracji, natomiast Brandenburgia zmaga się z pogłębiającym się odpływem migracyjnym (por. podrozdział 5.4). Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym grupę aktywnych zawodowo są choroby, prowadzące do rezygnacji z pracy i przejścia na rentę. Ponadto w obszarach zmagających się z problemem bezrobocia czynnikiem prowadzącym do malejącej aktywności zawodowej może byd zniechęcenie bezskutecznością wysiłków w poszukiwaniu pracy bądź niechęd do podjęcia pracy z powodu niesatysfakcjonujących wynagrodzeo. Z kolei pewne uwarunkowania demograficzne są przyczyną rezygnacji z pracy osób w wieku produkcyjnym na rzecz sprawowania obowiązków rodzinnych. 125

126 Wykres 28: Dynamika zmian liczby osób aktywnych zawodowo w Brandenburgii i Berlinie na tle Niemiec (2005=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Bundesagentur für Arbeit Pod względem poziomu wykształcenia w grupie aktywnych zawodowo, dominują osoby z wykształceniem średnim (ponadgimnazjalnym i policealnym): w Brandenburgii grupa ta stanowi 61,4% ogółu aktywnych zawodowo w regionie, natomiast w Berlinie 48,7%. Osoby z wyższym wykształceniem stanowią odpowiednio 29,4% oraz 35,7%, natomiast osoby najsłabiej wykształcone 9,1% i 15,6% (kolejny wykres). 126

127 Wykres 29: Ludnośd aktywna zawodowo w wieku 15 lat i więcej według wykształcenia w 2009 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transgranicze polsko-niemieckie w 2009 roku (US Zielona Góra) Współczynnik aktywności zawodowej należy, obok współczynnika zatrudnienia i stopy bezrobocia, do głównych miar stosowanych przy badaniach i analizach rynku pracy. Wyraża on udział osób aktywnych zawodowo w danym wieku (zazwyczaj 15 lat i więcej) do ogółu ludności w tym wieku. Wartości tego wskaźnika dla Brandenburgii i Berlina i jego zmiany w latach przedstawiono na kolejnym wykresie. W Brandenburgii wskaźnik ten utrzymuje się na stałym poziomie około 55%, natomiast w Berlinie nieznacznie wzrósł po roku 2008 i w roku 2010 osiągnął wartośd 63,14%. Współczynnik aktywności zawodowej w Brandenburgii jest dośd niski, co sprawia, że może nie gwarantowad równomiernego rozłożenia ciężarów fiskalnych i ograniczad dynamiki rozwoju regionu. Analiza danych przedstawiających strukturę osób aktywnych (pracujących i bezrobotnych) oraz biernych zawodowo prowadzi do wniosku, że wskaźnik bierności, mimo że powoli spada, nadal jest wysoki. W przypadku Brandenburgii w 2010 roku aż 45% osób wieku 15 lat i więcej należało do grupy biernych zawodowo, chociaż należy podkreślid minimalny spadek udziału tej grupy i, co bardzo pozytywne dla regionalnego rynku pracy, systematyczny spadek bezrobocia, co sprawia, że rośnie udział osób aktywnych zawodowo. Analogiczne tendencje są obserwowane w Berlinie, ale tu należy zaznaczyd, że pod względem tej właśnie miary rynku pracy sytuacja jest lepsza niż w otaczającym go obszarze Brandenburgii, co wyraża się niższym o ponad 7% udziałem biernych zawodowo, niższą liczbą osób bezrobotnych i wyższym udziałem pracujących (55,5%). 127

128 W grupie biernych znajdują się często osoby, które są utrzymywane przez paostwo i pobierają różnego rodzaju świadczenia społeczne. Kwestia bierności zawodowej często jest ignorowana, a władze krajowe, regionalne i lokalne koncentrują się zazwyczaj na problemie bezrobocia. Tymczasem niska aktywnośd zawodowa wymusza partycypację środków publicznych w finansowaniu utrzymania osób nieaktywnych. To z kolei wymaga nałożenia odpowiednio wysokich podatków, których ciężar spoczywa na aktywnych zawodowo. 40 Istnieje szansa, że pewna częśd osób biernych zawodowo, np. bierni z racji obowiązków rodzinnych, bądź też nauki czy też bierni zniechęceni długotrwałym poszukiwaniem pracy, podejmie z czasem aktywnośd zawodową i zwiększy tym samym poziom aktywności zawodowej Porównanie poziomu i stopy bezrobocia Województwo Lubuskie Na koniec grudnia w 2005 roku w województwie lubuskim było zarejestrowanych bezrobotnych, a w 2010 roku Jak wynika z kolejnego wykresu w okresie 6 lat liczba osób bezrobotnych znacznie spadła, zmniejszyła się o osób, tj. 33,57%. Jednym z celów Krajowej Strategii Zatrudnienia na lata jest ograniczenie bezrobocia do 10-12%. Regionalne Plany Działao na Rzecz Zatrudnienia województwa lubuskiego w latach uwzględniały działania polegające na zwiększeniu miejsc pracy oraz aktywizacji zawodowej w celu zmniejszenia bezrobocia, co mogło skutkowad zmniejszeniem się liczby bezrobotnych. Ponadto w latach wzrosła liczba miejsc pracy, tym samym osoby aktywne zawodowo mogły podjąd zatrudnienie. W latach można zauważyd dwa okresy w kształtowaniu się stopy bezrobocia. Pierwszy, kiedy odnotowano dynamiczny spadek bezrobocia, który trwał do 2008 roku. Wtedy odnotowano najniższą liczbę osób poszukujących pracy , a stopa bezrobocia wynosiła 12,5%. Drugi, kiedy odnotowano wzrost stopy bezrobocia do poziomu ok. 16%. Okresy te ilustruje wykres, który przedstawia kształtowanie się stopy bezrobocia w województwie lubuskim w latach Wzrost bezrobocia w 2009 roku miał swoją przyczynę w kryzysie gospodarczym występującym w Europie, a poprawa sytuacji w 2010 roku była związana z ożywieniem koniunktury oraz działaniami realizowanymi w ramach Lubuskiego Planu Działao na Rzecz Zatrudnienia. Więcej osób aktywnych zawodowo chcących pracowad mogło podjąd zatrudnienie, ponieważ zwiększył się popyt na pracę, a działania podejmowane w ramach walki z bezrobociem polegały na aktywizacji osób bezrobotnych poprzez różne formy zatrudnienia oraz szkolenia. W porównaniu ze stopą bezrobocia w Polsce można ocenid, że stopa bezrobocia 40 Por.: Podaż pracy determinanty aktywności ekonomicznej ludności (Grotkowska, Sztanderska), uzyskane w dniu

129 w województwie lubuskim jest wysoka, ponieważ w okresie zawsze kształtowała się powyżej krajowego wskaźnika. Wykres 30: Stopa bezrobocia w województwie lubuskim w latach % 23,00% 20% 15% 19,00% 14,00% 12,50% 16,20% 15,50% 10% 5% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Stopa bezrobocia wg badania aktywności ekonomicznej ludności różni się od bezrobocia rejestrowanego. BAEL jest badaniem przeprowadzanym w cyklu kwartalnym, metodą obserwacji ciągłej. Metoda BAEL za osoby bezrobotne uznaje osoby w wieku 15-74, które w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi, w ciągu 4 tygodni aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąd w ciągu 2 kolejnych tygodni. Do bezrobotnych zalicza również osoby, które znalazły pracę i oczekiwały na jej rozpoczęcie prze okres maksymalnie 3 miesięcy. Istnieje rozbieżnośd między bezrobociem rejestrowanym, a bezrobociem wg BAEL. Pierwsza statystyka powstaje w oparciu o dane administracyjne, a druga za bezrobotnych uznaje tylko tych, którzy pracują wg własnej deklaracji mniej, niż 2 godziny w tygodniu. Z tego względu wyjaśnieniem rozbieżności w wynikach jest praca osób oficjalnie zarejestrowanych w tzw. szarej strefie. Stopa bezrobocia wg BAEL jest niższa od stopy bezrobocia rejestrowanego. Jednak podobnie jak w przypadku bezrobocia rejestrowanego bezrobocie wg BAEL w okresie zmalało zarówno wśród kobiet, mężczyzn, mieszkaoców wsi i miast oraz wszystkich grup wiekowych. Najniższa stopa bezrobocia występowała również w 2008 roku. 129

130 Tabela 35: Stopa bezrobocia w województwie lubuskim w latach wg BAEL wyszczególnienie ogólnie 16,6% 11,6% 9,0% 4,8% 9,5% 9,3% wg płci kobiety 17,9% 11,6% 9,3% 4,3% 9,2% 10,4% mężczyźni 15,6% 11,4% 8,7% 5,3% 9,7% 8,3% wg miejsca zamieszkania miasto 15,1% 11,8% 9,7% 4,8% 8,2% 9,6% wieś 19,0% 11,4% 7,5% 4,9% 11,5% 8,5% wg wieku ,6% 29,1% 19,1% 15,4% 27,5% 22,7% ,7% 8,7% 6,8% 1,7% 8,2% 8,6% ,6% 8,6% 8,2% 3,5% 6,8% 8,7% ,9% 10,9% 6,9% 5,2% 7,1% 7,1% 50 i więcej 11,1% 10,8% 12,8% 7,0% 5,6% 7,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL W 2008 roku spadek bezrobocia mógł wynikad ze zmniejszającej się liczby osób aktywnych zawodowo. Osoby, które nie mogły znaleźd pracy (lub obawiające się jej utraty) zdolne do pracy decydowały się na długotrwałe zaniechanie pracy, w tym także przejście na rentę lub emeryturę. Taka wymuszona biernośd dotyczyła w większym stopniu osób już bezrobotnych lub zagrożonych brakiem pracy, niż osób pracujących. Stopa bezrobocia jest ilorazem osób bezrobotnych i aktywnych zawodowo, dlatego jeśli osoby bezrobotne stały się nieaktywne zawodowo, to bardziej zmniejszał się licznik, niż mianownik. Brandenburgia i Berlin Liczba osób bezrobotnych, zarówno w Brandenburgii, jak i Berlinie, w badanym sześcioleciu wyraźnie spada. W Brandenburgii nastąpiło zmniejszenie liczby bezrobotnych z 319,2 tys. osób do 231,3 tys. osób, czyli o 39%. Z kolei w Berlinie jeszcze na koniec grudnia 2005 roku było zarejestrowanych jako bezrobotne 243,9 tys. osób, podczas gdy w roku już 148,7 tys. osób, co oznacza spadek o 27,5%. Stopa bezrobocia jest wskaźnikiem, który odnosi liczbę bezrobotnych danego terytorium do ogólnej liczby osób aktywnych zawodowo, a zatem w pewien sposób uwzględnia i odnosi ogólną liczbę bezrobotnych do uwarunkowao demograficznych i cech lokalnego rynku pracy. Jak wynika z kolejnego wykresu, w latach następował spadek omawianego wskaźnika w obu regionach. W przypadku Brandenburgii stopa bezrobocia obniżyła się o 7,1 punktu procentowego, z 18,2% do 11,1%. Nieco niższy spadek zanotował Berlin o 5,4 punktu procentowego (z 19,0% do 13,6%). Wyraźny spadek stopy bezrobocia w Brandenburgii jest jednym z pozytywnych efektów gospodarczych, jakie są udziałem 130

131 wschodnich landach Niemiec w ostatnich latach. Jak podkreślają dziennikarze Deutsche Welle, granice dzielące Niemcy pod względem rozwoju gospodarczego nie przebiegają obecnie już tylko między landami zachodnimi i wschodnimi. Już od kilku lat niektóre regiony w nowych landach dorównują pod tym względem, a niekiedy i przewyższają poszczególne regiony w zachodniej części kraju 41. Wykres 31: Stopa bezrobocia w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Brandenburgia nie należy co prawda do liderów w tej grupie landów, ale również odczuwa się istotne ożywienie gospodarcze, które wpływa na poprawę sytuacji na rynku pracy, a to wyraża się między innymi zapotrzebowaniem na pracowników różnych branż i sektorów gospodarki rzędu 13,7 tys. osób (według danych Bundesagentur für Arbeit (Federalnej Agencji Pracy) z lutego 2011 roku). To szczególnie pozytywna informacja w kontekście możliwości podjęcia pracy przez obywateli polskich. Dodatkową motywacją i zachętą jest bardziej atrakcyjny pod względem ekonomicznym rynek mieszkaniowy uzyskane w dniu

132 5.3. Porównanie struktury bezrobotnych Województwo Lubuskie Bezrobotni wg płci W strukturze bezrobocia według płci zaznacza się przewaga kobiet, jednak dynamika spadku bezrobocia jest porównywalna dla obu płci i wynosi ok. 34% (tabela poniżej). Bezrobocie zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn w okresie zmniejszyło się, liczba bezrobotnych kobiet zmalała o , a mężczyzn o Natomiast stopa bezrobocia wśród kobiet zmalała z 19,5% w 2005 roku do 10,8% w 2010 roku, a mężczyzn z 18,8% do 10,3%. Najmniejszą stopę bezrobocia odnotowano w 2008 roku (kobiety- 7,1%, mężczyźni- 6,0%). Tabela 36: Liczba osób bezrobotnych i stopa bezrobocia wg płci w województwie lubuskim w latach Wyszczególnienie =100 Liczba osób bezrobotnych mężczyźni ,99 kobiety ,82 Stopa bezrobocia mężczyźni 18,8% 13,2% 9,2% 6,0% 10,1% 10,3% - kobiety 19,5% 14,6% 10,4% 7,1% 9,4% 10,8% - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Zgodnie z danymi przestawionymi w analizie rynku pracy województwa lubuskiego w roku 2005 i w 2010 roku można przedstawid, że najwyższy udział bezrobotnych kobiet w 2005 roku występował w powiecie ziemskim zielonogórskim (57,8%), międzyrzeckim (56,5%), ziemskim gorzowskim (55,8%). Z kolei w 2010 roku największy odsetek kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych odnotowano w powiecie nowosolskim (55,6%), żagaoskim (55,5%), gorzowskim i krośnieoskim (w każdym po 55,1%). Natomiast największy udział bezrobotnych mężczyzn odnotowano w 2005 roku tylko w powiecie sulęcioskim (58,8%), a w 2010 roku w powiecie słubickim (50,5%). Z analizy wynika, że odsetek bezrobotnych kobiet jest mniejszy w powiatach mniej uprzemysłowionych, gdzie z kolei jest większy odsetek ludności wiejskiej. Analizując strukturę wiekową bezrobotnych kobiet można stwierdzid, że zarówno w 2005 roku oraz 2010 najwięcej kobiet bezrobotnych było w wieku lat oraz Jednak udział kobiet w Stopa bezrobocia wśród kobiet jest wyższa niż u mężczyzn. Wśród osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest więcej kobiet, co świadczy o tym, że mężczyźni mają znacznie korzystniejszą sytuację na rynku pracy niż kobiety, mimo że w większości dysponują niższym poziomem wykształcenia. wieku lat w latach wzrósł o 2,6% (z 30,2% do 32,8%), a udział kobiet w wieku zmalał o 4,4% (z 24,8% do 20,4%). Z kolei udział mężczyzn w wieku zmalał z 26,6% 132

133 w 2005 roku na 23,52% w 2010, a w wieku udział mężczyzn wzrósł o 0,18% w okresie ( ,4%, ,58%). Analiza wykształcenia bezrobotnych kobiet i mężczyzn ukazuje, że w okresie zwiększył się udział kobiet bezrobotnych z wykształceniem wyższym o 5,9% (2005-4,4%, ,3%), a zmniejszył się z wykształceniem zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym i poniżej (każdy po 4,8%). Jednak nadal największą grupę bezrobotnych kobiet stanowią kobiety z wykształceniem policealnym i średnim (2010 rok- 37,53%). Wśród mężczyzn najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, która w okresie 6 lat zmalała o 3,5%. O 3,5% zmniejszył się również udział bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej, z 38,1% w 2005 roku do 34,8% w 2010 roku. Udział mężczyzn z wykształceniem wyższym wzrósł o 3,1% (2005-2,9%, %). Wśród bezrobotnych w okresie dominowały kobiety zarówno w całym województwie, jak i w większości powiatów. W 2010 najliczniejszą grupą bezrobotnych były osoby w wieku oraz Wśród osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest więcej kobiet, co świadczy o mężczyźni mają znacznie korzystniejszą sytuację na rynku pracy niż kobiety, mimo że w większości dysponują niższym poziomem wykształcenia. Bezrobotni wg miejsca zamieszkania W latach udział osób bezrobotnych mieszkających na wsi do ogółu bezrobotnych zmniejszył się o 1,1%. W 2010 w porównaniu do 2005 liczba bezrobotnych mieszkaoców wsi zmniejszyła się o , tj. o 35,31%, a liczba mieszkaoców miasta zmniejszyła się o osób, tj. o 32,3%. Kolejny wykres przedstawia zmianę liczby osób bezrobotnych w podziale na miejsce zamieszkania w latach

134 Wykres 32: Liczba osób bezrobotnych wg miejsca zamieszkania w latach zamieszkali w mieście zamieszkali na wsi Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Spadek liczby bezrobotnych mieszkających na wsi oraz w mieście może wynikad ze wzrostu liczby miejsc pracy w latach Z analizy wynika, że więcej bezrobotnych zamieszkuje miasto, jednak wśród mieszkaoców wsi oprócz bezrobocia rejestrowanego występuje bezrobocie ukryte, które wynika z faktu, że duża częśd społeczeostwa wiejskiego nie jest uprawniona do rejestrowania się w urzędach pracy, ponieważ posiada gospodarstwa rolne o powierzchni większej niż przewidują przepisy prawne. Bezrobocie na wsi jest trwalsze od bezrobocia w mieście, co jest wynikiem mniejszej podatności na zmiany rynku pracy na wsi. Bezrobotni posiadający prawo do zasiłku W okresie liczba osób bezrobotnych z prawem do zasiłku zmniejszyła się o 21,64%, co wynikało głównie ze spadku stopy bezrobocia. W 2005 roku zarejestrowanych było osób z prawem do pobierania zasiłku, co stanowiło 16,27% ogólnej liczby bezrobotnych. Na przestrzeni 6 lat liczba ta zmniejszyła się do osób, ale w stosunku do ogółu bezrobotnych udział wzrósł do 19,19%. Kolejny wykres przedstawia zmianę udziału liczby osób bezrobotnych z prawem do zasiłku w latach

135 Wykres 33: Udział osób bezrobotnych z prawem do zasiłku w województwie lubuskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wzrost udziału osób z prawem do zasiłku w 2009 roku mógł wynikad ze zmniejszającej się liczby miejsc pracy oraz wzrostu liczby bezrobotnych. Osoby, które utraciły pracę, a w urzędach pracy nie otrzymały odpowiedniej propozycji pracy, mogły ubiegad się o zasiłek Osoby bezrobotne w okresie 12 miesięcy od dnia ukooczenia nauki Osoby bezrobotne będące w okresie do 12 miesięcy od dnia ukooczenia szkoły, tj. od dnia określonego w dyplomie, świadectwie lub innym dokumencie potwierdzającym ukooczenie nauki w szkole, kursów zawodowych trwających co najmniej 24 miesiące lub nabycia uprawnieo do wykonywania zawodów przez niepełnosprawnych, są nazywani również absolwentami. W latach liczba osób bezrobotnych będących w okresie do 12 miesięcy od dnia ukooczenia szkoły zmniejszyła się o 244 osób. Natomiast udział tych osób do ogółu bezrobotnych wzrósł o 1,46%, z 3,71% w 2005 roku do 5,17% w 2010 roku. Poniższa tabela prezentuje liczbę tej grupy osób bezrobotnych oraz ich udział w stosunku do ogółu bezrobotnych. Tabela 37: Liczba osób bezrobotnych w okresie 12 miesięcy od dnia ukooczenia szkoły w latach Liczba osób bezrobotnych w okresie 12 miesięcy od dnia ukooczenia szkoły Udział osób bezrobotnych w okresie 12 miesięcy od dnia ukooczenia szkoły do 3,71% 4,08% 3,97% 4,52% 5,09% 5,17% ogólnej liczby bezrobotnych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 135

136 Zmniejszenie się liczby bezrobotnych absolwentów mogło wynikad ze wzrostu miejsc pracy oraz działao podejmowanych w ramach Regionalnego Planu Działao na Rzecz Zatrudnienia zmierzających do aktywizacji osób wchodzących po raz pierwszy na rynek pracy. Wśród sposobów wsparcia osób młodych pojawiło się zatrudnienie subsydiowane, szkolenia zawodowe, staże, przyznawanie jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej oraz usługi poradnictwa zawodowego w ramach Mobilnych Centrów Informacji Zawodowej oraz Klubów Pracy. Bezrobocie wśród cudzoziemców Udział bezrobotnych cudzoziemców w ogólnej liczbie osób bezrobotnych w latach wzrósł o 0,09%, i ukształtował się w 2010 roku na poziomie 0,13%. Liczba cudzoziemców rejestrujących się w urzędach pracy zwiększyła się o 89, tj. 228,21%, a liczba osób bezrobotnych na koniec roku wzrosła o 42 osoby, tj. 127,27%. Świadczy to o tym, że coraz więcej cudzoziemców jest zainteresowanych poszukiwaniem pracy w województwie lubuskim oraz wzrasta procent cudzoziemców, którzy znajdują pracę. Wykres 34: Liczba cudzoziemców zarejestrowanych w ciągu roku oraz bezrobotnych cudzoziemców na koniec roku w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS bezrobotni na koniec roku bezrobotni zarejestrowani w urzędzie pracy w ciągu roku Jednak nadal liczba cudzoziemców poszukujących pracy w województwie lubuskim jest bardzo mała, co świadczy o małej atrakcyjności lubuskiego rynku pracy dla osób przyjeżdżających z zagranicy. W 2010 roku w województwie lubuskim zostało wydanych 1809 zezwoleo na pracę, 136

137 w tym 405 dotyczyło robotników wykwalifikowanych, 156 kadry kierowniczej, ekspertów i doradców, a 122 pracowników prac prostych. 91,27% wszystkich zezwoleo na pracę stanowiły zezwolenia typu A (cudzoziemiec wykonuje pracę w Polsce i jest zatrudniony u pracodawcy mającego swoją siedzibę na terytorium RP) 42. Bezrobotni wg wykształcenia Pod względem wykształcenia najwięcej bezrobotnych w latach było w grupie z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej, którzy w 2005 roku stanowili 34,57% ogółu bezrobotnych, a w 2010 roku 30,42%. Kolejną dużą grupę stanowią bezrobotni z wykształceniem zasadniczym zawodowym, których udział w 2005 roku do ogółu bezrobotnych wynosił 34,48%, a w 2010 roku 30,26%. Z analizy wynika, że udział osób bezrobotnych z niższym wykształceniem w okresie zmniejszył się o 8,37%. Natomiast w okresie 6 lat wzrósł udział osób z wykształceniem wyższym o 4,57%. Jednak jest to najmniej liczna grupa bezrobotnych, która stanowiła w 2005 roku 3,72% a w roku ,29%. Wzrost osób z wyższym wykształceniem wśród osób bezrobotnych może byd spowodowane ogólną tendencją wzrostu poziomu wykształcenie społeczeostwa. Kształtowanie się struktury bezrobotnych wg wykształcenia w latach pokazuje poniższy wykres. Wykres 35: Liczba osób bezrobotnych wg wykształcenia w latach wyższe policealne, średnie zawodowe średnie ogólnokształcące, zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 42 Cudzoziemcy pracujący w Polsce- statystyki, dane zbiorcze 2010, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 137

138 Z przedstawionego wykresu można wyczytad, że w latach najbardziej dynamicznie zmalała grupa osób z wykształceniem zawodowym o osób, tj. 41,69%. Prawdopodobnie zostało to spowodowane faktem, że w 1999 roku ograniczono nabór do szkół zawodowych, a tym samym mniej absolwentów po szkole zawodowej zaczęło trafiad na rynek pracy. Inną przyczyną mogły byd wyjazdy osób z konkretnym zawodowym wykształceniem do krajów Unii Europejskiej, gdzie istnieje zapotrzebowanie na określone zawody. Bezrobotni wg stażu pracy Ze względu na staż pracy najliczniejszą grupę stanowiły osoby, które nie posiadały doświadczenia zawodowego (19,37%), natomiast w 2010 roku osoby, które przepracowały 1-5 lat (21,37%). W okresie największy spadek udziału do ogółu osób bezrobotnych odnotowano wśród osób, które przepracowały lat, z 18,92% w 2005 roku do 16,33% w 2010 roku. Z kolei wzrost udziału o 1,51% nastąpił wśród osób z ponad 30 letnim doświadczeniem, ale jest to najmniej liczna grupa stanowiąca w 2010 roku 3,42% ogółu bezrobotnych. Pozytywnym aspektem, który nastąpił w latach jest spadek liczby bezrobotnych odnotowany w grupie osób bez stażu o 5 919, tj. 34,28%. Wysoki spadek liczby bezrobotnych wystąpił w grupie ze stażem lat (spadek o osoby) oraz stażem lat (spadek o osób). Tabela poniżej przedstawia strukturę liczby bezrobotnych w podziale na staż pracy w latach Tabela 38: Udział liczby bezrobotnych wg stażu pracy w latach wyszczególnienie bez stażu pracy 19,37% 20,64% 20,31% 20,08% 18,96% 19,16% 1 rok i mniej 12,95% 12,70% 13,19% 13,77% 13,00% 13,33% 1-5 lat 19,01% 18,31% 18,65% 19,90% 21,00% 21,37% 5-10 lat 14,32% 13,88% 13,81% 13,14% 13,52% 14,00% lat 18,92% 18,61% 18,24% 17,46% 16,80% 16,33% lat 13,53% 13,73% 13,24% 12,91% 13,09% 12,39% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Brandenburgia i Berlin Bezrobotni wg płci W strukturze bezrobocia według płci zaznacza się przewaga mężczyzn, zarówno w Brandenburgii, jak i w Berlinie. Jednocześnie należy zwrócid uwagę, że dynamika spadku liczby bezrobotnych również w większym stopniu dotyczy kobiet niż mężczyzn, co szczególnie jest widoczne w przypadku Brandenburgii, gdzie w latach nastąpił spadek bezrobotnych kobiet o 40,7%, natomiast w Berlinie o 28,5%. Tak znaczące tempo spadku poziomu bezrobocia 138

139 wśród kobiet może byd pozytywnym sygnałem dla polskich obywatelek, zamieszkujących między innymi region lubuski, bowiem w polskich realiach od wielu lat to kobiety stanowią większośd pośród bezrobotnych. Tabela 39: Liczba osób bezrobotnych wg płci w Brandenburgii i Berlinie w latach Region Wyszczególnienie =100 Brandenburgia mężczyźni 130,42 119,20 100,88 90,02 89,73 81,44 62,45 kobiety 113,46 107,26 97,20 84,43 74,86 67,31 59,32 Berlin mężczyźni 180,83 166,05 146,88 132,32 134,95 131,64 72,80 kobiety 139,35 127,42 113,39 101,07 101,81 99,66 71,52 Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Wykres 36: Udział kobiet w ogólnej liczbie osób bezrobotnych w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Bezrobotni wg wieku W analizie poziomu bezrobocia według wieku osób pozostających bez pracy, zwraca uwagę przede wszystkim systematyczny spadek odsetka osób młodych (od 15 do 25 lat) oraz wzrost udziału osób bezrobotnych w grupie wiekowej lat. W Brandenburgii w latach nastąpił spadek udziału osób młodych o 3,2 punktu procentowego, natomiast w Berlinie o 3 punkty procentowe. Z kolei w grupie osób starszych wskaźnik ten wzrósł odpowiednio o 8,2% i niespełna 1%. Można uznad, że z punktu widzenia młodych osób wchodzących na rynek pracy, sytuacja jest dośd dobra, szczególnie w kontekście malejącego stale odsetka bezrobotnych. Natomiast istotnym problemem jest rosnący udział bezrobotnych pośród osób starszych, co w perspektywie prognozowanego dramatycznego wzrostu osób starszych jest bardzo niekorzystne. 139

140 Tabela 40: Liczba osób bezrobotnych według wybranych grup wiekowych w Brandenburgii i Berlinie w latach Region osoby bezrobotne w wieku lat Brandenburgia Berlin osoby bezrobotne w wieku lat Brandenburgia Berlin udział osób młodych (15-25 lat) w ogólnej liczbie bezrobotnych Brandenburgia 15,07% 14,82% 13,86% 12,71% 12,74% 11,90% Berlin 14,74% 13,74% 12,53% 12,65% 12,64% 11,72% udział osób starszych (55-65 lat) w ogólnej liczbie bezrobotnych Brandenburgia 10,96% 12,31% 13,15% 14,63% 17,19% 19,15% Berlin 10,83% 10,28% 9,87% 10,00% 11,29% 11,81% Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Analiza stopy bezrobocia wśród osób starszych (w wieku lata) w obu landach niemieckich prowadzi do wniosku, że w przypadku Brandenburgii następuje wzrost wartości wskaźnika, szczególnie od roku 2007, co znamionuje, że ta grupa wiekowa ma coraz najtrudniejszą sytuację na rynku pracy (ogólna stopa bezrobocia landu w analogicznym okresie wyraźnie malała) i że to właśnie na grupie osób starszych odbijają się skutki kryzysu. Lepszą sytuację notuje się w Berlinie, gdzie wskaźnik stopy bezrobocia malał do 2008 roku, osiągając wartośd poniżej 10% i trend zmian odpowiadał ogólnym zmianom stopy bezrobocia w tym regionie. 140

141 Wykres 37: Stopa bezrobocia w grupie osób starszych (55-64 lata) w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Bezrobotni posiadający prawo do zasiłku Jak wynika z poniższej tabeli, w Brandenburgii w 2009 roku z prawa do zasiłku korzystało 45,1 tys. osób, natomiast w Berlinie 44,4 tys. W odniesieniu do 2005 roku nastąpił istotny spadek uprawionych do tego typu świadczenia, co w największej mierze wynika z faktu spadku poziomu bezrobocia. Należy jednak zwrócid uwagę, że w ostatnich latach systematycznie maleje odsetek pobierających zasiłek w stosunku do ogółu bezrobotnych. W Brandenburgii udział ten spadł z 33,5% do 27,3%, natomiast w Berlinie z 25,1% do 18,7%. Tabela 41: Osoby bezrobotne z prawem do zasiłku w Brandenburgii i Berlinie w latach Wyszczególnienie osoby bezrobotne z prawem do zasiłku Brandenburgia Berlin udział osób z prawem do zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych Brandenburgia 33,47% 29,00% 24,20% 24,28% 27,29% Berlin 25,12% 21,48% 18,19% 17,92% 18,75% Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit 141

142 Średni czas trwania czasu pozostawania bez pracy wynosi w Brandenburgii 37,7 tygodnia, a w Berlinie - 38,3 tygodnia. W porównaniu z 2005 rokiem uległ on skróceniu odpowiednio o 5,9 i 6,7 tygodnia. W Niemczech za długotrwale bezrobotnych uważa się osoby, które pozostają zarejestrowane jako bezrobotne w Federalnej Agencji Pracy przez co najmniej rok. Według ostatnich dostępnych danych z roku 2009, w Brandenburgii było 42,4 tys. osób pozostających bez pracy przez ponad rok, co stanowiło 25,6% ogółu bezrobotnych. Z kolei w Berlinie w analogicznym czasie było 78,8 tys. długotrwale bezrobotnych, czyli 33,3% ogólnej liczby osób bezrobotnych. Pozytywnym aspektem jest fakt malejącego udziału osób pozostających bez pracy rok i więcej w ostatnich latach. W Berlinie jeszcze w 2005 roku udział ten sięgał 40%, a w Brandenburgii 33%. Wykres 38: Udział osób bezrobotnych z prawem do zasiłku do ogólnej liczby bezrobotnych w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Ważną i pozytywna kwestią w kontekście rynku pracy jest bardzo niski wskaźnik przeciętnej liczby osób bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy w regionalnych urzędach pracy. Zarówno w Brandenburgii, jak i w Berlinie liczba ofert jest wyższa niż osób ubiegających się o pracę, o czym świadczy wartośd wskaźnika niższa niż 1. Jest to sytuacja lepsza niż w przypadku regionu lubuskiego, gdzie liczba osób ubiegających się o pracę jest większa niż liczba ofert w lokalnych urzędach pracy. Osobną kwestią pozostaje stopieo dopasowania ofert do kwalifikacji poszukujących pracy. 142

