Wizerunek handlu ludźmi i kobiety-ofiary w prasie polskiej na przykładzie Gazety Wyborczej

Transkrypt

1

2 Wizerunek handlu ludźmi i kobiety-ofiary w prasie polskiej na przykładzie Gazety Wyborczej Wprowadzenie Handel ludźmi związany jest z historią ludzkości od zawsze w czasach antycznych występował pod postacią niewolnictwa, będąc zjawiskiem całkowicie legalnym, opierała się na nim gospodarka między innymi starożytnego Rzymu i greckich państw-miast. Handel ludźmi, pomimo kryminalizacji i penalizacji (tzn. uznania za przestępstwo i wprowadzenia kar za jego uprawianie) z końcem XIX wieku przez organizacje międzynarodowe, funkcjonuje nadal. Sytuacja pogorszyła się po 1989 roku, tzn. po upadku żelaznej kurtyny i otwarciu granic między byłymi państwami bloku ZSRR a Europą Zachodnią. Wydarzenie to wpłynęło bowiem na zintensyfikowanie przepływu ludności, wzmożenie działań międzynarodowych zorganizowanych grup przestępczych i, w rezultacie, na zwiększenie rozmiarów handlu ludźmi. Handel ludźmi jest zjawiskiem niezwykle złożonym, na co wpływa kilka czynników. Po pierwsze, jest przestępstwem jednym z najsilniej oddziaływujących na ofiarę, na jej sytuację społeczną i psychiczną. Pozbawienie człowieka wolności, otoczenie go silną kontrolą, odebranie mu możliwości decydowania o własnym status quo, a także stosowanie wobec niego przemocy zarówno fizycznej, jak i psychicznej, powoduje szereg negatywnych konsekwencji w jego psychice. Dopuszczając się handlu człowiekiem, dokonuje się gwałtu na przysługujących mu prawach podstawowych, takich jak wolność od tortur, prawo do samostanowienia, godność czy zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie. Wykorzystywanie w przypadku handlu ludźmi nie jest ponadto czynem jednorazowym trwa przez pewien czas, co również nie pozostaje bez znaczenia dla ofiary. Kolejnym istotnym aspektem, decydującym o złożoności zjawiska jest fakt, że handel ludźmi jest jednym z najpoważniejszych przestępstw, popełnianym w ramach przestępczości zorganizowanej. Międzynarodowe grupy przestępcze decydują się na handel ludźmi głównie ze względu na jego wysoką opłacalność (jest on uznawany za jedno z trzech najbardziej dochodowych przestępstw obok handlu bronią i narkotykami 1 ), niewielkie ryzyko wykrycia sprawców (mimo istnienia we wszystkich krajowych i międzynarodowych porządkach prawnych regulacji penalizujących te działania, mechanizmy egzekwujące prawo nie są wystarczająco skuteczne i efektywne), a także duży popyt na usługi seksualne. Handel ludźmi jest silnie powiązany ze zjawiskiem migracji. Zdecydowana większość przestępstw handlu kobietami wykorzystywanymi seksualnie łączy się z podejmowaniem przez ludność migracji zarobkowej. W tym kontekście mówi się o krajach: pochodzenia (państwa, z których pochodzą ofiary), tranzytowych (przez które wiodą szlaki przewozu ofiar) i docelowych (tzn. państwa, do których trafiają ofiary handlu ludźmi i gdzie są wykorzystywane). Silna polaryzacja regionów pod względem różnic w warunkach ekonomicznych i rozwoju gospodarczego powoduje, że osoby pochodzące ze społeczeństw ubogich szukają możliwości poprawienia swojego bytu w innych państwach. Decydujące znaczenie mają tu tzw. czynniki wypychające i przyciągające (push and pull factors). Czynniki wypychające to takie, które skłaniają do decyzji o podjęciu emigracji z kraju pochodzenia. W kontekście handlu ludźmi szczególne znaczenie mają tu warunki związane z takimi zjawiskami, jak bieda i bezrobocie, które, co istotne, w większym stopniu dotyczą kobiet niż mężczyzn. To powoduje bowiem, że na wyjazd do innego kraju dla podjęcia pracy zarobkowej decydują się zwłaszcza kobiety w wieku produkcyjnym z mniejszych miejscowości. Osoby te są szczególnie narażone na ryzyko stania się ofiarą handlu ludźmi ze 1

3 względu na zapotrzebowanie na młode kobiety do ich wykorzystywania seksualnego. Druga grupa czynników, tj. przyciągające, ulokowana jest po stronie państwa przyjmującego migranta. Należą do nich między innymi niska stopa bezrobocia w danym kraju, a także różnego typu uwarunkowania społeczno-prawne (np. wysoki poziom zabezpieczenia socjalnego, dobrze płatna praca). Jak wspomniałam, elementy te ważne są przy wyjaśnianiu natężenia ruchów migracyjnych, ale także wzmożenia działalności grup przestępczych, zajmujących się handlem ludźmi. Przestępcy bowiem, wykorzystując sytuację krytyczną migrantów (a w szczególności migrantek), werbują swoje ofiary oferując atrakcyjną pracę za granicą. Po przybyciu na miejsce, osoba zostaje sprzedana i wykorzystana, np. przez zmuszanie jej do nieodpłatnego świadczenia usług seksualnych. Również restrykcyjna polityka migracyjna państw docelowych, tzn. takich, do których trafiają ofiary handlu ludźmi, wpływa na duże rozmiary zjawiska. Brak możliwości przekroczenia granicy legalnie powoduje bowiem, że migranci poszukują nielegalnych ścieżek przedostania się na terytorium Stanów Zjednoczonych czy państw Unii Europejskiej. To z kolei umożliwiają zorganizowane grupy przestępcze, które oferują pomoc w nielegalnym przekroczeniu granicy, a następnie niejednokrotnie żądają od migrantów odpłacenia fikcyjnego długu, który rzekomo zaciągnęli korzystając z ich usług. Polska jest państwem szczególnym pod względem występującego tu zjawiska handlu ludźmi. Stanowi ona bowiem zarówno państwo, z którego pochodzą ofiary (wywożone na tereny Europy Zachodniej), jak i terytorium, przez które ofiary ze wschodu są przewożone na zachód (tranzytowy) oraz kraj docelowy (głównie dla migrantów z rejonów Europy Wschodniej). Jednocześnie, coraz częściej do Polski trafiają ofiary z państw odległych, np. z Bangladeszu, Ugandy czy Wietnamu 2. Formy wykorzystywania ludzi w Polsce obejmują przede wszystkim prostytucję, rzadziej handel dziećmi, pracę przymusową czy zmuszanie do żebrania. Rzeczywiste rozmiary zjawiska nie są znane, opierają się raczej na szacunkach, a nie na rzetelnych danych. Do polskich sądów wpływa od kilkunastu do kilkudziesięciu spraw dotyczących handlu ludźmi rocznie 3, eksperci podkreślają jednak, że statystyki oddają tylko niewielką część faktycznych rozmiarów zjawiska 4. Handel ludźmi, w szczególności kobietami wykorzystywanymi do prostytucji, jest przestępstwem stosunkowo często opisywanym w mediach, należy bowiem do tej grupy zjawisk, które wzbudzają duże zainteresowanie czytelników. Wpływ na to ma zapewne charakter omawianego przestępstwa, gdzie występuje przemoc, nielegalne zachowania związane ze sferą seksualną, okrutne postępowanie przestępców wobec ofiar i tym podobne. Zdecydowałam się zbadać, jak do tematu handlu ludźmi, ze szczególnym uwzględnieniem ofiary, podchodzą mass media, a konkretnie prasa codzienna. Należy przy tym zaznaczyć, że zdecydowałam się na objęcie badaniem jedynie tych ofiar, które zmuszane były do prostytucji. Uzasadniam to faktem, że kategoria ofiara handlu ludźmi jest bardzo niejednolita inaczej charakteryzuje się kobietę, którą wykorzystywano seksualnie, mężczyznę, którego zmuszano do pracy, jeszcze inaczej dziecko, kupione w celu adopcji lub pobrania narządów. Zbadanie postrzegania przez prasę wszystkich pokrzywdzonych uniemożliwiłoby wyciągnięcie ogólnych wniosków na temat ofiary handlu, a także znacznie zwiększyłoby objętość tekstu. Na uwadze należy mieć również fakt, że przestępstwa handlu ludźmi, w których sprawca dopuszcza się innej formy wykorzystania ofiary niż prostytucja, należą w Polsce do rzadkości. Analizie ilościowej, pola semantycznego i jakościowej poddany został dziennik Gazeta Wyborcza. Pierwsze dwie analizy obejmują wszystkie publikacje, w których ukazały się wzmianki o handlu ludźmi, jakościowa natomiast tylko te, gdzie opisuje się ofiarę handlu do prostytucji. Gazeta ta wybrana została do badania z dwóch powodów. Po pierwsze, ponieważ jest to dziennik wysokonakładowy (ponad 450 tys. egzemplarzy) i 2 Trafficking in Persons Report 2010, Department of State, United States of America,

