Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 8/2016

Transkrypt

1 Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 8/2016 Wydział Teologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii w geopolitycznym projekcie Aleksandra Dugina Orthodoxy and Russian civilization. The instrumentalization of religion in the geopolitical project of Aleksandr Dugin Słowa kluczowe: religia, kultura, euroazjatyzm, konserwatyzm, Aleksandr Dugin Key words: religion, culture, Eurasianism, conservatism, Aleksandr Dugin Abstract The article discusses the role of religion in the geopolitical project of a well-known Russian thinker Aleksandr Dugin. This project, also called by him as the fourth political theory is intended to be a political, ideological and cultural confrontation with the Western culture and Western values. The paper points out the way in which Dugin uses Christianity and Christian values and teachings in his geopolitical project. Firstly, in his total rejection of the Western culture Dugin accuses Western Churches of promoting individualism and egoism. Secondly, Dugin indicates the Byzantine tradition and Orthodox eschatology as an important part of the Russian culture and so-called Russian civilisation.

2 236 Wstęp Pogorszenie się relacji między Rosją a krajami Zachodu, dające się zaobserwować już od czasu wojny rosyjsko-gruzińskiej w 2008 roku, stało się szczególnie widoczne w związku z konfliktem na Ukrainie oraz przyłączeniem Krymu do Federacji Rosyjskiej. Ta złożona i obecnie nierozwiązywalna sytuacja ma oczywisty kontekst polityczny, ekonomiczny i militarny. Niemniej jednak w dyskusjach związanych z kierunkami polityki Federacji Rosyjskiej ujawnia się z coraz większą mocą także inny aspekt trwającego konfliktu, który można określić jako kulturowy, czy też gdyby użyć języka takich obserwatorów życia publicznego, jak rosyjski myśliciel Aleksandr Dugin cywilizacyjny. Dla związanej z ekipą prezydenta Władimira Putina rosyjskiej elity intelektualnej, jak również dla duchownych Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, pozostającej w ścisłych relacjach ze strukturami państwowymi, kwestia kulturowej lub cywilizacyjnej odrębności Rosji nie jest nowa. Można wprawdzie stwierdzić, że konflikty wojskowe i polityczne w strefie poradzieckiej, uważanej za obszar wpływów Federacji Rosyjskiej, stały się dla wielu środowisk intelektualnych i cerkiewnych, związanych z władzami rosyjskimi, okazją do wyakcentowania tej odrębności. Faktem jest jednak, że podkreślanie kulturowej i religijnej wyjątkowości Rosji, wyrażającej się w koncepcji ruskiego świata (русский мир) 1, było obecne w polityce Władimira Putina od czasu objęcia przez niego władzy jako element politycznego i kulturowego odrodzenia Rosji (określanego popularnie jako wstawanie Rosji z kolan ). Tendencja ta ma zresztą dłuższe korzenie, widoczne w myśli politycznej i religijnej okresu imperialnego, w której zwłaszcza prawosławie, rozumiane jako nieskażona wiara chrześcijańska, miało wyróżniać pozytywnie Rosję na tle zepsutego świata zachodniego. Współcześnie znaczącym przedstawicielem rosyjskiej refleksji polityczno-kulturowej, kładącej nacisk na specyfikę rosyjskiej cywilizacji, jest Aleksandr Dugin, uważany niekiedy za myśliciela bliskiego ośrodkom władzy Federacji Rosyjskiej. Chociaż samo wyróżnianie rosyjskiej cywilizacji jest kontrowersyjne, to jednak nie jest nowe. Próbę taką podejmuje chociażby Samuel Huntington w znanej klasyfikacji cywilizacji (pisze tam 1 W dyskusjach kulturowo-religijnych we współczesnej Rosji, a zwłaszcza w rosyjskich środowiskach cerkiewnych rozróżnienie między rosyjskim (российский) a ruskim (русский) ma duże znaczenie. Zwłaszcza w omawianych tutaj kwestiach kulturoworeligijnych częste jest odwoływanie się do tradycji ruskiej, związanej ze świętą Rusią, której cywilizacyjne wpływy miałyby sięgać daleko poza granice Federacji Rosyjskiej.