143 Wykres 39: Średnia liczba osób ubiegających się o jedną ofertę pracy w Brandenburgii i Berlinie w roku 2005, 2007 i 2009 Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Bezrobocie wśród cudzoziemców Stołeczny i kosmopolityczny charakter Berlina oraz nadgraniczny charakter landu Brandenburgii sprawiają, że należy zagadnienie bezrobocia podjąd również w kontekście zamieszkujących je cudzoziemców. Według danych Urzędu Statystycznego Niemiec (Amt für Statistik) w 2010 roku w Berlinie zamieszkiwało 346,1 tys. osób (13,65% ogółu mieszkaoców regionu), natomiast w Brandenburgii 250,3 tys. osób (2,67% ogółu mieszkaoców). W latach zanotowano spadek liczby bezrobotnych cudzoziemców w obu landach, co jest zrozumiałe w kontekście spadku wielkości bezrobocia ogółem (tabela poniżej). W przypadku Brandenburgii liczba cudzoziemców pozostających bez pracy w 2005 roku wynosiła 5,5 tys., a w 2010 roku 4,1 tys. osób, co oznacza, że spadek wyniósł 25,3%. W Berlinie liczba bezrobotnych cudzoziemców zmalała z 59,5 tys. do 48,3 tys. (o 18,2%). Tabela 42: Zmiany liczby bezrobotnych cudzoziemców zamieszkujących Brandenburgię i Berlin w latach liczba bezrobotnych cudzoziemców ogółem Brandenburgia Berlin udział bezrobotnych cudzoziemców w ogólnej liczbie bezrobotnych Brandenburgia 2,27% 2,37% 2,63% 2,85% 2,81% 2,78% Berlin 18,65% 19,74% 20,29% 20,06% 20,35% 20,88% źródło: opracowanie własne na podstawei danych Bundesagentur für Arbeit 143

144 O ile następuje spadek ogólnej liczby bezrobotnych cudzoziemców, o tyle nieznacznie wzrasta ich odsetek pośród ogółu bezrobotnych (wykres poniżej). W 2005 roku bezrobotni cudzoziemcy stanowili w Berlinie 18,6%, a w 2010 roku 20,9%. Z kolei w Brandenburgii odsetek ten zmienił się bardzo nieznacznie: 2,3% do 2,8%. Oznacza to, że dla cudzoziemców sytuacja na rynku pracy ulega lekkiemu pogorszeniu. Wykres 40: Udział bezrobotnych cudzoziemców w ogólnej liczbie bezrobotnych w Brandenburgii i Berlinie w latach Źródło: opracowanie własne na danych Bundesagentur für Arbeit Analiza rynku pracy pod kątem popytu na pracę, podaży pracy oraz problemu bezrobocia prowadzi do wniosku, że podlega on przemianom, które można uznad za pozytywne i optymistyczne w kontekście dalszego rozwoju i szans zaistnienia na nim polskich obywateli. Przebieg i tendencje procesów kształtujących regionalne rynki pracy, takich jak: rosnąca liczba pracujących i aktywnych zawodowo, spadający poziom bezrobocia, dobra kondycja gospodarcza regionu, atrakcyjnośd osiedleocza, wyrażająca się napływem migracyjnym, wynikającym z pełnienia funkcji metropolitalnych przez Berlin oraz nadgranicznego charakteru Brandenburgii, można określid jako stymulujące i wpływające na poprawę sytuacji na rynku pracy. Do negatywnych aspektów owych przemian należy rosnący odsetek osób starszych wśród osób bezrobotnych oraz znaczący udział populacji biernej zawodowo, który z czasem może wymagad coraz większych nakładów paostwowych na realizację świadczeo społecznych i pomocy społecznej. W świetle potencjalnego znaczenia obu landów jako docelowego miejsca do pracy i życia dla Polaków, zwraca uwagę znacząca liczba ofert pracy kierowanych do konkretnych grup społecznych, dobre warunki pracy dla kobiet oraz sprzyjający osiedlaniu rynek mieszkaniowy, 144

145 ze względu na dostępnośd fizyczną (bardzo niewielka odległośd od Polski) oraz ekonomiczną (bardzo konkurencyjne wobec polskich oferty kupna mieszkania na rynku nieruchomości) Procesy migracyjne na tle sytuacji na rynku pracy oraz konsekwencje emigracji zarobkowej dla rynku pracy i gospodarki Zjawisko migracji jest związane z procesem globalizacji gospodarki światowej. Sytuacja gospodarcza paostwa, presja demograficzna, wysokie bezrobocie są często przyczyną wyjazdów obywateli do innych krajów, w których są wyższe płace oraz większe możliwości zatrudnienia. Najczęściej przyczyną migracji są czynniki ekonomiczne, ale mogą byd również polityczne oraz społeczno-kulturowe. Wiele osób decyduje się na wyjazd czasowy, dlatego trudno jest oszacowad skalę tego zjawiska. Województwo Lubuskie Z danych przedstawionych w kolejnej tabeli wynika, że w województwie lubuskim więcej jest wymeldowao niż zameldowao, co skutkuje ujemnym saldem migracji. Migracje wewnętrzne w okresie stanowiły średnio ok. 95% wszystkich migracji. Można zauważyd, że w roku 2006 nastąpiła największa fala migracji, a w kolejnych latach stopniowo zmniejszała się liczba osób wyjeżdżających. Panujący kryzys Na zmniejszenie odpływu migracyjnego z województwa lubuskiego wpłyną kryzys, który spowodował pogorszenie sytuacji gospodarczej krajów europejskich. Innym czynnikiem, który wpłynął na zmniejszenie się liczby wyjazdów był spadek bezrobocia w województwie lubuskim oraz wzrost płac. Gospodarka stała się bardziej konkurencyjna i zarazem bardziej atrakcyjna w porównaniu do gospodarek zachodnich, gdzie spowolnienie wywołane kryzysem jest bardziej dotkliwe. wpłynął na zahamowanie wyjazdów i dotyczyło to wszystkich krajów europejskich, w których poziom emigracji wcześniejszych latach był wysoki. Innym czynnikiem, który wpłynął na zmniejszenie się liczby wyjazdów był spadek bezrobocia w województwie lubuskim oraz wzrost płac. Gospodarka stała się bardziej konkurencyjna i zarazem bardziej atrakcyjna w porównaniu do gospodarek zachodnich, gdzie spowolnienie wywołane kryzysem jest bardziej dotkliwe. 145

146 Tabela 43: Saldo migracji województwa lubuskiego w latach Liczba ludności: Saldo migracji ogółem saldo migracji wewnętrznych Zameldowania Wymeldowania saldo migracji zagranicznych Zameldowania Wymeldowania Saldo migracji ogółem na ,64-1,58-1,20-0,68-0,47-0,47 osób Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Migracje zarobkowe są ściśle związane ze zmianami zachodzącymi na rynku pracy szczególnie na poziomie regionalnym i lokalnym. Tworzenie nowych miejsc pracy oraz migracje zarobkowe mogą wpłynąd na zmniejszenie poziomu bezrobocia. Takie migracje dotyczą głównie osób o niskich kwalifikacjach, które były bezrobotne. Migracje dotyczące osób bezrobotnych zmniejszają poziom bezrobocia, a w szczególności w regionach peryferyjnych, gdzie jest on wyższy. Z kolei migracje osób, które wyjeżdżają do pracy za granicę rezygnując ze swojej pracy w Polsce lub wykorzystują urlopy i przerwy w pracy, nie wpływają istotnie na poziom bezrobocia. Jednocześnie bezrobocie związane z niedopasowaniem popytu i podaży na pracę pozostaje jednym z głównych problemów lubuskiej gospodarki. Migracje uwypukliły problem dotyczący niektórych zawodów, na które występuje niedobór pracowników wykwalifikowanych. Migracja sprzyja tworzeniu miejsc pracy w ramach działalności gospodarczej związanej z rosnącym popytem gospodarstw migracyjnych (np. lokalne przedsiębiorstwa transportowe, biura podróży, agencje zatrudnienia itp.). Wyjazdy za granicę zmniejszają presję rynku pracy, a tym samym ułatwiają dostęp do zatrudnienia osobom, które zostały w kraju. W przypadku zawodów dotkniętych brakami kadrowymi może nastąpid wzrost wynagrodzeo. W 2010 roku obserwuje się większy odpływ migracyjny Inną korzyścią wynikającą z emigracji są wśród kobiet niż wśród mężczyzn, odnosi się to do transfery finansowe dochodów uzyskanych za migracji zagranicznych oraz wewnętrznych. Może to granicą oraz inwestycje oszczędności w kraju. świadczyd o problemach kobiet ze znalezieniem pracy Emigracja może przynosid długotrwałe korzyści na lokalnym rynku w postaci umiejętności, doświadczenia i kontaktów, które emigrant przywiezie wraz z powrotem na stałe do kraju. Z kolei w krajach przyjmujących korzyści wynikające z migracji dotyczą głównie zahamowania wzrostu płac dzięki nowej sile roboczej, co prowadzi do zmniejszenia presji inflacyjnej, zbilansowania struktury demograficznej oraz utrzymania systemów emerytalnych niektórych krajów. Negatywne skutki migracji mogą dotyczyd zjawisk społecznych. Migracje powodują rozdzielenie rodzin, a co się z tym wiąże mogą doprowadzid do kryzysu instytucji rodziny. Od 2006 roku 146

147 (najniższe saldo migracji) do 2010 roku w województwie lubuskim, kiedy liczba wymeldowao znacznie spadła, zmniejszyła się również liczba rozwodów o ok. 20% 43. Ekonomiczną konsekwencją migracji może byd wzrost wynagrodzeo w danych branżach bez powiązania ze wzrostem wydajności pracy, która wynika z braku pracowników o określonych kwalifikacjach. Odpływ pracowników wpływa na zmniejszenie podaży pracy, który wpływa na wysokośd podatku krajowego i możliwości rozwoju gospodarczego kraju oraz na nieodzyskanie nakładów związanych z edukacją pracowników. Konsekwencją emigracji jest utrata potencjału demograficznego populacji, a w miejsce wyjeżdżających może pojawid się koniecznośd przyjmowania imigrantów. Z poniższego wykresu wynika, że saldo migracji wewnętrznych utrzymywało się na podobnym poziomie, a jedynie w 2008 roku nastąpił wzrost salda do Natomiast saldo migracji zagranicznych gwałtownie spadło w 2006 roku, a następnie wzrastało do momentu, aż w 2010 roku osiągnęło wartośd 0. Wykres 41: Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych w województwie lubuskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z kolejnej tabeli wynika, że wśród migracji wewnętrznych saldo migracji wśród kobiet jest niższe niż saldo migracji wśród mężczyzn. Z kolei w przypadku migracji zagranicznych w 2006 i 2007 saldo migracji wśród mężczyzn było niższe niż saldo migracji kobiet. Jednak w 2009 i 2010 saldo migracji wśród mężczyzn przybrało wartości dodatnie. 43 Obliczenia własne na podstawie GUS (liczba rozwodów 2006 rok ; 2010 rok 1 937) 147

148 Tabela 44: Migracje wewnętrzne i zagraniczne w podziale wg płci w latach Migracje wewnętrzne mężczyźni Zameldowania Wymeldowania Saldo migracji mężczyzn Kobiety Zameldowania Wymeldowania Saldo migracji kobiet Migracje zagraniczne mężczyźni Zameldowania Wymeldowania Saldo migracji mężczyzn kobiety Zameldowania Wymeldowania Saldo migracji kobiet Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wśród migracji zagranicznych najwięcej zameldowao i wymeldowao dotyczy Europy i stanowią one średnio od 85%-95% wszystkich zameldowao i wymeldowao zagranicznych. Kolejny wykres przedstawia jak kształtował się udział migracji w kierunku Europy na tle ogólnych migracji zagranicznych w latach Wzrost zameldowao w 2009 roku mógł wynikad z powrotów osób do kraju w wyniku pogarszającej się sytuacji finansowej paostw europejskich. 148

149 Wykres 42: Udział migracji w kierunku Europy do ogólnej liczby migracji zagranicznych w województwie lubuskim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Na sytuację na rynku pracy oraz migracje w województwie lubuskim wpłynęło otwarcie rynku pracy w Niemczech i Austrii, które nastąpiło 1 maja 2011 roku. Już przed tą datą Niemcy oraz Austria wprowadzały ułatwienia dla obywateli polskich, którzy chcieli pracowad za granicą. W Niemczech od 1 stycznia 2011 zniesiono zezwolenie na pracę wobec pracowników sezonowych, którzy chcieli zatrudnid się w rolnictwie, hotelarstwie, gastronomii, przetwórstwie owocowo-warzywnym oraz tartakach. W maju 2011 roku po otwarcia niemieckiego rynku pracy dla obywateli z krajów Europy Środkowo-Wschodniej zatrudnienie podjęło 24 tys. pracowników z tych paostw. Stanowiło to 0,8% ogółu zatrudnionych obywateli nowych krajów członkowskich we wszystkich landach. Takie statystyki świadczą o niewielkiej fali migracji zarobkowej 44. Według badania przeprowadzonego w ramach opracowania pn. Diagnoza społeczna ,5% badanych Lubuszan zamierzało w latach 2010 i 2011 wyjechad za granicę w celach zarobkowych. Głównymi paostwami migracji były Niemcy (40,7% ankietowanych wskazało ten kierunek), Holandia (23,7%), Wielka Brytania (8,5%), Włochy (6,8%) oraz Stany Zjednoczone (6,8%). Większośd osób chciała wyjechad na okres do roku (41,1%), lecz większośd osób była niezdecydowana (44,6%) 45. Zatem z przestawionych powyżej statystyk wynika, że pełne otwarcie rynku pracy prawdopodobnie nie wpłynie tak intensywnie na emigrację, jak to było 44 Europejczycy, J. Czapioski, T. Panek, Warunki i jakośd życia Polaków (Załącznik 2), Warszawa

150 w przypadku fali emigracji zarobkowej w latach Wpływ na to mają wymagania (znajomośd języka angielskiego, niemieckiego) oraz zapotrzebowanie (pracownicy wysoko wykwalifikowani) strony niemieckiej na pracowników 46. Brandenburgia i Berlin Wstępna analiza landów Brandenburgii i Berlina prowadzi do wniosku, że tendencje zmian w obu regionach są dośd odmienne (tabela poniżej). Berlin stanowi wyraźnie obszar napływowy, o czym świadczy dodatnie saldo migracji ogółem w 2009 roku na poziomie osób. Średniorocznie w badanym okresie wyniosło ono 11,7 tys. osób. Z kolei z odpływem migracyjnym zmaga się Brandenburgia. W 2009 roku saldo migracji wyniosło osób, a przeciętnie w latach osób. Współczynnik salda migracji na 1000 osób również podkreśla napływowy charakter Berlina i przeważający odpływ migracyjny w Brandenburgii. Tabela 45: Zmiany salda migracji w Brandenburgii i Berlinie w latach Wyszczególnienie saldo migracji ogółem Brandenburgia Berlin saldo migracji wewnętrznych Brandenburgia Berlin saldo migracji zagranicznych Brandenburgia Berlin saldo migracji ogółem na 1000 osób Brandenburgia -0,05-1,29-1,56-2,09-0,92 Berlin 3,00 3,14 3,51 4,46 3,05 saldo migracji wewnętrznych na 1000 osób Brandenburgia -0,20-1,20-1,59-1,63-0,87 Berlin -1,27 0,57 2,16 3,78 5,33 saldo migracji zagranicznych na 1000 osób Brandenburgia 0,15-0,10 0,02-0,47-0,05 Berlin 4,28 2,56 1,35 0,69-2,28 Źródło: opracowanie własne na podstawie Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 46 Zarząd Województwa Lubuskiego, Lubuski Plan Działao na rzecz Zatrudnienia na 2011, Zielona Góra

151 W przypadku salda migracji wewnętrznych w Berlinie zaznacza się stały wzrost wskaźnika z jednoczesnym wyraźnym słabnięciem napływu z zagranicy. W Brandenburgii z kolei w przepływach migracyjnych wewnętrznych przeważa odpływ, natomiast saldo migracji zagranicznych jest zbilansowane i oscyluje wokół równowagi między napływem i odpływem. Z analizy ruchów migracyjnych wewnętrznych, przy uwzględnieniu płci migrantów, wynika, że w Brandenburgii większą mobilnośd wykazują mężczyźni, co jest zgodne z obserwowanymi prawidłowościami migracyjnymi (tabela poniżej). Natomiast w Berlinie strumienie migracyjne, liczone liczbą zameldowao i wymeldowao, są bardzo zbliżone i dotyczą kobiet i mężczyzn w porównywalnym stopniu. Tabela 46: Migracje wewnętrzne w Brandenburgii i Berlinie w latach Wyszczególnienie BRANDENBURGIA BERLIN ogółem zameldowania wymeldowania saldo mężczyźni zameldowania wymeldowania saldo kobiety zameldowania wymeldowania saldo Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg W migracjach zagranicznych w Berlinie zaznaczył się zdecydowany spadek wskaźnika salda migracji (kolejna tabela). W roku 2005 wynosił on 14,5 tys., a w 2009 roku zanotowano wręcz przewagę odpływu migracyjnego, co spowodowało, że saldo wyniosło -7,8 tys. osób. W Brandenburgii trudno wskazad na jakiekolwiek prawidłowości w przebiegu procesów migracyjnych w ostatnich dostępnych w statystykach latach. Od roku 2008 roku zaznacza się przewaga odpływu migracyjnego, co można wiązad z czasowym osłabieniem koniunktury gospodarczej, wywołanej kryzysem, który dotknął w tym czasie niemal wszystkie paostwa europejskie. 151

152 Tabela 47: Migracje zagraniczne w Brandenburgii i Berlinie w latach Wyszczególnienie BRANDENBURGIA BERLIN ogółem zameldowania wymeldowania saldo mężczyźni zameldowania wymeldowania saldo kobiety zameldowania wymeldowania saldo Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Pod względem struktury płci w migracjach zagranicznych zaznacza się już wyraźna przewaga mobilności mężczyzn, zarówno w Brandenburgii, jak i Berlinie. W przypadku napływu i zameldowao w Berlinie, dodatnie wartości dotyczą zarówno mężczyzn, jak i kobiet (z wyłączeniem 2009 roku), natomiast w Brandenburgii saldo migracji kobiet jest dodatnie (poza rokiem 2008), natomiast mężczyzn ujemne. Kolejne wykresy przedstawiają saldo migracji w obu landach z wyszczególnieniem rodowitych mieszkaoców (Niemców) oraz cudzoziemców. W Brandenburgii ujemne saldo migracji generują głównie niemieccy obywatele, którzy nie godząc się na nadal gorsze warunki pracy i życia w porównaniu np. z landami zachodnioniemieckimi, decydują się migrowad z regionu. Ubytki populacji zaczynają powoli wypełniad imigranci, osiedlający się tu z uwagi na możliwośd zamieszkania oraz znalezienia pracy w działalności produkcyjnej i usługowej, a nawet rolniczej (np. uprawa i zbiór szparagów), które odzyskują dynamikę rozwojową po ostatnich latach oddziaływania kryzysu. 152

153 Wykres 43: Saldo migracji w Brandenburgii i Berlinie w latach w podziale na obywateli Niemiec i cudzoziemców Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Zgoła odmienną sytuację można zaobserwowad w przypadku Berlina, gdzie rosnący dynamicznie napływ migracyjny dokonuje się głównie za sprawą obywateli Niemiec. Z drugiej strony wyraźnie wysokie jeszcze w latach dodatnie saldo migracji cudzoziemców wyraźnie zmalało w ostatnich, co również można wiązad z kryzysem i problemami na rynku pracy, wiązanymi ze zwalnianiem pracowników (szczególnie tych gorzej wykwalifikowanych) dla obniżenia kosztów funkcjonowania firm Integracja i problemy rynku pracy województwa lubuskiego, Berlina i Brandenburgii Niniejszy podrozdział jest poświęcony wynikom badao, które rozszerzają wiedzę uzyskaną w ramach analizy danych statystycznych i dostępnych dokumentów dotyczących rynku pracy badanych regionów. Uzupełnienie to zrealizowane zostało poprzez poznanie opinii mieszkaoców (dla 3 regionów) uzyskanych metodą ankietową oraz wywiady przeprowadzone wśród polskich ekspertów, reprezentujących uczelnie wyższe oraz instytucje rynku pracy. 153

154 Procesy integracji rynku pracy na podstawie badań ankietowych Badania pierwotne, zrealizowane na trzech 500-osobowych grupach mieszkaoców województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w wieku 16 lat i więcej, wskazują, na ich dużą reprezentatywnośd. Widoczne jest to m.in. w uzyskanych wynikach podstawowych miar statystyki rynku pracy strukturach osób pracujących w poszczególnych grupach wiekowych. Niemal co czwarty mieszkaniec województwa lubuskiego pracował przynajmniej raz w życiu za granicą. Dwukrotnie częściej taką deklarację złożyli mężczyźni niż kobiety (33% vs 15%). Najczęściej za granicą pracowały osoby będące w chwili badania w wieku lat oraz lat (27-29%), rzadziej najmłodsze (14%) i najstarsze (18%). Najrzadziej do pracy za granicą wyjeżdżały osoby z najniższym wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym (17%). Osoby obecnie pracujące istotnie częściej niż obecnie niepracujące deklarowały, że pracowały za granicą (29% vs 18%). Nieco częściej do pracy poza granicami kraju wyjeżdżali mieszkaocy podregionu gorzowskiego (28%) niż zielonogórskiego (21%), najczęściej mieszkaocy obszarów wiejskich niż miast (27% vs 22%). Widoczna jest w tym przypadku duża dysproporcja do wyników uzyskanych w regionach niemieckich. Prawie 2/3 spośród pracujących za granicą wyjeżdżało do pracy do Niemiec (stanowi to 15% ogółu mieszkaoców regionu), niemal połowa (tj. 11% ogółu) do innych krajów głównie do Holandii i Wielkiej Brytanii. Starsi mieszkaocy (powyżej 40 r. ż.), a także ci, z najniższym oraz zawodowym wykształceniem, w większości wyjeżdżali do Niemiec, młodsi i najlepiej wykształceni raczej do innych krajów. Mieszkaocy wsi w większości wyjeżdżali do pracy do Niemiec. Około 10% Niemców odpowiedziało, że wyjeżdżało do pracy za granicę (9% Berlioczyków i 11% Brandenburczyków). Co ciekawe, niektórzy ankietowani (6% w Brandenburgii i 3% w Berlinie) jako miejsce pracy za granicą wskazali Polskę. Wyraźna dysproporcja w liczbie zatrudnionych Polaków w Niemczech w porównaniu do liczby ankietowanych Niemców pytanych o pracę w Polsce powoduje, że niektóre ze szczegółowych statystyk w przypadku drugiej z grup nie będą prezentowane z uwagi na niską istotnośd statystyczną. 154

155 Wykres 44: Wyjazdy do pracy za granicę w przeszłości 76,5% nie, nigdy 91,0% 89,0% 14,9% tak - do Niemiec/Polski 3,0% 6,0% tak - do innego kraju 6,0% 5,0% 11,5% woj. lubuskie Berlin Brandenburgia Źródło: opracowanie własne 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowana większośd Lubuszan pracowała w Niemczech przed 1 maja 2011 roku. Po otwarciu niemieckiego rynku pracy wyjechał tam co sześddziesiąty mieszkaniec regionu (1,6% ogółu mieszkaoców) były to zdecydowanie częściej osoby poniżej 40-tki, z wykształceniem poniżej średniego, częściej z podregionu gorzowskiego, niemal wyłączne obecnie pracujący. Częśd mieszkaoców województwa lubuskiego zauważyła wśród swoich znajomych lub członków rodziny wzrost zainteresowania wyjazdami do pracy do Niemiec po 1 maja 2011 r. co trzecia osoba zaobserwowała, że po otwarciu niemieckiego rynku pracy wyjeżdża do Niemiec więcej osób niż wcześniej. Jednocześnie co dziesiąty ankietowany jest przeciwnego zdania, twierdząc, że obecnie wyjeżdża mniej osób niż przed 1 maja 2011 r. Połowa nie zauważyła żadnej różnicy w dynamice wyjazdów lub nie potrafiła jednoznacznie ustosunkowad się do tej kwestii. Dla mieszkaoców województwa lubuskiego Berlin i Brandenburgia nie są wcale najpopularniejszymi kierunkami wyjazdów zarobkowych do Niemiec połowa pracujących w Niemczech (tj. 8% ogółu mieszkaoców) podjęła pracę w landach zachodnich, tyle samo w landach wschodnich, z czego co drugi (tj. 4% ogółu) w Berlinie, a co czwarty (2% ogółu) w Brandenburgii. Z kolei niemieckim respondentom, którzy twierdząco odpowiedzieli na pytanie o fakt zatrudnienia w Polsce, zadano pytanie o lokalizację dając 2 możliwości odpowiedzi województwo lubuskie i inne województwa. Większośd z nich odpowiedziało, że pracowali w województwie lubuskim. 155

156 Wykres 45: Kierunki wyjazdów zarobkowych mieszkaoców województwa lubuskiego do Niemiec w przeszłości Berlin 26,2% Brandenburgia 13,0% Inne landy Niemiec Zach. 54,1% Inne landy Niemiec Wsch. 22,7% Źródło: opracowanie własne 0% 20% 40% 60% Wykres 46: Kierunki wyjazdów zarobkowych Niemców do Polski w przeszłości woj. lubuskie 57,0% 64,0% inne województwa w Polsce 33,0% 43,0% Berlioczycy Brandenburczycy Źródło: opracowanie własne 0% 20% 40% 60% 80% Połowa pracujących w Niemczech podejmowała pracę sezonową, co piąty pracę tymczasową, prawie co trzeci pracę stałą, w większości z zamieszkaniem za granicą, rzadziej z codziennymi dojazdami do pracy za granicą. Wśród osób pracujących w innych krajach analizowane trzy typy pracy sezonowa, tymczasowa oraz stała są równie popularne mniej więcej 1/3 wyjeżdżających podejmowała każdy typ pracy. Polacy pracujący w Niemczech stosunkowo najczęściej (co trzeci) znajdowali pracę w budownictwie, nieco rzadziej (25%) w usługach, jeszcze rzadziej (20%) w rolnictwie, agroturystyce i leśnictwie. 156

157 W pozostałych krajach największa grupa Polaków pracowała w usługach (37%), nieco mniej (29%) w rolnictwie, agroturystyce i leśnictwie, a 15% w budownictwie. Zarówno w Niemczech, jak i w innych krajach w przemyśle zatrudnionych było mniej więcej 15% wyjeżdżających. Dlaczego Polacy wyjeżdżają do pracy za granicę? Argumenty są takie same bez względu na destynację (Niemcy vs inne kraje). Głównym powodem jest oczekiwana możliwośd uzyskania wyższego niż w Polsce wynagrodzenia (argument istotny szczególnie dla osób najstarszych, o najniższym poziomie wykształcenia oraz obecnie niepracujących). Częśd badanych argumentuje decyzję o wyjeździe brakiem odpowiedniej pracy w Polsce (częściej kobiety, najgorzej wykształceni oraz mieszkaocy większych miast). Motywy pracy za granicą wyraźnie różnią respondentów w Polsce i w Niemczech. Za główny powód pracy w Polsce, Niemcy uważają łatwośd znalezienia pracy. Na drugim miejscu jest chęd zdobycia nowych doświadczeo, poznania nowych krajów (a więc w tym przypadku Polski). Dopiero na trzeciej pozycji wskazano lepsze wynagrodzenie. Wydaje się, że wyniki mogą wskazywad na występowanie grupy pracowników oddelegowanych do pracy w Polsce, w polskich oddziałach niemieckich firm. 157

158 Wykres 47: Motywy wyjazdów zarobkowych za granicę Lepsze wynagrodzenie 9,0% 14,0% 14,0% 24,0% 59,9% 62,1% Brak odpowiedniej pracy w kraju Chęd zdobycia nowych doświadczeo, poznania innych krajów itp. Łatwośd znalezienia pracy za granicą 22,8% 12,0% 6,0% 20,4% 12,0% 6,0% 8,3% 26,0% 12,0% 1,8% 19,0% 7,1% 8,1% 2,0% 3,0% 36,0% Polacy pracujący tylko w Niemczech Berlioczycy pracujący tylko w Polsce Brandenburczycy pracujący tylko w Polsce Polacy pracujący tylko w innych krajach Berlioczycy pracujący tylko w innych krajach 47,0% 68,0% 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: opracowanie własne Najważniejszym deklarowanym powodem, dla którego częśd mieszkaoców województwa lubuskiego wyjeżdża do innych krajów niż Niemcy, jest brak znajomości języka. Również osoby pracujące w Niemczech przyznają, że jest to główna bariera dla osób chcących podjąd pracę w Berlinie lub Brandenburgii. Znacząca grupa badanych co czwarty pytany nie potrafiła wskazad żadnej konkretnej przeszkody, co dziesiąty jako powód wyboru innego kraju podaje różnice kulturowe (nie jest to natomiast problem zdaniem osób wyjeżdżających do Niemiec), tyle samo względy osobiste. 158

159 W chwili badania, tj. w listopadzie 2011 r., 16% mieszkaoców województwa lubuskiego planowało wyjazd do pracy za granicę zdecydowanie najczęściej plany takie zgłaszają osoby poniżej 25 roku życia, częściej mężczyźni niż kobiety oraz osoby o najniższym poziomie wykształcenia. Bardziej skłonne do wyjazdu są osoby, które w przeszłości już pracowały za granicą (prawie 30% z nich vs 12% spośród dotychczas nie migrujących). Wśród osób w wieku produkcyjnym plany wyjazdowe ma 17% badanych. Nieco ponad połowa z nich zamierza wyjechad do Niemiec co trzeci nie wie jeszcze gdzie dokładnie, co czwarty do zachodnich landów, co piąty do Berlina, co siódmy do Brandenburgii. Odnosząc te wyniki do ogółu mieszkaoców można szacowad, iż prawie co dziesiąty mieszkaniec województwa lubuskiego (8,7%) planuje wyjazd do pracy do Niemiec, przy czym 1,7% ma sprecyzowane plany wyjazdu do Berlina, a 1,2% - do Brandenburgii. Plany dotyczące plany za granicą wyraźnie różnicują polskich i niemieckich respondentów. W przypadku Berlina, 7% ankietowanych ma takie plany, a 4% dotyczy Polski. Brandenburczycy w większym stopniu deklarują w przyszłości mobilnośd trans graniczną w poszukiwaniu pracy (9%), jednak w mniejszym stopniu mając na myśli polską destylację (2%). Wykres 48: Planowane wyjazdy do pracy za granicę 100% 80% 1,5% 1,0% 5,7% 2,0% 4,0% 8,7% 4,0% 3,0% 2,0% 60% tak, ale nie wiem gdzie tak - do innych krajów 40% 84,2% 93,0% 91,0% tak - do Niemiec/Polski 20% 0% Źródło: opracowanie własne woj. lubuskie Berlin Brandenburgia 159

160 Największa grupa Lubuszan około 30-40% planujących wyjazd zarówno do Niemiec, jak i do innych krajów zamierza podjąd pracę w sektorze usług, około 20% w budownictwie. Co piąta osoba planująca wyjazd do innego kraju niż Niemcy zamierza pracowad w przemyśle, w Niemczech tylko co dwudziesta. W badaniu sprawdzano, dlaczego, pomimo zamieszkiwania na obszarze przygranicznym, tak mało osób planuje podjęcie pracy w Niemczech. Osoby, które w ogóle nie planują wyjazdu za granicę, najczęściej (niemal połowa odpowiedzi) argumentują to względami osobistymi wiekiem, stanem zdrowia, sytuacją rodzinną, a także brakiem potrzeby podejmowania pracy za granicą ponieważ mają pracę w Polsce. Planujący wyjazd do innego kraju niż Niemcy stosunkowo najczęściej (niemal 30% odpowiedzi) jako powód podają brak znajomości języka. Wymieniano także względy osobiste (18%) oraz brak odpowiednich ofert pracy w Niemczech (15%). Co dziesiąty jako powód podaje różnice kulturowe. 160

161 Wykres 49: Powody braku zainteresowania pracą w Niemczech / pracą w Polsce Względy rodzinne, osobiste Nie ma takiej potrzeby, mam obecnie pracę Brak znajomości języka Różnice kulturowe Brak odpowiednich ofert pracy za granicą inne 7,6% 5,0% 3,0% 1,1% 6,0% 5,0% 7,0%,6% 4,0% 6,0% 7,7% 12,0% 10,0% 5,0% 5,0% 11,0% 18,1% 17,0% 16,0% 9,7% 15,0% 14,0% 14,0% 20,0% 23,0% 21,5% 27,7% 28,0% 35,0% 46,6% 43,2% 49,0% 63,0% Polacy nieplanujący pracy za granicą Berlioczycy nieplanujący pracy za granicą Brandenburczycy nieplanujący pracy za granicą Polacy planujący pracę za granicą, ale nie w Niemczech Berlioczycy planujący pracę za granicą, ale nie w Polsce Brandenburczcy planujący pracę za granicą, ale nie w Polsce 0% 20% 40% 60% 80% Źródło: opracowanie własne Wśród powodów braku zainteresowania pracą w Polsce, 49% Berlioczyków i 63% Brandenburczyków nie planujący pracy zagranicą wskazało, że nie ma takiej potrzeby, ponieważ mają już pracę. Wśród planujących, największym problemem jest brak znajomości języka polskiego. Największa zaobserwowana różnica dotyczy względów rodzinnych, osobistych jako powodu braku zainteresowania pracą w Niemczech. Podczas gdy dla niemal połowy polaków jest to zasadniczy czynnik, w przypadku Niemiec, odpowiedzi nie przekraczają 6%. 161