4 ogólnopolski, przez co dociera do szerokiego grona odbiorców. Po drugie, charakteryzuje się stosunkowo długim czasem wydawania (od 1989 roku, przy czym analiza obejmuje publikacje, które ukazały się od 1991 roku), co umożliwia pełne zrekonstruowanie wizerunku ofiary handlu kobietami. Odtworzenie obrazu handlu ludźmi i jego ofiary jest istotne o tyle, że odbiorcy tekstu mogą powielać pewne schematy stosowane przez środki masowego przekazu. Tym samym, media mogą mieć znaczący wpływ na kształtowanie się opinii publicznej. Tym bardziej ważne jest kształtowanie przez media postaw pożądanych, tzn. opierających się na empatii wobec ofiary, nie piętnowaniu jej, nieuleganiu stereotypom, a także zwróceniu uwagi na fakt, że handel ludźmi stanowi przede wszystkim pogwałcenie praw człowieka. Ilościowa analiza prasy zainteresowanie prasy handlem ludźmi na przestrzeni lat i kontekst publikacji Analizie ilościowej poddane zostały wszystkie teksty, które ukazały się w Gazecie Wyborczej, dotyczące problematyki handlu ludźmi od początku stycznia 1991 roku (tzn. momentu, od którego artykuły istnieją w postaci elektronicznej i zawarte są w internetowej bazie Archiwum Gazety Wyborczej ) do października 2009 roku. Przeanalizowane zostały wszystkie teksty publikowane w głównym wydaniu gazety, a także we wszystkich codziennych dodatkach lokalnych i cotygodniowych dodatkach tematycznych, które w nagłówku, treści i śródtytułach zawierały wybrane słowa kluczowe, tzn. handel ludźmi, handel kobietami, handel żywym towarem i niewolnictwo (we wszystkich odmianach przez przypadki). Z uzyskanej w ten sposób bazy artykułów zdecydowałam się usunąć te publikacje, których zakres przedmiotowy nie miał nic wspólnego z problematyką handlu ludźmi (np. artykuł na temat maltretowanych psów, który pojawił się w wyszukiwarce po wpisaniu terminu handel żywym towarem ). Wszystkie pozostałe teksty (353 publikacji) zostały zbadane za pomocą ilościowej analizy treści. Celem pierwszego etapu była odpowiedź na pytanie, ile z rozbiciem na poszczególne lata powstało publikacji prasowych na temat handlu ludźmi. Wyniki przedstawiają zamieszczona poniżej tabela i wykres. Tabela 1. Liczba publikacji w latach Liczba Rok publikacji Do X Źródło: obliczenia własne

5 Wykres 1. Liczba publikacji w latach Źródło: obliczenia własne Powyższy wykres zawiera dane dotyczące liczby artykułów prasowych poświęconych handlowi ludźmi, które ukazały się na łamach Gazety Wyborczej, a także w jej lokalnych i tematycznych dodatkach w poszczególnych latach. Umożliwia on zaobserwowanie rosnącej liczby publikacji na przełomie badanych 19 lat, co oznacza stopniowy wzrost zainteresowania dziennikarzy gazety tą problematyką. W pierwszym objętym badaniem roku ukazał się jeden artykuł prasowy, gdzie pojawia się termin handel ludźmi, a który dotyczy problemu nielegalnej migracji i szmuglowania cudzoziemców z Europy Wschodniej do państw europejskich, a więc nie bezpośrednio badanego zjawiska. Do 1995 roku liczba artykułów jest stała, wahając się między jedną a dwiema wzmiankami na ten temat, w latach 1996 i 1997 nieznacznie wzrosła, natomiast od 1998 roku można zaobserwować wyraźny wzrost liczby artykułów, przy czym rekordowe pod tym względem są ostatnie badane lata. Na uwagę zasługują przy tym rok 2006 i 2007, kiedy opublikowana została największa liczba artykułów (kolejno 44 i 49), co może być związane z dwiema dużymi i szeroko nagłośnionymi sprawami, które ujrzały światło dzienne w tamtym okresie, tzn. sprawą Janet J., Nigeryjką, ofiarą handlu ludźmi w Polsce i sprawą tzw. włoskich obozów pracy, w której kilkuset Polaków na południu Włoch było wykorzystywanych do pracy przymusowej. W ostatnim badanym roku liczba artykułów prasowych, w których pojawiło się jedno z wyszukiwanych haseł, spadła. Prawdopodobnie nie jest to związane ze spadkiem zainteresowania tą problematyką, ale z faktem, że do próby weszły publikacje od początku roku do października, czyli niepełny rok. Można przypuszczać, że liczba artykułów spełniająca określone kryteria w roku 2009 może być podobna do wcześniejszych lat. Podsumowując, w badanych 19 latach nastąpiło wyraźne zwiększenie zainteresowania problematyką handlu ludźmi przez dziennikarzy. Wzrost ten można wytłumaczyć dwojako. Po pierwsze, rosnącą ciekawością społeczeństwa problemem handlu ludźmi, media bowiem do pewnego stopnia odzwierciedlają oczekiwania i zapotrzebowanie czytelników na dany typ i temat informacji. Tendencję tę należy ocenić pozytywnie, ponieważ duża liczba publikacji może mieć wpływ na wzrost świadomości i wiedzy społeczeństwa o tym problemie. Media mogą bowiem odgrywać znaczącą rolę prewencyjną, co w praktyce oznacza, że podając informację o handlu ludźmi ostrzegają jednocześnie przed podejmowaniem działań ryzykownych i tym samym zapobiegają zjawisku. Inną kwestią jest jakość przedstawianych informacji, o czym piszę dalej, przy omawianiu wyników badań analizy jakościowej. Z drugiej strony można założyć, że zwiększenie liczby artykułów poświęconych handlowi ludźmi wynika z rosnącej skali zjawiska. O ile jednak nie ma możliwości zweryfikowania tej

6 tezy ze względu na wysoką ciemną liczbę przestępstw 5 (co handlu ludźmi dotyczy w szczególności) i tym samym, niemożność zbadania rzeczywistych jego rozmiarów, to można na podstawie statystyk policyjnych i prokuratorskich zaobserwować, że w ostatnich latach wystąpił wzrost liczby przestępstw stwierdzonych 6. Oznaczać to może, że problem handlu ludźmi jest coraz silniejszy, co ma przełożenie na liczbę publikacji prasowych. Kolejnym, poddanym analizie, zagadnieniem był kontekst badanych artykułów prasowych. Bazując na omówionej wcześniej próbie, wyróżniłam kilka kategorii tematów (kontekstów), w których pojawia się omawiana problematyka. Są to: migracja, przestępstwo, studium ofiary, prawa kobiet, wydarzenia polityczno-kulturalne, prawo, przepisy prawne, prostytucja, historia, informacje na temat organizacji pozarządowych i zagrożeń handlem ludźmi i inne. Zdając sobie sprawę z niedoskonałości metody, ryzyka pewnej arbitralności w tworzeniu typów i w decyzji dotyczącej zawarcia (bądź nie) danego artykułu w określonej grupie, uznałam jednak, że uzyskana przeze mnie wiedza na temat handlu ludźmi, a także poprzedzenie badań wstępną analizą tekstu uprawniają mnie do stworzenia poszczególnych typów kontekstów, w jakich występować może handel ludźmi. Kryteria doboru do poszczególnych grup starałam się natomiast jak najbardziej ujednolicić (zostały przedstawione w dalszej części tekstu). Wymienione przeze mnie grupy tematów są najczęściej współwystępującymi, wraz z handlem ludźmi, zagadnieniami. Wynika to z faktu, że handel ludźmi jako fenomen społeczny nie jest zawieszony w próżni, ale osadzony w szerszej problematyce, w kontekście innych, towarzyszących mu zjawisk. Część analizowanych publikacji prasowych zawiera jedynie wzmiankę na temat badanego zagadnienia, podając je jako przykład poważnego przestępstwa o charakterze zorganizowanym bądź łamania praw człowieka. W tym wypadku handel ludźmi nie jest głównym tematem poruszanym przez autora, a stanowi element ogólniejszej problematyki społeczno-prawnej. W przeważającej większości publikacji handel ludźmi był jednakże motywem przewodnim. Należy przy tym zaznaczyć, że systematyzacja ta stanowi typologię, która w odróżnieniu od klasyfikacji nie jest rozłączna i wyczerpująca. Oznacza to, że część artykułów może należeć do więcej niż jednego zbioru. Daną publikację można więc nierzadko przypisać do kilku kontekstów jednocześnie. Do pierwszej wymienionej grupy zaliczyłam wszystkie artykuły, w których omawiana była problematyka migracji wprost (np. artykuł z 2 listopada 1992 roku Jak zatrzymać migrantów, gdzie autor koncentruje się na problematyce nielegalnego przekraczania granicy przez migrantów ze wschodniej części Europy do Europy Zachodniej i trudnienia się tym przemytem przez zorganizowane grupy przestępcze), a także pośrednio, tzn. wszędzie tam, gdzie padło słowo migrant, cudzoziemiec, a także gdy kontekst publikacji prasowej związany był z aspektem transgraniczności (np. do grupy tej zaliczane były artykuły na podstawie następujących zwrotów: handel kobietami wywożonymi do niemieckich domów publicznych 7, przerzut ludzi z Litwy, Mołdawii i Bułgarii na Zachód 8, Polskie kobiety i dziewczęta sprzedaje się do kilku państw Europy Zachodniej, do Polski trafiają kobiety z Europy Wschodniej 9 ). Wyodrębnienie grupy migracja było bardzo istotne, ponieważ jak wskazałam wcześniej handel ludźmi silnie wiąże się z tym zjawiskiem (ofiara i sprawca często pochodzą z innego kraju niż ten, w którym popełnione zostało przestępstwo). Ponadto, ponieważ migranci zwykle nie są w stanie opłacić w całości przedsięwzięcia, jakim jest nielegalne przekroczenie granicy, zaciągają na nieokreśloną kwotę dług u przestępców, jaki 5 Ciemna liczba przestępstw jest to różnica między przestępczością rzeczywistą (tzn. zbiorem wszystkich przestępstw popełnionych w danym czasie na danym terenie) a przestępczością stwierdzoną. Innymi słowy są to te wszystkie przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania. 6 W latach zakończono łącznie 487 postępowań w sprawach o handel ludźmi, przy czym najmniej w roku 2002 (19 spraw), a najwięcej w roku 2008 (53 sprawy). Statystyki dotyczące handlu ludźmi dostępne są na stronie MSWiA ( 7 Sprzedawali kobiety? Prorodzinna walka, Gazeta Wyborcza Szczecin, nr 28, , s Za dużo za sztukę, Gazeta Wyborcza Szczecin, nr 102, , s Litania braków i zaniedbań, Gazeta Wyborcza, nr 73, , s. 11.