3 Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii 237 o cywilizacji prawosławnej ) 2, chociaż jak się wydaje nie wiąże się z nią pogłębiona znajomość kulturowej i religijnej specyfiki Rosji. Tymczasem w geopolitycznym projekcie Aleksandra Dugina kulturowa odrębność Rosji, stająca się wręcz odrębnością cywilizacyjną, odgrywa kluczową rolę, świadcząc o wyższości Rosji nad Zachodem. Przedstawiany artykuł nie może wyczerpująco ukazać geopolitycznych idei Dugina. Ma na celu wskazanie tylko na jeden z aspektów jego myśli. W badaniu stanowiska Dugina w kwestiach społeczno-kulturowych interesujące jest jego podejście do religii, zwłaszcza do prawosławia jako właściwej dla Rusi i Rosji oraz jedynej autentycznej formy chrześcijaństwa. Z jednej strony Dugin kontynuuje długą rosyjską tradycję deprecjonowania chrześcijaństwa zachodniego oraz łączenia go z rzekomym moralnym upadkiem Zachodu, z drugiej jednak religia w ogóle, czy prawosławie w szczególności, ma w jego ujęciu czysto instrumentalne znaczenie. Dugin odwołuje się tylko do pewnych prawosławnych idei teologicznych, zwłaszcza antropologicznych czy eschatologicznych, nie wahając się jednak czerpać z niechrześcijańskiego dziedzictwa mongolskiego, które również uważa za czynnik kształtujący rosyjską cywilizację. W związku z tym przedstawiany artykuł ogranicza się jedynie do wskazania, w jaki sposób czynnik religijny wykorzystywany jest przez Dugina w jego projekcie geopolitycznym, jak również do próby odpowiedzi na pytanie, na ile chrześcijaństwo, o którym mówi Dugin, jest jeszcze rzeczywistym chrześcijaństwem, a w jakim zakresie podlega już tylko redukcji do roli nośnika idei, które mogą okazać się użyteczne w budowaniu nowego światowego ładu z Rosją jako jego kluczowym uczestnikiem i twórcą. Zachodni liberalizm zepsuty owoc skażonego chrześcijaństwa Potępianiem Zachodu Aleksandr Dugin wpisuje się w długą tradycję rosyjskiej myśli politycznej, filozoficznej i religijnej 3. On sam zresztą przyznaje się do tego, odwołując się właśnie do silnego antyokcydentalistycznego oraz nacjonalistycznego nurtu myślowego 4. Uważając, że kraje Zachodu znajdują się w stanie upadku kulturowego i duchowego, Dugin wyraża pogląd, że tragiczna sytuacja ich mieszkańców jest przez nich samych zawi- 2 Zob. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, tłum. H. Jankowska, Warszawa Zob. np. Б. Тарасов, Федор Тютчев о назначении человека и смысле истории. W: Ф. Тютчев, Россия и Запад, Москва 2007, s ; А. Зиновьев, Запад, Москва 2007, passim. 4 А.Г. Дугин, Геополитика России, Москва 2014, s. 108.