162 Ankietowanych Lubuszan, którzy w ogóle nie planują wyjazdu za granicę, zapytano, co mogłoby ich skłonid do podjęcia pracy w Niemczech. Ponad połowa odpowiedziała, że nic (zwłaszcza osoby z grupy wiekowej 60+ nie są w ogóle zainteresowane wyjazdami do pracy za granicę; nieco częściej taka odpowiedź padała z ust mieszkaoców podregionu gorzowskiego niż zielonogórskiego 64% vs 51%). Połowa osób poniżej 25 r. ż. oraz co piąta w wieku lat zdecydowałaby się na wyjazd, gdyby przedstawiono jej atrakcyjną finansowo ofertę pracy. Argument ten przytaczali częściej mieszkaocy podregionu zielonogórskiego (28% vs 16%) oraz osoby z wyższym wykształceniem (30% vs 22%). Jednym z celów badania było określenie najpopularniejszych źródeł informacji na temat niemieckiego rynku pracy. Największa grupa badanych (niemal 40%) wskazuje tu media (prasa, TV, Internet), co czwarty deklaruje, że w tym celu skorzystałby z informacji od znajomych lub z kontaktów zawodowych, co piąty wskazał na powiatowe urzędy pracy. Osoby, które w przeszłości pracowały w Niemczech jako źródło wiedzy dużo częściej wskazywały kontakty zawodowe, a rzadziej media i PUP-y. Z kolei ci, którzy w przeszłości podejmowali pracę w innych krajach częściej niż pozostali czerpią wiedzę na temat niemieckiego rynku pracy z mediów. Respondenci, którzy nigdy jeszcze za granicą nie pracowali, częściej niż pozostali jako potencjalne źródło informacji wskazywali urzędy pracy, a rzadziej oczywiście kontakty zawodowe. Odsetek korzystających z najpopularniejszego źródła informacji, czyli mediów, wyraźnie spada wraz z wiekiem (dużo częściej korzystają młodsi niż starsi), rośnie natomiast wraz z poziomem wykształcenia (najczęściej korzystają z mediów najlepiej wykształceni) oraz wielkością miejscowości zamieszkania (rzadziej na obszarach wiejskich, częściej w dużych miastach). Kontakty zawodowe i znajomych jako źródło wiedzy o niemieckim rynku pracy najczęściej wskazywali mieszkaocy wsi, z kolei najrzadziej osoby najstarsze oraz o najniższym poziomie wykształcenia. Kobiety częściej niż mężczyźni czerpią informacje za pośrednictwem powiatowych urzędów pracy. 162

163 Wykres 50: Źródła informacji na temat niemieckiego rynku pracy 60% 50% Polacy 40% 39% 39% 20% 27% 21% 30% 15% 12% 22% 8% 8% 6% 4% 12% 19% 25% 0% Kontakty zawodowe, znajomi Źródło: opracowanie własne Media (prasa, TV,internet) Urzędy pracy Kontakt bezpośredni z pracodawcą Prywatne agencje pośrednictwa pracy Trudno powiedzied pracował(a) w Niemczech pracował(a) w innym kraju nigdy nie pracował(a) za granicą Wykres 51: Źródła informacji na temat polskiego rynku pracy w opinii Berlioczyków 60% 40% 47% Berlioczycy 20% 11% 19% 15% 4% 4% 0% Kontakty zawodowe, znajomi Media (prasa, TV,internet) Urzędy pracy Kontakt bezpośredni z pracodawcą Prywatne agencje pośrednictwa pracy Trudno powiedzied Źródło: opracowanie własne Największa grupa badanych Berlioczyków (47%) wskazuje urząd pracy najlepsze źródło informacji o rynku pracy. Widoczna jest tu duża dysproporcja w stosunku do odpowiedzi 163

164 polskich respondentów. Media i bezpośredni kontakt z pracodawcą miały zbliżone liczebności odpowiedzi (odpowiednio 19% i 15%). Wykres 52: Źródła informacji na temat polskiego rynku pracy w opinii Brandenburczyków 40% 30% 28% 29% Brandenburczycy 20% 10% 4% 4% 8% 0% Kontakty zawodowe, znajomi Media (prasa, TV,internet) Urzędy pracy Kontakt bezpośredni z pracodawcą Prywatne agencje pośrednictwa pracy Trudno powiedzied Źródło: opracowanie własne Brandenburczycy prawie równym zaufaniem traktują urzędy pracy i media najlepsze źródło informacji o polskim rynku pracy (odpowiednio 29% i 28%). Wszystkie inne odpowiedzi wskazane zostały znacznie rzadziej. Mieszkaocy województwa lubuskiego umiarkowanie wysoko oceniają współpracę polskich i niemieckich instytucji w zakresie wsparcia rynku pracy negatywnie ocenia ten aspekt 13% ogółu badanych, a pozytywnie 23%. Pozostałe 2/3 respondentów ocenia badaną kwestię umiarkowanie (ani dobrze, ani źle) lub nie potrafi udzielid jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Jak można było oczekiwad, osoby, które w przeszłości pracowały w Niemczech, oceniają tę współpracę istotnie lepiej (8% ocen negatywnych, 30% - pozytywnych). Więcej pozytywnych opinii wyrazili także najmłodsi badani oraz osoby legitymujące się wykształceniem zawodowym. Z kolei gorszą ocenę tej współpracy wyraziły osoby pracujące w przeszłości w innych niż Niemcy krajach, z grupy wiekowej lat oraz z wykształceniem średnim i wyższym. Należy podkreślid, że gorsza ocena oznacza tu względną równowagę ocen złych i dobrych w żadnej pod-grupie nie wystąpiła przewaga ocen negatywnych nad pozytywnymi. 164

165 W podsumowaniu wywiadu respondentów zapytano, czy mieliby coś przeciwko, gdyby w ich miejscu zamieszkania pracowali Niemcy. Negatywny stosunek do zachodnich sąsiadów wyraziło 7,3% mieszkaoców województwa lubuskiego szczególnie osoby o najniższym poziomie wykształcenia (podstawowe i gimnazjalne 16%), najstarsi (w wieku %) oraz obecnie niepracujący (10%). Najmniej głosów przeciwnych obecności Niemców na polskim rynku pracy wyraziły osoby z wyższym wykształceniem (2%), z grup wiekowej lat (4%) i żadna z osób, która w przeszłości sama pracowała na terenie Niemiec. Większośd (64%) osób przeciwnych podejmowaniu przez Niemców pracy w Polsce uważa, że Niemcy zabierają miejsca pracy Polakom, 12% wprost przyznało, że odczuwa niechęd do ludzi narodowości niemieckiej, 8% tłumaczyło swoją postawę różnicami kulturowymi oraz historycznymi Wyzwania rynku pracy na podstawie opinii ekspertów Wśród respondentów większośd stanowili przedstawiciele instytucji pośrednictwa pracy zlokalizowanych na obszarze województwa lubuskiego, a więc osoby na co dzieo analizujące stan i zmiany regionalnego rynku pracy. Dlatego też cenne z punktu widzenia niniejszego opracowania odpowiedzi padły na pytanie dotyczące najlepszych zawodów pod względem prawdopodobieostwa uzyskania pracy. Dwie najczęściej uzyskiwane odpowiedzi dotyczyły pracowników budowlanych i pracowników opieki socjalnej i zdrowotnej. Wśród pierwszej grupy szczególnie często wskazywano spawaczy i operatorów koparkoładowarek. Wśród drugiej pielęgniarki, w tym pielęgniarki geriatyczne oraz pracowników do opieki nad dziedmi i osobami starszymi. Zawody te wskazywano zarówno jako atrakcyjne na lubuskim rynku pracy, ale również z punktu widzenia zatrudnienia za granicą, w tym w Niemczech. Szczególnie wśród osób szerzej analizujących rynek pracy, a nie tylko przez pryzmat specyfiki konkretnej instytucji pośrednictwa akcentowany był stały i silny popyt na pracowników sfery IT (informatyka, teleinformatyka) oraz opieki zdrowotnej i społecznej (lekarze, pielęgniarki, pomoc dla osób starszych). Te sektory wskazywane były również jako bardzo perspektywiczne w przyszłości, biorąc pod uwagę spodziewane zmiany w strukturze gospodarki i zmiany demograficzne. Istniejący i planowany deficyt lekarzy dotyczy w szczególności mniejszych miejscowości regionu. Dodatkowo występuje tam luka pokoleniowa struktura wiekowa wskazuje, że relatywnie wielu jest lekarzy bardzo młodych, bezpośrednio po studiach, zdobywających pierwsze praktyczne szlify w zawodzie, oraz starszych. 165

166 Wskazywany był również popyt na zawody techniczne, takie jak hydraulicy, ślusarze, elektrycy, operatorzy maszyn i urządzeo, szczególnie obrabiarek CNC. W przypadku pracowników technicznych istotne w procesie naboru jest zaprezentowanie przez potencjalnych pracowników odpowiednich zaświadczeo, certyfikatów potwierdzających kwalifikacje. Spośród osób z mniej specjalistycznymi kwalifikacjami wskazywano na niedobór pracowników magazynowych. Rozwijająca się wymiana gospodarcza jest powodem zainteresowania pracodawców pozyskaniem kierowców samochodów ciężarowych. Podjęto również kwestię popytu w regionie na wysokiej jakości kadrę zarządzającą, ponieważ potencjalni kandydaci poszukują pracy raczej w większych aglomeracjach lub za granicą, oczekując również wyższej niż dostępna w regionie gratyfikacji finansowej. Wskazano również na wyzwania nie tylko regionalnego rynku pracy w związku z planami otwarcia na terenie województwa lubuskiego odkrywkowej kopalni węgla brunatnego i elektrowni. Szacunki dotyczące 3 tysięcy nowych miejsc pracy w regionie dotyczą szeregu specjalności, w tym górników, energetyków, operatorów maszyn i urządzeo. Respondenci byli zgodni co do roli wysokiej jakości szkoleo dla pobudzenia rynku pracy lub aktywizacji zawodowej. W szczególności szkoleo, kooczących się uzyskaniem kwalifikacji i uprawnieo umożliwiających zatrudnienie o charakterze specjalistycznym. Ważnym głosem był postulat ograniczenia zakresu formalności, jakie muszą realizowad firmy w procesie rekrutacji, w szczególności przez urzędy pracy. Różnorodne były opinie respondentów o poziomie integracji pomiędzy niemieckim i polskim rynkiem pracy, w szczególności pomiędzy Brandenburgią i Berlinem a Województwem Lubuskim. Stwierdzono, że poziom ten jest większy na terenach bliżej granicy, gdzie istnieje większa skłonnośd mieszkaoców do pracy za granicą. W zakresie publicznych służb zatrudnienia wskazano na większą siłę oddziaływania powiatowych urzędów pracy niż służb regionalnych na lokalny rynek pracy, co wynika z zapisów ustawy o promocji zatrudnienia (powiatowe urzędy pracy udzielają bezpośredniego wsparcia finansowego) i zasady subsydiarności. Wskazano ograniczenia proceduralne, biurokrację oraz ograniczoną motywację do ponadstandardowego działania jako czynniki ograniczające możliwe efekty. Respondenci byli zdania, że zwiększenie integracji transgranicznej rynku pracy będzie korzystne dla województwa, istnieje jednak zagrożenie odpływem wykwalifikowanych pracowników za granicę. Integracja będzie czynnikiem rozwoju dla województwa. Równocześnie wyrażono obawę o zwiększenie konkurencji ze strony firm niemieckich, które w większym stopniu mogą oddziaływad na gospodarkę regionu. 166

167 Powszechna była opinia o barierze językowej (pracowników, ale również osób zajmujących się pośrednictwem) jako czynniku ograniczającym współpracę transgraniczną na rynku pracy. Problem wśród Polaków dotyczy zarówno język niemieckiego (podstawowy problem), jak i języka angielskiego (w mniejszym stopniu). O ile zarobki w Niemczech są relatywnie atrakcyjne dla Polaków, o tyle zatrudnienie Niemców w Polsce jest bardzo limitowane poziomem płac, jak również brakiem znajomości języka polskiego. Pewnym powtórzeniem kwestii dotyczących prognoz na rynku pracy zadanych już w pierwszym pytaniu była prośba o udzielenie odpowiedzi o działy gospodarki, które będą zgłaszały zwiększone zapotrzebowanie na pracowników. Uzyskane odpowiedzi były dosyd zbieżne. Z pewnością ich wspólnym mianownikiem była opinia, że rynek coraz bardziej będzie potrzebował wykwalifikowanych specjalistów. Regres w Polsce nastąpi natomiast w branżach, gdzie nie jest potrzeba zatrudnienia pracowników wykwalifikowanych, np. w rolnictwie, w tym w ramach prac sezonowych, w handlu. Szansą dla osób z niskimi kwalifikacjami będą prace fizyczne i nie wymagające uprawnieo i specjalizacji za granicą w tym w Niemczech, ponieważ Niemcy nie chcą pracowad w branżach, w których Polacy są o wiele wydajniejsi i chcą pracowad za niższe stawki. Wcześniej zgłaszany popyt na pracowników budowlanych ma swoje potwierdzenie we wskazaniach branży budowlanej jako generującej również w przyszłości popyt na zasoby ludzkie. Kolejne wskazania to produkcja, przemysł, nowoczesne technologie, opieka społeczna i medycyna, transport. Jeden z respondentów wskazał również na możliwości zatrudnienia w hotelach i gastronomii, identyfikując turystykę jako potencjał rozwoju regionalnego. Wśród działao aktywizujących rynek pracy wskazano m.in.: badania rynku pracy (w jakich dziedzinach istnieje największe zapotrzebowanie na pracowników), zwiększenie dostępu do informacji o transgranicznym rynku pracy dla pracowników i pracodawców, zmniejszenie poziomu biurokracji oraz większe sprofilowanie działao publicznych służb pracy na aktywną współpracę z pozostałymi instytucjami rynku pracy. W szczególności wskazano tu refundowanie kosztów zmiany kwalifikacji zawodowych. Z perspektywy polskich pracowników istotne jest uzyskiwanie certyfikatów honorowanych przez pracodawców niemieckich oraz nauka języka niemieckiego. Wywiady z przedstawicielami uczelni wyższych Pierwszym pytaniem zadanym przedstawicielom uczelni wyższych było W jaki sposób reagujecie Paostwo jako uczelnia na zmiany na rynku pracy? Odpowiedzi wskazywały, że zmiany na rynku pracy skutkują zmianami w kierunkach studiów. Powstają nowe, nakierowane na aktualny lub spodziewany popyt. Równocześnie, bardzo dużą 167

168 siłę oddziaływania ma popyt studentów na dane kierunki (często w oderwaniu od realiów rynku pracy). Zamykane lub ograniczane są raczej kierunki mało popularne a nie takie, które w mniejszym stopniu odpowiadają rynkowi pracy. Wynika to z walki konkurencyjnej pomiędzy uczelniami w sytuacji negatywnych zmian demograficznych. Respondenci byli zgodni co do tego, że uczelnie charakteryzują się dużą bezwładnością w kreowaniu nowych kierunków. Proces akredytacji oraz cykl trwania nauki powoduje, że absolwenci nowej specjalności trafiają na rynek pracy po 3 latach w przypadku studiów licencjackich i 5 lat w przypadku studiów magisterskich. Dlatego też obserwowane w przeszłości swoiste mody na pewne kierunki studiów nie zawsze były adekwatne do szybkich czasem zmian na rynku pracy. Relatywnie najprostsze są zmiany w kierunkach studiów podyplomowych, w tym krótkich 2 semestralnych. Zmiany w profilach kształcenia mają również swoje podłoże finansowe. Uczelnie w regionie reagują m.in. na możliwości współfinansowania wybranych kierunków z dotacji UE lub w ramach tzw. kierunków zamawianych. Uczelnie wyższe w Województwie Lubuskim mają charakter regionalny. Studentami są w znakomitej większości mieszkaocy województwa. Również regionalna jest skala badania rynku pracy z perspektywy badania szans przyszłych absolwentów i zmian w ofercie edukacyjnej. Badania nie są sformalizowane i realizowane są podczas dyskusji w gronie władz uczelni, poszczególnych instytutów, ale również (chod w dużo mniejszym stopniu) przy udziale partnerów zewnętrznych biznes i inne instytucje. Kierunki studiów, które dają największe szanse na pracę w zawodzie obecnie i w kolejnych latach to kierunki techniczne-inżynieryjne, w tym IT, biotechnologia, studia medyczne, pielęgniarskie. W dalszym ciągu przewiduje się popyt na kierunki związane z budownictwem, przy czym istotny jest tu wybór bardziej deficytowych specjalizacji. Przy bardzo dużej ofercie kierunków ekonomicznych, zarządzania, w regionie brakuje wysokiej klasy specjalistów, którzy mają kompetencje i umiejętności do kierowania firmami. Bez względu na kierunek studiów, zasadniczą sprawą jest nauka języków obcych (głównie angielski i niemiecki) oraz przedmioty, które mogą wspomóc własną przedsiębiorczośd studentów. Wśród narzędzi administracyjnych, które mogą byd najbardziej skuteczne dla wzmocnienia sytuacji absolwentów na rynku pracy wskazano na przykład ulgi podatkowe lub bezpośrednie dofinansowanie dla pracodawcy, który może wykreowad miejsce pracy dla absolwenta. Wskazano również zasadnośd wykreowania strategicznych kierunków specjalizacji regionalnej w edukacji wyższej. Kierunków, gdzie jakośd kształcenia będzie wyraźnie zaznaczona nie tylko na regionalnej, ale krajowej mapie edukacji. Kierunkiem takim wydaje się obecnie informatyka. 168

169 Działanie to może stanowid skuteczną obronę przed migracją edukacyjną najlepszych studentów do konkurencyjnych ośrodków w kraju (np. Poznao, Wrocław) czy za granicą. Uczelnie regionu nie są nastawione wprost na zapewnienie wykwalifikowanej kadry na potrzeby rynku niemieckiego. Misją uniwersytetu jest wykształcenie oraz znalezienie sposobu na zatrzymanie absolwentów na lokalnym rynku pracy. Mimo to realia wskazują, że częśd absolwentów poszukuje pracy za granicą, szczególnie w sytuacji niepowodzenia w poszukiwaniu jej w regionie. Według innego eksperta, celem uczelni (i instytucji rynku pracy) powinno byd zapewnienie efektywnego wykształcenia mieszkaocom regionu, którzy mogą poszukiwad pracy zarówno na polskim, jak i niemieckim rynku. Zasadniczą kwestią jest jednakże, aby absolwenci nie przeprowadzali się z regionu, a w miarę możliwości dojeżdżali do pracy, również do przygranicznych obszarów innych regionów, w tym Brandenburgii czy Berlina. W ocenie respondentów poziom integracji rynku pracy Województwa Lubuskiego i Brandenburgii z Berlinem jest obecnie niski, w szczególności z perspektywy absolwentów wyższych uczelni. Istniejący poziom integracji gospodarczej wynika z niższych kosztów pracy w Polsce w stosunku do Niemiec, chod zwłaszcza landów zachodnich a nie np. Brandenburgii. Daje to możliwośd przeniesienia produkcji firmom niemieckim do Polski a polskim pracownikom na pracę w Niemczech. Potencjalna integracja rynku pracy może z perspektywy Województwa Lubuskiego wpłynąd na obniżenie stopy bezrobocia, ale też może spowodowad problemy demograficzne ze względu na odpływ osób młodych i perspektywicznych w sensie społecznym i ekonomicznym do landów Niemieckich. Z drugiej strony, integracja może byd korzystna dla obu stron, poprzez większą dostępnośd zasobów i możliwości rozwoju. Instytucje zajmujące się rynkiem pracy w celu aktywizacji rynku pracy powinny koncentrowad się na wsparciu prawnym i finansowym dla zatrudniających pracodawców, szkoleniach zawodowych adekwatnych do potrzeb lokalnego rynku pracy. Istotne mogą byd kampanie edukacyjne w szkołach ponadgimnazjalnych nakierowane na wzrost indywidualnej przedsiębiorczości. Najlepszy wiek dla przedsiębiorców, którzy odnoszą sukces to osoby w wieku Respondenci wskazali na koniecznośd ciągłości prac instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie rynku pracy a nie tylko przy okazji spektakularnych wydarzeo, typu przygotowanie strategii czy innego instrumentu programowego. 169

170 5.6. Podsumowanie rynku pracy w Berlinie, Brandenburgii i Województwie Lubuskim Porównanie informacji statystycznych oraz zawartych w opracowaniach dotyczących regionalnych rynków pracy regionu lubuskiego, Brandenburgii i Berlina prowadzi do wniosku, że pod wieloma względami rynki pracy lubuskiego i Brandenburgii są dośd podobne, chod jednocześnie charakteryzują je pewne cechy, które stanowią istotne różnice. Berlin, jako szczególna przestrzeo czyli obszar metropolitalny i jedno z najważniejszych miast sieci osadniczej Europy, wykazuje z kolei szereg odmiennych charakterystyk od otaczającego go obszaru landu Brandenburgii i oddalonego nieco regionu lubuskiego. Wszystkie analizowane obszary notują wzrost liczby pracujących. W przypadku landów niemieckich od 2005 roku następuje stabilny przyrost, natomiast województwo lubuskie zareagowało w pewien sposób na kryzys, z którym zmagają się paostwa europejskie od 2008 roku. Warto jednak zaznaczyd, że zgodnie z ostatnimi dostępnymi danymi statystycznymi, region lubuski notuje obecnie najwyższe tempo przyrostu liczby pracujących. To bardzo pozytywny symptom, który może oznaczad, że mimo pewnych problemów, które niesie ze sobą kryzys (większa ostrożnośd w podejmowaniu nowych inwestycji, wstrzymanie decyzji o zatrudnianiu nowych pracowników, problemy z płynnością finansową), region lubuski cechuje stabilnośd i odpornośd na wahania koniunkturalne w gospodarce. Wykres 53: Dynamika zmian liczby pracujących w województwie lubuskim, Brandenburgii i Berlinie w latach (2005=100%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 170

171 Wykres 54: Dynamika zmian liczby pracujących w województwie lubuskim, Brandenburgii i Berlinie w 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Istotne różnice pomiędzy omawianymi regionami dotyczą struktury pracujących wg głównych sektorów gospodarczych. Z powyższego wykresu wynika, że Berlin jest typowym przykładem regionu ery postindustrialnej, co wyraża się dominującym udziałem w sektorze usług. Również w Brandenburgii odsetek pracujących w usługach osiągnął niemal 75% ogółu. Jednocześnie zatrudnienie w rolnictwie w obu landach jest bardzo niewielkie, co jest zrozumiałe w kontekście zurbanizowanego obszaru metropolitalnego Berlina (zaledwie 0,3%), natomiast w Brandenburgii stanowi tylko 3,5% i jest to związane z charakterem gospodarstw rolnych (wielkopowierzchniowy areał i rolnictwo o wysokim stopniu mechanizacji). Dlatego też w sezonie letnim występuje tu znaczne zapotrzebowanie na pracowników potrzebnych w okresie zbioru plonów. Należy również zwrócid uwagę na fakt dośd dużego udziału działalności związanej z produkcją przemysłową w Lubuskim i Brandenburgii. W przypadku województwa lubuskiego nie dośd, że co trzecia osoba pracuje w sektorze przemysłowym, to jeszcze udział pracujących w sektorze przemysłowym nadal rośnie. Należy to wiązad z rozwijającą się w regionie branżą budowlaną. W Brandenburgii, podobnie jak w innych landach wschodnioniemieckich, następuje wyraźne ożywienie gospodarcze, w porównaniu ze średnimi wskaźnikami dla Niemiec, które wyraża się między innymi wzrostem znaczenia działalności produkcyjnej. 171

172 Wart podkreślenia jest fakt dużej stabilności na rynkach pracy Brandenburgii i Berlina, wyrażający się w pełni ustabilizowaną strukturą sektorową gospodarki, w przeciwieostwie do regionu lubuskiego, gdzie mają miejsce liczne fluktuacje i przepływy międzybranżowe. W kontekście ewentualnych szans na rynkach pracy omawianych landów niemieckich należy podkreślid, że w wielkim mieście, jakim jest Berlin, cechującym się natężeniem usług wyższego rzędu, popyt na pracę może dotyczyd dośd selektywnych grup społecznych i zawodowych, posiadających dobre wykształcenie i wysokie kwalifikacje. Z kolei w Brandenburgii, gdzie zaznacza się ożywienie w sektorach przemysłowym i usługowym, może zwiększad się zapotrzebowanie na osoby mające kwalifikacje zawodowe na poziomie zasadniczym zawodowym i średnim technicznym, które będą mogły podjąd zatrudnienie. Nieznaczny dystans fizyczny i atrakcyjny pod względem ekonomicznym rynek mieszkaniowy mogą byd zachętą dla mieszkaoców regionu lubuskiego do podjęcia decyzji o wyjeździe i podjęciu pracy za granicą. Porównanie struktury przeciętnego zatrudnienia według rodzajów działalności społecznogospodarczej miało na celu wskazanie tych branż, które w poszczególnych regionach cechują się największą dynamiką wzrostu lub największym spadkiem. Wynika z niego, że w Berlinie najlepiej rozwijają się branże wymagające wysokich kwalifikacji i wyższego wykształcenia, co jest typowe dla wielkich współczesnych miast. Z kolei w Brandenburgii największe zmiany dotyczą branż z zakresu usług nierynkowych (edukacja, administracja) oraz sektor finansowo-ubezpieczeniowy W województwie lubuskim najwyższy przyrost zatrudnienia dotyczy działalności w zakresie usług administrowania, budownictwa i działalności naukowej. Regres z kolei przeżywają tu branże związane z działalnością finansową i ubezpieczeniową oraz informacją i komunikacją, co jest pewnym sygnałem stagnowania gospodarki w rozwoju zakresie nowoczesnych usług rynkowych, a także opieka zdrowotna i pomoc społeczna, co może byd rezultatem ograniczania kosztów funkcjonowania, poprzez m.in. redukcję zatrudnienia. W Brandenburgii problemem jest regres zatrudnienia w branżach związanych z działalnością naukową, informacją i komunikacją oraz działalnością związaną z rynkiem nieruchomości, co może byd sygnałem stagnacji w rozwoju usług wyższego rzędu, cechujących konkurencyjne regiony. W Berlinie zaznacza się z kolei redukcja zatrudnienia w branżach typowo przemysłowych i produkcyjnych, co po raz kolejny świadczy o tym, że jest nowoczesnym miastem postindustrialnym, z rozwiniętym sektorem nowoczesnych usług rynkowych oraz usług nierynkowych wyższego rzędu. 172

173 Tabela 48: Sektory o największym wzroście i spadku przeciętnego zatrudnienia w województwie lubuskim, Brandenburgii i Berlinie w latach rejon województwo lubuskie Sektory Zmiana Sektory o największym wzroście zatrudnienia działalnośd w zakresie usług administrowania i działalnośd 114,44% wspierająca budownictwo 36,79% działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna 16,97% Brandenburgia edukacja 25,10% finanse i ubezpieczenia 19,30% usługi w zakresie administrowania 14,50% Berlin województwo lubuskie Brandenburgia działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna 22,10% finanse i ubezpieczenia 19,50% działalnośd związana z usługami administrowania 15,30% Sektory o największym spadku zatrudnienia działalnośd finansowa i ubezpieczeniowa -9,04% informacja i komunikacja -7,73% opieka zdrowotna i pomoc społeczna -5,52% działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna -9,30% informacja i komunikacja -5,30% działalnośd związana z rynkiem nieruchomości -1,30% Rolnictwo oraz górnictwo i wydobycie -10,10% Berlin informacja i komunikacja -7,40% działalnośd przemysłowo-produkcyjna -5,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Pod względem wskaźnika zatrudnienia regiony lubuski i Brandenburgii cechują się podobnym poziomem zatrudnienia, natomiast nieco większy udział zatrudnionych pośród osób powyżej 15 roku życia notuje Berlin. Podobnie sytuacja się rysuje pod względem przebiegu współczynnika aktywności zawodowej. To z kolei wymaga nałożenia odpowiednio wysokich podatków, których ciężar spoczywa na aktywnych zawodowo. Wyraźnie lepiej wypada Berlin, w którym udział aktywnych zawodowo osiąga poziom 2/3 ogółu osób w wieku produkcyjnym. Natomiast niski poziom współczynnika w Lubuskim i Brandenburgii, poniżej 50%, stwarza problem konieczności wsparcia ze strony instytucji publicznych, polegającym na finansowaniu osób nieaktywnych zawodowo, by zagwarantowad równomierne rozłożenie ciężarów fiskalnych. To z kolei może wpłynąd na ograniczenie dynamiki rozwoju regionów. 173

174 Wykres 55: Wskaźnik zatrudnienia dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Wykres 56: Wskaźnik zatrudnienia dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 174

175 Wykres 57: Współczynnik aktywności zawodowej dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Wykres 58: Współczynnik aktywności zawodowej dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Bezrobocie we wszystkich porównywanych regionach przekracza 10%, chod należy zwrócid uwagę na malejący trend tego zjawiska. Największą dynamikę spadku notuje województwo 175

176 lubuskie, chod w roku 2008 nastąpił wzrost udziału bezrobotnych, na który z pewnością wpływ wywarł kryzys gospodarczy i związane z nim ograniczenia w inwestycjach oraz zatrudnieniu. Wykres 59: Stopa bezrobocia dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Wykres 60: Stopa bezrobocia dla województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina w 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg 176

177 Duże różnice między badanymi regionami dotyczą natomiast udziału cudzoziemców w ogólnej liczbie osób bezrobotnych, który jest bezpośrednią funkcją udziału obcokrajowców w strukturze ludności tych obszarów. Niezależnie od tego, zauważalny jest wzrost udziału cudzoziemców w grupie osób bezrobotnych. Świadczy to o pogarszaniu się ich sytuacji na rynku pracy, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę, że w badanym okresie ogólna liczba obcokrajowców, przynajmniej po stronie niemieckiej, nieznacznie spada. Znaczna częśd cudzoziemców, z braku odpowiednich kwalifikacji, podejmuje pracę niepewną, dorywczą i niskopłatną. Zatem w sytuacji, kiedy pracodawca ma problemy z funkcjonowaniem na rynku, decyduje się na rozwiązanie umowy z takimi pracownikami. Tabela 49: Udział cudzoziemców w ogólnej liczbie bezrobotnych w województwie lubuskim, Brandenburgii i Berlinie region województwo lubuskie 0,04% 0,04% 0,07% 0,08% 0,09% 0,13% Brandenburgia 2,27% 2,37% 2,63% 2,85% 2,81% 2,78% Berlin 18,65% 19,74% 20,29% 20,06% 20,35% 20,88% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz z Amt für Statistik Berlin-Brandenburg Analiza rynku pracy pod kątem popytu na pracę, podaży pracy oraz problemu bezrobocia prowadzi do wniosku, że omawiane regiony podlegają przemianom, które w większości można uznad za pozytywne i optymistyczne w kontekście dalszego rozwoju, a także w przypadku landów niemieckich szans zaistnienia na nim polskich obywateli. Przebieg i tendencje procesów kształtujących regionalne rynki pracy, takich jak: rosnąca liczba pracujących i aktywnych zawodowo, spadający poziom bezrobocia czy dobra kondycja gospodarcza regionów, można określid jako stymulujące i wpływające na poprawę sytuacji na rynku pracy. Do negatywnych aspektów owych przemian należy rosnący odsetek osób starszych wśród osób bezrobotnych oraz znaczący udział populacji biernej zawodowo, który z czasem może wymagad coraz większych nakładów paostwowych na realizację świadczeo społecznych i pomocy społecznej. Poprawiająca się kondycja gospodarcza Brandenburgii oraz Berlina (z jego rolą ośrodka stołecznego i metropolitalnego), przewaga pozytywnych procesów kształtujących rynek pracy, atrakcyjna ekonomicznie oferta na rynku mieszkaniowym oraz deklarowane przez władze lokalne i regionalne otwarcie na migrantów z Polski sprawiają, że może nastąpid rzeczywiste otwarcie regionów i napływ Polaków, którzy z pewnością wpłyną na poprawę sytuacji demograficznej (napływ młodych rodzin i osób mobilnych, poszukujących pracy) i przyczynią się do dalszego rozwoju, szczególnie landu Brandenburgii. Trzeba się wówczas jednak liczyd z problemami demograficznymi, które dotknęłyby region lubuski, prowadząc do pogłębienia ujemnego salda migracji, a z czasem również do ubytku naturalnego. 177