7 następnie muszą odpracować przez nieznany czas. W ten sposób nielegalny migrant staje się ofiarą handlu ludźmi. Poniżej zamieszczone zostały przykłady publikacji, które znalazły się w grupie migracja. Jak zatrzymać imigrantów? Współpraca przy wydawaniu nielegalnych uchodźców, zaostrzenie kontroli granicznej, wymiana informacji między policjami to główne ustalenia konferencji ministrów spraw wewnętrznych i sprawiedliwości, zakończonej w czwartek w Berlinie. Mają one zapobiec nielegalnej imigracji z Europy Wschodniej. Zjawisko nielegalnej imigracji przybrało już masową skalę. Ocenia się, że połowa przybyłych do Niemiec uciekinierów korzystała z pomocy wyspecjalizowanych gangów. Szef niemieckiego MSW, a zarazem gospodarz imprezy Wolfgang Schaeuble. oświadczył, że jest to współczesny handel ludźmi 10. Tylko fotooferty, znajomość języka niekonieczna Niewinny z pozoru anons może kryć nieuczciwego pośrednika. Pół biedy, jeśli stawka za pracę jest zaniżana lub pracodawca nie płaci za nadgodziny. Znacznie gorzej mają kobiety wyjeżdżające do pracy za granicą, które mogą paść ofiarą zorganizowanych grup przestępczych Od wejścia Polski do UE telefon w siedzibie La Strady (Fundacji przeciwko Handlowi Kobietami) dosłownie urywa się. Rozszerzenie Unii niestety ułatwiło też pracę różnej maści przestępcom, którzy zmuszają do pracy w seksbiznesie. Sylwia miała jechać do Anglii jako opiekunka do dziecka. Pracę załatwiła jej przez pocztę pantoflową pani Ewa wieloletnia znajoma, której szwagierka mieszka w Londynie. Na miejscu okazało się, że dziewczyna ma pracować jako call-girl. Szwagierka pani Ewy zmuszała Sylwię do prostytucji 11. Kolejna wyróżniona grupa, tzn. przestępczość obejmuje te publikacje, które zawierały informacje na temat konkretnych czynów noszących znamiona przestępstwa handlu ludźmi. Jest to czyn zabroniony ujęty w wielu regulacjach prawa międzynarodowego, a także w polskim kodeksie karnym z 1997 roku, można byłoby więc dojść do wniosku, że każda publikacja prasowa odnosząca się do tego zjawiska powinna należeć do tej grupy, ponieważ każdy handel człowiekiem stanowi przestępstwo. Na potrzeby analizy postanowiłam jednak ograniczyć znaczenie tego terminu jedynie do tych artykułów, które opisują poszczególne przypadki popełnienia przestępstwa handlu ludźmi (tzn. opisy popełnionego czynu bądź toczącego się w jego wyniku śledztwa lub postępowania sądowego). Są to zazwyczaj artykuły pochodzące z rubryk Kronika policyjna, Wydarzenia, Wiadomości itp. Znalazły się w tej grupie takie artykuły, jak wymienione poniżej. 500 wziętych w jasyr Wedle najnowszych szacunków policji kilkaset młodych kobiet z całej Polski zostało wyekspediowanych przez Szczecin do pracy w domach publicznych na Zachodzie. Jest to największa tego typu sprawa, z jaką miały do czynienia polskie organa ścigania. Podejrzany o handel żywym towarem jest Piotr R. Pisaliśmy o nim już w październiku ub.r., kiedy to R. został aresztowany. Wtedy mówiło się o kilkudziesięciu kobietach wywiezionych do Niemiec w ciągu dwóch lat 12. Bułgarscy sutenerzy w areszcie Policjanci z tomaszowskiej komendy zatrzymali dwóch obywateli Bułgarii podejrzanych o handel ludźmi, zmuszanie do prostytucji i sutenerstwo. 8 maja rano policjanci z tomaszowskiej drogówki patrolując krajową "ósemkę" w miejscowości Kolonia Zawada zostali zatrzymani przez kobietę. Miała widoczne ślady pobicia, zakrwawioną twarz, podbite oko. Okazało się, że to 22-letnia Bułgarka. Powiedziała nam, że jest zmuszana do prostytucji opowiada nadkomisarz Joanna Kącka z Komendy Wojewódzkiej Policji w Łodzi. Funkcjonariusze natychmiast przewieźli ją do komendy, gdzie w obecności tłumacza została szczegółowo przesłuchana. Powiadomiono także fundację La Strada oraz ambasadę Republiki Bułgarii w Warszawie. Policjanci ustalili, że kobieta do Polski trafiła z Niemiec, gdzie przyjechała w kwietniu. Miała znaleźć legalną pracę, zamiast tego w Polsce odebrano jej paszport, dowód osobisty i umieszczono w motelu w pobliżu drogi krajowej nr Jak zatrzymać imigrantów?, Gazeta Wyborcza, nr 725, , s Tylko fotooferty, znajomość języka niekonieczna, Gazeta Wyborcza dodatek Europraca, nr 196, , s wziętych w jasyr, Gazeta Wyborcza, nr 18, , s Bułgarscy sutenerzy w areszcie, Gazeta Wyborcza Łódź, nr 110, , s. 4.

8 Kolejnym uwzględnionym przeze mnie typem jest studium ofiary. Zawarte są w nim te artykuły, które prezentują ofiarę, oraz opowiadają jej historię. Nierzadko zawierają też relację samej ofiary z przebiegu wydarzenia. W skład tej grupy weszły między innymi następujące publikacje: Czekam pod adresem: Berlin Kamienica w środku Wilna. Na drugim piętrze w wynajętym wąskim i długim pokoju siedzą trzy kobiety wszystkie około sześćdziesiątki. Każda ze swoją historią. Córka Jeleny Z. Vida (lat 28, studentka historii) cztery lata temu wyjechała w polskie Tatry. Wiadomo, że przekroczyła granicę litewsko-polską i dojechała do Zakopanego. Była tam widziana. I była widziana na górskim szlaku. Jednak wiele wskazuje, że nie zaginęła w górach. Tak przynajmniej wydaje się Jelenie Z., która pierwsza zrozumiała, że nikt tu na Litwie nie pomoże jej w poszukiwaniach dziecka. Niedługo potem zrozumiała to Krystyna R., której córka Edyta (lat 20, krawcowa) wyszła do sklepu i przepadła bez śladu. Tylko dzięki uporowi Krystyny R. jej dziecko po kilku miesiącach wróciło do domu. Jelena Z. (smutna, szara) i Krystyna R. (smutna, ale ze szminką na ustach) często wypowiadały się w wileńskich mediach. Pokazywały zdjęcia swoich córek i innych młodych kobiet. Opowiadały, że założyły Centrum Wspierania Rodzin Osób Zaginionych. Ostrzegały młode kobiety przed podróżą w nieznane. Mówiły, że od kilku lat, po otwarciu granic, litewskie dziewczyny są sprzedawane, zniewalane i zmuszane do prostytucji. 14. Kupię kobietę, sprzedam kobietę Jedną z ofiar handlu kobietami jest Joanna. Ma 25 lat. Pochodzi spod Wrocławia, teraz mieszka w południowych Włoszech. Prawie rzuca słuchawką, gdy mówię, że piszę o handlu ludźmi. Zgadza się porozmawiać pod warunkiem, że zmienię jej imię. Kilka lat temu studiowała prawo. Gdy dostała się na drugi rok, rozwiedli się jej rodzice. Musiała szukać pracy. Koleżanka zaproponowała, żebyśmy wyjechały jako hostessy do Japonii. Niby wszystko było już nagrane, praca załatwiona, na lotnisku w Tokio miał czekać jakiś jej znajomy. Ale nie wyszło. Nie wpuścili nas. Wtedy nie wiedziałam, że po prostu dwóch młodych kobiet nie wpuszczą, taki mają problem z europejskimi prostytutkami. Joanna załamała się. Po nocy spędzonej w japońskim hotelu na lotnisku wróciła z koleżanką do Polski. Miałam dług. Zapożyczyłam się u znajomych na ponad trzy tysiące, za które kupiłam bilet do Japonii. Musiałam szybko zdobyć pieniądze opowiada. Wtedy natknęła się na ogłoszenie. "Dobrze płatna praca w nocnych klubach we Włoszech". Nie wiem, czy byłam taka naiwna, czy chciałam wierzyć, że naprawdę będę kelnerką mówi gorzko 15. Następną grupę, którą zdecydowałam się wydzielić, nazwałam prawa kobiet i ofiar. W zbiorze tym znalazły się artykuły, które zawierają wątki związane z problematyką kobiecą, feminizmem itp. Handel ludźmi jest jednym z tych przestępstw, które gwałcą prawa kobiet. Ofiarą tego procederu może stać się każdy, bez względu na płeć. Nie ulega jednak wątpliwości, że to głównie kobiety narażone są na ryzyko stania się ofiarą handlu ludźmi (we wszystkich przestępstwach na tle seksualnym kobiety stanowią większość poszkodowanych). Przestępstwo to jest więc silnie nacechowane płciowo. Z całą pewnością ofiary handlu ludźmi w celu wykorzystania seksualnego (podobnie jak gwałtu, molestowania seksualnego czy sutenerstwa) nie stałyby się nimi, gdyby nie posiadana płeć. Z tego powodu uznałam za istotne sprawdzenie, jaka liczba artykułów poświęcona problematyce kobiecej znajdzie się w badanej próbie. Przykłady tego typu publikacji są następujące: Kobiety dla kobiet Przestrzegania praw kobiet domagały się wczoraj na Rynku Głównym w Krakowie członkinie Fundacji Kobiecej efka. Organizatorki manifestacji rozdawały ulotki i gazety dotyczące sprawy dyskryminacji kobiet na rynku pracy oraz zagrożeń związanych z poszukiwaniem pracy za granicą. 16. Przeciw przemocy Feministki zapraszają 25 listopada rozpoczyna się Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet. Krakowskie organizacje feministyczne zapowiadają liczne spotkania i happeningi poświęcone między innymi pamięci 14 Czekam pod adresem: Berlin, Gazeta Wyborcza dodatek Magazyn, nr 131, , s Kupię kobietę, sprzedam kobietę, Gazeta Wyborcza Wrocław dodatek Wieża Ciśnień, nr 116, , s Kobiety dla kobiet, Gazeta Wyborcza Kraków, nr 0,

9 zamordowanych kobiet ( ).We wtorek otworzy nową siedzibę przy ul. Brodzińskiego 8 Centrum Praw Kobiet. Odbędą się tam między innymi szkolenia dla zainteresowanych pracą na rzecz kobiet ofiar handlu ludźmi 17. Wydarzenia polityczno-kulturalne stanowią kolejną grupę zagadnień poruszanych na łamach Gazety Wyborczej przez dziennikarzy w kontekście handlu ludźmi. Obejmuje ona informacje na temat mających odbyć się wydarzeń, które związane są z badaną problematyką. Umieszczone w tej grupie artykuły dotyczą takich informacji, jak: konferencje krajowe i międzynarodowe, spotkania, warsztaty, szkolenia, publikacje raportów, emisje filmów i premiery sztuk teatralnych o tematyce wiążącej się z handlem ludźmi, koncerty. Przykładami są publikacje: Jak zwalczyć handel ludźmi Niewolnictwo to jedna z plag XXI wieku. Można i warto się przed nią uchronić Każdy ma prawo do wolności i nikt mu nie może tego prawa odebrać. Skuteczne zwalczanie handlu ludźmi jest możliwe tylko dzięki stałej współpracy policji, prokuratury, straży granicznej i organizacji pozarządowych z państw, na terenie których przestępstwo zostało popełnione przekonują policjanci z Komendy Wojewódzkiej w Lublinie, gdzie wczoraj rozpoczęła się konferencja "Handel ludźmi praktyczne aspekty zapobiegania i zwalczania". Wzięli w niej również goście z Holandii, Ukrainy i Niemiec. 18. Policjanci poprowadzą lekcje W gdyńskich gimnazjach i liceach rusza cykl spotkań edukacyjnych "Stop przemocy i patologiom w szkole". Spotkania zaproponowała szkołom Komenda Miejska Policji w Gdyni. Chęć zorganizowania u siebie zajęć zgłosiło 25 dyrektorów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, a wciąż przybywają kolejni chętni. W listopadzie i grudniu zajęcia na temat przemocy, przestępczości wśród nieletnich, odpowiedzialności prawnej młodzieży, narkomanii i alkoholizmu zaplanowano w 85 klasach. Starsza młodzież będzie rozmawiać o prostytucji i handlu ludźmi. Gdyńscy policjanci opracowali specjalne tematyczne ulotki (np. "Na progu dojrzałości. Prawna odpowiedzialność człowieka dorosłego", "Gimnazjalista w konflikcie z prawem"), które trafią do młodzieży podczas zajęć prowadzonych przez policyjnych specjalistów ds. nieletnich. 19. Następnym kontekstem, w którym opisywane są zagadnienia związane z handlem ludźmi, jest problematyka prawna. Mam tu na myśli zarówno opis obowiązujących regulacji, jak i zmian w przepisach, a także postulatów dotyczących ewentualnych poprawek do norm prawnych obecnego prawodawstwa. Handel ludźmi jest przestępstwem, a przestępstwo stanowi kategorię prawną. Z tego względu część publikacji dotyczy kwestii związanych z regulacjami prawnymi na temat handlu ludźmi, zarówno w prawie krajowym, jak i międzynarodowym. Poniżej przykładowa publikacja, którą zdecydowałam się włączyć do grupy prawo, przepisy prawne. W obronie Polki Zaniepokojony sytuacją Polek na rynku pracy jest Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych ONZ w Genewie. M.in. zalecił rządowi, by wprowadził edukację seksualną do szkół i poradnictwo antykoncepcyjne do publicznej służby zdrowia. Chce też, by Polska podjęła środki prawne przeciw handlowi ludźmi, szczególnie kobietami i dziećmi, a także przemocy wobec kobiet oraz prowadziła zdecydowaną politykę przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, zwłaszcza Romów. 20. Kolejnym kontekstem, wokół którego skupiają się dziennikarze zajmujący się tematem handlu ludźmi, jest prostytucja. Jak wspomniałam we wstępie, jest ona najczęściej występującą formą wyzysku ofiar w ramach handlu ludźmi. Z tego względu zdecydowałam się wyróżnić grupę artykułów, dotyczących wykorzystywania seksualnego (również według 17 Przeciw przemocy, Gazeta Wyborcza Kraków, nr 273, , s Jak zwalczyć handel ludźmi, Gazeta Wyborcza Lublin, nr 252, , s Policjanci poprowadzą lekcje, Gazeta Wyborcza Trójmiasto, nr 267, , s W obronie Polki, Gazeta Wyborcza, nr 280, , s. 14.

10 danych policyjnych jest to znakomita większość popełnianych czynów noszących znamiona handlu ludźmi 21 ). Poniżej umieszczone zostały przykładowe publikacje z tego zakresu. Ile za handel kobietami? Oskarżeni latem ubiegłego roku oferując dobrze płatną pracę w restauracjach w Niemczech i Holandii wywieźli kilkanaście dziewcząt do domów publicznych w holenderskich miastach Venlo i Bosercheide. Za każdą brali od 1000 do 1500 marek. Najmłodsza ze sprzedanych miała 16 lat, najstarsza 30. Właściciele lokali emigranci tureccy grożąc śmiercią zmuszali dziewczęta do uprawiania nierządu 22. Sygnał z Hiszpanii Za granicę wyjechało kilkanaście dziewczyn wybranych przez właścicieli agencji na podstawie zdjęć i filmów nakręconych w Polsce. W Hongkongu wzięcie miały niewysokie brunetki. Te, które pracowały w podkarpackich nocnych klubach, znalazły się w sieci call girl i świadczyły usługi na telefon, w mieszkaniach klientów. Przyjeżdżały z ochroniarzami, którzy inkasowali pieniądze. Połowę sumy zabierał potem właściciel agencji. Telefony do dziewczyn klienci przekazywali między sobą opowiada jeden z policjantów 23. Następną wyróżnioną przeze mnie grupę zagadnień, w kontekście których dziennikarze opisują badane zjawisko, stanowi historia. Znalazły się w niej publikacje prasowe dwojakiego rodzaju. Pierwszym są artykuły dotyczące handlu ludźmi, także niewolnictwa, w ujęciu historycznym, tzn. opisujące przeszłe wydarzenia i osoby (np. kalendarium czy tekst dotyczący stręczycielstwa i walki z tym zjawiskiem w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku). Drugi natomiast rodzaj publikacji, które znalazły się w grupie historia, to przedruki oryginalnych artykułów prasowych czy fragmentów książek z archiwalnych publikacji. Włączone zostały tu takie artykuły, jak: Krakowskie domy nie całkiem prywatne Na przełomie lat 20. i 30. walka z nierządem i stręczycielstwem zeszła na plan dalszy, a stało się tak za sprawą innego, o wiele groźniejszego zjawiska handlu kobietami. Zjawisko to nie było wcale na ziemiach polskich czymś nowym i wiele takich przypadków zanotowano już w końcu XIX wieku. Ale jego eskalacja wywołała zupełne zaskoczenie i policji, i społeczeństwa 24. W kategorii informacje nt. organizacji pozarządowych i zagrożeń handlem ludźmi znalazły się te artykuły, które zawierały wiadomości dotyczące organizacji pozarządowych, zajmujących się handlem ludźmi i pomocą ofierze, a także dane różnego typu placówek i ośrodków interwencyjnych, gdzie mogą zgłosić się osoby poszkodowane w wyniku przestępstwa. Zbiór ten zawiera również publikacje informujące o zagrożeniach, jakie niesie handel ludźmi, przestrzegające przed zbyt pochopnym wyjazdem za granicę w celach zarobkowych. Poniżej umieszczony został fragment artykułu tego typu. Zanim wyjedziesz... Masz prawo marzyć, masz prawo wiedzieć....za granicę w poszukiwaniu pracy, zanim zrobi to Twoja córka, sprawdź dokładnie ofertę. Przed wakacjami Fundacja "La Strada" rozpoczęła trzymiesięczną kampanię informacyjną na temat handlu kobietami. Ma ona uchronić młode kobiety przed przymusową prostytucją, losem, jaki spotkał kobiety znęcone atrakcyjnymi ogłoszeniami o pracy na Zachodzie 25. W zestawieniu zawarty jest również typ inne, gdzie umieściłam wszystkie te publikacje, których nie mogłam podporządkować do żadnej z wcześniej wymienionych grup. Znalazły się w niej artykuły takie jak: przedstawienie sylwetki tygodnia Stany Buchowskiej 21 Sprawozdanie z zagrożenia handlem ludźmi, prostytucją oraz pedofilią i pornografią dziecięcą w Polsce w 2008 r. Dokument dostępny na stronie: 22 Ile za handel kobietami?, Gazeta Wyborcza, nr 92, , s Sygnał z Hiszpanii, Gazeta Wyborcza Rzeszów, nr 260, , s Krakowskie domy nie całkiem prywatne, Gazeta Wyborcza Kraków, nr 0, Zanim wyjedziesz..., Gazeta Wyborcza, nr 82, , s. 3.