178 6. Porównanie wybranych założeń i instrumentów polityki gospodarczej 6.1. Analiza systemu edukacji w świetle zmian demograficznych i społecznych regionu Przemiany społeczne i gospodarcze ostatnich lat niosą ze sobą wiele wyzwao, w tym dotyczących systemu kształcenia. Rządy zarówno Polski, jak i Niemiec, podejmują ostatnio działania, mające na celu dopasowanie systemu kształcenia na wszystkich poziomach, począwszy od przedszkolnego do wyższego i ustawicznego, co ma skutkowad lepszym przygotowaniem młodych ludzi do wyzwao i możliwości rynku pracy przyszłości. System edukacji w obu krajach staje się coraz to bardziej elastyczny, z większym naciskiem na naukę języków obcych oraz (szczególnie w Niemczech) na możliwości indywidualnego dopasowania programu do możliwości i zdolności uczniów. Województwo Lubuskie Analiza systemu edukacji koncentruje się na szczeblu średnim oraz wyższym. Związane jest to z podejściem badawczym, traktującym edukację jako instrument polityki gospodarczej, w szczególności w kontekście rynku pracy. Dlatego też analizowana była jedynie oferta i statystyki uczelni wyższych oraz szkolnictwa zawodowego. Poniższa tabela wskazuje na potencjał województwa prezentujący liczbę szkół, uczniów i studentów oraz absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w województwie lubuskim. W zestawieniu uwzględniono szkolnictwo dla osób dorosłych. Nie uwzględniono typów szkół ponadgimnazjalnych, bez wyraźnych profili zawodowych, np. liceów ogólnokształcących. Tabela 50: Edukacja ponadgimnazjalna w województwie lubuskim według szczebli kształcenia w roku szkolnym 2010/11 Typ szkoły Szkoły Uczniowie i studenci Absolwenci Zasadnicze zawodowe Licea profilowane Technika Policealne Wyższe Dla dorosłych zasadnicze zawodowe technika licea profilowane Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 178

179 Łącznie region dysponuje 242 tego typu jednostkami, w tym 19 dla osób dorosłych. Kształci się w nich łącznie ponad 56 tys. osób. Z punktu widzenia regionalnego rynku pracy, istotna jest liczba absolwentów co rok opuszczających placówki. W przypadku województwa lubuskiego jest to ponad 15 tysięcy osób, w tym niecałe 200 dotyczy osób dorosłych kształcących się w szkołach średniego szczebla. Region dysponuje ośmioma uczelniami wyższymi, w których kształci się obecnie ponad 24 tysiące studentów. W 2010 roku mury uczelni opuściło niespełna 6900 absolwentów. Należy pamiętad, że częśd mieszkaoców województwa kształci się również poza granicami regionu, i dotyczy to głównie studentów szkół wyższych. Znakomita większośd jednostek zlokalizowana jest w miastach regionu, w tym większośd w największych ośrodkach edukacyjnych Zielonej Górze i w Gorzowie Wlkp. Aby w sposób przekrojowy zaprezentowad ofertę edukacyjną szkolnictwa zawodowego, posłużono się statystykami GUS, prezentującymi liczbę uczniów szkół zawodowych i liceów profilowanych (bez szkół dla dorosłych) według grup kierunków kształcenia. Z kolejnej tabeli wynika, że największą grupą kierunków są profile usług dla ludności (27,1%), inżynieryjno-techniczne (16,8%), ekonomiczne i administracyjne (14,4%), architektury i budownictwa (11,5%), społeczne (11,2%), architektury i budownictwa (10,2%) oraz informatyczne (10,2%). Wśród 581 uczniów liceów profilowanych kształcących się w roku szkolnym 2010/2011 w Województwie Lubuskim, większośd kształciła się na kierunkach: ekonomicznoadministracyjnym (44,9%) i społecznym (37,7%). 179

180 Tabela 51: Uczniowie szkół zawodowych i liceów profilowanych (bez szkół dla dorosłych) według grup kierunków kształcenia w roku szkolnym GRUPY KIERUNKÓW KSZTAŁCENIA zasadnicze szkoły zawodowe ogółem w tym kobiety ogółem Szkoły ponadgimnazjalne licea profilowane technika technika uzupełniające Razem w tym kobiety ogółem w tym kobiety ogółem Szkoły dla młodzieży (łącznie ze specjalnymi) w tym kobiety w tym kobiety Struktura OGÓŁEM ,0% Artystyczne ,1% Społeczne ,0% Ekonomiczne i administracyjne ,6% Fizyczne ,5% Informatyczne ,1% Inżynieryjno-techniczne ,8% Produkcji i przetwórstwa ,8% Architektury i budownictwa ,5% Rolnicze, leśne i rybactwa ,7% Weterynaryjne ,6% Opieki społecznej ,9% Usług dla ludności ,6% Usług transportowych ,4% Ochrony środowiska ,3% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 180

181 Do najbardziej popularnych zawodów w systemie edukacji zawodowej szczebla średniego w województwie lubuskim należały zawody kategorii: robotnicy budowlani i urządzeo, mechanicy maszyn i urządzeo oraz robotnicy budowlani (np. murarz). Tabela 52: Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych według wybranych grup zawodów w roku szkolnym 2010/11 Zawody ogółem w tym kobiety Struktura ogółem w tym kobiety OGÓŁEM ,00% w tym (wybrane): Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy ,57% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy ,90% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy ,82% Górnicy i robotnicy budowlani ,55% murarz ,88% budowlane i pokrewni ,59% 64 - malarz-tapeciarz ,38% 28 - lakiernik 82-1,21% 34 - kowale, ślusarze i pokrewni ,04% ślusarz ,36% mechanicy maszyn i urządzeo ,90% mechanik-monter maszyn i urządzeo 298-4,42% 60 - mechanik pojazdów samochodowych ,92% elektrycy ,48% monterzy elektronicy i pokrewni 89-1,32% 19 - Pozostali robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy ,25% robotnicy w przetwórstwie spożywczym ,65% cukiernik ,99% piekarz ,36% stolarz 191-2,83% 63 - produkcja odzieży i pokrewni ,77% Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeo 4-0,06% - - Pracownicy przy pracach prostych ,47% 9 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Do najbardziej popularnych grup zawodowych w technikach w województwie lubuskim należały zawody kategorii: technik informatyk, technik ekonomista, technik logistyk, technik budownictwa, technik mechanik. Widoczny jest relatywnie duży udział potencjalnych pracowników transportu i logistyki co jest korzystne w obliczu możliwego wzrostu branży. Specyfika lokalna ma również swoje odzwierciedlenie w dużej grupie uczniów nauk biologicznych i rolniczych. 181

182 Tabela 53: Uczniowie i absolwenci techników według grup zawodów w roku szkolnym 2010/11 GRUPY ZAWODÓW Uczniowie Absolwenci ZAWODY ogółem w tym kobiety Struktura ogółem w tym kobiety OGÓŁEM ,00% w tym (wybrane): Technicy i inny średni personel ,61% technik budownictwa ,70% technik elektronik ,55% technik elektryk ,76% technik geodeta ,19% technik mechanik ,13% technik ochrony środowiska ,49% technik technologii drewna ,18% 8 - technik urządzeo sanitarnych 20-0,12% - - technik drogownictwa ,46% 34 2 technik mechatronik ,77% technik cyfrowych procesów graficznych ,13% - - technik pojazdów samochodowych ,36% 20 - technik informatyk ,42% technik teleinformatyk ,13% 29 5 technicy ochrony zdrowia ,66% technicy nauk biologicznych i rolniczych ,88% technik leśnik ,13% technik ogrodnik ,61% technik rolnik ,87% technik architektury krajobrazu ,61% technik technologii żywności ,69% Pracownicy pozostałych specjalności ,23% technik agrobiznesu ,06% technik ekonomista ,47% technik handlowiec ,49% technik hotelarstwa ,29% technik obsługi turystycznej ,79% technik organizacji reklamy ,18% - - technik spedytor ,23% - - technik logistyk ,69% Pracownicy biurowi ,07% 10 8 Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy ,32% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 182

183 Widoczny jest również istotny udział w strukturze przedstawicieli nowoczesnych technologii (mechatronika, informatyka, teleinformatyka). Na rynku pracy coraz większego znaczenia nabiera znajomośd języka obcego, szczególnie w aspekcie integracji transgranicznej. W Województwie Lubuskim 67,4% uczniów uczy się języka angielskiego podczas gdy niemieckiego 59,9% a innych języków zaledwie 4,2%. W zasadniczych szkołach zawodowych aż 69,0% uczniów kształci się języka niemieckiego, podczas gdy językiem obowiązkowym językiem angielskim objętych zaledwie 16,6% uczniów. Wynika z tego, że priorytetem w nauczaniu języków uczniów szkół zawodowych jest mobilnośd zawodowa w kontekście niemieckiego rynku pracy lub firm z kapitałem niemieckim, zlokalizowanych w Województwie Lubuskim. Wprowadzenie większej powszechnośd nauki języków obcych (zarówno obowiązkowych, jak i fakultatywnych) może stopniowo ograniczad istotnośd braku umiejętności posługiwania się językiem obcym jako bariery w integracji rynków pracy Województwa Lubuskiego, Berlina i Brandenburgii. Istotne w tym procesie będzie również zapewnienie właściwej jakości edukacji w tym zakresie. Tabela 54: Nauczenie języków obcych jako przedmiotu obowiązkowego w wybranych typach szkół Województwa Lubuskiego w roku szkolnych 2010/2011 Uczący się języka obcego Wyszczególnienie angielskiego niemieckiego Inne angielskiego niemieckiego Inne w liczbach bezwzględnych w % ogółu uczniów Województwo Lubuskie Zasadnicze szkoły zawodowe ,4 % 59,9% 4,2% ,6% 69,0% 6,6% Licea profilowane ,1% 91,7% 13,2% Technika ,8% 92,2% 9,2% Szkoły policealne 21-2,1% - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W roku akademickim 2010/2011 w województwie lubuskim studiowało studentów. W systemie stacjonarnym studiowało (56,2%) a w systemie niestacjonarnym (43,8%) studentów. 66,9%, studentów kształciło się na uniwersytecie, na wyższych szkołach ekonomicznych studiowało 3,0%, natomiast na wyższych szkołach zawodowych kształciło się 30,1% studentów. Największą uczelnią regionu jest Uniwersytet Zielonogórski, który został utworzony z połączenia Politechniki Zielonogórskiej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. T. Kotarbioskiego. Na 9 wydziałach (Artystyczny, Ekonomia i Zarządzanie, Elektrotechniki Informatyki i Telekomunikacji, Fizyki i Astronomii, Humanistyczny, Inżynierii Lądowej 183

184 i Środowiska, Matematyki Informatyki i Ekonometrii, Mechaniczny, Nauk Pedagogicznych i Społecznych), 35 kierunkach w roku akademickim 2010/2011 kształciło się studentów. Wydaje się, że szczególnie istotne dla gospodarki regionu znaczenie mają kierunki budowlane, mechaniczne i informatyczne. Drugą pod względem liczby studentów uczelnią w regionie jest Paostwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wlkp. utworzona 1998 r. Uczelnia ta w 3 instytutach: Zarządzania, Administracji i Humanistycznym, na 6 kierunkach kształciła studentów. Trzecią co do wielkości uczelnią jest Paostwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie. W 4 instytutach: Prawa i Administracji, Turystyki i Rekreacji, Zarządzania i Inżynierii Rolnej i Politechnicznym, w roku akademickim kształciło się studentów. Tabela 55: Studenci szkół wyższych Województwa Lubuskiego według szkół w roku akademickim 2010/2011 W tym studia WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem stacjonarne niestacjonarne Ogółem OGÓŁEM WYŻSZE SZKOŁY PUBLICZNE Uniwersytet Zielonogórski Paostwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wlkp Paostwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie WYŻSZE SZKOŁY NIEPUBLICZNE Wyższa Szkoła Biznesu w Gorzowie Wlkp Lubuska Wyższa Szkoła Zdrowia Publicznego w Zielonej Górze Zachodnia Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych im. Jana Pawła II w Zielonej Górze Wyższa Szkoła Zawodowa w Kostrzynie nad Odrą Łużycka Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Jana Benedykta Solfy w Żarach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Biorąc pod uwagę wcześniejsze analizy, a w szczególności: badanie kluczowych gałęzi gospodarki województwa, analizę rynku pracy (w tym zestawienia zawodów deficytowych) oraz opinie przedstawicieli instytucji rynku pracy, do kierunków nauczania, które mogą wzmocnid potencjał województwa w kolejnych latach można wskazad: Inżynieryjno-techniczne, w tym budowlane, Opieki społecznej, 184

185 IT (informatyka, teleinformatyka) Usług transportowych (logistyka), Produkcji i przetwórstwa. Dla powyższych kierunków istotna jest edukacja koocząca się uzyskaniem zawodu (w tym z uprawnieniami zawodowymi) oraz specjalnościami: spawacz, kierownik działu produkcji, operatorzy maszyn i urządzeo (różne branże), spedytor, kierowca, pracownicy sektora medycznego (technicy medyczni, lekarze, niższy personel medyczny, laboranci, pielęgniarki), cieśla, projektant wzornictwa przemysłowego, operator koparki, elektryk, nauczyciel języka niemieckiego, nauczyciel języka angielskiego, inżynier produkcji. Należy wskazad również na podkreślaną już znajomośd języków obcych, wzmacniającą silnie pozycję absolwentów wkraczających na rynek pracy. Dużym wyzwaniem może byd dla lubuskich uczelni urzeczywistnienie się projektu budowy kopalni węgla brunatnego i elektrowni, co okresowo może zwiększyd popyt na absolwentów i pracowników kierunków budowlanych, a docelowo, w fazie eksploatacji na górników, operatorów maszyn i urządzeo, energetyków i zawody zaplecza tej ogromnej inwestycji. Zbyt niski stopieo reakcji systemu edukacji na te możliwości z pewnością zostanie wykorzystany przez konkurencyjne uczelnie spoza regionu. Berlin i Brandenburgia System kształcenia ponadpodstawowo w Niemczech, w wraz z reformą z 2006 roku rozpoczyna się już od szóstego roku nauki, kiedy następuje rozmowa rodziców z wychowawcą. Może w niej 185

186 również uczestniczyd dziecko, a także jego nauczyciele. Celem jest wybranie dalszej ścieżki kształcenia dla dziecka na podstawie jego wyników w nauce, jak również uzdolnieo i zainteresowao. W roku 2005/06 wprowadzono szkołę średnią (Oberschule) zastępując dotychczasowe zespoły szkół ponadpodstawowych nie posiadające wyższych klas szkoły średniej (rok nauczania Gesamtschule) oraz szkoły realne (Realschule). W szkole tego typu w nauka trwa 3 lata (klasy 7-10). Uczeo otrzymuje podstawowe oraz rozszerzone wykształcenie ogólne. Szkoły średnie umożliwiają dwa tryby nauczania: naukę przedmiotów technicznych bądź zawodowych. Przekłada się to na dyplom ukooczenia szkoły Fachoberschulreife (FOR) lub erweitete Berufsbildungsreife (EBR). Przy bardzo dobrych wynikach w nauce istnieje możliwośd przedłużenia nauki na poziomie średnim w wyższych klasach szkoły średniej. Tak więc w zależności od osiągniętych wyników w dotychczasowym toku nauczania poza dalszym kształceniem zawodowym oraz możliwością kształcenia w technikum otwiera się możliwośd podjęcia nauki w wyższych klasach zespołu szkół ponadpodstawowych bądź gimnazjów a także w gimnazjach zawodowych. Kolejnym typem szkół na poziomie kształcenia ponadpodstawowego są zespoły szkół ponadpodstawowych. Szkoły te umożliwiają uzyskanie matury. Poza przedmiotami nauczanymi na jednym poziomie niektóre z nich nauczane są na dwóch - podstawowym i rozszerzonym. Ostatnim typem szkół ponadpodstawowych są gimnazja. W nich uczeo otrzymuje ogólne wykształcenie umożliwiające zdanie matury i podjęcie nauki na studiach wyższych. Nauka w gimnazjum dzieli się na fazę wstępną oraz przygotowawczą. Do kooca 10 roku nauki uczeo może otrzymad dyplom ukooczenia szkoły realnej/ technikum bądź rozszerzone ukooczenie szkoły głównej/ szkoły zawodowej. W gimnazjach czas nauki do napisania matury został skrócony z 13 do 12 lat, jednakże liczba godzin nauki w tygodniu zwiększyła się. W zespołach szkół ponadpodstawowych oraz gimnazjach zawodowych matura nadal może zostad uzyskana po 13 roku nauki. Szkolnictwo średnie drugiego stopnia jest zasadniczym szczeblem kształcenia zawodowego w Niemczech. Okres nauki w szkołach średnich wyższych to zwykle 3 lata, czasem 2. Niektóre z nich przygotowują wyłącznie do wykonywania danego zawodu, inne umożliwiają kontynuację nauki na studiach wyższych. 1/3 czasu nauki poświęca się na przedmioty ogólnokształcące, a 2/3 na przedmioty czysto zawodowe. Młodzież ma do wyboru trzy typy szkół: BERUFSCHULE - szkoła zawodowa, kształcąca w systemie dualnym kształcenie teoretyczne odbywa się na terenie szkoły, natomiast kształcenie praktyczne na terenie zakładu, gdzie uczeo odbywa praktykę. Ten typ szkoły jest najbardziej popularny wśród absolwentów szkół średnich niższych (66%), BERUFFACHSCHULE - szkoła zawodowa fachowa w pełnym wymiarze czasowym szkolenie praktyczne, tak jak teoretyczne odbywa się wyłącznie na terenie szkoły. 186

187 Zajmuje drugie miejsce jeśli chodzi o zainteresowanie nią absolwentów szkół średnich niższych (27%), FACHOBERSCHULE - techniczna szkoła zawodowa, przyjmująca kandydatów po realschule, po której ukooczeniu istnieje możliwośd podjęcia studiów wyższych. Zwykle w ramach szkolenia praktycznego współpracują z wyspecjalizowanymi i znakomicie wyposażonymi zewnętrznymi instytucjami szkoleniowymi. Uczy się w nich najmniej absolwentów szkół średnich niższych (7%). Tabela 56: Uczniowie biorący udział w zajęciach z języka obcego w roku szkolnym 2010/2011 w Brandenburgii Rok nauki Angielski Francuski Rosyjski Łacina inne języki liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % ,3 77 0,4 73 0,4 5 0, ,7 32 0,2 70 0,4 9 0, ,9 83 0,4 59 0, , ,9 83 0,4 85 0, , , , ,7 26 0,1 94 0, , ,8 89 0,4 96 0,5 31 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Brandenburg Nauka języków obcych na terenie Niemiec, w tym w Berlinie i Brandenburgii jest powszechna, z wyraźnie dominująca nauką języka angielskiego, która od trzeciej klasy jest obowiązkowa. Drugim najczęściej wybieranym w klasie siódmej językiem obcym jest francuski, którego uczy się niespełna 50% uczniów w Brandenburgii, oraz rosyjski, z udziałem prawie 25%. Na uwagę zasługuje także relatywnie wysoki (ponad 16% w 13. roku nauki) udział uczniów poznających podstawy łaciny, co jest spuścizną klasycznej edukacji, wciąż obecnej w szkołach Niemiec. 187

188 Tabela 57: Uczący się zawodów wg branż w szkołach średnich Berlina w latach Razem kobiety Przemysł i handel kobiety Rzemiosło kobiety Rolnictwo kobiety Usługi publiczne kobiety Wolne zawody kobiety Gospodarstwo domowe kobiety Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Berlin Poprzednia tabela przedstawia strukturę uczniów w Berlinie w podziale na wybrane grupy zawodowe. Zauważalna jest wyraźna stratyfikacja genderowa: w szkołach kształcących wolne zawody, usługi publiczne i gospodarstwo domowe występuje bardzo wyraźna dominacja kobiet. Przy relatywnie niewielkim, 10% spadku liczby uczniów w szkołach zawodowych w latach zauważalne są także niewielkie zmiany strukturalne preferencji zawodowych. Zauważalny jest spadek liczby uczniów kształcących się w branży rzemiosła (o 2%) i 3% wzrost w przemyśle i handlu, który najprawdopodobniej dotyczy głównie handlu. Sytuacja w szkolnictwie zawodowym w Brandenburgii cechuje się przede wszystkim bardzo wyraźnym spadkiem liczby uczniów, który w latach wyniósł ponad 20%. Natomiast pozostałe zmiany strukturalne są bardzo zbliżone do zachodzących w tym czasie w Berlinie. Tabela 58: Uczący się zawodów wg branż w szkołach średnich Brandenburgii w latach Razem kobiety Przemysł i handel kobiety Rzemiosło kobiety Rolnictwo

189 kobiety Usługi publiczne kobiety Wolne zawody kobiety Gospodarstwo domowe kobiety Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Brandenburg Stołeczny region Berlin-Brandenburgia, z uwagi na pełnione funkcje, potencjał demograficzny i gospodarczy, jest jednym z najważniejszych w Niemczech i Europie centrów edukacyjnych, zarówno na poziomie średnim, jak i wyższym. W regionie Berlina i Brandenburgii studiuje ok studentów. Do najważniejszych szkół wyższych Berlina i Brandenburgii należy: 7 Uniwersytetów o Brandenburski Uniwersytet Techniczny w Cottbus / o Uniwersytet Europejski Viadrina we Frankfurcie n. Odrą / o Wolny Uniwersytet Berlioski / o Uniwersytet Humboldta w Berlinie / o Uniwersytet Techniczny w Berlinie / o Uniwersytet Sztuk w Berlinie / o Uniwersytet Poczdamski / 6 prywatnych szkół wyższych, w tym ESMT European School of Management and Technology, Wyższa Katolicka Szkoła Społeczna w Berlinie, OTA Private University of Applied Sciences; Wyższa Szkoła Cyfrowej Produkcji Medialnej, Elstal 5 akademii sztuk i szkoły filmowe, w tym DFFB Niemiecka Akademia Filmu i Telewizji w Berlinie i Wyższa Szkoła Filmu i Telewizji w Poczdamie 14 wyższych szkół zawodowych Zarówno Berlin, jak Brandenburgia, nie mogą poszczycid się szczególnie starymi tradycjami szkolnictwa wyższego na terenie Niemiec. W porównaniu z innymi landami, w tym Saksonią, Turyngią, Meklemburgią, czy Badenią-Wirtembergią uczelnie Brandenburgii, a także Berlina, należą do relatywnie młodych. Największy uniwersytet Berlina został założony dopiero w 1810 r. jako Universität zu Berlin, przyjmując w 1828 roku nazwę Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma (Friedrich-Wilhelms-Universität), zaś od 1949 nosi on nazwę Humboldt-Universität zu Berlin. Uczelnią o najstarszej, chod przerwanej, tradycji w regionie jest Uniwersytet Viadrina (Odrzaoski) we Frankfurcie nad Odrą. Został założony przez Joachima I Nestora, Elektora 189

190 Brandenburskiego w 1506 roku, lecz w 1811 został przeniesiony do Wrocławia i ponownie ustanowiony w 1991 roku. Wszystkie trzy uniwersytety i pięd szkół wyższych w Brandenburgii zostały założone na początku lat dziewięddziesiątych, często bazując na istniejących wyższych szkołach zawodowych, jak Uniwersytet w Poczdamie, powstały przez przekształcenie Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Karola Liebknechta. Wyposażone według nowoczesnych standardów, cieszą się dośd dobrą reputacją, biorąc pod uwagę bardzo krótki czas funkcjonowania. Należy jednakże pamiętad o bardzo wyraźnej tendencji wyjazdowej studentów z Brandenburgii i Berlina do starych ośrodków akademickich zachodnich landów, w tym przede wszystkim do Heidelbergu, Freiburga Bryzgowijskiego, Tybingi, Marburga i Getyngi. Tabela 59: Studenci wyższych uczelni Berlina w podziale na typy w latach / / /2012 Uniwersytety kobiety obcokrajowcy Uczelnie artystyczne kobiety obcokrajowcy Wyższe szkoły zawodowe kobiety obcokrajowcy Wyższe szkoły administracji kobiety obcokrajowcy Razem kobiety obcokrajowcy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Berlin Liczba studentów wyższych uczelni Berlina i Brandenburgii wykazuje stałą tendencję wzrostu w ostatnich 3 latach, przy czym ta dynamika jest znacząco wyższa w Berlinie, gdzie łącznie studiuje obecnie 9% więcej studentów niż w 2009 roku. W Brandenburgii wzrost ten wyniósł zaledwie 4%, co może byd wynikiem mniejszej atrakcyjności i pozycji w rankingu uczelni Brandenburgii, przyciągających w większości lokalnych studentów, podczas gdy trzy największe uniwersytety Berlina: Humboldta, Wolny i Techniczny, wraz ze studencką i metropolitalną atmosferą miasta, przyciągają młodzież z zachodnich i południowych części Niemiec oraz z zagranicy. Najważniejszą i dominującą rolę w systemie szkolnictwa wyższego regionu pełnią uniwersytety, gdzie studiuje ok. 68% wszystkich studentów. Należy przy tym pamiętad, że do uniwersytetów zaliczono także Uniwersytet Techniczny w Berlinie. Kolejną grupę stanowią wyższe szkoły zawodowe, które wybrało ok. 31% studentów. Uczelnie artystyczne i administracji uzupełniają 190

191 spektrum możliwości studiowania, nie stanowiąc przy tym znaczącego potencjału edukacyjnego regionu. Tabela 60: Studenci wyższych uczelni Brandenburgii w podziale na typy w latach / / /2012 Uniwersytety kobiety obcokrajowcy Uczelnie artystyczne kobiety obcokrajowcy Wyższe szkoły zawodowe kobiety obcokrajowcy Wyższe szkoły administracji kobiety obcokrajowcy Razem kobiety obcokrajowcy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Jahrbuch Brandenburg Niemal cały potencjał uczelni wyższych Berlina i Brandenburgii tworzy nieformalnie, lecz praktycznie, jeden system, połączony sprawną siecią komunikacji kolejowej. Największe uczelnie Brandenburgii położone w Poczdamie i Frankfurcie nad Odrą związane są z Berlinem zarówno miejscem zamieszkania studentów, jak i często wykładowców. Często osoby, które nie dostały się na wymarzony kierunek na berlioskiej uczelni, podejmują go w Poczdamie lub Frankfurcie. Przyszły potencjalny popyt na edukację w regionie jest zależny od wielu czynników, uwarunkowanych zarówno przez lokalne warunki społeczne i gospodarcze, jak i przez bliższe i dalsze otoczenie oraz konkurencyjnośd innych ośrodków i regionów. Zapotrzebowanie na przyszłych pracowników wykwalifikowanych wedle określonych profilów jest niezwykle trudne, z uwagi na dużą zmiennośd i ograniczoną przewidywalnośd uwarunkowao, przede wszystkim gospodarczych. Jeden znaczący inwestor, chcący zatrudnid kilkuset pracowników w określonej branży i o specyficznych kwalifikacjach, może w ciągu kilku miesięcy diametralnie zmienid zapotrzebowanie na edukację w mieście czy regionie. Dodatkowo, zapotrzebowanie na edukację, z uwagi na mobilnośd ludzi, może byd generowane przez mieszkaoców innych regionów, tak jak i mieszkaocy danego regionu mogą realizowad swoje potrzeby edukacyjne w innych ośrodkach. Można jednak spróbowad określid podstawowe kierunki edukacji, które 191

192 z dużym prawdopodobieostwem, przy odpowiednim poziomie realizacji, będą spotykały się ze względnie dużym popytem na rynku pracy w perspektywie najbliższych kilku lat. Uwzględniając obecny i potencjalny popyt na rynku pracy województwa lubuskiego, Brandenburgii i Berlina, na poziomie zawodowego szkolnictwa średniego można spodziewad się znaczącego zapotrzebowania na kadry w następujących, chod często nie najlepiej płatnych, dziedzinach: Mechanika, maszynoznawstwo, produkcja maszyn i urządzeo, technika budowy pojazdów mechanicznych, budowy kolei, telematyka Budownictwo, w tym infrastruktury komunikacyjnej, ale także remonty i renowacje Wsparcie techniczne i operacyjne sektora medycznego, w tym technicy medyczni, niższy personel medyczny, laboranci Nowoczesne, ekologiczne rolnictwo, połączone z marketingiem i przedsiębiorczością Logistyka, transport i magazynowanie Call Centers Najprawdopodobniej, wraz z coraz to bardziej postępującym upowszechnieniem szkolnictwa wyższego, zapotrzebowanie na edukację na tym poziomie będzie się wiązało nie tylko z określonym profilem studiów, ale także z jakością studiowania czy kategoryzacją uczelni. Jak się wydaje w najbliższych latach można liczyd na popyt na absolwentów następujących kierunków/ dziedzin. Technologie informatyczne, komputeryzacja, obsługa sieci i serwerów Energetyka, a w szczególności pozyskiwanie energii ze źródeł odnawianych Life sciences, wraz z biomedycyną i biofizyką mikrotechnologie/ Enabling Technologies (technika laserowa, nanotechnologia, optyka) Opieka społeczna, a w szczególności opieka nad osobami starszymi Obsługa ruchu turystycznego, zarządzanie sportem, rekreacja Przedstawiony powyżej ogólny zakres tematyczny zapotrzebowania na edukację nie ogranicza się jedynie do rynku pracy województwa lubuskiego, ale uwzględnia także potencjalną mobilnośd mieszkaoców i możliwości znalezienia pracy w sąsiednich regionach, zarówno Polski, jak i Niemiec. 192

193 6.2. Instytucje otoczenia biznesu Województwo Lubuskie Instytucje otoczenia biznesu mają na ogół pośredni, ale bardzo istotny wpływ na warunki działalności gospodarczej. Ich znaczenie nabiera szczególnej wagi w momencie podejmowania decyzji o lokalizacji inwestycji. Na tym etapie najważniejszą rolę odgrywają instytucje otoczenia biznesu odpowiedzialne za kontakt i pozyskanie potencjalnych inwestorów. Zgodnie z jedną z definicji 47, instytucje otoczenia biznesu to instytucje non-profit, nie działające dla zysku lub przeznaczające zysk na cele statutowe zgodne z zapisami w statucie ( ), posiadające bazę materialną, techniczną, zasoby ludzkie i kompetencyjne do świadczenia usług na rzecz sektora MŚP. Do tej grupy zaliczane są m.in. agencje rozwoju regionalnego, ośrodki szkoleniowo-doradcze, fundusze, organizacje reprezentujące przedsiębiorców, instytucje proinnowacyjne działające na rzecz innowacyjności. Zgodnie z szerszą definicją za instytucje wsparcia biznesu można uznad również instytucje wspierające ogół przedsiębiorców, a więc nie tylko MŚP, również na zasadach komercyjnych. Do tej ostatniej grupy zaliczają się więc banki i inne instytucje wsparcia finansowego, doradcy prawni, podatkowi, fundusze leasingowe. Tym niemniej, na potrzeby niniejszego opracowania skoncentrowano się na instytucjach, których głównym celem działalności nie jest zysk. Województwo lubuskie wyróżnia się rozwiniętą siecią instytucji otoczenia biznesu, do których należą: Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Zielona Góra Żagaoska Agencja Rozwoju Lokalnego Sp. z o.o. Żagao Lubuski Park Przemysłowo -Technologiczny sp. z o.o. Zielona Góra Park Naukowo-Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego Zielona Góra Kostrzyosko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna S.A. Kostrzyn nad Odrą Organizacja Pracodawców Ziemi Lubuskiej Zielona Góra Wojewódzki Zakład Doskonalenia Zawodowego w Gorzowie Wlkp. Regionalne Centrum Technologii i Wiedzy Interior Sp. z o.o. w Nowej Soli - Park Technologii i Logistyki Przemysłu INTERIOR Nowa Sól Centrum Energetyki Odnawialnej przy PWSZ w Sulechowie 47 Wanda Budrecka, Instytucje otoczenia biznesu, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Wa-wa 2004, str

194 Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii UZ Zielona Góra Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości UZ Zielona Góra Inkubator Przedsiębiorczości - Lubuska Fundacja Zachodnie Centrum Gospodarcze w Gorzowie Wlkp. Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości w Gorzowie Wlkp. Inkubator w Żagaoskiej Agencji Rozwoju Lokalnego Żagao Zachodnia Izba Przemysłowo-Handlowa Gorzów Wlkp. Lubuska Izba Budownictwa Zielona Góra Stowarzyszenie Wspierania Małej Przedsiębiorczości Dobiegniew Lubuski Fundusz Poręczeo Kredytowych Zielona Góra Lubuski Fundusz Pożyczkowy Zielona Góra Lubuskie Centrum Obsługi Inwestora Zielona Góra Lubuski Klaster Metalowy Gorzów Wlkp. Lubuski Szlak Wina i Miodu Zielona Góra Fundacja Przedsiębiorczośd Żary Lubuski Klaster Szkoleniowo-Doradczy na rzecz Produktu Regionalnego Kostrzyn nad Odrą Z pewnością duża oferta dotyczy inkubatorów przedsiębiorczości. Działania te dotyczą zarówno oferty parków technologicznych, jak i niezależnych jednostek funkcjonujących na największych uczelniach województwa. Założeniem inkubatorów jest oferowanie bardzo atrakcyjnych warunków lokalowych oraz działania wspierające nowych przedsiębiorców w fazie powstania i pierwszych miesięcy, maksymalnie kilku lat działalności. Wsparcie może dotyczyd doradztwa biznesowego, prawnego (w tym własności intelektualnej), pozyskania finansowania. Często firmy startujące w ramach inkubatora, kontynuują swoją działalnośd w ramach parku technologicznego. Realizacja działalności wymienionych instytucji otoczenia biznesu wpływa na realizację jednego z celów rozwojowych Strategii Rozwoju województwa dotyczących wspierania i rozwoju przedsiębiorczości. Jednym z czynników, które to umożliwiają jest według diagnozy zawartej w Strategii, usprawnienie narzędzi transferu innowacji i technologii, co ma skutkowad wzrostem konkurencyjności przedsiębiorstw w województwie. Istotnym dopełnieniem listy są klastry integrujące producentów, dostawców i instytucje wspierające dane branże. Szczególnie istotne dla gospodarki są klastry, których powstanie jest 194