11 z Fundacji La Strada, informacje na temat jednego z prokuratorów, który opracował właściwy sobie model walki z handlem ludźmi, wiadomości na temat niewolnictwa w Afryce, listy do redakcji, wywiady i rozmowy itp. Wykres 2. Kontekst analizowanych artykułów prasowych Migracja Przestępstwo Studium ofiary Prawa kobiet Wydarzenia polityczno-kulturalne Prawo, przepisy prawne Prostytucja Historia Informacje nt. org. pozarz. i zagrożeń Inne Źródło: Obliczenia własne Wyniki analizy ujęte zostały w wykresie. Można zaobserwować, że w zdecydowanej większości artykuły opublikowane w Gazecie Wyborczej opisują handel ludźmi w kontekście przestępstwa (206 artykułów) i prostytucji (202), a także, w nieco mniejszym stopniu zjawiska migracji (106). Pozostałe konteksty pojawiają się znacznie rzadziej. Oznacza to, że zdecydowana większość 206 na 353 tj. 2/3 publikacji, opisuje przypadki popełnionych przestępstw, w tym również toczących się postępowań i informuje o wyrokach sądów w sprawach z art. 253 par. 1 i innych. Prostytucja stanowi drugi pod względem częstotliwości występowania kontekst, w którym opisuje się handel ludźmi. Co ważne, wśród 202 publikacji o tym charakterze, żadna nie zawierała informacji na temat jakichkolwiek mężczyzn, którzy staliby się ofiarami procederu handlu ludźmi w celu wykorzystywania seksualnego. Również dane podane przez K. Karsznickiego wskazują, że jedynymi ofiarami tej formy procederu w Polsce są kobiety 26. Nie oznacza to, że można wykluczyć brak takich przypadków w ogóle jeśli jednak istnieją, mają znaczenie marginalne w stosunku do liczby kobiet-ofiar handlu. Przedstawiana w prasie ofiara handlu ludźmi w celu uprawiania prostytucji jest zawsze i wyłącznie kobietą. Jak zostało wspomniane, w niemalże 2/3 przeanalizowanych artykułach, ich autorzy mają na myśli handel kobietami. W pozostałych opisuje się handel ludźmi w celu płatnej adopcji, pracy przymusowej, zmuszania do żebrania i zmuszania do popełniania przestępstw bądź też wspomina się o tym przestępstwie bez uwzględnienia formy wykorzystania ofiar. Co warto podkreślić, zakres artykułów, które dotyczą prostytucji, w znakomitej większości 26 Zob. szerzej: K. Karsznicki, Handel ludźmi w świetle postępowań karnych prowadzonych w latach , [w:] Z. Lasocik (red.): Handel ludźmi zapobieganie i ściganie, Warszawa: Ośrodek Badań Praw Człowieka, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej, IPSiR UW, 2006, s

12 pokrywa się z tymi publikacjami, które dotyczą handlu ludźmi jako przestępstwa. Oznacza to, że w prasie codziennej handel ludźmi stanowi przede wszystkim przestępstwo wykorzystywania kobiet do usług związanych z prostytucją. Stosunkowo duża liczba artykułów poświęcona jest handlowi ludźmi w kontekście migracji problematyka ta jest poruszana w 1/3 badanych publikacji prasowych. To nie dziwi, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że handel ludźmi uznany jest za jedno z przestępstw o charakterze międzynarodowym, transgranicznym, w którego popełnieniu udział biorą często obywatele więcej niż jednego państwa, ofiary natomiast nierzadko są cudzoziemcami. Potwierdzają to dane statystyczne przytoczone przez K. Karsznickiego, z których wynika, że w Polsce w latach zakończono postępowania przygotowawcze w 360 sprawach dotyczących handlu ludźmi, w których wykryto 1708 ofiar, z czego 469 stanowiły osoby pochodzenia cudzoziemskiego (głównie Białorusinki, Ukrainki, Bułgarki, Rumunki i Mołdowianki) 27. Pozostałe grupy tematów występowały zdecydowanie rzadziej. Zbliżona liczba artykułów poświęcona była wydarzeniom politycznym, kulturalnym i społecznym, jakie nawiązywały do problematyki handlu ludźmi (takimi jak konferencje, pokazy filmów, wystawy) i działalności organizacji pozarządowych wraz z informacjami na temat zagrożenia handlem ludźmi, łącznie ze wskazaniem bezpiecznych dróg poszukiwania pracy i podejmowania migracji. Od kilkunastu lat handel ludźmi stanowi temat podejmowany, stosunkowo często zarówno na forum międzynarodowym, jak i krajowym, czego wyrazem jest organizowanie licznych konferencji, sympozjów, warsztatów i szkoleń dla funkcjonariuszy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Liczba 50 artykułów, które ukazały się przez 19 lat w Gazecie Wyborczej, informując o tego typu wydarzeniach wydaje się więc nie do końca satysfakcjonującą. Podobny obraz przedstawia się w kategorii organizacje pozarządowe. Zarówno w kraju, jak i w Europie funkcjonuje wiele tego typu podmiotów, zajmujących się handlem ludźmi zapobieganiem mu, pomocą ofiarom czy wspieraniem w jego zwalczaniu organów ścigania. Wątki dotyczące tej problematyki wystąpiły jednak jedynie w 46 artykułach. Niska liczba tego typu tekstów może niepokoić, ponieważ właśnie takie publikacje, w przeciwieństwie np. do opisów przestępstw, stanowią przyczynek do uzyskania rzetelnych i obiektywnych informacji. Zwraca uwagę także niewielka liczba publikacji prasowych, która koncentruje się na handlu ludźmi patrząc przez pryzmat pogwałcenia praw kobiet (jedynie 23 w ciągu 19 lat). To dziwi, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że prawie wszystkie ofiary handlu, o których informowały publikacje, były kobietami. Dziennikarze prawdopodobnie wychodzą z założenia, że handel ludźmi w kontekście popełnionego konkretnego przestępstwa, dodatkowo powiązanego ze zmuszaniem do prostytucji jest tematem bardziej atrakcyjnym dla czytelnika. Badania opinii publicznej realizowane przez TNS OBOP z 2010 roku wykazały, że handel ludźmi kojarzy się większości społeczeństwa z prostytucją, niewolnictwem, handlem żywym towarem i przestępstwem 28. W świetle omówionej analizy przestaje to zastanawiać. Media mają oczywisty wpływ na kształtowanie opinii publicznej. W tym wypadku przekaz, koncentrujący się na określonych aspektach zjawiska handlu ludźmi, a pomijający inne, może mieć znaczący wpływ na określony sposób postrzegania przez czytelników tego procederu, a także jego ofiar i sprawców. Biorąc pod uwagę fakt, że zdecydowana większość Polaków czerpie informacje na temat handlu ludźmi z przekazów: telewizyjnego, radiowego i prasowego 29, szczególnie niepokoi obraz handlu ludźmi kreowany przez media, który wpływa na postrzeganie tego zjawiska bardziej jako ciekawostki czy sensacji, gdzie ofiara staje się towarem" niż łamania praw człowieka i zwrócenia uwagi na indywidualny dramat jednostki poddanej temu procederowi. Należy także wspomnieć o częstym stosowaniu terminu handel żywym 27 Ibidem, s Społeczna świadomość zagrożeń związanych z handlem ludźmi i podejmowaniem pracy za granicą. Materiały konferencyjne TNS OBOP. 29 Ibidem.

13 towarem w przekazach medialnych (sformułowanie to pada w większości analizowanych publikacji). Zastąpienie terminu ofiara pojęciem towar może mieć negatywny wpływ na stosunek wśród odbiorców do osoby pokrzywdzonej. Analiza pola semantycznego pojęcia kobieta-ofiara handlu ludźmi w celu wykorzystywania seksualnego Dla uzyskania pełniejszej informacji na temat obrazu ofiary, kreowanego w prasie codziennej, poddałam materiał badawczy analizie pola semantycznego. Jest to metoda badawcza opracowana przez Regine Robin, a rozwinięta i dostosowana do warunków języka polskiego przez Marka Kłosińskiego. Polega ona na pewnej pracy nad tekstem, pozornego rozłożenia ciągu wypowiedzeniowego i porządku wypowiedzi po to, by złożyć je na powrót zgodnie z czytelnością znaczącą 30. W praktyce, opiera się ona na wyszukaniu słów-kluczy, a następnie skategoryzowaniu ich względem funkcji, które pełnią w tekście rolę: określeń (wyrażeń, wskazujących na to, jaki jest podmiot, jakimi cechami się charakteryzuje), asocjacji (z czym wiąże się podmiot), opozycji (co mu się przeciwstawia), ekwiwalentów (czyli innymi słowy synonimów wyrażeń, które zastępują słowa-klucze), opisu działań podmiotu (co robi, jak się zachowuje) i opisu działań wobec niego (jakie działania są podejmowane względem podmiotu). Choć kategorie są rozłączne, w praktyce pewne trudności sprawiało niekiedy zdefiniowanie danego słowa-klucza. Szczególny problem stwarzały te wyrażenia, które stanowiły czasowniki i imiesłowy odczasownikowe odnoszące się do osoby ofiary i podejmowanych przez nią akcji (np. boją się, wystraszone, liczyły na dobry zarobek ) ze względu na możliwość umieszczenia ich zarówno w kategorii określenia i opis działań podmiotu. Jak zauważa Kłosiński, w pewnych szczególnych przypadkach stosowana tu metoda nie gwarantuje obiektywnych rozstrzygnięć, niewymagających odwoływania się do subiektywnych ocen 31. Oznacza to, że niektóre wyrażenia są zakwalifikowane w pewnym sensie arbitralnie, na podstawie odczuć wynikających z indywidualnego doświadczenia badacza. Mimo tych trudności można uznać, że analiza pola semantycznego stanowi satysfakcjonujące narzędzie badania wizerunku ofiary handlu ludźmi w celu wykorzystywania seksualnego w prasie. Umożliwia ona bowiem otrzymanie stosunkowo szerokiego obrazu, opierającego się na wskazanych wyżej kategoriach i uzyskanie odpowiedzi na pytania: jakie cechy charakteru i wyglądu ofiary są uwydatniane przez dziennikarzy, na co zwracają szczególną uwagę, z jakimi zjawiskami czy przymiotami kojarzona jest ofiara handlu, jakie synonimy terminu ofiara handlu ludźmi są używane, co ofiara robi, jakie działania podejmuje, a także jakie działania są wobec niej podejmowane. Analiza obejmuje ten sam materiał badawczy, co badanie ilościowe (tj. 353 publikacje). Warto w tym momencie podkreślić, że w próbie znalazły się jedynie te wyrażenia, które odnosiły się do kobiety-ofiary handlu ludźmi w celu seksualnego wykorzystania, a nie wszystkich ofiar handlu ludźmi. Ponadto, analiza nie uwzględnia tych słów-kluczy, które stanowiły dosłowne przytoczenie czyjejś wypowiedzi czy stanowiących fragment przedrukowanego artykułu, ponieważ są to wyrażenia, które niekoniecznie odzwierciedlają intencje dziennikarzy analizowanej gazety. Poza tym należy mieć na uwadze, że poniższe zestawienie nie zawiera wszystkich wyrażeń odnoszących się do ofiary handlu kobietami (wyeliminowane zostały te, które stanowiły powtórzenia). Na kolejnych stronach znajduje się tabela zawierająca pole semantyczne terminu ofiara handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego. 30 R. Robin, Badanie pól semantycznych: doświadczenia Ośrodka Leksykologii Politycznej w Saint-Cloud, [w:] Język i społeczeństwo. M. Głowiński (red.), Warszawa 1980, s Cyt. za: M. Kłosiński: Semantyczna analiza pojęć Bezrobocie i Bezrobotny ( Bezrobotni ) w wypowiedziach prasowych, Kultura i Społeczeństwo, nr 3, 1994, s Ibidem, s. 153.

14 Tabela 2. Pole semantyczne terminu ofiara handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego Określenia: Dużo potrafią Zostają zarażane Bez paszportu, bez pieniędzy, zastraszana Nie mają do kogo wracać Nie widzą innego sposobu na życie niż prostytucja Wiedzą, do jakiej pracy jadą Przebywają za granicą nielegalnie Trafiły do domu publicznego Miały trafić za granicę Boją się Boją się wracać Poznane na ulicy, w pociągach, na dyskotekach Widziały głównie pegeerowską biedę Mają podstawowe, góra zawodowe wykształcenie Żadna nie zna języka Bezradne Edukację skończyły na podstawówce Naiwne Wierzyły, że jadą zbierać winogrona Znęcone wysokością obiecywanych zarobków Przerażone Cierpią na syndrom pretty woman Wierzą, że trafi im się królewicz z bajki Młode kobiety Młode, naiwne dziewczęta Młode dziewczyny Wiedziały od początku, na czym naprawdę miała polegać ich praca Nieletnie dziewczyny Szesnastolatki Wiedziały, w co się wpakowały Dotkliwie pokrzywdzone Z biednych miejscowości Mieszkające w województwach przygranicznych Poszkodowane lub zagrożone Ofiary międzynarodowego handlu kobietami Asocjacje: Wykorzystywanie kobiet w domach publicznych Handel dziewczynami Wywóz kobiet do zachodnich domów publicznych Handel żywym towarem Cudzoziemki Przydatność dziewczyn Uroda dziewczyn Pomoc pokrzywdzonym Sprzedaż kobiet Prostytucja i zorganizowany przemyt kobiet Pomoc kobietom poszkodowanym Mieszkanki Europy Wschodniej Nastolatki zatrudnione w burdelu Transakcja kobietami Nie miały paszportów Drogowe prostytutki Los kobiet uprowadzanych za granicę Praca w przemyśle pornograficznym Handel kobietami nasila się [ ] i należy mu przeciwdziałać Kobiety trudniące się przydrożną prostytucją Sprzedawcy kobiet Same chciały Poddawane są praniu mózgu Przygotowane do zawodu Bez pieniędzy na utrzymanie się w Polsce Brzydka Wiedziały, jakie zajęcie czeka je za granicą Wystawione na sprzedaż jak towar Skrajnie wyczerpane Właściwie dziecko Posłuszna jak owieczka Zniewolone Boją się zwrócić o pomoc Towar był żywy Nie zna żadnego obcego języka Wylądowały na szosie Nie wygląda na kobietę, która rzuca się w objęcia innych mężczyzn Skuszone perspektywą pracy Bezgranicznie ufają temu, co przeczytają Wykorzystane Pod stałą opieką ochroniarzy Urodziwe dziewczyny Młode i ładne dziewczyny Skrzywdzone Kobiety niższych sfer Naiwne dziewczątka Dwudziestokilkuletnie Wierzyła we wszystko Kobiety w wieku lat, o niskim statusie materialnym Pozbawione wszelkich praw, odarte z godności Wystraszone Naiwne Młode i bezrobotne Pięknością nie uderza Rozebrana kobieta Uprowadzenie młodych kobiet za granicę Atrakcyjność dziewczyny Ochrona dóbr osobistych pokrzywdzonych Poniszczone buty na wysokich obcasach z cholewkami do ud, elastyczna spódniczka mini i kurtka do pasa na zamek Mocny makijaż, szminka na ustach Kupienie prostytutki Popyt na żywy towar Drogi przewozu ofiar Usługi świadczone przez dziewczyny Sytuacja ofiary Wystawianie pań na trasie Luksusowe call girls Uprawianie seksu przez osobę uwięzioną Szlaki przerzutu ofiar handlu Co czwarta nielegalna imigrantka pada ofiarą seksualnego wyzysku Paść ofiarą handlu kobietami Naiwność kobiet Kupowanie kobiet ze wschodu

15 Tabela 2 cd. Pole semantyczne terminu ofiara handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego Dziewczyny będące świadkami Kolumna kobiet Szmuglowane dziewczyny Towar wyraża zgodę Towar nie ma nic do powiedzenia Plaga handlu kobietami Handel kobiecymi wdziękami Przerzut kobiet do domów publicznych Wywóz i sprzedaż kobiet Rosyjska prostytutka Przydrożna prostytutka Ekwiwalenty: Dziewczęta Dziewczyny Dziewczyny do towarzystwa Pokrzywdzone kobiety Wykorzystywane kobiety Niewolnice Ofiary przymusowej prostytucji Przymusowe prostytutki Prostytutki Dziewczyny bez nazwisk Masażystki Koleżanki po fachu Panienki Profesjonalne prostytutki Wesołe panie Kobiety do towarzystwa Pokrzywdzona dziewczyna Pracownice Panie na eksport Panie przebywające w naszym kraju nielegalnie Panienki młodziutkie Poszkodowane kobiety Profesjonalistki Opis działań podmiotu: Świadczą usługi erotyczne Wędrują utartym szlakiem do domów publicznych Nie mogą odmówić żadnemu klientowi Są zmuszane współżyć bez prezerwatyw Muszą odpracować pieniądze Zbyt pochopnie dają wiarę nęcącym ogłoszeniom Uciekły z domu publicznego Muszą to odrobić [dług] Godziły się na to, że będą prostytutkami Chciały znaleźć jakąś pracę Jechały do Berlina, aby pracować w agencjach towarzyskich Nie narzekały na złe traktowanie Wyjeżdżają zwiedzione ogłoszeniami Nie potrafią sobie poradzić w takiej sytuacji Zwabione możliwością dobrych zarobków Wypinają pupy Kuszą Uciekły od opiekunów Musiały odrobić to, co w nie zainwestowano Trafiają do domów publicznych Boją się zemsty Podają nieprawdziwe dane, zmyślają fakty Zajmują się sprzedawaniem własnego ciała Wschodnioeuropejskie prostytutki Stręczenie nieletniej kobiety Sprzedaż własnego ciała Lustracja panienek Niewolenie kobiet Naganianie dziewczyn Program pomocy dla ofiar handlu żywym towarem Zeznania pokrzywdzonych Zdjęcia ofiar handlu ludźmi Kupować ciało kobiety Niewolnice seksu Przedmiot handlu Cudzoziemki trudniące się nierządem Sztuki Tirówki Hit eksportowy Przedmiot handlu między agencjami Pokrzywdzone cudzoziemki Towar: kobieta Ofiara przemytników Ofiary przymuszonej prostytucji Dziewczyny z nocnego klubu Kobiety sprzedawane do prostytucji Niewolnice pracy Ludzki towar Towar wywozowy Ofiara wymuszonej prostytucji Panie do towarzystwa Żywy towar Dziewczyna do towarzystwa Ofiary handlu ludzkim towarem Ofiara handlarzy żywym towarem Współczesna niewolnica Postanowiła zawiadomić o wszystkim policję Trafiły do jednego z lokali rozrywkowych Przeszły przez zieloną granicę Zgadzają się na wyjazd Są chętne do wyjazdu Uprawiają prostytucję w domach publicznych Myślały, że jadą do pracy w Niemczech Zarabia dziennie zł Próbowała popełnić samobójstwo Bały się mówić w obawie o życie Wiedziały, w jakim charakterze będą pracować Świadczyły usługi seksualne Pracowały na trasach wylotowych Granicę przechodziły z fałszywymi paszportami albo jechały ukryte w pociągu Zarabiały przy drodze Zerwały kontakty z rodzinami Trafiały do domów publicznych lub wytwórni filmów pornograficznych Boją się wychodzić na ulicę Liczyły na dobry zarobek Tkwią w niemieckich burdelach Robiły to dobrowolnie Boją się dekonspiracji Chciała szybko spłacić dług