195 inicjatywą oddolną, gdyż ich działalnośd ma szanse na długoletnie funkcjonowanie. Przykładem jest tu Lubuski Klaster Metalowy. Nie do przecenienia, szczególnie dla nowo powstałych firm jest działalnośd funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, do których zalicza się nagradzany za aktywnośd i skutecznośd działania Lubuski Fundusz Poręczeo Kredytowych. Berlin i Brandenburgia Bliskośd centrów decyzyjnych, wykwalifikowana siła robocza, elastyczny czas pracy, wysoka produktywnośd, największa liczba placówek naukowych i badawczych w Niemczech, nowoczesna infrastruktura, innowacyjni poddostawcy, nieruchomości w atrakcyjnych cenach w każdej lokalizacji, najlepsze warunki wspierania przedsiębiorczości w Europie, doskonała jakośd życia - tymi czynnikami region stołeczny Berlin- Brandenburgia stara się przyciągad inwestorów. Berlin-Brandenburgia oferuje pod względem środków wspierających przedsiębiorczośd jedne z najlepszych warunków w Europie. System otoczenia biznesu bazuje instytucjach tak publicznych, jak i prywatnych. Do najważniejszych instytucji działających na terenie Berlina i Brandenburgii można zaliczyd: Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie (Federalne Ministerstwo Gospodarki i Technologii) ZukunftsAgentur Brandenburg (Agencja Rozwoju Brandenburgii) Berlin Partner GmbH Agentur für Arbeit (Agencja Pracy) Landesagentur für Struktur und Arbeit Brandenburg (LASA) (Krajowa Agencja Przekształceo Strukturalnych i Pracy Brandenburgia) Industrie- und Handelskammern Berlin - Brandenburg (IHK) (Zrzeszenie Izb Przemysłowo-Handlowych Brandenburgii i Berlina), w tym: o Industrie und Handelskammer Potsdam (Izba Przemysłowo-Handlowa w Poczdamie) o Industrie- und Handelskammer Frankfurt (Oder) Izba Przemysłowo-Handlowa we Frankfurcie n. Odra o Industrie und Handelskammer Cottbus (Izba Przemysłowo-Handlowa w Cottbus) 195

196 Allgemeiner Verband der Wirtschaft für Berlin und Brandenburg e.v., Cottbus/Frankfurt (Oder) Powszechny Związek Gospodarczy Berlina i Brandenburgii, Cottbus/Frankfurt nad Odrą Bundesverband mittelständische Wirtschaft- Unternehmerverband Deutschland e. V. (BVMW) (Federalne Stowarzyszenie Przedsiębiorców Niemieckich- Przedsiębiorstwa Średniej Wielkości) Investitionsbank des Landes Brandenburg (Bank Inwestycyjny Landu Brandenburgii) i Investitionsbank Berlin Centrum für Innovation und Technologie GmbH (Centrum Innowacji i Technologii Sp. z o.o. - Agencja Wspierania Przedsiębiorczości w Powiecie Szprewa-Nysa) Vereinigung der Unternehmensverbände in Berlin und Brandenburg e. V. (Stowarzyszenie Organizacji Przedsiębiorców w Berlinie i Brandenburgii) Handwerkskammer Potsdam (Izba Rzemiosła w Poczdamie) Handwerkskammer Frankfurt (Oder) Izba Rzemiosła we Frankfurcie n. Odra Handwerkskammer Cottbus (Izba Rzemiosła w Cottbus) Liczne lokalne Izby i Stowarzyszenia Rzemieślników i Przedsiębiorców Placówki naukowo-badawcze, w tym 7 Placówek Zrzeszenia Niemieckich Centrów Badawczych im. Hermanna von Helmholtza w Berlinie, Poczdamie, Zeuthen, Teltow; 10 Instytutów Fraunhofer-Gesellschaft w Berlinie, Golm, Teltow, Bergholz- Rehbrücke, Cottbus; 19 Instytutów i 2 oddziały zamiejscowe Leibniz-Gemeinschaft w Berlinie, Poczdamie, Bergholz-Rehbrücke, Frankfurcie n. Odrą, Großbeeren; 8 Instytutów i Archiwum Max-Planck-Gesellschaft w Berlinie, Poczdamie, Golm oraz liczne prywatne i prywatno-publiczne instytuty naukowe. Parki technologiczne i centra innowacji 6.3. Porównanie usług rynku pracy Na rozwój gospodarczy regionu wpływa z pewnością poziom aktywności i różnorodnośd usług rynku pracy. Szerokie ich spektrum i aktywnośd w działalności umożliwia zarówno szybsze skojarzenie popytu i podaży rynku pracy, jak również w przypadku problemów strukturalnych pozwala na lepsze dostosowanie pracowników do ewoluujących potrzeb pracodawców. Celem dobrej polityki rynku pracy powinno byd: Szybkie i możliwie długotrwale zatrudnienie (bez wsparcia) 196

197 Efektywniejsze wykorzystanie krajowego potencjału pracowniczego/ ludzkiego Znaczny wzrost stopy zatrudnienia Przedsięwzięcia zarówno polskiej, jak i niemieckiej polityki rynku pracy maja na celu zarówno aktywizację zawodową osób z trudnym dostępem do rynku pracy jak również (re)integracje długotrwale bezrobotnych. Aby zapewnid długotrwale zatrudnienie należy zwiększyd szanse na zatrudnienie poprzez rozwój kompetencji oraz utrzymad obecny stan zatrudnienia poprzez intensywne szkolenia lub dokształcanie zawodowe. Inwestycje w rozwój nowych kwalifikacji zawodowych lub utrzymanie ich na wysokim poziomie jest podstawą zapobiegania bezrobociu. Jednocześnie pokrywa zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników i dobrze wykształcone społeczeostwo. W przypadku Polski, katalog usług rynku pracy zdefiniowany jest w art. 35 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 48 Na jego podstawie można wymienid: pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe i informację zawodową, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, organizację szkoleo. Usługi rynku pracy dotyczą zarówno osób aktywnych, jak i pasywnych zawodowo. Istotnym zagadnieniem związanym z rynkiem pracy jest również realizowanie zadao związanych z zabezpieczeniem społecznym w zakresie świadczeo dla bezrobotnych. Finansowanie usług rynku pracy w Polsce pochodzi ze środków: Funduszu Pracy, środków własnych samorządów (w tym środków publicznych służb zatrudnienia prowadzonych przez samorządy), innych instytucji rynku pracy, pracodawców, pracowników. Usługi rynku pracy w Polsce realizowane są przede wszystkim w oparciu o sied publicznych służb zatrudnienia, na zasadzie powszechności i braku odpłatności. Jest to szczególnie istotne w sytuacji dużego rozwarstwienia w strukturze kwalifikacji zawodowych i umiejętności samodzielnego poszukiwania pracy. Szeroki i łatwy dostęp do usług rynku pracy zwiększa szanse na aktywizację zawodową, szczególnie na obszarach i w sektorach z występującymi problemami strukturalnymi oraz wśród grupy tzw. osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. 48 tekst jednolity Dz. U. Nr 69 z 2008r., poz. 415 z późn. Zmianami. 197

198 Zalicza się do nich osoby: do 25 roku życia, długotrwale bezrobotni, powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, samotnie wychowujące dziecko, które po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęły zatrudnienia, niepełnosprawni Pośrednictwo pracy Jedną z podstawowych usług pracy jest pośrednictwo, czyli kojarzenie pracowników z pracodawcami oferującymi miejsca pracy. Aby skutecznie realizowad powyższy cel, niezbędne są również działania szczegółowe, takie jak pozyskiwanie i upowszechnianie ofert pracy, udzielanie pracodawcom informacji o kandydatach, w związku ze zgłoszoną ofertą pracy, upublicznianie informacji o aktualnej sytuacji i przewidywaniach co do zmian na rynku pracy. Usługi pośrednictwa pracy realizowane są zarówno w Polsce, jak i w Niemczech jako zdanie publiczne, regulowane ustawowo. Dodatkowo, na rynku funkcjonują prywatne agencje pośrednictwa pracy, których zakres zadao nie zawsze jest kompleksowy z punktu widzenia walki z bezrobociem i aktywizacji rynku pracy. Cele strategiczne i kierunki dotyczące rynku pracy formułowane są na szczeblu rządowym, jak i samorządowym. W przypadku Polski, najważniejsze regulacje zawarte są w ramach ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 49 Pośrednictwo pracy jako usługa o charakterze publicznym, powszechnym, pozwala na kompleksowośd działao a z drugiej strony umożliwia szczegółową analizę i publikację wiarygodnych danych dotyczących rynków pracy. Do najważniejszych miar uzyskiwanych z baz danych funkcjonujących w ramach urzędów pracy należą liczba i struktura zarejestrowanych bezrobotnych czy liczba i struktura ofert pracy. Jak już wspomniano, usługi pośrednictwa pracy stanowią też przedmiot zainteresowania biznesowego. Usługi te są odpłatne (opłata może byd uiszczana przez pracodawców, pracowników lub obie strony). Wskazana ustawa określa jednak, że agencje zatrudnienia nie mogą pobierad opłat od osób poszukujących pracy, za wyjątkiem pośrednictwa do pracy za granicą. W tej sytuacji agencja pracy ma prawo do pokrycia części kosztów ze środków osób poszukujących pracy. Większośd firm zajmujących się kojarzeniem podaży i popytu na rynku pracy to przedsiębiorstwa małe, zatrudniające kilku pracowników i koncentrujące się na pewnych określonych niszach, np.: pośrednictwo dla inżynierów, budowlaoców, marynarzy, pracowników sezonowych. Częśd pośredników specjalizuje się w działalności transgranicznej. 49 tekst jednolity Dz. U. Nr 69 z 2008r., poz. 415 z późn. zmianami 198

199 W przypadku województwa lubuskiego, dotyczy to szczególnie poszukiwania ofert pracy dla mieszkaoców województwa w zachodnich krajach Europy, w tym w Niemczech. Dualizm w realizacji zadao pośrednictwa pracy zarówno przez organy publiczne, jak i w ramach działalności komercyjnej umożliwia sprawnośd w realizacji zadao oraz zapewnia ich powszechnośd. Istnieją równocześnie wyraźne różnice w zakresie usług oferowanych komercyjnie, w stosunku do administracji publicznej. W podejściu biznesowym dominuje podstawowe zadanie pośrednictwo. W przypadku urzędów pracy, osoby uzyskują dużo bardziej kompleksowe wsparcie, związane m.in. z zabezpieczeniem społecznym w sytuacji bezrobocia, aktywnym wsparciem w poszukiwaniu pracy. Równocześnie, analiza ofert pracy wskazuje, że to właśnie komercyjni pośrednicy dysponują bardziej atrakcyjnymi (zarówno pod względem płacy, jak i wymaganych kwalifikacji) możliwościami. Funkcjonowanie agencji zatrudnienia charakteryzujących się dobrym rozpoznaniem rynku pracy, w tym licznymi kontaktami z pracodawcami, stwarza bezrobotnym oraz osobom poszukującym pracy dodatkowe możliwości jej otrzymania 50. Należy wskazad, że w Polsce zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie pośrednictwa pracy, w tym pracy tymczasowej, jest działalnością regulowaną w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095, z późn. zm.) i wymaga wpisu do rejestru podmiotów prowadzących agencje zatrudnienia. Rejestr ten jest prowadzony przez marszałka województwa. Według danych Krajowego Rejestru Agencji Zatrudnienia, na dzieo 31 grudnia 2011 roku na terenie województwa lubuskiego zarejestrowanych było 81 aktywnych podmiotów prowadzących agencje zatrudnienia na 2990 w całej Polsce. Najwięcej agencji zanotowano w województwie mazowieckim 723, a najmniej w podlaskim Najważniejszym paostwowym pośrednikiem jest w Niemczech jest niemiecki urząd pracy (Agentur für Arbeit). W każdym Urzędzie Pracy w Niemczech działają Europejskie Służby Zatrudnienia Europaservice der Bundesagentur fur Arbeit. Na analizowanym terenie znajduje się 8 placówek tej instytucji: Regionaldirektion Agentur für Arbeit Berlin-Brandenburg, Berlin Agentur für Arbeit Cottbus Agentur für Arbeit Eberswalde Agentur für Arbeit Frankfurt (Oder) 50 Agencje zatrudnienia 2010 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Warszawa 2011, str uzyskane w dniu

200 Agentur für Arbeit Neuruppin Agentur für Arbeit Potsdam Agentur für Arbeit Berlin Süd Agentur für Arbeit Berlin Nord Agentur für Arbeit Berlin Mitte Przy Urzędzie Pracy działa Biuro Informacji Zawodowej. Głównym zadaniem Biura Informacji Zawodowej Urzędu Pracy jest pomoc w znalezieniu pracy osobom z każdej grupy wiekowej: zarówno absolwentom (50%), jak i osobom starszym (50%). Tej ostatniej grupie poświęcona jest ostatnio szczególna uwaga. Biuro to, działając już od 30 lat, aktywizuje bezrobotnych do szukania pracy oraz motywuje do stałego przekwalifikowywania się. W Urzędzie Pracy działa dobrze wyposażona biblioteka multimedialna. Na kilkudziesięciu stanowiskach komputerowych istnieje możliwośd bezpłatnego skorzystania z Internetu. Można tu uzyskad pomoc w założeniu konta i zamieścid swoje ogłoszenie w bezpłatnym Banku Danych. Można także uzyskad połączenie z giełdami pracy, gdzie znajdują się oferty pracodawców. Każde ogłoszenie posiada pełne dane firmy, opis oferty pracy, wymagania oraz adres poczty elektronicznej i telefon do firmy. Osoby bezrobotne, zainteresowane daną ofertą pracy, mogą ją bezpłatnie wydrukowad na każdym stanowisku komputerowym. W biurze znajduje się także biblioteka, gdzie w skatalogowanej formie znajdują się wszelkie niezbędne informatory dotyczące możliwości poszukiwania pracy oraz najbardziej poszukiwanych zawodów na niemieckim rynku pracy. Przy drzwiach wejściowych do Urzędu Pracy znajdują się gabloty z ulotkami, gdzie zamieszczone są informacje dla osób poszukujących pracy - osobne dla absolwentów, a inne dla pozostałych osób. Ulotki są tak opracowane, co podkreślano w UP, aby zmusiły do działania nawet najbardziej biernych bezrobotnych. Doradcy zawodowi zatrudnieni w Urzędzie Pracy współpracują nie tylko z zakładami pracy i instytucjami, ale także ze szkołami. Podczas spotkao z uczniami doradzają, jakie kierunki kształcenia wybrad oraz wskazują zawody, których absolwenci będą poszukiwani na rynku pracy za kilka lat. Z ich usług korzysta w ciągu roku ok.3,5 tys. uczniów. Oprócz Urzędu Pracy funkcjonują liczni prywatni pośrednicy pracy (privater Arbeitsvermittler), którzy pomagają osobom bezrobotnym w uzyskaniu zatrudnienia a pracodawcom w pozyskaniu pracowników. Rola pośrednika sprowadza się do skojarzenia osoby poszukującej pracy z pracodawcą. Inaczej działa agencja pracy tymczasowej (Arbeitsnehmerüberlassung). Zatrudnia ona osoby poszukujące pracy i kieruje do innej firmy, czyli wypożycza swoich pracowników innej firmie na określony czas. W efekcie osoba poszukująca pracy podpisuje umowę o pracę z agencją pracy tymczasowej i staje się pracownikiem tymczasowym. Zatrudnianie pracowników tymczasowych wynika przede wszystkim z sezonowości. Pracownicy tymczasowi są zatrudniani 200

201 najczęściej na zastępstwo innych pracowników lub okresowo przy projektach specjalnych przy doraźnej potrzebie. Działalnośd agencji pośrednictwa pracy (private Arbeitsvermittlung) jest działalnością gospodarczą i nie wymaga dodatkowego pozwolenia ani koncesji. Oznacza to, że każda osoba fizyczna czy prawna, która pośredniczy w poszukiwaniu pracy musi byd wpisana do ewidencji działalności gospodarczej we właściwym urzędzie miasta, zaś wynagrodzenie dla pośrednika nie może wynieśd więcej niż Euro. Prawo do niemieckiego zasiłku dla bezrobotnych (Arbeitslosengeld ALG I) nabywa osoba, która w ostatnich dwóch latach przepracowała co najmniej 360 dni kalendarzowych i była w tym okresie objęta ubezpieczeniem społecznym na terenie Niemiec. Wysokośd i długośd okresu pobieranego zasiłku jest uzależniona od ostatnio osiąganych dochodów oraz sytuacji materialnej. Długośd wypłaty zasiłku zależy od długości stażu pracy bezrobotnego i wynosi od 180 do 720 dni kalendarzowych. Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w pośrednictwie pracy w Niemczech, w tym w Berlinie i Brandenburgii jest internet. To najbardziej popularny i skuteczny sposób poszukiwania pracy w Niemczech. Pracodawcy, którzy poszukują pracowników zamieszczają ogłoszenia o pracę na swoich stronach internetowych lub korzystają z usług wyspecjalizowanych firm rekrutacyjnych. Oferty pracy są dostępne na stronach internetowych niemieckiego urzędu pracy oraz na stronach prywatnych pośredników pracy, z których do najpopularniejszych należą Poradnictwo zawodowe, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, szkolenia Poradnictwo zawodowe, powiązane z pomocą w aktywnym poszukiwaniu pracy jest jednym z zasadniczych elementów pakietu wsparcia pracowników w ramach usług rynku pracy. Nie są to pojęcia tożsame, ale bardzo często realizowane lub koordynowane wspólnie przez te same instytucje. Poradnictwo zawodowe jest zdefiniowane w art. 38. ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 52 Ustawodawca określił, że poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa polega na udzielaniu bezrobotnym i poszukującym pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia. Pomoc ta obejmuje udzielanie informacji o zawodach, rynku pracy oraz możliwościach szkolenia i kształcenia, na udzielaniu porad ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji, podjęcie lub zmianę zatrudnienia, badanie zainteresowao i uzdolnieo zawodowych, inicjowaniu, organizowaniu 52 tekst jednolity Dz. U. Nr 69 z 2008r., poz. 415 z późn. zmianami 201

202 i prowadzeniu grupowych porad zawodowych dla bezrobotnych i poszukujących pracy. Pomoc jest również udzielana pracodawcom, w zakresie doboru kandydatów do pracy spośród bezrobotnych i poszukujących pracy i we wspieraniu rozwoju zawodowego pracodawcy i jego pracowników przez udzielanie porad zawodowych. Poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa są świadczone w formie grupowej lub w formie porady indywidualnej. Doradztwo zawodowe koncentruje się więc na identyfikacji predyspozycji, zainteresowao, umiejętności pracownika lub przyszłego pracownika. Identyfikacja ta dotyczy więc zarówno kwalifikacji, wynikających z dotychczasowego nauczania lub kariery zawodowej, ale również z tzw. kompetencji miękkich (np. zdolnośd do pracy w grupie, zdolności przywódcze, odpornośd na stres). Należy wskazad, że w Polsce zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie doradztwa personalnego i poradnictwa zawodowego jest działalnością regulowaną w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095, z późn. zm.) i wymaga wpisu do rejestru podmiotów prowadzących agencje zatrudnienia. Rejestr ten jest prowadzony przez marszałka województwa. Instytucje poradnictwa zawodowego W województwie lubuskim funkcjonuje 119 instytucji poradnictwa zawodowego zlokalizowanych w 47 miejscowościach. Oznacza to powszechnośd dostępu do usług poradnictwa zawodowego i pomocy w poszukiwaniu pracy, chociaż ich zakres jest zależny od typu danego ośrodka i wielkości. Tabela 61: Publiczne instytucje poradnictwa zawodowego w województwie lubuskim Liczba instytucji poradnictwa zawodowego 12 5 Miejscowości Zielona Góra Gorzów Wlkp. Żary, Wschowa 4 Kostrzyn, Strzelce Krajeńskie, Drezdenko, Sulęcin, Żagań, Szprotawa Sulechów, Krosno Odrzańskie, Gubin, Międzyrzecz, Witnica, Skwierzyna, Nowa Sól, Słubice Bogdaniec, Nowogród Bobrzański, Sława, Świebodzin, Bytom Odrzański, Trzciel, Dobiegniew, Jasień Kożuchów, Cybinka, Słońsk, Lubięcin, Górzyca, Radoszyn, Santok, Świdnica, Otyń, Brzeźnica, Iłowa, Małomice, Trzebiel, Dąbie, Wymiarki, Gozdnica, Niegosławice, Tuplice, Przewóz, Łęknica, Lipinki Łużyckie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WUP w Zielonej Górze 202

203 Na podstawie poprzedniej tabeli widoczne jest, że najwięcej instytucji poradnictwa zawodowego zlokalizowanych jest w największych miastach regionu Zielonej Górze i w Gorzowie Wlkp. po 12. W innych miejscowościach występuje nie więcej niż po 5 tego typu punktów. Najważniejszym typem jednostek są powiatowe urzędy pracy (lub ich filie). W województwie istnieje również szereg specjalistycznych jednostek, takich jak: CIiPKZ Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w Zielonej Górze i w Gorzowie Wlkp. W kilku miejscowościach zlokalizowane są Poradnie Psychologiczno Pedagogiczne. Często występującą formą są jednostki umiejscowione w strukturach szkół i uczelni szkolne i akademickie biura karier. W mniejszych miejscowościach często jedyną placówką są Gminne Centra Informacji i Kluby Pracy. Te ostatnie ukierunkowane na realizację zadao z zakresu Pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy. Koncentrują się więc często na pomocy osobom długotrwale pozostającym bez pracy. W szczególności chodzi o osoby z deficytem umiejętności w poszukiwaniu pracy lub dla osób, które po długim okresie braku aktywności zawodowej mają zamiar wrócid na rynek pracy. Pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, na podstawie w art. 39. wspominanej wcześniej ustawy, definiowana jest jako pomoc w przygotowywaniu bezrobotnych i poszukujących pracy do lepszego radzenia sobie w poszukiwaniu i podejmowaniu zatrudnienia. Formami pomocy są: uczestnictwo w szkoleniach z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, uczestnictwo w zajęciach aktywizacyjnych i dostęp do informacji i elektronicznych baz danych służących uzyskaniu umiejętności poszukiwania pracy i samozatrudnienia. Szczególnie predysponowane do tej pomocy są osoby, które opuściły grono aktywnych zawodowo z uwagi na restrukturyzację niektórych branż i sektorów (np. rolnictwo) oraz osoby w wieku 50+, dla których zwolnienie z pracy oznacza koniecznośd aktywności w poszukiwaniu pracy w formach im nie znanych. W warunkach polskich, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy jako zadanie publiczne jest udzielana przez powiatowe urzędy pracy w ramach klubów pracy oraz przez centra informacji i planowania kariery zawodowej wojewódzkich urzędów pracy. Zadanie to realizowane może byd również na warunkach komercyjnych, przy czym kwestia odpłatności za usługę ogranicza grono zainteresowanych. Organizacja szkoleo Organizacja szkoleo jest jedną z usług rynku pracy, stanowiących przedmiot zainteresowania zarówno instytucji publicznych, jak i rynku komercyjnych doradców i trenerów. Przy czym istotną różnicą jest sprofilowanie sfery publicznej na wsparcie osób bezrobotnych oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w wyniku możliwości bezrobocia. 203

204 W sferze publicznej, za organizację szkoleo w warunkach polskich odpowiada starosta powiatu, mając do dyspozycji m.in. środki z Funduszu Pracy i fundusze UE. Szkolenia bezrobotnych realizowane są w celu podniesienia ich kwalifikacji zawodowych i innych kwalifikacji zwiększających szansę na podjęcie lub utrzymanie zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności gospodarczej, w szczególności w przypadku braku kwalifikacji zawodowych, konieczności zmiany lub uzupełnienia kwalifikacji, utraty zdolności do wykonywania pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie, braku umiejętności aktywnego poszukiwania pracy. Co istotne, bezrobotnemu w okresie odbywania szkolenia, na które został skierowany przez starostę (a w praktyce przez powiatowy urząd pracy lub inną publiczną jednostkę rynku pracy), przysługuje stypendium finansowane ze środków Funduszu Pracy. Osoba, która z własnej winy nie ukooczyła szkolenia, jest obowiązana do zwrotu jego kosztów. Organizacja szkoleo obejmuje m.in. wybór instytucji szkoleniowej, monitorowanie przebiegu i analizy skuteczności i efektywności szkoleo. Według Rejestru Instytucji Szkoleniowych, w województwie lubuskim zarejestrowanych jest 299 instytucji szkoleniowych, w tym większośd w Zielonej Górze i Gorzowie Wlkp. 53 W 2009 roku w szkoleniach i zajęciach aktywizacyjnych uczestniczyły w skali Polski osoby, z czego 5939 w województwie lubuskim. Większośd działao w tym zakresie jest realizowanych bezpośrednio przez powiatowe urzędy pracy. W ostatnich latach widoczny jest coraz większy udział osób powyżej 45 roku życia oraz długotrwale bezrobotnych uczestniczących w tego typu zajęciach. Poradnictwo zawodowe w Niemczech realizowane przez Urzędy Pracy rozumiane jest jako usługa świadczona nie tylko przy podejmowaniu pierwszej decyzji o wyborze zawodu, ale także jako poradnictwo w odniesieniu do przebiegu pracy i kariery zawodowej w całym okresie aktywności zawodowej. Klientami i grupami celów poradnictwa są: Młodzież stojąca przed problemem wyboru zawodu w szkołach ogólnokształcących i zawodowych, Rodzice i pedagodzy jako ważne osoby w procesie wyboru zawodu, Osoby przyuczane do zawodu, Studenci i absolwenci szkół wyższych, Osoby zawodowo czynne, bezrobotni, poszukujący porady, powracający do aktywnego życia zawodowego, Niepełnosprawni, 53 uzyskane w dniu

205 Pracodawcy i zakłady pracy w zakresie: o Obsadzania miejsc kształcenia i miejsc pracy. o Wspierania zawodowego. o Rozwoju na rynku pracy. o Kształcenia i dokształcania w miejscu pracy. W ramach kompleksowego poradnictwa zawodowego w Niemczech dla dorosłych uwzględnia się skłonności, zdolności, możliwości osób poszukujących porady oraz możliwości ich zatrudnienia. Poradnictwo zawodowe świadczone młodzieży oferowane jest przeważnie jako poradnictwo indywidualne podczas osobistych rozmów, w których mogą również uczestniczyd rodzice. Poradnictwo indywidualne to trwające przez całe życie towarzyszenie procesom zachodzącym w życiu zawodowym klienta. Rozmowa taka powinna się cechowad partnerstwem, zorientowaniem na klienta i ukierunkowaniem na osiągnięcie określonego celu. Urzędy pracy przygotowują młodzież do podejmowania decyzji o wyborze zawodu poprzez odpowiednie informowanie jej o istniejących możliwościach poprzez obszerne opracowania informacyjne opisujące zawody i studia, pakiety medialne przygotowujące do podjęcia decyzji o wyborze zawodu. Przedsięwzięcia związane z preorientacją zawodową realizowane przez doradców zawodowych w formie grupowych rozmów w szkołach, spotkao z rodzicami, wystaw, wykładów. Usługi w zakresie poradnictwa karierowego prowadzone przez Urząd są bezpłatne dla użytkowników i są finansowane z ustalonych ustawowo składek wnoszonych przez pracodawców i pracowników. Poradnictwo zawodowe uczniów Wprowadzenie do świata zawodowego i świata pracy jest obowiązkowym komponentem wszystkich cyklów kształcenia na poziomie szkoły średniej I stopnia. Wprowadzenie to odbywa się w ramach osobnego przedmiotu (Arbeitslehre, czyli studia przedzawodowe) lub jest częścią materiału omawianego na innych przedmiotach, jak wiedza o społeczeostwie, ekonomia i technika. Nauczanie to bywa najczęściej realizowane w ostatnich dwóch latach edukacji obowiązkowej, ale może też zacząd się wcześniej. Rzadziej prowadzi się je w szkołach ogólnokształcących (Gymnasium), częściej w innych typach szkół (Hauptschule lub Realschule). w 16 landach średni czas poświęcany na poradnictwo zawodowe to 2 godziny tygodniowo. Celem tego przedmiotu jest rozwijanie umiejętności i dojrzałości potrzebnej do dokonania wyboru ścieżki zawodowej i edukacyjnej. Szczególny nacisk kładzie się na rozumienie świata 205

206 pracy i jego wymagao. Uczniowie, którzy nie czują się na siłach, by rozpocząd edukację na poziomie szkoły średniej II stopnia, często ze względu na pochodzenie ze środowiska upośledzonego społecznie, trudności w nauce lub potrzebę pomocy w zakresie języka niemieckiego (imigranci), mogą odbyd roczne przygotowanie do zawodu (Berufsvorbereitungsjahr). Miejsce praktyk w strukturze programu nauczania w niemal wszystkich landach można odbyd dwie lub trzy długie praktyki (organizowane we współpracy z firmami, izbami handlowymi i szkołami), zazwyczaj po wcześniejszym przygotowaniu w szkole. Niektóre landy opublikowały całościowe przewodniki nauczania i przygotowały materiały pedagogiczne, które mogą wspomagad praktyki w miejscu pracy. Praktyki zawodowe, zazwyczaj poprzedzone przygotowaniem w szkole, mają zapewnid naoczne poznanie świata pracy i pomóc w wyborze zawodu. Wizyty organizowane są głównie w ramach przedmiotów związanych z wprowadzeniem do życia zawodowego, a także innych, takich jak chemia, fizyka, język niemiecki czy geografia. Usługi poradnictwa w szkołach Zawodowi doradcy z Federalnej Agencji Zatrudnienia odwiedzają szkoły i prowadzą kursy poradnictwa zawodowego w każdej przedostatniej klasie kształcenia obowiązkowego. W czasie tych kursów uczniowie korzystają z osobistego poradnictwa i są informowani o takich wydarzeniach, jak targi czy seminaria na temat zatrudnienia oraz dostępnych zawodów, uczą się, jak ubiegad się o pracę, przygotowad CV itp. Doradcy mogą też prowadzid kursy uzupełniające, warsztaty doradcze dla małych grup lub krótkie dyskusje. Aby odbyd bardziej szczegółowe rozmowy, uczniowie mogą udad się do ośrodka informacji o zawodach (BIZ) Federalnej Agencji Zatrudnienia. Usługi poradnictwa poza szkołą Biura Federalnej Agencji Zatrudnienia oferują indywidualne doradztwo dla młodych osób dorosłych. W ten sposób pomagają w określeniu potrzeb i przyszłych strategii postępowania albo w interweniowaniu w przypadku sytuacji kryzysowych, jak przerwanie nauki w szkole. Poradnictwo jest możliwe w kontakcie bezpośrednim lub na odległośd (na przykład przez telefon lub ). Oferuje się także usługi on-line za pośrednictwem Internetu. Opracowany przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Badao Naukowych program Regiony nauczania wsparcie dla sieci koncentrował się na kwestii poradnictwa zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem 25 regionów nauczania. W ramach tych projektów opracowano i przetestowano całościowe modele rozwiązao w dziedzinie tworzenia i rozwijania regionalnych 206