16 Tabela 2 cd. Pole semantyczne terminu ofiara handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego Po wypuszczeniu pewnie znowu wrócą na drogi Uprawiają prostytucję Tańczą Myślą, że jadą do pracy Jadą tam [do domu publicznego] niejako na własne życzenie Opis działań wobec podmiotu: Sprzedawane Zmuszane do uprawiania nierządu Zmuszane do prostytucji Uwiedzione i wywiezione Podstępnie uwiedzione Zabrane są im pieniądze Zostały wyekspediowane do pracy w domach publicznych na Zachodzie Sprzedane dostarczone Dostarczane sutenerowi Dostarczone do domów publicznych Kupowane Zgwałcone Więzione Werbowane Zapłacono za nie 2 tys. marek Sprzedawane do domu publicznego Zwabione Przekazane do domu publicznego Przetrzymywane siłą Bite Deportowane Terroryzowane Gwałceniem zmuszane do nierządu Odbierane im są paszporty Przemocą zmuszane do nierządu Organizowane Grożono im śmiercią Wywożone autokarami Zmuszane do nierządu Porywane z zagranicy Podstępem sprzedane Zamknięte w hotelowym pokoju Wywiezione do Niemiec Trafiły do aresztu deportacyjnego Zwerbowane do niemieckich domów publicznych Zmuszane do uprawiania prostytucji Sprzedawane właścicielowi klubu Traktowane nie jako ofiary, ale jak sprawcy przestępstwa Zmuszane, by oddawały się Sprowadzane na potrzeby seksbiznesu Zwabione, oszukane lub sprzedawane Dają się zwabić za pomocą ogłoszeń Importowane Wyciągnięte z burdelu Zmuszane do przydrożnej prostytucji Sprzedane do burdelu Dowożone do pracy na autostradzie Zmuszane do świadczenia usług seksualnych Opozycje: brak Trafiła do burdelu Trafiają do prawdziwego piekła Miały seksem spłacić dług Robiła, co jej kazali Szmuglowane przez zieloną granicę Porwane i nielegalnie wywożone za granicę Gwałcone, bite i odurzane narkotykami, a w razie buntu zabijane Rozwożone do pracy Pobite i okradzione Zmuszane do prostytucji przy drogach Brutalnie zgwałcona Pilnowano ich, żeby nie mogły uciec Siłom odbierano [im] paszporty Bite po twarzy, kopane, zadawane im były ciosy w brzuch Od nas kobiety są eksportowane, jadą w tranzycie na zachód, jak i są importowane Wystawione na sprzedaż Kazano [im] nałożyć jaskrawe majtki, kuse bluzeczki Wystawiono je na szosach Więzi [się je], głodzi, bije, gwałci, fotografuje, [ ] ujeżdża Policja zamyka ja w specjalnym ośrodku i niedługo potem deportuje Na drzewach i witrynach ktoś wiesza jej nagie zdjęcia Praca na rzecz kobiet ofiar handlu ludźmi Zwabione obietnicą dużego zarobku Szantażowane taśmą wideo z zapisem intymnych sytuacji Siłą przetrzymywane Wywożone na główne drogi Więzione i zmuszane do prostytucji Dostarczone Maltretowane Przehandlowane Szprycowane narkotykami Zmuszane do udziału w sex party Zmuszane do pracy w seksbiznesie Zmuszane do uprawiania seksu Zabrano im paszporty, straszono, golono głowy Zwabione podstępem Obiecywano im zatrudnienie w zupełnie innym charakterze Importowane do Niemiec, by sprostać popytowi mężczyzn Męczone psychicznie i fizycznie Zwabione wizją kariery modelki lub hostessy Wysyła się je z fałszywymi papierami Zabiera się podstępnie od rodzin, mami ślubem i wspaniałym życiem Katuje się je Zmuszano je do sprzedaży własnego ciała Przetrzymywana siłą w burdelu Mamione wysokimi zarobkami

17 Jak wskazuje powyższe zestawienie, pole semantyczne terminu ofiara handlu ludźmi jest bardzo szerokie i niejednorodne, a liczba wyłonionych słów-kluczy jest bardzo wysoka. Zrekonstruowanie jednego spójnego i jednoznacznego obrazu ofiary, obejmującego wszystkie słowa-klucze, nie jest więc możliwe. Z analiz wyłania się bowiem kilka płaszczyzn, w jakich może być rozpatrywana ofiara. Z analizy kategorii określenia wynika, że sylwetka ofiary przedstawiana jest w jeden z następujących sposobów: opis cech charakteru lub posiadanych umiejętności, opis wyglądu zewnętrznego, pochodzenie społeczne i pozycja materialna, opis sytuacji, w jakiej ofiara się znalazła, wiek. Według autorów publikacji, ofiary handlu ludźmi do celu wykorzystywania seksualnego mają jeden z dwóch zestawów cech charakteru: naiwność (między innymi określenia: bezgranicznie ufają temu, co przeczytają, naiwne dziewczątka, wierzyła we wszystko, cierpią na syndrom Pretty Woman ) lub wyrachowanie (np.: wiedziały, jakie zajęcie czeka je za granicą, same chciały ). W tej kategorii dominują słowa przesadnie emocjonalne i pejoratywne odnoszące się do cech ofiary nad tymi niewartościującymi, opisującymi obiektywny stan rzeczy, takimi jak: wykorzystane czy zniewolone. Asocjacje, czyli sformułowania, które wiążą się bądź towarzyszą podmiotowi, są w przypadku ofiary handlu ludźmi jeszcze bardziej niż określenia zróżnicowane. Nie sposób zastosować tu wewnętrznego podziału znajdują się tu wyrażenia zarówno odnoszące się do ogółu zjawiska handlu kobietami ( transakcja kobietami, handel żywym towarem, uprowadzenie młodych kobiet za granicę, drogi przewozu ofiar, lustracja panienek, kupować ciało kobiety, naganianie dziewczyn ), wyszczególnione cele przeznaczenia ofiar ( luksusowe call girls, przydrożne prostytutki, kobiety trudniące się przydrożną prostytucją ), jak i odnoszące się do wyglądu ( mocny makijaż, szminka na ustach, uroda dziewczyn ). Znajduje się tu również stosunkowo dużo sformułowań ośmieszających lub uprzedmiotowiających ofiary ( towar wyraża zgodę, towar nie ma nic do powiedzenia, lustracja panienek ). W kategorii asocjacje można jednakże odnaleźć kilka wyrażeń, które opisują rzeczywistość bez wartościowania ( pomoc kobietom poszkodowanym, handel kobietami nasila się [ ] i należy mu przeciwdziałać ). Jest ich jednakże niewiele w stosunku do pozostałych. Ekwiwalenty, czyli wyrażenia, które autorzy publikacji zastosowali zastępując termin ofiara handlu ludźmi, dostarczają interesujących informacji na temat tego, kim ofiara jest w oczach dziennikarzy. Większość ekwiwalentów odnosi się do ofiary w kontekście pracy, do jakiej była wykorzystywana tzn. prostytucji. Są to zwroty: prostytutki, kobiety do towarzystwa, niewolnice seksu, dziewczyny z nocnego klubu czy tirówki. Takie ujęcie może powodować odwrócenie uwagi czytelnika od faktu, że osoba padła ofiarą przestępstwa. Dosyć dużo ekwiwalentów określa ofiarę jak przedmiot w zakresie kupnasprzedaży ( towar, żywy towar, towar: kobieta, ludzki towar, hit eksportowy ). Takie przedstawienie kobiety-ofiary pozbawia ją podmiotowości. Ostatnia wyróżniająca się grupa ekwiwalentów, podobnie jak w przypadku asocjacji, dotyczy tych wyrażeń, które rzetelnie i obiektywnie opisują stan faktyczny (ofiara handlu ludźmi jest w nich przede wszystkim osobą poszkodowaną) unikając oceniania i nadmiernej ekspresji. Są to następujące ekwiwalenty: pokrzywdzone kobiety, wykorzystywane kobiety, ofiary przymusowej prostytucji. Ostatnimi wyróżnionymi kategoriami są: opis działań podmiotu i opis działań wobec podmiotu. Pierwsza kategoria, wskazująca na typy aktywności podejmowane przez podmiot, opisuje głównie działania ofiary przez czasowniki związane z uprawianiem przez nią prostytucji ( świadczą usługi erotyczne, nie mogą odmówić żadnemu klientowi, godziły się na to, że będą prostytutkami, trafiły do burdelu, miały seksem spłacić dług ).

18 Poza tym, w kategorii tej znalazły się również takie słowa-klucze, które sugerują, że ofiary w pewien sposób zasłużyły na to, co im się zdarzyło, ponieważ wiedziały, co może je spotkać bądź mogły to przewidzieć ( zbyt pochopnie dają wiarę nęcącym ogłoszeniom, wyjeżdżają zwiedzione ogłoszeniami, zwabione możliwością dobrych zarobków, jadą tam [do domu publicznego] niejako na własne życzenie ). Ostatnia poddana analizie pola semantycznego kategoria dotyczy działań, które dokonywane były na ofierze handlu ludźmi. Jest to szczególnie interesująca grupa, gdyż umożliwia ona rozpoznanie tego, kto zdaniem dziennikarzy dopuszcza się działań względem podmiotu. Otóż, niemalże wszystkie z wymienionych w tej kategorii słów-kluczy dotyczyły działań, których wobec ofiary handlu ludźmi dopuszcza się sprawca. Tym samym, kobiety są zmuszane do nierządu, sprzedawane, werbowane, podstępnie uwiedzione, przetrzymywane siłą, bite, maltretowane, przehandlowane, katowane, bite po twarzy, kopane itp. Z ponad stu zwrotów, które znalazły się w tej kategorii, jedynie sześć dotyczyło innych niż sprawcy podmiotów, tj. organów ścigania (policja, Straż Graniczna lub prokuratura) pięć wyrażeń i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą ofierze jedno wyrażenie. Charakterystyczne jest to, że postępowanie organów ścigania wobec ofiar handlu ludźmi przedstawione w prasie polskiej jawi się jako działające na niekorzyść ofiary ( traktowane nie jako ofiary, ale jak sprawcy przestępstwa, policja zamyka ją w specjalnym ośrodku i niedługo potem deportuje ). Należy także zwrócić uwagę na fakt, że kategoria opis działań wobec podmiotu jest najliczniej reprezentowana z wyżej przedstawionych. Interesujące są dysproporcje między kategoriami działania podmiotu a działania wobec podmiotu, ponieważ przez ten zabieg ofiara objawiać się może jako bezwładna marionetka, niepodejmująca działań, bierna, poddawana licznym i wyrafinowanym działaniom. Powyższe wyniki nasuwają następującą interpretację: ofiara handlu ludźmi opisywana jest głównie jako przedmiot transakcji, a uwaga dziennikarzy skoncentrowana jest na tych działaniach wobec niej, które związane są z popełnieniem na niej czynu zabronionego. Dalsze losy ofiary i działania wobec niej podejmowane nie są przedmiotem zainteresowania dziennikarzy. Ofiara przestaje więc funkcjonować w odbiorze medialnym na etapie ujawnienia przestępstwa. Działania podejmowane wobec ofiar przez organy ścigania, organy wymiaru sprawiedliwości i organizacje pozarządowe, które obracają się w obszarze ochrony praw ofiar i pomocy pokrzywdzonym, w zasadzie nie istnieją dla prasy. Marek Kłosiński proponuje na podstawie powstałej sieci znaczeń skonstruować definicję badanego podmiotu przez zastosowanie teoretycznego schematu złożonego z elementów będących słowami-kluczami, należącymi do pola semantycznego danego pojęcia (w tym wypadku ofiary handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego) 32. Jak wcześniej zwracałam uwagę, ofiara handlu ludźmi jest w prasie polskiej kategorią niejednolitą, zawierającą w sobie wiele treści. Z tego powodu nie ma możliwości stworzenia jednej definicji, adekwatnej do wszystkich występujących w tekście znaczeń. Można natomiast zrekonstruować wizję ofiary w prasie codziennej przez nadanie zestawu definicji, przy czym każda z nich odzwierciedla jedną płaszczyznę, na której rozpatrywana jest ofiara handlu. Pierwsza definicja odnosi się do ofiary postrzeganej przez pryzmat celu, do jakiego jest wykorzystywana, tzn. prostytucji. Zgodnie z nią: Ofiary handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego, czyli innymi słowy dziewczyny do towarzystwa, prostytutki, panienki, tirówki to młode, naiwne, bezradne, skuszone perspektywą pracy, urodziwe, bezrobotne, naiwne dziewczątka, z 32 Opracowany przez M. Kłosińskiego schemat teoretyczny definicji stworzonej na podstawie pola semantycznego badanego wyrażenia brzmi: [ofiara handlu kobietami w celu wykorzystania seksualnego MK], czyli (innymi słowy) ekwiwalenty to określenia, z którymi wiąże się [któremu towarzyszy] asocjacje, które wywołuje [powoduje] działania podmiotu, wobec którego [któremu] [z którym] należy działania wobec podmiotu.

19 których część wierzyła, że trafi im się królewicz z bajki, podczas gdy inne wiedziały od początku, na czym naprawdę miała polegać ich praca, z którymi wiąże się wykorzystywanie ich w domach publicznych, ich sprzedaż, prostytucja i zorganizowany przemyt oraz handel żywym towarem, które zbyt pochopnie dając wiarę nęcącym ogłoszeniom świadczą usługi erotyczne, wypinając pupy i kusząc zajmują się sprzedawaniem własnego ciała, wobec których stosuje się takie działania, jak werbowanie, dostarczanie sutenerowi, kupowanie, zgwałcenie, więzienie, zmuszanie do pracy w seksbiznesie. Należy zwrócić uwagę, że pisząc o ofierze, jak o prostytutce, dziennikarze koncentrują się na jej cechach fizycznych, powiązanych z jej wyglądem zewnętrznym, a także cechach osobowościowych, które wskazują na naiwność czy wręcz głupotę lub przebiegłość. Kolejna płaszczyzna, na której rozpatrywana jest ofiara handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego, związana jest ze zniewoleniem ofiary. Jest ona tu traktowana jak niewolnik (rozumiany jak w czasach antycznych jak rzecz). Słowa-klucze, które są odpowiednie do umieszczenia w poniższej definicji, mają silne zabarwienie emocjonalne, opisujące sytuację zniewolenia kobiety spektakularnie i silnie obrazowo. Ofiary handlu kobietami w celu wykorzystania seksualnego, czyli innymi słowy niewolnice seksu, przedmiot handlu, ludzki towar, współczesne niewolnice, to wystawione na sprzedaż jak towar, pozbawione wszelkich praw, odarte z godności, posłuszne jak owieczki kobiety, z którymi wiąże się ich niewolenie, kupowanie ciała kobiety i uprawianie seksu przez osoby uwięzione, które trafiają do prawdziwego piekła i nie mogą odmówić żadnemu klientowi, wobec których stosuje się takie działania, jak eksport i import, sprzedaż, przehandlowanie. Ostatnia definicja jest rezultatem analizy tych wyrażeń, które odnoszą się do ofiary handlu pod kątem pogwałcenia jej praw podstawowych ofiara nie jest w nich prostytutką, czy niewolnicą, ale osobą pokrzywdzoną, na której dokonano aktu przemocy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że słowa-klucze, które znalazły się w tej definicji, występowały zdecydowanie najrzadziej w stosunku do użytych w definicji pierwszej i drugiej. Zgodnie z nią: Ofiary handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego, czyli innymi słowy kobiety pokrzywdzone, ofiary przymusowej prostytucji i pokrzywdzone cudzoziemki to kobiety zniewolone, wykorzystane i skrzywdzone, z którymi wiąże się ochrona dóbr osobistych pokrzywdzonych i pomoc kobietom pokrzywdzonym, na których rzecz należy pracować. Na podstawie skonstruowanych definicji można zaobserwować, że handel kobietami jest zjawiskiem złożonym, opisywanym z różnych, często wręcz sprzecznych ze sobą perspektyw, ofiara natomiast jawi się w zależności od charakteru danego artykułu jako: naiwna lub cwana prostytutka, niewolnica lub osoba poszkodowana w wyniku popełnionego na niej przestępstwa. Dalsze obserwacje dotyczące charakterystyki ofiary przedstawione są we wnioskach z przeprowadzonej analizy jakościowej. Analiza jakościowa pogłębiona charakterystyka ofiar Publikacje poddane analizie jakościowej dobrane zostały dwustopniowo. Pierwszy etap polegał na tym samym, co w analizie ilościowej i pola semantycznego, tzn. na wyszukaniu wszystkich publikacji z Archiwum Gazety Wyborczej, które zawierały hasła handel ludźmi, handel kobietami, handlem żywym towarem i niewolnictwo, w

20 wyniku czego wybrałam 353 publikacje. Etap drugi polegał na wyselekcjonowaniu wszystkich artykułów, podejmujących temat ofiary handlu ludźmi. W ten sposób wyselekcjonowałam 194 publikacje, które poddałam analizie jakościowej. Analiza jakościowa treści artykułów i nagłówków w zasadzie potwierdza wcześniejsze wyniki badania ilościowego i pola semantycznego. Handel ludźmi traktowany jest bardziej w kontekście sensacyjnego wydarzenia, które miało miejsce w danym czasie i w określonym miejscu. Podane w publikacjach informacje dotyczą w zdecydowanej większości konkretnych wydarzeń kryminalnych. Do rzadkości należą publikacje, które opisują bardziej abstrakcyjne zagadnienia dotyczące handlu ludźmi, np. zagrożenia z nim związane, istniejące regulacje prawne czy problematyka społeczno-polityczna. Prawdopodobnie jest to związane z faktem, że tego typu przekazy są z większą trudnością odbierane przez czytelników, a przez to wydają się mniej interesujące. Podobnie pisze się na temat ofiary. Osoba pokrzywdzona handlem kobietami w celu wykorzystywania seksualnego to prawie zawsze konkretna osoba, najczęściej cudzoziemka. W zasadzie nie wspomina się o ofierze w kontekście np. kwestii społecznych czy problematyki jej praw. W większości artykułów poświęconych temu zagadnieniu ofiary przedstawiane są niczym bohaterki powieści kryminalnych lub filmów akcji, gdzie opisywane są szczegółowo czynności, jakie dokonywane były na kobietach (tę konstatację potwierdzają wyniki analizy pola semantycznego, która wykazała, że najrozleglejszą sieć pola semantycznego, tzn. zawierającą najwięcej słów-kluczy, stanowi opis działań wobec podmiotu). Czytelnikowi przekazywane są w ten sposób informacje dotyczące porwań, gwałtów, pobić, odurzania narkotykami czy maltretowania ofiar, które są silnie nacechowane emocjonalnie. Dziennikarze koncentrują się głównie na cechach wyglądu zewnętrznego ofiar handlu kobietami w celu wykorzystywania seksualnego, przy czym najczęściej dotyczą one urody pokrzywdzonych. Uwaga czytelnika jest w ten sposób odwracana od rzeczywistego problemu, skupia się bowiem na takich kwestiach, jak atrakcyjność fizyczna ofiary, ubranie, w jakim się prostytuuje, makijaż czy długość jej nóg. Poniszczone buty na wysokich obcasach z cholewkami do ud, elastyczna spódniczka mini i kurtka do pasa na zamek. Jest farbowaną brunetką, ale loki, które opadają jej na ramiona, są już sztuczne. Mocny makijaż, jaskrawoczerwona szminka na ustach. Spod tapety ledwo widać, że to właściwie dziecko 33. Z podobną częstotliwością pojawiają się w prasie informacje na temat cech społeczno-demograficznych ofiary, eksponujące jej młody wiek, pochodzenie społeczne, wykształcenie i narodowość. Na podstawie przeprowadzonej analizy jawi się jednoznaczny profil społeczno-demograficzny ofiary. Jest to młoda (nastoletnia lub maksymalnie dwudziestokilkuletnia) kobieta, która pochodzi z niskich warstw społecznych, o niskim statusie materialnym, słabo wykształcona, z jednego z państw byłego bloku wschodniego lub, nieco rzadziej, z Polski. Świadczy o tym następujący fragment: One wcześniej widziały głównie pegeerowską biedę. Większość ma podstawowe, góra zawodowe wykształcenie. Prawie żadna nie zna języka. Oprócz opisu szczegółów społeczno-demograficznych i wyglądu zewnętrznego, dziennikarze mają tendencje do eksponowania tych cech charakteru, które zadecydowały o fakcie stania się ofiarą handlu, tzn. głupoty lub pazerności. W pierwszym przypadku kobiety pokrzywdzone ukazywane są jako nieroztropne i nierozgarnięte, które dały się złapać w sidła. W drugim natomiast, zdaniem dziennikarzy, pokrzywdzone zdawały sobie sprawę z tego, jak będą zarabiać, a zgubiła je chęć szybkiego zarobku w prosty i przyjemny sposób. 33 Żywy towar, Gazeta Wyborcza Bydgoszcz, nr 68, , s. 7.