207 agencji poradnictwa edukacyjnego, które spełniałyby wymagania powstałe w poszczególnych sytuacjach oraz brałyby pod uwagę życiorysy klientów. Sieci Regionów Nauczania, w których współdziałałyby ze sobą wszystkie liczące się na danym terenie podmioty związane z edukacją, gospodarką i środowiskiem lokalnym, umożliwiałyby świadczenie usług poradnictwa zawodowego w sposób całościowy, obejmujący wszystkie sfery kształcenia i dostawców usług edukacyjnych, oferując wiele usług poradniczych zgodnie z potrzebami osób zainteresowanych. W ramach wspólnego projektu o nazwie Profesjonalizacja regionalnego poradnictwa zawodowego w Niemczech stworzono ramowy program szkolenia doradców zawodowych, spełniający konkretne potrzeby regionów nauczania. Skupia się on na poradnictwie obejmującym wszystkie aspekty edukacyjne, poradnictwo w sieciach oraz na szczeblu centrum regionalnego. Na podstawie opisanego wyżej programu uzupełnionego przez specjalne moduły dodatkowe (np. na temat poradnictwa zawodowego w firmach) kwalifikacje można zdobyd za pośrednictwem dziewięciu regionalnych ośrodków kwalifikacji (RQZ). Grupami docelowymi tych działao kwalifikacyjnych są pracownicy agencji poradnictwa edukacyjnego w regionach nauczania, jak również pracownicy instytucji szkoleniowych, szkół, instytucji szkolnictwa wyższego, lokalnych władz, izb handlowych i projektów edukacyjnych, którzy w ramach swoich obowiązków pełnią m.in. funkcje doradcze. Działania dodatkowe W celu uzyskania podstawowej wiedzy o świecie biznesu i handlu uczniowie zakładają firmy modelowe (Schülerfirmen). Uczestniczą także w targach, rozmawiają z profesjonalistami i są zachęcani do uczęszczania na zajęcia w szkole zawodowej. W zależności od nauczanego przedmiotu kształcenie nauczyciela, zwłaszcza szkolenie przygotowawcze (Vorbereitungsdinst), zawiera elementy nauki o poradnictwie zawodowym (Arbeitslehre). Aby wcześnie rozpoznad mocne i słabe strony uczniów, nauczyciele często ściśle współpracują ze szkolnymi pedagogami, absolwentami i pracownikami socjalnymi (Sozialpädagogen), psychologami, rodzicami i naukowcami. Studium na temat jakości i profesjonalizmu w poradnictwie edukacyjnym i zawodowym (Qualität und Professionalität in der Bildungs- und Berufsberatung, Schiersmann i inni, 2008), obejmuje 10 kursów nauczania, 9 programów akademickich/uniwersyteckich oraz 10 kursów doskonalenia zawodowego związanych mniej lub bardziej bezpośrednio z poradnictwem zawodowym. Doradcy z Federalnej Agencji Zatrudnienia często organizują (przy współpracy szkół) dni lub wieczory informacyjne dla rodziców, uczestniczą też w organizacji takich wydarzeo, jak fora zatrudnienia. Zachęca się rodziców, aby towarzyszyli swoim dzieciom podczas wizyt w biurach 207

208 Agencji. W ciałach administracyjnych Federalnej Agencji Zatrudnienia zasiadają przedstawiciele pracodawców uczestniczący w zarządzaniu ich działalnością. Firmy uczestniczą w szkolnych projektach, sponsorują je, organizują praktyki itp. W tym kontekście należy także wspomnied o Narodowym Forum Poradnictwa Edukacyjnego, Zawodowego i Zatrudnienia. Jest to niezależna sied, w skład której mogą wchodzid wszystkie instytucje i organizacje zaangażowane w szkolenia badawcze dla doradców, władze samorządowe i agencje pozarządowe zajmujące się, oferujące lub finansujące poradnictwo i opiekę psychologiczną, a także osoby korzystające z takich usług oraz organizacje konsumenckie. Forum zajmuje się poradnictwem świadczonym na rzecz osób indywidualnych w sektorze edukacyjnym, przygotowania zawodowego i zatrudnienia. Forum Poradnictwa postrzega się jako platformę spotkania podmiotów obecnych w tym obszarze, zapewniając możliwośd wymiany wiedzy i doświadczenia między wszystkimi sektorami instytucjonalnymi, dyskusji nad wspólnymi problemami i projektami oraz szansę na osiąganie wspólnych celów Działalność Europejskich Służb Zatrudnienia Duża rola rynku pracy oraz nowe wyzwania jakie stoją przed gospodarkami zjednoczonej Europy skłoniły Komisję Europejską do stworzenia instytucji Europejskie Służby Zatrudnienia (European Employment Services), w skrócie EURES. Działalnośd instytucji koncentruje się na międzynarodowym pośrednictwie pracy, poradnictwie zawodowym i informowaniu na temat warunków życia i pracy w krajach członkowskich, jak również na identyfikowaniu i przeciwdziałaniu przeszkodom w mobilności pracowników. EURES jest siecią współpracy publicznych służb zatrudnienia (urzędów pracy) krajów UE oraz Norwegii, Islandii, Liechteinsteinu i Szwajcarii. Współpraca ta koncentruje się na 2 poziomach ogólnym i transgranicznym. Co istotne, nacisk w kooperacji położony jest na jej użytecznośd, nawet przy braku podstaw formalnych, co skutkowało powstaniem kilku nieformalnych sieci współpracy pomiędzy 2-3 paostwami. Przykładem takiej współpracy jest nieformalne partnerstwo na pograniczu polsko-niemieckim w ramach ODRA-ODER, którego głównym celem jest likwidowanie przeszkód w mobilności zawodowej w regionie przygranicznym poprzez stałą współpracę w zakresie opracowania pakietu działao służących mobilności pracowników w ramach obowiązujących uregulowao prawnych dotyczących swobodnego przepływu pracowników, dialog i porozumienie pomiędzy partnerami społecznymi i gospodarczymi 54. Na terenie województwa lubuskiego 54 uzyskane w dniu

209 w ODRA_ODER uczestniczą powiatowe urzędy pracy w Międzyrzeczu, Słubicach i Żaganiu oraz tereny Berlina i Brandenburgii a koordynacja prac realizowana jest przez Wojewódzki Urząd Pracy w Zielonej Górze. Faktycznym przejawem aktywności w ramach ODRA-ODER jest upowszechnienie informacji o ofertach pracy po obu stronach granicy oraz działania służące upowszechnieniu informacji o możliwości zatrudnienia pracowników zagranicznych, w szczególności ze współpracujących regionów. Działania EURES realizowane są m.in. przez funkcjonowanie systematycznie aktualizowanej, wielojęzycznej strony internetowej na której zestawione są oferty pochodzące z krajowych urzędów zatrudnienia lub umieszczone przez ekspertów EURES. Polscy pracodawcy mogą umieszczad oferty pracy jedynie poprzez kontakt z urzędem pracy. Firmy, które dają możliwośd zatrudnienia pracownikom zagranicznym, specjalnie zaznaczają swoje oferty poprzez graficzny wyróżnik niebieską flagę. Na koniec listopada 2011 roku, baza danych EURES zawierała ponad 1,2 mln ofert pracy, w tym znakomita większośd prezentowanych w językach ojczystych. Dla porównania, Centralna Baza Ofert Pracy obejmująca oferty pracy zgłoszone do polskich powiatowych urzędów pracy zawierała w tym samym czasie około 8,5 tys. ofert. Działalnośd EURES pilotowana jest przez grupę kilkuset ekspertów/ przedstawicieli, zlokalizowanych w większości krajów europejskich. Można powiedzied, że są oni animatorami rynku pracy a ich działalnośd wpływa na skutecznośd przedsięwzięcia. Przykładem tej działalności jest przeprowadzenie szybkiej rekrutacji pracowników do 2-miesięcznej pracy sezonowej w niemieckim magazynie globalnego sklepu internetowego. Ekspert EURES zidentyfikował pewne braki w ofercie pracy wynikające z niedostatecznej wiedzy na temat potrzeb potencjalnych pracowników, dotyczących warunków pracy. Uwzględnienie sugestii i wysiłki eksperta zmierzające do upowszechnienia informacji o ofercie zaowocowały pełnym sukcesem projektu. Wydaje się, że wiedza o funkcjonowaniu EURES w Polsce nie jest jeszcze wystarczająco upowszechniona. Wykorzystują to prywatne agencje pośrednictwa pracy, dla których dane EURES uzupełniają bazę dla poszukiwania ofert pracy za granicą. Przeciwna sytuacja występuje aktualnie w Grecji i Hiszpanii, gdzie zainteresowanie pośrednictwem i doradztwem Europejskich Służb Zatrudnienia, w sytuacji problemów gospodarczych w tych krajach, jest wysokie Realizowanie zadań wynikających z koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego państw członkowskich UE w zakresie świadczeń dla bezrobotnych Integracja rynków pracy zjednoczonej Europy jest pochodną podstawowej zasady swobodnego przepływu osób. W 2011 roku zakooczył się okres przejściowy dla pełnego otwarcia rynków pracy dla paostw, które weszły do UE w 2004 roku. Między innymi niemiecki rynek pracy został 209

210 otworzony dla pracowników z Polski. W 2014 roku zakooczy się okres przejściowy dla najnowszych członków UE Rumunii i Bułgarii. Integracja ta stanowi duże wyzwanie dla Komisji Europejskiej i poszczególnych paostw, biorąc pod uwagę koniecznośd koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Należy podkreślid, że różnią się one znacznie w poszczególnych paostwach członkowskich, jednak celem koordynacji jest zapewnienie pewnego katalogu świadczeo gwarantowanych, w sytuacji przemieszczenia się osób pomiędzy poszczególnymi krajami UE. Wynika to z faktu, że krajowe systemy zabezpieczenia społecznego nie należą do kompetencji UE, a poszczególnych paostw. W ramach niniejszego podrozdziału, analizie poddane zostaną jedynie aspekty koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie świadczeo dla bezrobotnych. Kwestia ta została uregulowana głównie rozporządzeniami (WE) nr 883/2004 i 987/2009, między innymi regulującymi zakres obowiązków paostw wobec mobilnej części mieszkaoców Unii Europejskiej. Do podstawowych zasad stanowiących podstawę koordynacji należą: Zasada jednolitości ustawodawstwa intencją jest możliwośd korzystania przez mieszkaoca UE jedynie z jednego (nie mniej i nie więcej) systemu zabezpieczenia społecznego. Istnieją wyjątki od tej zasady. Zasada równego traktowania mobilni uczestnicy unijnego rynku pracy nie mogą byd z tego powodu dyskryminowani, przez ograniczenie prawa do zabezpieczenia społecznego. Zasada zachowania praw nabytych oraz w trakcie nabywania fakt nabycia praw w zakresie zabezpieczenia społecznego nie może byd ograniczone przez zmianę miejsca zamieszkania. Zasada sumowania okresów ubezpieczenia prawo do świadczeo z zabezpieczenia społecznego wynika ze zsumowania okresów ubezpieczenia podczas bytności w kilku krajach UE. Jednym z podstawowych założeo koordynacji jest stworzenie systemu elektronicznej wymiany informacji dotyczących zabezpieczenia społecznego EESSI, który docelowo połączy około 50 tys. instytucji krajowych. 55 Obecnie sposób udowodnienia danych do określenia zasadności i wysokości świadczeo opiera się w dużej mierze na dokumentach papierowych. W przypadku świadczeo dla bezrobotnych, najważniejsze dokumenty to formularze: U1 - Okresy brane pod uwagę przy przyznawaniu świadczeo dla bezrobotnych, U2 - Zatrzymanie prawa do świadczeo dla bezrobotnych, 55 Przepisy UE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Twoje prawa w innych paostwach Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Luksemburg,

211 U3 - Okoliczności, które mogą mied wpływ na uprawnienia do świadczenia dla bezrobotnych. Bezrobotny mieszkaniec UE z prawem do zasiłku ma prawo szukad pracy w innym paostwie członkowskim niż miejsce zamieszkania, gdzie uzyskał status bezrobotnego i prawo do zasiłku. Po przemieszczeniu się do innego paostwa, przysługuje mu tam prawo do kontynuacji otrzymywania zasiłku. Prawo to jest limitowane do okresu 3 miesięcy (maksymalnie 6 miesięcy, po przedłużeniu) a świadczenia wypłacane po przeliczeniu na walutę kraju poszukiwania pracy. Prawo to obwarowane jest m.in. koniecznością zadeklarowania chęci poszukiwania pracy w innym kraju w urzędach pracy obu krajów i przedstawienia odpowiednich dokumentów, przy czym wniosek o świadczenie składa się w paostwie ostatniego zatrudnienia (za wyjątkiem pracowników transgranicznych). Muszą byd również spełnione przesłanki aktualności wypłacania świadczeo, m.in. - osoba musi byd zarejestrowana w urzędzie pracy przez minimum 4 tygodnie oraz po przyjeździe do innego kraju członkowskiego nie może zakooczyd się okres, na jaki przyznano pierwotnie świadczenie (bez względu na wcześniej wspomniany limit 3/6 miesięcy). Od 1 stycznia 2010, do okresu ubezpieczenia służącego do wyliczenia świadczenia z tytułu bezrobocia (uzyskanych nawet w kilku krajach UE), wlicza się również okres pracy na własny rachunek. Powyższe rozwiązania stanowią duże uproszczenie w procesie poszukiwania pracy, stanowiąc równocześnie doskonały przykład postępującej integracji krajowych rynków pracy krajów członkowskich UE Porównanie instrumentów rynku pracy Instrumenty rynku pracy są działaniami wspierającymi podstawowe usługi rynku pracy. Wykorzystywane są przez administrację publiczną w celu realizacji polityk społecznych, w tym polityki zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu. Występujące zarówno w Polsce, jak i w Niemczech przykłady tych instrumentów, obejmują m.in. Prace interwencyjne, Roboty publiczne, Staż u pracodawcy, Przygotowanie zawodowe dorosłych, Prace społecznie użyteczne, 211

212 Dofinansowanie wyposażenia miejsca pracy, Dofinansowanie dla bezrobotnych na podjęcie działalności gospodarczej. Rozdział 11 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 56 definiuje instrumenty rynku pracy, warunki i zakres ich wykorzystania. Duża częśd instrumentów zawiera ograniczenia czasowe pomocy poprzez wprowadzenie maksymalnych limitów czasookresu dofinansowania. Finansowanie działao odbywa się ze środków Funduszu Pracy transferowanych do urzędów pracy i innych jednostek odpowiedzialnych za realizację zadao w zakresie usług rynku pracy. Częśd instrumentów dotyczy dofinansowania procesu poszukiwania pracy przez bezrobotnego oraz początkowego etapu pracy. Ustawodawca przewidział możliwośd finansowania kosztów przejazdu do pracodawcy zgłaszającego ofertę pracy lub do miejsca pracy, odbywania stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub odbywania zajęd w zakresie poradnictwa zawodowego lub pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy w związku ze skierowaniem przez powiatowy urząd pracy. Korzystne jest również finansowanie kosztów zakwaterowania w miejscu pracy osobie, która podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, staż, przygotowanie zawodowe dorosłych poza miejscem stałego zamieszkania. Istotną barierą w kreowaniu nowych miejsc nie tylko w Polsce, ale także w Niemczech, są relatywnie wysokie koszty ubezpieczenia społecznego, uiszczanego zarówno przez pracowników, ale również pracodawców. Dlatego też istnieje możliwośd refundowania kosztów poniesionych z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego z urzędu pracy bezrobotnego. Instrumentem pobudzającym przedsiębiorców i właścicieli gospodarstw rolnych do zatrudnienia nowych pracowników jest możliwośd zrefundowania podmiotowi prowadzącemu działalnośd gospodarczą kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy bezrobotnego, jednak nie więcej niż 6-krotnośd wysokości przeciętnego wynagrodzenia. Bardzo atrakcyjnym w opinii najbardziej kreatywnych i aktywnych bezrobotnych jest instrument jednorazowego wsparcia finansowego na podjęcie działalności gospodarczej, w tym na pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa związanego z podjęciem działalności. Maksymalna wysokośd wsparcia nie może przekroczyd 6-krotności wysokości przeciętnego wynagrodzenia. Środki są przyznawane na podstawie umowy, która wskazuje m.in. minimalny, gwarantowany przez bezrobotnego okres funkcjonowania firmy. Niedopełnienie warunków umowy powoduje koniecznośd zwrotu środków. 56 Tekst jednolity Dz. U. Nr 69 z 2008r., poz. 415 z późn. zmianami 212

213 Bezrobotny posiadający prawo do zasiłku może liczyd również na dodatek aktywizacyjny, jeżeli w wyniku skierowania przez powiatowy urząd pracy podjął zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy i otrzymuje wynagrodzenie niższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę lub w sytuacji, gdy z własnej inicjatywy podjął zatrudnienie lub inną pracę zarobkową. Formą wsparcia bezrobotnych są również roboty publiczne, prace interwencyjne i prace społecznie użyteczne. Organizator tych prac może liczyd na częściowy zwrot kosztów zatrudnienia osób bezrobotnych. Oprócz zapewnienia zatrudnionym środków do życia, uzyskuje się efekt ograniczenia alienacji niektórych bezrobotnych na rynku pracy. Zakres wykonywanych prac związany jest z zadaniami publicznymi, np. prace porządkowe, inwestycje samorządowe. Nieco zbliżonym instrumentem jest staż u pracodawcy. Ze środków Funduszu Pracy możliwe jest częściowe i czasowo ograniczone wsparcie w postaci zwrotu dla pracodawcy kosztów zatrudniania i składek na ubezpieczenia społeczne osoby bezrobotnej. Przygotowanie zawodowe dorosłych obejmuje praktyczną naukę zawodu, umożliwiającą przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie lub egzaminu czeladniczego lub przyuczenie do pracy, mające na celu zdobycie wybranych kwalifikacji zawodowych lub umiejętności, niezbędnych do wykonywania określonych zadao zawodowych, właściwych dla zawodu występującego w klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy. Jest realizowane na podstawie umowy pomiędzy samorządem a pracodawcą lub między samorządem, pracodawcą i uprawnioną instytucją szkoleniową. Praktyczna nauka zawodu dorosłych trwa od 12 do 18 miesięcy, a przyuczenie do pracy od 3 do 6 miesięcy. Przy podejmowaniu przez służby zatrudnienia jednostkowych decyzji o zastosowaniu instrumentów rynku pracy istotne jest, czy dana osoba należy do tzw. grupy osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Grupa ta ustawowo uprawniona jest do zwiększonego dostępu do instrumentów rynku pracy. Obowiązująca w Niemczech ustawa wymaga, aby bezrobotni aktywnie uczestniczyli w poszukiwaniu pracy, co wyznacza kierunki działao Urzędu Pracy i zmusza do aktywności nawet najbardziej biernych bezrobotnych. System udzielania pomocy bezrobotnym w Niemczech funkcjonuje bardzo sprawnie i jest nastawiony na koncentrację wszystkich aktywności w celu osiągnięcia maksymalnej skuteczności. Zdaniem niemieckich ekspertów, we współczesnym świecie istnieje koniecznośd ciągłego podnoszenia kwalifikacji i przekwalifikowania się. Doradcy zawodowi pracujący w Urzędach Pracy wskazują i podpowiadają zainteresowanym uczniom, absolwentom i starszym osobom bezrobotnym tzw. zawody przyszłości. Urzędy pracy bardzo mocno współpracują z pracodawcami nie tylko w zakresie doradztwa i pośrednictwa pracy, ale również podejmują wspólne działania mające na celu podniesienie poziomu kształcenia i wyeliminowania sytuacji poszukiwania pracowników w zawodach, wśród których jest wysoki procent bezrobotnych. Najsłabsi absolwenci szkół 213

214 są niechętnie zatrudniani. Pracodawcy niemieccy nie uzyskują od paostwa dofinansowania na pokrycie kosztów związanych z wykształceniem młodocianych pracowników. Ostatnie lata są naznaczone dużymi zmianami w niemieckich strukturach wykonawczych rynku pracy. Ustawowo planowanie i kompetencje kontrolne rynku pracy są uregulowane poprzez Sozialgesetzbuch (kodeks cywilny) SGB III oraz SGB II. Aktywna polityka rynku pracy jest realizowana centralnie na szczeblu krajowym przez Bundesagentur für Arbeit (BA). Wdrażana jest poprzez Dyrekcje Regionalne (Regionaldirektion) i lokalne BA dla SGB III i przez Jobcenter dla SGB II. Ze względu na zróżnicowanie w osobach podlegających strukturom SGB III bądź SGB II, istnieje potrzeba wyodrębnienia i dopasowania narzędzi rynku pracy do poszczególnych grup: Klienci z ramienia SGB III są z reguły krócej bezrobotni i posiadają bogatszy oraz bardziej uaktualniony bagaż doświadczeo zawodowych - dla tej grupy osób przydatne są narzędzia wspierające bezpośrednio zatrudnienie lub szkolenia podnoszące kwalifikacje Osoby z SBG II charakteryzują się tym, że ich ostatnie zatrudnienie miało miejsce wiele miesięcy wstecz (min. 12 m-cy) lub są trwale bezrobotni - dlatego stosuje się dla nich narzędzia pomocne w integracji na rynku pracy lub przedsięwzięcia związane z praktycznymi zajęciami, praktykami, etc. Można wyróżnid sześd głównych kategorii pomocy, oferowanej osobom pozostającym bez pracy w Berlinie i Brandenburgii: poprawa szans przy pierwszym wejściu na rynek pracy wsparcie kształcenia zawodowego środki/ działania towarzyszące zatrudnieniu środki/ działania przy tworzeniu nowych miejsc wolne wsparcie inne rodzaje wsparcia Do podstawowych świadczeo należą: zasiłek dla bezrobotnych (Arbeitslosengeld), wynagrodzenie za pracę w niepełnym wymiarze godzin (Kurzarbeitergeld), wypłacane pracownikom w razie niewypłacalności pracodawcy (Insolvenzgeld), dofinansowanie nauki zawodu (pomoc tą otrzymują uczący się określonego zawodu, gdy podczas okresu kształcenia się, nie mogą mieszkad z rodzicami ze względu na zbyt dużą 214

215 odległośd zakładu prowadzącego naukę zawodu od domu rodzinnego (Berufsausbildungsbeihilfe), świadczenie zabezpieczające niezbędne utrzymanie/ zapewniające byt jedynie dla osób niepełnosprawnych (Ausbildungsgeld). Aktualna sytuacja na rynku pracy, która pozwala na zwiększenie zatrudnienia, które jest też celem nadrzędnym, wymusza na instytucjach rynku pracy efektywniejsze zastosowanie istniejących narzędzi przy jednoczesnej redukcji kosztów. Tym samym zwiększa się kompetencje regionalnych struktur BA oraz Jobcenter, w celu dopasowania przedsięwzięd do możliwości oraz, co ważniejsze, potrzeb regionalnego rynku pracy. Jednakże wysokośd środków do ich dyspozycji jest nierzadko nieadekwatna do zapotrzebowania i możliwości ogólnokrajowego lub regionalnego rynku pracy. Ważnym elementem wsparcia finansowego aktywnej polityki rynku pracy zarówno na szczeblu krajowym, jak i poszczególnych landów są dostępne środki w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Efekty programów współpracy transgranicznej Województwa Lubuskiego i Brandenburgii Województwo lubuskie i Brandenburgia nie tylko z racji swojej bliskości terytorialnej są predestynowane do współpracy. Czynniki takie jak wejście Polski do struktur Unii Europejskiej, przystąpienie do układu z Schengen czy przemiany ustrojowe, przyspieszyły trwający od wieków proces przenikania się kultur i kontaktów obu narodów. W niniejszym podrozdziale skoncentrowano się na omówieniu założeo i efektów programów współpracy Transgranicznej, współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej Program INTERREG IIIA POLSKA (Województwo Lubuskie) Brandenburgia Główny cel Programu INTERREG IIIA POLSKA (Województwo Lubuskie) BRANDENBURGIA został określony jako wspieranie zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju w sferze gospodarczej, społecznej i kulturowej na pograniczu polsko brandenburskim. 215

216 Zasięg Terytorialny Programu obejmował po stronie polskiej: miasta Gorzów Wielkopolski, Zielona Góra, powiaty gorzowski, krośnieoski, międzyrzecki, nowosolski, słubicki, strzeleckodrezdenecki, sulęcioski, świebodzioski, wschowski, zielonogórski, żagaoski i żarski i po stronie niemieckiej: powiaty: Märkisch-Oderland, Oder-Spree, Spree-Neiße, oraz dwa miasta na prawach powiatu: Frankfurt (Oder), Cottbus. Za priorytety i działania Programu uznano 57 : Priorytet 1. Współpraca gospodarcza i wspieranie MSP Działanie 1.1. Wspieranie transgranicznych stosunków gospodarczych Działanie 1.2. Wspieranie innowacji, technologii i badao Priorytet 2. Rozwój infrastruktury Działanie 2.1. Poprawa logistyki transgranicznej oraz infrastruktury komunikacyjnej (drogowej, kolejowej, wodnej, lotniczej) Działanie 2.2. Poprawa infrastruktury technicznej i komunalnej. Priorytet 3. Środowisko naturalne Działanie 3.1. Ochrona środowiska naturalnego (powietrze, woda, gleba) Działanie 3.2. Transgraniczna ochrona przeciwpożarowa, przed klęskami żywiołowymi i katastrofami Działanie 3.3. Zachowanie potencjału przyrody Priorytet 4. Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich Działanie 4.1. Trwała odnowa wsi i alternatywy zatrudnienia ludności wiejskiej Działanie 4.2. Agroturystyka i infrastruktura turystyczna Działanie 4.3. Wspieranie transgranicznej współpracy w zakresie rolnictwa Priorytet 5. Szkolenie i zatrudnienie Działanie 5.1. Kształcenie i dokształcanie w celu przystosowania do wymogów rynku pracy oraz w celu utworzenia dodatkowych możliwości zatrudnienia poprzez publiczne miejsca pracy Działanie 5.2. Wspieranie instytucji oświatowych i naukowych Priorytet 6. Współpraca Działanie 6.1. Współpraca euroregionalna 57 uzyskane

217 Działanie 6.2. Współpraca na szczeblu regionalnym i lokalnym Działanie 6.3. Współpraca międzynarodowa instytucji naukowych, badawczych i kulturalnych oraz towarzystw młodzieżowych i klubów sportowych. W ramach ostatniego z wymienionych priorytetów, całośd środków stanowiła zasób udostępniony dla Funduszu Mikroprojektów, koordynowanego przez euroregiony. Beneficjentami Programu były jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, partnerzy społeczno ekonomiczni, instytucje edukacyjne i kulturalne, organizacje pozarządowe. Omawiany program był jednym z siedmiu programów transgranicznych w ramach INTERREG IIIA. Z kolei INTERREG IIIA był największym (80% alokacji z całkowitej puli 221,6 mln euro) komponentem w ramach całej inicjatywy INTERREG III. Oceniając program, należy wskazad na bardzo duże zróżnicowanie tematyczne współfinansowanych projektów, co jest równoznaczne z brakiem możliwości znacznego oddziaływania na poszczególne obszary priorytetowe 58. Pewne rozmycie w ukierunkowaniu interwencji było widoczne również w aspekcie relatywnie małej kwoty alokacji w stosunku do innych źródeł finansowania. Podobnie jak w innych programach transgranicznych realizowanych w Polsce, beneficjenci wskazywali na duży stopieo skomplikowania procedury wnioskowania i rozliczania projektów. Wydaje się również, że inicjatywa została przez niektórych beneficjentów wykorzystana jako alternatywna wobec środków własnych i innych funduszy unijnych (np. ZPORR) możliwośd sfinansowania potrzeb lokalnych. Wskazuje na to duża popularnośd Priorytetu 2. Rozwój infrastruktury oraz Priorytetu 3. Środowisko naturalne wśród beneficjentów. Mimo to należy wskazad, że INTERREG IIIA POLSKA (Województwo Lubuskie) - BRANDENBURGIA był istotnym instrumentem wsparcia unijnego dla zainteresowanych regionów, gdzie kluczowym aspektem była współpraca transgraniczna. Wiele z przedsięwzięd miało rzeczywiste a nie tylko deklaratoryjne oddziaływanie transgraniczne. Niemierzalnym, ale zakładanym efektem inicjatywy było również pobudzenie aktywności i nawiązanie współpracy partnerów w obu krajach, co widoczne jest w długofalowym kontynuacji kooperacji. Na sukces projektu wpłynęły w pewnej mierze doświadczenia programu Phare CBC, który należał do tzw. programów przedakcesyjnych. Od 1994 roku w którym został on uruchomiony, na terenie województwa, zrealizowano przedsięwzięcia na kwotę 194 mln zł. 58 Por. Badanie ewaluacyjne ex-post efektów transgranicznej współpracy polskich regionów w okresie PSDB Sp. z o. o., CRSG Sp. z o.o. dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010; str

218 Niebagatelną rolę dla realizacji założeo programu odegrały mikroprzedsięwzięcia realizowane w ramach Priorytetu 6, które z jednej strony wzmocniły współpracę instytucjonalną w ramach euroregionów Pro Europa Viadrina i Sprewa-Nysa-Bóbr, ale również wpłynęły na kontynuację procesu rzeczywistej integracji mieszkaoców Brandenburgii i Województwa Lubuskiego Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) - Brandenburgia Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia (POWT PL-BB) w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej zatwierdzony został 25 marca 2008 r. 3 listopada 2008 r. rozpoczął pracę Wspólny Sekretariat Techniczny (WST) Programu Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia , którego celem jest wspieranie instytucji odpowiedzialnych za koordynację i realizację programu operacyjnego, jak i poszczególnych projektów finansowanych w ramach inicjatywy. WST pełni funkcję wspierającą, głównie dla Instytucji Zarządzającej (IZ) i Komitetu Monitorującego (KM) POWT PL-BB i realizuje m.in. następujące zadania: 1. wdrożenie decyzji/uchwał KM; 2. przygotowanie raportów na temat realizacji POWT PL-BB; 3. przygotowanie pakietu dokumentów dla potencjalnych beneficjentów koocowych/wnioskodawców oraz zapewnienie jego dostępności; 4. organizację szkoleo dla potencjalnych beneficjentów/wnioskodawców oraz przekazywanie informacji i doradztwo w zakresie właściwego przygotowania wniosku; 5. rejestrację wniosków aplikacyjnych; 6. zapewnienie oraz koordynację oceny formalnej oraz przeprowadzenie oceny transgraniczności, jakości partnerstwa i kwalifikowalności wydatków projektów; 7. koordynację procesu oceny wniosków w ramach projektu Głównym celem realizowanego obecnie programu jest: Pokonywad granice: redukcja niedogodności spowodowanych położeniem przygranicznym i wspólny rozwój regionu Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia. Wśród celów szczegółowych należy wymienid: Poprawa uwarunkowao infrastrukturalnych oraz stanu środowiska; 218

219 Rozbudowa powiązao gospodarczych oraz współpracy sektorów gospodarki i nauki; Wspieranie dalszego rozwoju zasobów ludzkich i rozbudowa transgranicznej kooperacji. Cele te realizowane są w ramach następujących priorytetów: Priorytet 1. Wspieranie infrastruktury oraz poprawa stanu środowiska Priorytet 2. Wspieranie powiązao gospodarczych oraz współpracy sektorów gospodarki i nauki Priorytet 3. Wspieranie dalszego rozwoju zasobów ludzkich i transgranicznej kooperacji Priorytet 4. Pomoc Techniczna Zasięg Terytorialny Programu obejmuje po stronie polskiej: podregion gorzowski i podregion zielonogórski, a więc wszystkie powiaty województwa lubuskiego. Po stronie niemieckiej uwzględniono powiaty: Märkisch-Oderland, Oder-Spree, Spree-Neiße, oraz dwa miasta na prawach powiatu: Frankfurt (Oder), Cottbus. Środki EFRR alokowane przez Polskę na Program w latach wynoszą 50,1 mln EUR przy całkowitej alokacji na Program w kwocie 120 mln euro. Beneficjenci programu to jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, jednostki administracji paostwowej i jednostki samorządowe utworzone w celu zapewnienia usług publicznych, instytucje edukacyjne i kulturalne, uczelnie wyższe, organizacje pozarządowe non profit, kościoły i związki wyznaniowe, instytucje otoczenia biznesu. Wśród projektów, które otrzymały dofinansowanie można wymienid: Rozwój obiektów rekreacyjno- szkolnych w Euromieście Gubin-Guben, Odra dla turystów 2014 rozwój turystyki wodnej na transgranicznym obszarze Doliny Środkowej Odry etap II, Poprawa infrastruktury drogowej w rejonie przygranicznym Powiatu Krośnieoskiego, Drogi św. Jakuba na pograniczu polsko-niemieckim - stworzenie transgranicznego systemu oznakowania i informacji, Rozwój polsko - niemieckiego systemu infrastruktury i turystyki w Euroregionie Sprewa- Nysa-Bóbr-szczególnie:polepszenie, uzupełnienie i połączenie w sied infrastruktury komunikacyjnej w obrębie Forst (Lausitz)-Brody-Lubsko-Jasieo, Bezpieczne pogranicze - budowa Regionalnego Centrum Ratownictwa w Witnicy, EUROJOB Viadrina - Poprawa perspektyw zawodowych i edukacyjnych oraz mobilności w Euroregionie Pro Europa Viadrina. 219

220 Do powyższego zestawienia wybrano przykłady ilustrujące szeroki zakres oddziaływania Programu Operacyjnego. Program jest aktualnie realizowany i nie został jeszcze poddany szczegółowej ewaluacji ex post. W ramach przygotowania programu, powstał raport ewaluacyjny ex-ante, który wsparł instytucje zarządzające programem wnioskami dotyczącymi oczekiwanych rezultatów i oddziaływania i oceny spójności jego zakresu do zidentyfikowanych potrzeb regionu 59. Biorąc pod uwagę pozytywne skutki dotychczas sfinansowanych przedsięwzięd i założenia tych, które są realizowane obecnie, spodziewane jest uzyskanie efektu dalszego wzmocnienia integracji polskich i niemieckich regionów. W kolejnym podrozdziale zaprezentowano podsumowanie realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia , w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej, Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych Fundusz Małych Projektów i Projektów Sieciowych W ramach systemu ewaluacji programów unijnych, powstał Raport koocowy w ramach badania ewaluacyjnego pt. Ocena skuteczności systemu wdrażania Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych w Programie Operacyjnym Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia , w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej 60, w którym zaprezentowano m.in. ocenę skuteczności Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych (FMPiPS). W niniejszym podrozdziale zaprezentowano główne wnioski wynikające z analizy tego opracowania oraz dokumentów programowych. Głównym założeniem projektów realizowanych w ramach Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych jest w szczególności pielęgnowanie transgranicznej wymiany informacji, komunikacji i współpracy miedzy mieszkaocami, stowarzyszeniami i urzędami we wspólnym obszarze wsparcia, a także pogłębienie identyfikacji mieszkaoców ze wspólną przestrzenią życia społecznego. Beneficjenci programu zlokalizowani są po stronie polskiej na obszarze: miasto Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra, powiaty ziemskie: gorzowski, międzyrzecki, słubicki, strzelecko 59 Ocena Ex Ante Programu Operacyjnego Współpracy Przygranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia w Ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Luty Wyg International. Warszawa 60 Ocena skuteczności systemu wdrażania Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych w Programie Operacyjnym Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) Brandenburgia , w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Centrum Rozwoju Społeczno Gospodarczego sp. z o.o. dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Szczecin

221 drezdenecki, sulęcioski, krośnieoski, nowosolski, świebodzioski, wschowski, zielonogórski, żagaoski, żarski. Po stronie niemieckiej natomiast na obszarze: miasto Frankfurt nad Odrą, Cottbus i powiatów: Märkisch-Oderland, Oder-Spree, Spree-Neiße. Fundusz jest realizowany z wykorzystaniem instytucji euroregionów Pro Europa Viadrina oraz Sprewa-Nysa-Bóbr. Euroregion "Pro Europa Viadrina" powstał w 1993 roku m.in. na kanwie wcześniejszej współpracy dobrosąsiedzkiej pomiędzy Słubicami i Frankfurtem nad Odrą. Do celów porozumienia należy 61 : zapewnienie dobrosąsiedzkich stosunków między Polakami i Niemcami, utrwalanie regionalnej tożsamości Polaków i Niemców mieszkających w rejonie przygranicznym przez stworzenie wspólnej perspektywy na przyszłośd, podnoszenie dobrobytu mieszkaoców regionu przygranicznego poprzez stworzenie przyszłego transgranicznego polsko-niemieckiego regionu gospodarczego, promowanie idei jedności europejskiej i porozumienia międzynarodowego, ustalanie wspólnych przedsięwzięd oraz uzyskania środków potrzebnych do ich realizacji. Polskie biuro Euroregionu "Pro Europa Viadrina" zlokalizowane jest w Gorzowie Wlkp. a niemieckie we Frankfurcie. Euroregion Sprewa-Nysa-Bóbr jest powstałą w 1993 roku platformą dobrowolnej współpracy polskich gmin z powiatami i miastami Republiki Federalnej Niemiec. 62. Polskie gminy uczestniczące w działalności euroregionu stworzyły Stowarzyszenie Gmin Rzeczypospolitej Polskiej Euroregion Sprewa-Nysa-Bóbr, którego statutowym celem jest wszechstronna działalnośd na rzecz pomyślności regonu, jego sanacji ekologicznej, rozkwitu gospodarczego oraz stałej poprawy warunków życia jego mieszkaoców. Cele te realizowane są w szczególności poprzez współdziałanie z niemieckimi podmiotami na zasadach poszanowania i ochrony walorów środowiska naturalnego i kulturowego, programowanie rozwoju, dążenie do usuwania przeszkód związanych z istnieniem granic paostwowych. Celem Stowarzyszenia jak również samego euroregionu jest również tworzenie do rozwoju kontaktów osobistych mieszkaoców i współdziałania przedsiębiorców i instytucji. Biura euroregionu Sprewa-Nysa-Bóbr znajdują się w Gubinie i niemieckiej części miasta - Guben. Ideą FMPiPS jest wdrażanie projektów małych (maksymalna wartośd dofinansowania euro) i sieciowych (maksymalna wartośd dofinansowania euro), obejmujących 61 Pozyskane Pozyskane

222 wspieranie współpracy sąsiedzkiej jednostek samorządu terytorialnego oraz publicznych i prywatnych podmiotów kultury, organizacji pozarządowych i instytucji w celu kształtowania transgranicznych stosunków sąsiedzkich oraz wspólne kulturalne, społeczne, sportowe i uczniowskie projekty oraz imprezy dla dzieci, młodzieży i osób niepełnosprawnych 63. Celem realizacji projektów sieciowych jest tworzenie trwałej sieci powiązao transgranicznych. Realizowane są przez więcej niż dwóch partnerów z obszaru wsparcia w dłuższym okresie czasu (powyżej 12 miesięcy), w szczególności w zakresie kultury, sportu, wymiany młodzieży i osób niepełnosprawnych, charakteryzujące się zmiennością uczestników, względnie różnorodnością aspektów tematycznych. 64 Dofinansowanie z EFRR stanowi 85% kosztów kwalifikowanych. Polscy beneficjenci mają możliwośd ubiegania się o środki z rezerwy celowej budżetu paostwa do wysokości 10% kosztów kwalifikowanych projektu. Przykładami projektów, które uzyskały dofinansowanie są: IV Polsko - Niemiecki Dzieo Sportu Dzieci i Młodzieży - Lipki Wielkie 2009 Polsko-Niemiecki Turniej Piłki Nożnej dla dzieci o Puchar Przechodni Związku Wodnego Spotkania. Jubileusz 10-lecia współpracy szkół średnich Witnicy i Muncheberga Polsko Niemieckie Dni Kostrzyna nad Odrą Polsko-niemiecki Dzieo Rodziny w Głuchowie Międzynarodowe Forum Przedsiębiorczości Lokalnej - Dobiegniew 2008 Polsko-niemieckie seminarium naukowe Euroregion Nauka, Rozwój Widoczne jest, że mimo szerokiej tematyki przedsięwzięd (np. sport, edukacja, nauka), klamrą spinającą jest integracja mieszkaoców i rozwój dobrosąsiedzkich stosunków. Autorzy raportu przywołują argument, że skutecznośd wdrażania wielu przedsięwzięd wynika z kontynuacji współpracy partnerskiej realizowanej w ramach INTERREG III. Wcześniejsze doświadczenia pozwoliły na lepsze dostosowanie zakresu projektów do wyzwao współpracy transgranicznej. Kolejnym wnioskiem z realizacji była asymetria w zakresie obszaru wsparcia dla euroregionów polskich i niemieckich, polegająca na zbyt małym obszarze realizacji FMP i PS po stronie niemieckiej 65. Potwierdzeniem tej tezy jest liczba składanych wniosków po obu stronach 63 Ocena skuteczności( ). Str Wspólne Wytyczne Funduszu Małych Projektów i dla Projektów Sieciowych (FMP i PS) 65 Tamże, str

223 granicy. Według stanu na , euroregion Pro Europa Viadrina przyjął 104 niemieckie i 172 polskie projekty a euroregion Sprewa-Nysa-Bóbr 113 niemieckich i 193 polskie 66. Pod względem organizacyjnym, FMP charakteryzuje się relatywnie dużym stopniem skomplikowania (formularze, system wnioskowania i rozliczenia), co w przypadku niskiej wartości jednostkowej poszczególnych wnioskowanych projektów okazuje się istotną barierą, a w niektórych przypadkach decydowało o decyzji o nie składaniu wniosku. Dużym mankamentem okazuje się również brak systemu płatności zaliczkowych. System zakładający refundację wcześniej poniesionych kosztów jest kłopotliwy dla wielu beneficjentów z uwagi na niewystarczające zasoby kapitałowe i/lub brak zdolności kredytowej. Szybsza niż w poprzednim okresie programowania jest szybkośd refundacji poniesionych nakładów, jednak w dalszym ciągu nie jest ona satysfakcjonująca. Negatywnie należy ocenid małe zainteresowanie partnerów Projektami Sieciowymi, czego przyczyną mogą byd wskazane wcześniej mankamenty w finansowaniu. Z powyższych informacji wysuwa się najważniejszy wniosek nie tylko z punktu widzenia Funduszu Małych Projektów i Projektów Sieciowych, ale innych form współpracy transgranicznej. Widoczne jest, że ułatwienie procedur, ograniczenie formalności i czasu niezbędnego na ich przeprowadzenie oraz ułatwienie finansowania poprzez wprowadzenie systemu zaliczek i szybsze płatności to czynniki kluczowe dla wzmocnienia działalności FMPiPS. Równocześnie duże zainteresowanie funduszem (za wyjątkiem projektów sieciowych) potwierdza istotny i rosnący stopieo współpracy transgranicznej pomiędzy regionami Inne przykłady współpracy transgranicznej Oprócz realizacji projektów unijnych, istnieje wiele innych przykładów współpracy pomiędzy instytucjami Województwa Lubuskiego a Brandenburgią. Z pewnością dużą rolę odgrywają działania samorządu, zarówno regionalnego, jak i lokalnych, w tym porozumienia partnerskie. Kanwą dla prowadzonej przez samorządowe władze regionu polityki zagranicznej jest precyzująca jej cele i priorytety uchwała nr LII/525/2010 Sejmiku Województwa Lubuskiego z 14 czerwca 2010 roku. Cele te są w dużej mierze pragmatyczne, ponieważ koncentrują się na współpracy gospodarczej, wspólnym uczestnictwie w programach UE a nie tylko budowaniu (również bardzo istotnych) więzi społecznych pomiędzy mieszkaocami regionu. 66 Tamże, str

224 Wzajemne kontakty opierają się na rozwoju współpracy transgranicznej, w tym realizowanej przez polskie i niemieckie biura euroregionów. Przedmiotem zainteresowania są również ochrona środowiska, planowanie przestrzenne, wspólne inicjatywy kulturalne i edukacyjne oraz opieka społeczna i zdrowotna. W ramach kwestii gospodarczych, współdziałanie polega m.in. na rozwoju infrastruktury, innowacyjności oraz produkcji energii odnawialnej. Współpraca obu regionów wpisuje się w założenia Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisanego w 1991 roku, niespełna rok po zjednoczeniu Niemiec. Bezpośrednim dokumentem deklarującym zbliżenie obu regionów jest podpisane w 2000 roku "Wspólne oświadczenie o współpracy pomiędzy Krajem Związkowym Brandenburgią a Województwem Lubuskim". Jak już wspomniano, przedmiotem wspólnego zainteresowania jest gospodarka, a więc również rynek pracy. Marszałek województwa lubuskiego był jednym z inicjatorów powstałej w 2010 roku grupy roboczej ds. rynku pracy. Składa się ona z przedstawicieli m.in. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze, Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej, Zrzeszenia Związków Pracodawców w Berlinie i Brandenburgii, Dyrekcji Regionalnej Berlin-Brandenburgia, Federalnej Agencji. Zadania gremium koncentrują się na wsparciu i upowszechnieniu informacji (w tym statystycznych, dotyczących zawodów deficytowych) o obu regionalnych rynkach pracy. 21 marca 2011 roku Wojewódzki Urząd Pracy w Zielonej Górze zorganizował konferencję pt.: "Niemiecko - polskie otwarcie rynku pracy", na której zaprezentowano zarówno elementy diagnozy, jak i perspektywy rynku pracy Brandenburgii i Województwa Lubuskiego 67. Wśród przykładów dwustronnej współpracy można wskazad również działalnośd Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej (OPZL), współpracującej z partnerami niemieckimi (np. Izbami Przemysłowo Handlowymi) i wspierającej bezpośrednie kontakty przedsiębiorców obu regionów. Jednym z ostatnich przedsięwzięd w tym zakresie było spotkanie przedstawicieli firm i osób zainteresowanych otwarciem firmy lub jej oddziału w Niemczech Otwarcie niemieckiego rynku pracy szansą polskich przedsiębiorstw. Działania OPZL mają często charakter techniczny, przybliżający przedsiębiorcom informacje na temat warunków prowadzenia działalności za granicą, co obejmuje np. kwestie procedur rozpoczynania działalności, opodatkowania, prawa pracy, ubezpieczeo społecznych. Przykładem współpracy przygranicznej jest również Partnerstwo Odry, którego celem jest podejmowanie działao służących budowaniu wspólnego obszaru transgranicznego, szukaniu 67 Sprawozdanie na sesję Sejmiku Województwa Lubuskiego - Współpraca Województwa Lubuskiego z Republiką Federalną Niemiec, w szczególności z Krajem Związkowym Brandenburgia i Krajem Związkowym Saksonia, w aspekcie XX-lecia podpisania traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy Departament Współpracy Zagranicznej i Informacji Europejskiej Urzędu Marszałkowski ego Województwa Lubuskiego; str

225 nowych rozwiązao sprzyjających rozwojowi oraz jego uatrakcyjnieniu. Współpraca obejmuje gospodarkę, infrastrukturę komunikacyjną i transportową oraz turystykę. W Partnerstwo dla Odry zaangażowane są: Brandenburgia, Saksonia, Meklemburgia Pomorze Przednie i Berlin oraz województwa: lubuskie, dolnośląskie, zachodniopomorskie i wielkopolskie. W ramach współpracy transgranicznej należy również wspomnied o funkcjonowaniu Europejskich Służb Zatrudnienia, w szczególności w ramach sieci współpracy ODRA-ODER, czy dwóch euroregionów, co zostało opisane w poprzednich rozdziałach. Perspektywa dalszego zacieśniania stosunków gospodarczych pomiędzy Województwem Lubuskim i Brandenburgią czy szerzej pomiędzy Polską a Niemcami ma swoje odzwierciedlenie w działalności różnych instytucji, na przykład organów nadzoru i kontroli finansowej, w tym instytucji odpowiedzialnych za badanie działalności finansowej samorządów. Ciekawą inicjatywą trybunałów niemieckich landów wschodnich i regionalnych izb obrachunkowych, było przygotowanie z inicjatywy Prezydenta Niemieckiego Trybunału Obrachunkowego Kraju Związkowego Brandenburgii i Prezesa Regionalnej Izby Obrachunkowej w Zielonej Górze konferencji Szanse i ryzyka partnerstw publiczno-prywatnych (PPP) z punktu widzenia zewnętrznej kontroli finansowej 68. Celem konferencji było zaprezentowanie uwarunkowao realizacji zadao publicznych w formule PPP. Uczestnicy, w tym prezesi: Niemieckiego Trybunału Obrachunkowego Kraju Związkowego Brandenburgii, Niemieckiego Trybunału Obrachunkowego Kraju Związkowego Berlin oraz Regionalnej Izby Obrachunkowej w Zielonej Górze, wskazali na PPP jako formułę skutecznej realizacji zadao publicznych, przy konieczności zastosowania właściwych miar oceny i ewaluacji projektu, zarówno w fazie inicjacyjnej, jak i operacyjnej. Formuła partnerstwa publiczno prywatnego daje możliwośd zaangażowania partnerów prywatnych z zagranicy. Uwarunkowania budżetowe polskich samorządów zwiększyły zainteresowanie formułą PPP. Upowszechnienie tej wiedzy wśród potencjalnych partnerów niemieckich, da możliwośd zwiększonego ich zainteresowania realizowanymi w Polsce, w tym w Województwie Lubuskim projektami PPP. Bardzo namacalnym efektem współpracy między regionami są również kwestie środowiskowe, w tym zapobieganie skutkom klęsk żywiołowych. Podczas powodzi, która nawiedziła województwo lubuskie w 2010 roku, strona niemiecka wspierała wysiłki polskich służb w celu pomocy poszkodowanym i ograniczeniu skutków powodzi. 68 Ryszard Zajączkowski, Konferencja prezydentów trybunałów obrachunkowych niemieckich landów wschodnich i prezesów regionalnych izb obrachunkowych w Poczdamie; Finanse Komunalne 11/2011; str

226 7. Porównanie strategicznych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego Europa 2020 jest strategią na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, która stanowi podstawowy dokument dla rozwoju Unii Europejskiej. Dokument ten zawiera trzy priorytety, które mają przyczynid się do pokonania kryzysu i wzmocnienia gospodarki UE 69 : rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej, rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójnośd społeczną i terytorialną. Komisja Europejska wytyczyła pięd wymiernych celów, które odnoszą się do zatrudnienia, inwestycji w badania i innowacje, klimatu i energii, edukacji oraz walki z ubóstwem. W postępach do osiągania wyznaczonych celów ma pomóc siedem projektów przewodnich: Unia innowacji, Młodzież w drodze, Europejska agenda cyfrowa, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Polityka przemysłowa w erze globalizacji, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Europejski program walki z ubóstwem. W realizacji wyznaczonych priorytetów będą potrzebne działania zarówno na szczeblu unijnym, międzynarodowym, jak i na szczeblu krajowym. Istotne jest zatem, aby każde paostwo członkowskie dopasowało krajowe cele i metody działania do dokumentu Europa Województwo Lubuskie Strategie odgrywają ważną rolę w kreowaniu kierunków rozwoju gospodarczych i społecznych regionów. Z punktu widzenia województwa lubuskiego najbardziej znaczącym dokumentem wytyczającym kierunki rozwoju jest Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego, która wyznacza kierunki i priorytety oraz określa hierarchię ważności realizowanych zadao i projektów. Według Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego rozwój regionu będzie związany z jego transgranicznym położeniem, które po wejściu Polski do Unii Europejskiej przestało mied status peryferyjnego. Wejście Polski do Unii Europejskiej przyczyniło się do integracji województwa lubuskiego z Niemcami poprzez powstanie międzyregionalnego rynku pracy i usług. Sytuacja 69 Europa 2020, Bruksela

227 ta stwarza nowe, bardziej korzystne uwarunkowania rozwoju dla regionu. Autorzy Strategii zauważyli, że znaczenie ma również bliskie położenie Berlina, który jest dużą metropolią i ośrodkiem gospodarczym oraz finansowym i stwarza szansę dla województwa lubuskiego na wykorzystanie walorów naturalnych i rozwoju turystyki oraz różnych form wypoczynku. Poza tym integracja z siecią metropolii europejskich takich miast jak Poznao i Wrocław, które będą zyskiwały znaczenie w Europie, w wyniku napływu kapitału zagranicznego, wymiany handlowej, znacznego potencjału akademickiego, naukowego i kulturalnego, będzie uzależniona od tempa rozwoju polskiej infrastruktury (autostrady, lotniska). Województwo lubuskie może stad się częścią zaplecza turystycznego i mieszkaniowego dla Berlina, Poznania i Wrocławia, co zostało zauważone w Strategii. Dla północnej części województwa ma również znaczenie bliskie położenie Szczecina i jego portu, ze względu na powiązania w sferze gospodarczej i szkolnictwa wyższego. Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku powstała w 2005 roku po aktualizacji pierwszej Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego opracowanej w 2000 roku. Koniecznośd uwzględnienia szeregu zmian była spowodowana głównie przez fakt przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, a także za sprawą Cele strategiczne Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku: I - Zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu II - Podniesienie poziomu wykształcenia społeczeostwa, zwiększenie potencjału innowacyjnego nauki oraz informatyzacja społeczeostwa III - Rozwój przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesienie poziomu technologicznego przedsiębiorstw i ich innowacyjności dzięki współpracy z nauką IV - Efektywne, prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego dynamicznych procesów zachodzących w rozwoju społeczno-gospodarczym. W zakresie Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2020 roku zostały wyznaczone cztery wyzwania, które są zgodne z regionalnymi i krajowymi dokumentami strategicznymi. W ramach pierwszego wyzwania, tj. zapewnienia przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu są wyznaczone działania, które mają na celu zwiększyd spójnośd województwa, poprzez poprawę infrastruktury drogowej, intensyfikację wewnętrznych więzi gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych, umacnianie świadomości regionalnej. Istotna jest poprawa infrastruktury społecznej, która ma wpływ na jakośd życia mieszkaoców oraz na atrakcyjnośd inwestycyjną regionu. Według autorów Strategii występuje potrzeba rewitalizacji zasobów mieszkaniowych, podniesienia poziomu życia oraz zapobiegania wykluczeniu społecznemu. Wyzwanie drugie wynika z faktu, że województwo lubuskie posiada niewystarczającą zdolnośd do rozprzestrzeniania innowacji oraz poziom wykształcenia ludności niższy od rejonów sąsiednich. Dla podniesienia poziomu wykształcenia społeczeostwa, zwiększenia potencjału innowacyjnego nauki oraz informatyzacji społeczeostwa region musi zintensyfikowad kształcenie na poziomie średnim i wyższym oraz rozwijad placówki naukowobadawcze i instytucje transferu technologii. Niezbędna jest także szeroka informatyzacja 227

228 gospodarki, instytucji i gospodarstw domowych. Wyzwanie trzecie polega na rozwoju przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesienie poziomu technologicznego przedsiębiorstw i ich innowacyjności dzięki współpracy z nauką. Ma ono na celu zintensyfikowad kontakt z partnerami zagranicznymi oraz zwiększyd liczbę przedsiębiorstw, które stałyby się równymi partnerami w wymianie handlowej, technologicznej i kapitałowej. W tym celu niezbędne jest podjęcie działao wspomagających miejscową przedsiębiorczośd, szczególnie małe i średnie przedsiębiorstwa, dominujące w strukturze gospodarczej województwa. Konieczne jest podniesienie innowacyjności licznych podmiotów gospodarczych funkcjonujących w województwie. Czwarte wyzwanie dotyczy efektywnego, prorozwojowego wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego. Województwo lubuskie wyróżnia się mało zanieczyszczonym środowiskiem, atrakcyjnymi zasobami przyrodniczymi oraz historyczno-kulturowymi. Położenie geograficzne regionu sprzyja rozwojowi różnych form turystyki i wypoczynku. Zasoby środowiska naturalnego, historycznego i kulturowego mogą stad się jednym z głównych czynników rozwoju społeczno gospodarczego. Aktualnie potencjał ten nie jest w pełni wykorzystany w turystyce oraz innych dziedzinach opartych na zasobach naturalnych (rolnictwo ekologiczne, innowacyjne gałęzie przemysłu, usługi zdrowotne itp.) Obecnie w wyniku zmian w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, ustawy o samorządzie województwa, aktualizacji dokumentów europejskich (Europa 2020), krajowych (Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju do 2030 r., Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju do 2020 r., Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r.) oraz przyjęcia nowego paradygmatu polityki regionalnej (wprowadzonego przyjęciem 13 lipca 2011 roku Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (KSRR)) zaistniała koniecznośd aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego. Ponadto istotną rolę w aktualizacji Strategii mają zjawiska gospodarcze, społeczne, które wpłynęły na rozwój województwa. W wyniku aktualizacji zdecydowano się zmienid układ celów strategicznych oraz wyznaczyd cel główny. Jednak w swojej treści cele strategiczne pokrywają się znacznie z celami dotychczasowymi i stanowią ich kontynuację. W założeniach przyjętych 19 sierpnia 2011 roku do aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego za główny cel wytyczono wykorzystanie potencjałów województwa lubuskiego do wzrostu jakości życia, dynamizowania konkurencyjnej gospodarki, zwiększenia spójności regionu oraz efektywnego zarządzania jego rozwojem. Cele wyznaczone przez samorządy województwa powinny wpisywad się w cele określone w KSRR w takim zakresie, w jakim samorząd chce wspólnie realizowad wizję rozwoju przy zaangażowaniu środków krajowych i mobilizowanych na szczeblu regionalnym. W założeniach aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego za cele strategiczne przyjęto: Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna Wysoka dostępności transportowa i teleinformatyczna 228

229 Społeczna i terytorialna spójnośd regionu Region efektywnie zarządzany Pierwszy cel strategiczny (konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna) zwraca uwagę na szansę województwa lubuskiego stania się silnym gospodarczo regionem z zaawansowaną technologicznie gospodarką, innowacyjnymi przedsiębiorstwami i wysoko rozwiniętym kapitałem ludzkim. Do realizacji tego celu niezbędne są działania zmierzające do budowania wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej, m.in. w zakresie wspierania tworzenia nowych i zagospodarowania już istniejących stref aktywności gospodarczej, organizacji zintegrowanego systemu promocji inwestycyjnej całego regionu, ukierunkowywania tworzonych stref gospodarczych (np. w kierunku wysokich technologii, innowacji, organizacji klastrów). Istotną rolę odgrywa również szkolnictwo wyższe. Budowa silnego zaplecza uczelni wyższych, które poprzez wysoki poziom nauczania, nowoczesną bazę dydaktyczną oraz powiązania z innymi ośrodkami naukowymi będzie w stanie kształcid studentów zgodnie z europejskimi standardami i z oczekiwaniami regionalnej gospodarki. Jak zauważają autorzy Strategii, rozwój gospodarczy i społeczny wymaga stworzenia na terenie województwa wysokosprawnych systemów energetycznych, które zapewnią bezpieczeostwo energetyczne, optymalne wykorzystanie surowców energetycznych i infrastruktury energetycznej, a także wzrost wykorzystania energii odnawialnej. Atutem regionu lubuskiego jest przyroda i dziedzictwo kulturowe, zatem w celu zwiększenia jego atrakcyjności powinny byd podjęte działania tworzące bazę noclegową o zwiększonych standardach oraz oferowanie zintegrowanych produktów turystycznych wraz z ich promocją. W strategii zwrócono uwagę na rosnące zapotrzebowanie na żywnośd ekologiczną. Rolnictwo stanowi istotną częśd lubuskiej gospodarki. Sfera produkcyjna rolnictwa powinna otrzymad wsparcie w zakresie wytwarzania i promocji żywności wysokiej jakości (w tym produktów tradycyjnych), wzmocnienia powiązao produkcji rolniczej z przetwórstwem, marketingiem i dystrybucją, rozwojem bazy naukowej na potrzeby rolnictwa czy budowie sprawnego i nowoczesnego doradztwa rolniczego. Drugi cel (wysoka dostępnośd transportowa i teleinformacyjna) dotyczy konieczności modernizacji transportu drogowego i kolejowego oraz rozwoju transportu lotniczego i wodnego, dla którego region posiada dogodne warunki rozwoju. W Strategii zwrócono uwagę również na koniecznośd zadbania o spójnośd komunikacyjną między sieciami transportowymi o znaczeniu międzynarodowym i subregionalnym oraz jakośd obsługi komunikacyjnej ludności (np. usprawnienia transportu w aglomeracjach miejskich i obszarach podmiejskich). O konkurencyjności danego regionu może świadczyd infrastruktura teleinformatyczna. W województwie lubuskim konieczne jest budowanie nowej i przystosowywanie istniejącej infrastruktury telekomunikacyjnej. Dotyczy to głównie tzw. obszarów wykluczonych cyfrowo, 229

230 w których nie ma dostępu do szerokopasmowego Internetu, a które pokrywają się w znacznym stopniu z obszarami wiejskimi. Cel dotyczący społecznej i terytorialnej spójności regionu wiąże się z dostępem do wysokiej jakości usług publicznych, edukacyjnych, medycznych, kulturalnych wraz z odpowiednią infrastrukturą społeczną, który wpływa na podniesienie jakości życia mieszkaoców regionu. W tym zakresie ważne jest podniesienie dostępności i atrakcyjności kształcenia na wszystkich poziomach nauczania, zwiększenie dostępu do usług medycznych (szczególnie specjalistycznych), wzrost liczby wydarzeo kulturowych, budowanie instrumentów przeciwstawiania się i zwalczania nowych form wykluczenia społecznego, ograniczenie negatywnych skutków wynikających z uwarunkowao pogodowych. Ponadto w Strategii wymienione zostały trzy obszary, które wymagają szczególnego zainteresowania. Pierwszym z nich są obszary wiejskie, które są niedostatecznie włączone w procesy rozwojowe kraju, mają utrudniony dostęp do usług publicznych oraz ograniczoną dostępnośd komunikacyjną. Drugim problemowym obszarem są tereny powojskowe, których infrastruktura jest niewykorzystywana i ulega degradacji. Trzecim obszarem są rejony przygraniczne, które stanowią miejsce swobodnego przepływu osób, kapitału, dóbr i usług, a posiadają gorszą krajową dostępnośd transportową. Ostatni cel strategiczny (region efektywnie zarządzany) dotyczy sieci wzajemnych zależności, interesów i kompetencji opartych o sprawny, dobrze funkcjonujący system zarządzania realizacją wyznaczonych zadao. Istotne dla rozwoju województwa jest wypromowanie jego wizerunku, aby mógł skutecznie konkurowad o inwestorów lub turystów. Zarządzanie rozwojem z kolei powinno opierad się na sprawnej administracji, która działa nie tylko szybko i skutecznie, ale również monitoruje osiąganie celów. Działania władz samorządowych nie powinny ograniczad się do charakteru doradczego, ale również powinny mied aspekt kontrolny. W zakresie omawianego celu autorzy strategii uwzględnili koniecznośd odbudowy wspólnot lokalnych oraz stworzenia więzi łączącej obszary wiejskie z ośrodkami miejskimi w celu budowania kapitału społecznego. Zgodnie z założeniami KSRR zasoby kapitału społecznego i otoczenie biznesowe mają stanowid podstawowe narzędzia do sprawowania polityki regionalnej. Założenia Lubuskiej Strategii Zatrudnienia na lata są uszczegółowieniem celów Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego i bazują na inteligentnym i zrównoważonym rozwoju gospodarki, który sprzyja włączeniu zawodowemu i społecznemu. Jej celem jest systematyczna poprawa sytuacji na lubuskim rynku pracy poprzez realizacje następujących celów: poprawa zasobu miejsc pracy i zwiększenie aktywności zawodowej ludności, dostosowywanie kwalifikacji kadr do zmieniających się potrzeb rynku pracy, 230

231 promocja włączenia zawodowego i społecznego, wzmocnienie efektywności podejmowanych działao. Z punktu widzenia szans rozwojowych województwa lubuskiego istotne jest różnicowanie produkcji przemysłowej, wdrażanie innowacji w przedsiębiorstwach oraz dalszy rozwój gospodarki przyjaznej środowisku. W wyniku zmian makroekonomicznych oraz wprowadzenia innowacji procesowych możliwe będą dalsze procesy restrukturyzacyjne firm i branż. Istotne jest zatem podejmowanie działao mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy oraz utrzymanie dotychczasowych. Dlatego w województwie lubuskim planuje się dalszą rozbudowę systemu instytucjonalnego wsparcia funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorczości w regionie. W tym zakresie będą organizowane szkolenia i warsztaty, które dostarczą wiedzy na temat uwarunkowao formalno-prawnych prowadzenia działalności. Z kolei promocja aktywności gospodarczej, poprawa infrastruktury oraz promocja gospodarczego wizerunku regionu lubuskiego ma pomóc w pozyskiwaniu nowych inwestorów, a tym samym tworzeniu nowych miejsc pracy. Możliwości rozwoju gospodarczego i społecznego wymagają podjęcia działao minimalizacji szarej strefy poprzez propagowanie etycznego prowadzenia biznesu, które związane jest z dbałością o pracowników (legalne zatrudnienie, płaca zgodna z wykonywaną pracą). Dalszy rozwój gospodarczy województwa oraz prognoza zmniejszenia się liczby osób w wieku produkcyjnym wymaga podejmowania działao w celu zwiększenia zaangażowania społeczeostwa na rynku pracy. Działania te powinny zmniejszad skalę odpływu osób z rynku pracy oraz zwiększad liczbę nowych pracowników, m.in. poprzez zmniejszenie grupy osób biernych zawodowo oraz grupy osób przebywającej za granicą. W dobie globalizacji na rynek pracy w regionie lubuskim mogą mied wpływ zmiany sytuacji makroekonomicznej. Istotne jest łagodzenie negatywnych skutków takich zmian (tj. zwolnieo) za pomocą mechanizmów stabilizujących. Jednym z takich działao jest gwarantowanie wynagrodzeo pracowniczych ze środków publicznych. Rozwiązaniem są też instrumenty na rzecz podmiotów gospodarczych przechodzących trudności (np. częściowe zaspokojenie wynagrodzeo za czas przestoju ekonomicznego) oraz roboty publiczne stosowane przez służby zatrudnienia, które pozwalają na czasowe zmniejszenie skutków dekoniunktury. Istotna w osiągnięciu stabilizacji sytuacji w dobie kryzysu może byd idea flexicurity, która oznacza połączenie elastyczności miejsc pracy z bezpieczeostwem zatrudnienia. Opiera się ona na aktywnej polityce rynku pracy, rozwoju kształcenia ustawicznego, nowoczesnym systemie zabezpieczenia społecznego oraz warunkach umów o pracę. W sytuacji konieczności przeprowadzenia restrukturyzacji promowany powinien byd outplacement, tzw. zwolnienia monitorowane. Na rynku pracy w województwie lubuskim występuje bariera informacyjna, która sprawia utrudnienie w dostosowaniu kwalifikacji kadr do wymagao rynku pracy. Bardzo często osoby 231

232 poszukujące pracy nie mają informacji dotyczących wymaganych kwalifikacji, ani o możliwościach ich uzyskania. Konieczne jest podejmowanie działao zwiększających możliwośd pozyskiwania informacji o zawodach oraz o możliwościach edukacyjnych. W celu zwiększenia wskaźnika zatrudnienia wśród osób młodych powinny zostad podjęte działania dostosowywania kierunków kształcenia do wymogów rynku. Szczególny nacisk powinien byd położony na szkoły zawodowe, ponieważ na rynku pracy jest duże zapotrzebowanie na osoby z konkretną specjalizacją. Promocja szkół zawodowych, modernizacja ich ofert edukacyjnych, wyposażenie oraz współpraca z pracodawcami ma przyczynid się do lepszego dostosowania absolwentów do wymagao rynku pracy. Przedłużający się czas pozostawania bez pracy wpływa na motywację w podejmowaniu działao oraz powoduje wiele innych negatywnych skutków psychologiczno-społecznych. Konieczne jest podejmowanie inicjatyw przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu oraz propagujących włączenie zawodowe. Tylko kompleksowe, dostosowane do potrzeb i możliwości danej osoby działania mogą efektywnie wpływad na jej aktywizację. Osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej często skupiają się na płacowych aspektach pracy i wybierają nierejestrowaną pracy. W celu zapobiegania takim sytuacjom ważne jest podjęcie działao zmierzających do upowszechnienia pozapłacowych korzyści wynikających z legalnego zatrudnienia. W ramach działao zapobiegających wykluczeniu społecznemu powinno się wspierad zatrudnienie osób niepełnosprawnych poprzez upowszechnienie korzyści z tego tytułu płynących. W celu skutecznej realizacji założeo Lubuskiej Strategii Zatrudnienia ważne jest zwiększanie efektywności podejmowanych działao. Będzie to możliwe przy pogłębieniu współpracy w ramach partnerstw lokalnych, opierających się na Lubuskim Pakcie na Rzecz Zatrudnienia. Obecnie istnieją cztery partnerstwa, które dotyczą ekonomii społecznej, kształcenia zawodowego, poradnictwa zawodowego oraz badao rynku pracy. Partnerstwo przyczynia się do lepszego dostosowania działao w województwie lubuskim. Wymiana informacji między jednostkami realizującymi inicjatywy (gospodarka, rozwój MŚP, pomoc społeczna) wyklucza możliwośd realizacji tych samych zadao dla tych samych odbiorców. Realizacja wspólnych działao pozwala na zwiększenie ich skuteczności. Dodatkowo formy szkoleniowe osób wdrażających inicjatywy pozwolą na podniesienie jakości świadczonych usług oraz na wzrost ich efektywności. Ponadto w województwie lubuskim każdego roku jest opracowywany Lubuski Plan Działao na rzecz Zatrudnienia, który powstaje na podstawie Krajowego Planu Działao z uwzględnieniem strategii rozwoju województwa oraz strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej. W 2011 za priorytety w Lubuskim Planie Działao na Rzecz Zatrudnienia przyjęto poprawę zasobu miejsc pracy i zwiększenie aktywności zawodowej ludności, dostosowywanie kwalifikacji kadr 232

233 do zmieniających się potrzeb rynku pracy, promocja włączenia zawodowego i społecznego oraz wzmacnianie efektywności podejmowanych działao. Kierunki rozwoju województwa lubuskiego zostały zawarte również w innych strategiach sporządzonych dla tego regionu, np.: Lubuskiej Regionalnej Strategii Innowacji Strategii Rozwoju Turystyki w Województwie Lubuskim na lata Strategii Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata Strategii Rozwoju Kultury Województwa Lubuskiego Strategii Rozwoju Transportu Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2015 roku Budowa społeczeostwa informacyjnego oraz tworzenie ram dla funkcjonowania gospodarek i regionów opartych na wiedzy powinno byd priorytetem działalności nie tylko na poziomie unijnym i narodowym, ale także regionalnym czy lokalnym. Lubuska Regionalna Strategia Innowacji wyznacza za główny cel wzrost konkurencyjności i innowacyjności regionu lubuskiego, który można osiągnąd poprzez wykorzystanie potencjału i B+R, budowanie systemu wspierania innowacji i nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej oraz wspieranie przedsiębiorczości i aktywności innowacyjnej firm. Z kolei Strategia Rozwoju Turystyki na lata zwraca uwagę na koniecznośd budowania konkurencyjnych produktów i rozwoju sektora turystycznego z wykorzystaniem potencjału walorów turystycznych i społecznych. Za priorytety wyznacza rozwój produktów turystycznych, kształtowanie przestrzeni i rozwój infrastruktury turystycznej, rozwój zasobów ludzkich regionu oraz stworzenie spójnego i skutecznego systemu marketingowego. Strategia Polityki Społecznej na lata zajmuje się problematyką osób znajdujących się w trudnej sytuacji socjalnej na skutek procesów transformacji ustrojowej i gospodarczej. Za podstawowe priorytety polityki społecznej uznaje wyrównanie szans rozwojowych dzieci i młodzieży, zapobieganie wykluczeniu społecznemu osób i rodzin ubogich, objętych bezrobociem oraz ich integracja za społeczeostwem, doskonalenie systemu wsparcia społecznego oraz wspieranie rozwoju społeczeostwa obywatelskiego. Natomiast Strategia Rozwoju Kultury odnosi się do polityki kulturalnej i programu działania w dziedzinie kultury, który odgrywa ważną rolę w działalności jednostek samorządu terytorialnego. Po przystąpieniu Polski do UE inwestowanie w kulturę i naukę powinno stad się środkiem formowania tożsamości regionalnej oraz zachowania dziedzictwa kulturowego. Strategia jako główne cele wyznacza, m.in.: zachowanie ciągłości dziedzictwa kulturowego regionu, efektywne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego regionu w podnoszeniu jego atrakcyjności, aktywne uczestnictwo społeczeostwa w życiu kulturalnym i budowanie społeczeostwa obywatelskiego. Strategia Rozwoju Transportu Województwa Lubuskiego z horyzontem czasowym do 2015 roku zwraca uwagę na istotę systemu 233

234 transportowego w budowaniu konkurencyjności regionu lubuskiego. Jednak w regionie lubuskim istnieje koniecznośd dostosowania parametrów systemu transportowego do standardów unijnych. Stan techniczny eksploatowanej sieci kolejowej jest niezadowalający i wymaga modernizacji lub odbudowy. Z kolei stan sieci drogowej wskazuje na koniecznośd przeprowadzenia remontów oraz dostosowania dróg krajowych do przenoszenia większych nacisków, aby spełniały takie warunki jak główne drogi w krajach Unii Europejskiej. Pomimo, że warunki hydrologiczne do transportu wodnego są zbliżone do tych w Europie Zachodniej, to w województwie lubuskim ten potencjał nie jest w pełni wykorzystany i drogi wodne nie są użytkowane. Celem strategicznym dokumentu jest zwiększenie dostępności komunikacyjnej oraz dostępności usług transportowych dla społeczeostwa i gospodarki regionu oraz integracja sieci drogowej województwa z krajową i międzynarodową siecią transportową, doskonalenie regionalnego transportu publicznego oraz usprawnienie zarządzania systemem transportu w województwie. Powyżej opisane dokumenty dotyczą różnej tematyki, ale stanowią integralną częśd Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego i są rozwinięciem i uzupełnieniem założeo w niej opisanych. Rozwinięciem strategicznych kierunków działao opisanych w powyższych strategiach jest szereg programów wojewódzkich w zakresie realizacji zadao publicznych, wśród których można wymienid Program Ochrony Środowiska czy Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Lubuskiego. Należy również wskazad, że na terenie województwa funkcjonują również strategie lokalne (miast, gmin, powiatów), które w części wywodzą się z kierunków strategii województwa, ale równocześnie bazują na diagnozie i szansach wykorzystania lokalnego potencjału, w ramach danej jednostki administracyjnej. Dokumentami, które mają wpływ na kształtowanie się kierunków rozwoju województwa lubuskiego są strategie krajowe. Rząd w 2009 roku podjął decyzję o zmianach w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. Ramę nowego porządku stanowi Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju (w perspektywie do 2030 r.) oraz Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Uzupełnieniem tych dokumentów jest Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju oraz 9 strategii horyzontalnych (do 2020 r.): Innowacyjności i Efektywności Gospodarki, Rozwoju Transportu, Bezpieczeostwa Energetycznego i Środowiska, Rozwoju Regionalnego, Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Rozwoju Kapitału Społecznego, Zrównoważonego Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Sprawnego Paostwa oraz Rozwoju Systemu Bezpieczeostwa. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 przedstawia wizję zagospodarowania przestrzennego kraju w perspektywie najbliższych dwudziestu lat oraz określa cele i kierunki polityki przestrzennej wraz z planem działao o charakterze prawnym i instytucjonalnym niezbędnym dla jej realizacji. Zgodnie z dokumentem głównym celem strategicznym polityki przestrzennej zagospodarowania kraju jest efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej terytorialnie zróżnicowanych potencjałów rozwojowych dla osiągania ogólnych celów rozwojowych konkurencyjności, zwiększenia zatrudnienia, sprawności funkcjonowania 234

235 paostwa oraz spójności w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym w długim okresie 70. W 2011 roku Zespół Doradców Strategicznych przedstawił projekt nowego dokumentu - Długookresową Strategię Rozwoju Kraju - Polska Trzecia fala nowoczesności. Dokument ten jest rozwinięciem raportu Polska Wyzwania rozwojowe. Trzecia fala nowoczesności oznacza umiejętnośd łączenia modernizacji, innowacji, impetu cyfrowego z poprawą jakości życia i skokiem cywilizacyjnym. W dokumencie przedstawione są trzy filary, na których oparty zostanie rozwój kraju (filar innowacyjności, terytorialnego równoważenia rozwoju i efektywności). Dokument zawiera 10 następujących kluczowych wyzwao i dylematów: stabilny, wysoki wzrost gospodarczy; sytuacja demograficzna; wysoka aktywnośd zawodowa oraz adaptacyjnośd zasobów pracy; odpowiedni poziom infrastruktury; bezpieczeostwo energetyczno-klimatyczne; gospodarka oparta na wiedzy oraz rozwój kapitału intelektualnego; solidarnośd i spójnośd regionalna; poprawa spójności społecznej; sprawne paostwo oraz wzrost kapitału społecznego. Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju jest podstawowym dokumentem, który wyznacza cele i priorytety rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce. Strategia Rozwoju Kraju wyznaczała sześd priorytetów wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, poprawę stanu infrastruktury technicznej i społecznej, wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości, budowę zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeostwa, rozwój obszarów wiejskich oraz rozwój regionalnego i podniesienia spójności regionalnej. W celu dostosowania Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju do nowego ładu planowania strategicznego i przestrzennego, strategii długoterminowej oraz dokumentu Europa 2020 w listopadzie 2011 złożono Projekt Strategii Rozwoju Kraju Jest to najważniejszy dokument w perspektywie średniookresowej określający cele strategiczne rozwoju kraju do 2020 roku. Dokument stanowi bazę dla 9 zintegrowanych strategii, które mają służyd realizacji celów rozwojowych, a zaprojektowane w nich działania mają rozwijad i uszczegóławiad wskazane reformy. ŚSRK odnosi się do kluczowych decyzji zawartych w DSRK i wskazuje strategiczne zadania paostwa, które powinny wzmocnid procesy rozwojowe. Głównym celem Strategii Rozwoju Kraju 2020 jest wzmocnienie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę życia ludności. W ramach trzech obszarów strategicznych (sprawne i efektywne paostwo, konkurencyjna gospodarka, spójnośd społeczna i terytorialna) zostały wyznaczone cele oraz priorytetowe kierunki. W pierwszym W Projekcie Strategii Rozwoju Kraju 2020 wyznaczono trzy obszary strategiczne: - sprawne i efektywne paostwo - konkurencyjna gospodarka - spójnośd społeczna i terytorialna obszarze (sprawne i efektywne paostwo) zostały wyznaczone następujące cele: przejście od administrowania do zarządzania rozwojem, zapewnienie środków na działania rozwojowe 70 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa

236 oraz wzmocnienie warunków sprzyjających realizacji indywidualnych potrzeb i aktywności obywatela. W drugim obszarze strategicznym konkurencyjna gospodarka za cel przyjęto wzmocnienie stabilności makroekonomicznej, wzrost wydajności gospodarki, zwiększenie innowacyjności gospodarki, rozwój kapitału ludzkiego, zwiększenie wykorzystania technologii cyfrowych, efektywnośd energetyczna i poprawa stanu środowiska oraz zwiększenie efektywności transportu. W ramach ostatniego obszaru istotna jest integracja społeczna, zapewnienie dostępu i określonych standardów usług publicznych oraz wzmocnienie mechanizmów dyfuzji oraz integracja przestrzenna dla rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych. Kolejny dokument Krajowa Strategia Zatrudnienia na lata uwzględnia różnorodne uwarunkowania i wyzwania o charakterze społeczno-gospodarczym stojące przed Polską. Podstawowe kierunki działao polityki paostwa na rynku pracy określone są w dokumencie przez następujące priorytety: wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy poprzez rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności, rozwój kształcenia ustawicznego i poprawa jakości edukacji, poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczności rynku pracy, aktywizacja osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, doskonalenie instytucjonalnej obsługi rynku pracy, niwelowanie różnic regionalnych oraz przeciwdziałanie praktykom dyskryminacyjnym na rynku pracy, prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej. Z kolei Krajowy Plan Działao na rzecz Zatrudnienia na lata zakłada wzrost zatrudnienia, sprawny rynek pracy i doskonalenie aktywnej polityki rynku pracy. Jedną ze strategii rządu, które określają kierunki rozwoju Polski do roku 2030 jest Projekt Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego. Autorzy dokumentu zakładają, że odpowiednio wysoki poziom kapitału ludzkiego zwiększa szanse na zatrudnienie, a wykonywanie pracy bezpiecznej i dobrej jakości jest sposobem na uniknięcie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Ponadto wysoka jakoś kapitału ludzkiego ma wpływ na poszanowanie środowiska naturalnego. Jednym z głównych zadao strategii jest wydobywanie potencjałów osób, tak aby mogły one w pełni uczestniczyd w życiu społecznym, politycznym i ekonomicznym. Kierunki rozwoju województwa lubuskiego oprócz strategii regionalnych oraz krajowych mogą zostad wyznaczone przez kierunki wydatków środków publicznych. Narodowa Strategia Spójności (NSS) nazywana również Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia (NSRO) jest dokumentem, który określa priorytety, system wdrażania i obszary wykorzystania funduszy unijnych (Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności w ramach budżetu Wspólnoty na lata ). Cel strategiczny NSS odnosi się do tworzenia warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Cel ten jest realizowany 236

237 za pomocą programów operacyjnych, regionalnych programów operacyjnych oraz programów współfinansowanych ze strony instrumentów strukturalnych 71 : Program Infrastruktura i Środowisko EFRR i FS Program Innowacyjna Gospodarka EFRR Program Kapitał Ludzki EFS 16 programów regionalnych EFRR Program Rozwój Polski Wschodniej EFRR Program Pomoc Techniczna EFRR Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej EFRR Całośd środków interwencji Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) w Polsce na lata została przeznaczona na Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL). Nadrzędnym celem tego programu operacyjnego jest umożliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich poprzez wzrost poziomu zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, podniesienie poziomu wykształcenia, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego, wsparcie dla budowy struktur administracyjnych paostwa oraz zwiększenie spójności społecznej i terytorialnej. Wśród regionalnych programów operacyjnych jest Lubuski Regionalny Program Operacyjny , który stanowi narzędzie do ubiegania się o środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach Głównym celem LRPO jest stworzenie warunków wzrostu konkurencyjności województwa poprzez wykorzystanie regionalnego potencjału endogenicznego oraz przeciwdziałanie marginalizacji zagrożonych obszarów, w tym obszarów wiejskich, przy racjonalnym gospodarowaniu zasobami i dążeniu do zapewnienia większej spójności województwa. Cel ten może zostad zrealizowany za pomocą pięciu priorytetów 72 : Rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjnośd regionu. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego. Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego. Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej. 71 Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia , Warszawa Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata , Zielona Góra

238 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej. Brandenburgia i Berlin Strategiczne programowanie rozwoju w Republice Federalnej Niemiec należy rozpatrywad w kontekście podziału terytorialnego paostwa. Niemcy są krajem związkowym, złożonym z szesnastu landów, posiadających wysoki poziom autonomii i jednocześnie biorących czynny udział w programowaniu społeczno-gospodarczym w paostwie. Programowanie społecznogospodarcze w Niemczech należy zatem rozpatrywad zarówno na poziomie federalnym, jak i na poziomie krajów związkowych. Zasadniczym dokumentem dla programowania społeczno-gospodarczego Niemiec na poziomie federalnym jest umowa koalicyjna zawarta 18 listopada 2005 r. w Berlinie pomiędzy Angelą Merkel, przewodniczącą CDU, Edmundem Stoiberem, szefem CSU oraz Matiasem Placek, szefem SPD. Dokument ten wyznacza sposób funkcjonowania rządu oraz priorytety, cele i zadania zrównoważonego rozwoju Niemiec. Umowa koalicyjna wyznacza strategiczne kierunki działao rządu niemieckiego, np.: więcej szans dla innowacji i pracy, program zawierający strategie High-Tech Deutschland. Dokument zawiera również wytyczne do reformy systemu podatkowego w Republice Federalnej Niemiec, stawiając za cel jego uproszczenie. Kolejna strategia jest Aufbau Ost, wyznaczająca kierunki działao zmierzające do odbudowy gospodarki i infrastruktury Niemiec Wschodnich 73. Pod pojęciem Aufbau Ost (Odbudowa Wschodu) rozumiany jest w niemieckiej polityce całokształt polityk działao mających na celu zapewnienie trwałego wzrostu gospodarczego, zmniejszenie uzależnienia od świadczeo i zmniejszenie wysokiego bezrobocia w nowych landach RFN 74. Program ten będzie uważany za zakooczony, gdy warunki życia we wschodnich Niemczech wzrosną do poziomu zachodnich. Obecnie przyjmuje się, że program dobiegnie kooca wraz z Solidarpakt II (Pakietem Solidarnościowym II) w 2019 roku. Ponadto strategia bezpieczeostwa socjalnego zwiększa zdolnośd paostwa do skutecznego działania. Ważną strategią w systemie niemieckiego programowania jest Innovative Verwaltung, czyli innowacyjna administracja 75. Niemiecki Narodowy Strategiczny Plan Ramowy (Nationaler Strategischer Rahmenplan NSRP) definiuje jako strategiczne cele Ulrich Busch: Aufbau Ost - Bilanz und Perspektiven. In: Berliner Debatte Initial. 16, Nr. 1, 2005, S , Karl- Heinz Paqué: Transformationspolitik in Ostdeutschland. Ein Teilerfolg. In: Aus Politik und Zeitgeschichte. Nr. 28, 2009, S Ulrich Heilemann, Hermann Rappen, Aufbau Ost, [w:] Lexikon Soziale Marktwirtschaft Freiburg: UTB, str Paczes, P Strategiczne programowanie rozwoju na przykładzie Republiki Federalnej Niemiec *w:+ Hrynkiewicz, J. (red.) Strategiczne programowanie rozwoju doświadczenia europejskie. Warszawa: Krajowa Szkoła Administracji Publicznej 76 Nationaler Strategischer Rahmenplan (NSRP) für den Einsatz der EU-Strukturfonds in der Bundesrepublik Deutschland Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie (BMWi). Berlin 238

239 innowacyjnośd i rozwój społeczeostwa opartego na wiedzy, podniesienie atrakcyjności regionów dla inwestorów i mieszkaoców poprzez zrównoważony rozwój regionalny i ukierunkowanie rynku pracy na wyzwania, dalszy, zrównoważony rozwój regionów zorientowany na wykorzystywanie istniejących szans. Landy uczestniczą w procesie programowania strategicznego na szczeblu federalnym poprzez współpracę izby wyższej parlamentu niemieckiego, czyli Bundesratu z rządem Republiki Federalnej Niemiec. Dzięki temu przedstawiciele szesnastu paostw związkowych, wchodzący w skład Bundesratu, mają realny wpływ na proces programowania strategicznego na szczeblu centralnym. Artykuł 23 Konstytucji RFN reguluje zakres współpracy miedzy rządami krajów związkowych a rządem centralnym. Programowanie społeczno-gospodarcze na poziomie paostw związkowych koncentruje się wokół trzech głównych kierunków działao. Pierwszym jest tworzenie regionalnych programów operacyjnych, które realizują wytyczne rządu. Drugim kierunkiem działao na poziomie lokalnym jest inicjowanie nowych programów strategicznych i odniesienie ich do strategii federalnych. Kraje związkowe jako interesariusze są oczywiście bardzo zaangażowane w proces budowania strategii na szczeblu centralnym, ponieważ w ten sposób mogą rozwiązad wiele własnych problemów. Trzecim kierunkiem działao paostw związkowych jest przeprowadzanie konsultacji społecznych. Obecnie zasadniczym dokumentem strategicznym w Niemczech jest Narodowy Program Reform Niemcy , którego głównym celem jest przełożenie pięciu głównych celów programu Europa 2020 (wzrost partycypacji rynku pracy, poprawa warunków dla R&D i innowacyjności, redukcja zanieczyszczeo, energia odnawialna i wydajnośd energetyczna, poprawa efektywności edukacji oraz promocja społecznej integracji, w szczególności poprzez ograniczanie ubóstwa) na cele narodowe. Realizacja tego programu ma się opierad na pięciu zasadniczych filarach, mających stymulowad wzrost gospodarczy i zatrudnienie w Niemczech. Zaliczono do nich połączenie konsolidacji podatkowej z zapewnieniem relokacji wydatków publicznych w kierunku projektów wzrostotwórczych ; zapewnienie dobrze funkcjonującego i stabilnego sektora finansowego; wzmocnienie popytu krajowego; zapewnienie pełnego wykorzystania potencjału pracowniczego gospodarki oraz poprawa udziału systemu edukacyjnego w procesie tworzenia kapitału społecznego. 77 Nationales Reformprogramm Deutschland 2011 Dokumentation Nr. 596, Berlin, 6. April 2011 Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie 239

240 Planowanie strategiczne, zarówno na poziomie lokalnym i regionalnym odgrywa, zwłaszcza w ostatnich kilku latach, ważną rolę w kreowaniu kierunków dalszego rozwoju gospodarczego i społecznego, aczkolwiek w Niemczech planowanie strategiczne ogranicza się w większości przypadków do działao związanych z poszczególnymi inwestycjami, jak np. budowa portu lotniczego Berlin Brandenburg, lub lokalnych strategii rozwoju. Strategiczną myślą przewodnią rozwoju Brandenburgii jest zasada wzmacniania mocnych stron, która występuje w różnych dokumentach 78. Powtarzające się w wielu różnych dokumentach i postulatach główne cele rozwojowe Landu można definiowad jako wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw, kontynuowanie zmian strukturalnych, specjalizacje branż, wzmocnienie siły innowacyjnej gospodarki Brandenburgii, wspieranie regionalnych centrów gospodarczych, efektywne wykorzystywanie środków pomocowych oraz poprawę wizerunku gospodarki Brandenburgii. Strategiczne kierunki rozwoju Berlina i Brandenburgii zostały wyznaczone przez Programy Operacyjne dla Berlina i Brandenburgii, przygotowywanych dla Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ERDF) dla lat oraz dokument o charakterze strategicznym Inspirująca Brandenburgia z 2004 roku. Przygotowana przez Ministerstwo Gospodarki Landu Brandenburgia publikacja Brandenburg inspiriert / Inspiring Brandenburg wydaje się byd ogólnym materiałem o charakterze promocyjno kierunkowym, wskazującym podstawowe kierunki przyszłego rozwoju Brandenburgii, odnosząc się także w pewnym zakresie do Berlina 79. Oczekiwane kierunki rozwoju regionalnego zostały ujęte w 6 zasadniczych motywach przewodnich: Inspirująca Brandenburgia: gdzie wielkie umysły są u siebie w domu Magnetyczna Brandenburgia: gdzie Marchia i świat podają sobie ręce Przekonująca Brandenburgia: gdzie pionierzy są w gotowości Dynamiczna Brandenburgia: gdzie przyszłośd jest na wagę złota Prężna Brandenburgia: czternaście krótkich historii sukcesu Witająca Brandenburgia: gdzie możesz byd pewien ciepłego powitania Każdy z motywów jest ilustrowany zarówno poetyckimi cytatami, jak i przykładami z historii regionu oraz najnowszymi działami i osiągnięciami firm i organizacji z terenu Brandenburgii. 78 Porównaj m.in.: Ministerstwo Gospodarki Kraju Związkowego Brandenburgia: Nowe zasady wspierania gospodarki w Brandenburgii, Poczdam, marzec 2006; Ministerstwo Gospodarki Kraju Związkowego Brandenburgia Kontynuacja koncepcji dotyczącej turystyki w kraju związkowym Brandenburgia w okresie , Poczdam ; 79 Inspiring Brandenburg, Land Brandenburg, Potsdam 240

241 Wydawnictwo, dostępne w wersji niemiecko- i angielskojęzycznej nie precyzuje wyraźnie celów ani narzędzi ich realizacji, jest jedynie pewnym zarysem obecnych i ewidentnie oczekiwanych kierunków rozwoju regionu. Innym, pośrednim narzędziem pozwalającym przybliżyd strategiczne cele rozwoju regionalnego są znacznie bardziej precyzyjne Programy Operacyjne, przygotowane przez każdy z landów, wraz z wnioskami o dofinansowanie poszczególnych inwestycji rozwojowych. Do zasadniczych celów rozwoju regionalnego Berlina 80 zaliczono: Promocję konkurencyjności biznesu i start-ups - która ma prowadzid do poprawy sytuacji ekonomicznej miasta. Będzie ona także, poprzez związki z innowacyjnością i start-ups, wiązała się z nowymi produktami, procesami i rozwiązaniami problemów. W szczególności dofinansowane zostanie: wsparcie inwestycji biznesowych, promocja przedsięwzięd typu start-ups, doradztwo i venty, wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw wchodzących na rynek oraz finansowanie projektów infrastrukturalnych o szczególnym znaczeniu gospodarczym Innowacje i gospodarkę opartą na wiedzy, w tym badania i rozwój w przedsiębiorstwach, usługi intensywnie bazujące na wiedzy, wykorzystanie IT oraz technologii komunikacyjnych, transfer technologiczny i infrastrukturę naukową Zintegrowany rozwój miast Środowisko, a przede wszystkim działania związane ze zmianami klimatu: wzrost wydajności energetycznej, badania i rozwój w zakresie technologii środowiskowych, ochrona wód oraz ochrona przyrody i krajobrazu Główne cele i wydatki w ramach ERDF w Brandenburgii obejmowały 81 : Promocję inwestycji i procesy innowacyjne w przedsiębiorstwach, które mają zapewnid konkurencyjnośd przedsiębiorstw i stworzyd dogodne warunki do ich rozwoju, powstawania nowych oraz relokacji. Stosowane podejście strategiczne obejmuje połączenie wsparcie finansowego rozwoju nowoczesnych fabryk oraz innowacji technologicznych i organizacyjnych z zapewnieniem doradztwa istniejącym i nowopowstającym firmom. Wsparcie produkcji przemysłowej opiera się na dwóch 80 Operationelles Programm Berlin 4&gv_defL=9&LAN=7 81 Operationelles Programm Brandenburg &gv_defL=7 241

242 zasadniczych filarach: programie wzrostu małych i średnich firm oraz skoncentrowaniu się na specjalizacjach biznesowych oraz specyficznych obszarach kompetencji. Rozwój infrastruktury nakierowanej na innowacyjnośd, technologie i edukację, koncentruje się na strategii rozwoju w dziedzinie nauki i edukacji, ukierunkowanych na wsparcie wzrostu, innowacji i zatrudnienia. Z rozwojem infrastruktury ściśle powiązana jest promocja transferów wiedzy z nauki do gospodarki oraz infrastruktura technologiczna ulepszająca wykorzystanie potencjału nauki i rozwoju przedsiębiorczości. Dodatkowo, szczególna uwaga jest poświęcona inwestycjom we wsparcie promocji społeczeostwa informacyjnego, w czym mieszczą się plany infrastruktury z zakresu kształcenia i szkoleo oraz infrastruktura informatyczna i łącznościowa w instytucjach administracji publicznej (e-government), w powiązaniu z rozwojem sektora biznesu i zasobów ludzkich. Biznes, turystyka i infrastruktura transportowa; strategicznym celem tego priorytetu jest dalszy rozwój, adaptacja lokalizacji oraz potencjału infrastrukturalnego Brandenburgii w celu wygenerowania wzrostu zatrudnienia oraz zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Promocja infrastruktury nakierowanej na potrzeby gospodarki ma na celu przede wszystkim zapewnienie infrastrukturalnego wsparcia rozwojowi przemysłu i handlu. Kluczową rolę odgrywa tu promocja infrastruktury transportowej, której struktura regionalna i integracja sieci trans-regionalnych jest nie tylko głównym czynnikiem wzmagającym ogólną konkurencyjnośd regionu, ale także podstawowym wymogiem dla poprawy dostępności głównych centrów wzrostu regionu. Inwestycje w turystyce mają poprawid jakośd, standard oraz rozwój nowych, innowacyjnych oraz wysokiej jakości usług turystycznych. Środowisko i rozwój miast. W zakresie środowiska, program skupia się na poprawie ramowych warunków infrastruktury środowiskowej, która ograniczała rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia. Szczegółowe lokalne programy obejmują zagadnienia związane z dostępności wody pitnej oraz gospodarką ściekową, zarządzaniem gospodarką odpadami, a także ograniczaniem emisji zanieczyszczeo środowiskowych związanych z produkcją energii elektrycznej. Promocja miejskiego wymiaru w ramach tego priorytetu jest inicjatywą o charakterze przekrojowym, skupiającą się na istniejących problemach oraz potencjalnych przemianach obszarów śródmiejskich i przedmieśd. Porównanie sytuacji w regionach Systemy planowania strategicznego rozwoju w Polsce i Niemczech różnią się wyraźnie metodologią prac, chod cele wydają się byd w pewnej mierze zbieżne. 242

243 W Polsce, podobnie jak w niektórych krajach anglosaskich ugruntował się zwyczaj przygotowywania rozbudowanych dokumentów o charakterze strategicznym, zarówno w układzie terytorialnym od województw, powiatów po gminy jak i branżowym. Pogłębionym zazwyczaj dokumentom o charterze syntetycznym, towarzyszy określanie celów o różnym stopniu szczegółowości, przy czym większośd przygotowanych strategii rozwoju w Polsce nie przeszła do fazy realizacji, często z powodu braku przełożenia celów na narzędzia i metody operacyjne. Podejście niemieckie wydaje się bardziej pragmatyczne. Realizowane są przede wszystkim regionalne wdrożenia krajowych strategii rozwoju, zaś lokalny czy regionalny dokument o cechach strategicznych jest często de facto broszurą promującą lokalne atuty i walory, sporadycznie tylko poprzedzony pogłębionymi analizami czy konsultacjami społecznymi. Mimo różnych metod definiowania celów rozwoju Lubuskiego, Berlina i Brandenburgii, platformą porównawczą może byd struktura wydatków w ramach programów operacyjnych ERFD, będących w rzeczywistością realizacja tych, mniej czy bardziej czytelnie formułowanych celów. Wykres 61: Środki publiczne (wkład EU i funduszy narodowych) przeznaczone na realizację szczególnych celów strategicznych w ramach ERFD w latach województwo lubuskie (ogółem Euro) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polityki Regionalnej Unii Europejskiej 243

244 Wykres 62: Środki publiczne (wkład EU i funduszy narodowych) przeznaczone na realizację szczególnych celów strategicznych w ramach ERFD w latach Berlin (ogółem Euro) 21% 9% 4% Promocja konkurencyjności biznesu i start-ups Innowacje i gospodarka oparta na wiedzy Zintegrowany rozwój miast 33% Środowisko 33% Wsparcie techniczne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polityki Regionalnej Unii Europejskiej Wykres 63: Środki publiczne (wkład EU i funduszy narodowych) przeznaczone na realizację szczególnych celów strategicznych w ramach ERFD w latach Brandenburgia (ogółem Euro) Promocja inwestycji i procesy innowacyjne w przedsiębiorstwach 23% 8% 2% 7% Rozwój infrastruktury nakierowanej na innowacyjnośd, technologie i edukację Biznes, turystyka i infrastruktura transportowa Środowisko i rozwój miast 18% Wsparcie techniczne 42% Inne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polityki Regionalnej Unii Europejskiej 244