4 238 niona. W jego ocenie zbudowali oni cywilizację śmierci, w której głównymi wartościami są nihilizm, materializm i ateizm. W takiej zachodniej cywilizacji nie ma miejsca na wartości kultury grecko-rzymskiej ani nawet na to, co niesie ze sobą przedoświeceniowa europejska tradycja kulturowa i duchowa 5. W pismach Dugina Zachód, a zwłaszcza Stany Zjednoczone stają się ucieleśnieniem najbardziej destrukcyjnych sił oddziałujących na wspólnotę ludzką 6. Krajom zachodnim przypisuje się też jedną, niezmienną ideę podejmowanie wszelkich wysiłków w celu zniszczenia Rosji 7. W tym Dugin nie różni się znacznie od szerokiego nurtu współczesnej refleksji społecznoreligijnej skupiającego się wokół Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. W nurcie tym powszechna jest negatywna ocena Zachodu oraz chrześcijaństwa zachodniego, zawsze ukazywanego jako heterodoksja (инославие) 8, a zatem nieautentyczne urzeczywistnienie Kościoła, niemogące również w pełni przenikać życia społecznego, politycznego i gospodarczego zasadami chrześcijańskimi. Oskarżenia o moralny upadek Zachodu oraz o degenerację zachodniego chrześcijaństwa, zarówno katolicyzmu, jak i różnych odmian protestantyzmu, Dugin wykorzystuje do uzasadnienia własnej teorii geopolitycznej, mającej jednocześnie wskazać Rosji drogę rozwoju zasadniczo odmienną od tej, którą podążają kraje zachodnie. Przestrzega przy tym, że kraje Zachodu stanowią nieustanne zagrożenie dla Rosji. Zmierzają one bowiem, jego zdaniem, do nie tylko do jej politycznego i ekonomicznego podporządkowania, ale również do okupacji duchowej. Poddanie się więc wpływom Zachodu, zarówno w obszarze polityczno-gospodarczym, jak również duchowym i kulturowym, jest dla Dugina tożsame z wyrokiem śmierci na Rosję 9. Ostrzeżenia Dugina przed poddaniem się wpływom kultury zachodniej wiążą się także z jego koncepcją rozwoju międzynarodowych relacji politycznych, kulturowych i religijnych, które ujmuje on w cztery teorie polityczne. Teorie te są nie tyle alternatywnymi koncepcjami ukształtowania relacji międzynarodowych, co raczej kolejnymi stadiami rozwoju społecznego ludzkości w okresie nowożytnym i współczesnym. Do trzech teorii, które naznaczyły najnowsze dzieje świata liberalizmu, komunizmu 5 А.Г. Дугин, Четвертый путь. Введение в четвертую политическую теорию, Москва 2014, s Tenże, Русская война, Москва 2015, s Tenże, Новая формула Путина. Основы этической политики, Москва 2014, s М. Козлов, Западное христианство: взгляд с Востока, Москва 2009, s А.Г. Дугин, Четвертый путь, s. 19, 96.

5 Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii 239 i faszyzmu, Dugin proponuje dołączenie czwartej teorii, będącej przezwyciężeniem ich wewnętrznych sprzeczności oraz ich negatywnego oddziaływania na relacje międzynarodowe. Ta czwarta teoria byłaby urzeczywistnieniem promowanej przez Dugina teorii euroazjatyzmu (евразийство). Sam euroazjatyzm nie tylko w ujęciu Dugina to zespół idei konserwatywnych, mających stanowić podstawę konserwatywnej rewolucji światowej, odrzucającej polityczną, ekonomiczną, kulturową i duchową dominację Zachodu. Teoretycznie euroazjatyzm uznaje wielość i równoprawność różnych kultur i cywilizacji, w tym również wielość sposobów opisywania świata, człowieka i relacji międzyludzkich oraz wielość i równouprawnienie możliwości kształtowania tych relacji 10. W praktyce jednak Duginowska czwarta teoria polityczna jest radykalnym zakwestionowaniem tego wszystkiego, co do światowego życia politycznego, ekonomicznego i kulturowego wniósł Zachód. W tym miejscu warto zwrócić szczególną uwagę na te aspekty dokonywanej przez Aleksandra Dugina krytyki Zachodu, które mają charakter kulturowy i religijny. W oczach Dugina zło Zachodu wyraźnie wiąże się z brakami zachodniego chrześcijaństwa, a z kolei zepsuta kultura zachodnia prowadzi do dalszej degeneracji tego, co z chrześcijaństwa na Zachodzie pozostało. Głównym elementem krytyki w tym obszarze jest podkreślanie kulturowego i duchowego kontekstu promowanego przez Zachód liberalizmu. Zachód dąży w procesie globalizacji nie tylko do narzucenia innym krajom kapitalistycznych zasad życia gospodarczego, ale wykazuje się również imperializmem kulturowym 11. W dążeniach tych Zachód opiera się na ideologii, której podstawą jest indywidualizm i egoizm. Według Dugina źródłem tego egoizmu jest zachodnie chrześcijaństwo przede wszystkim protestantyzm, ale także katolicyzm (uznawany przez niego za sprotestantyzowany), który promuje prawa człowieka, w tym również wolność w różnych aspektach życia społecznego 12. Inspirowane egoizmem kraje zachodnie, w celu zapanowania nad innymi, dążą do utworzenia państwa i rządu światowego. Takie totalitarne instytucje mogą jednakże skutecznie przejąć pełną kontrolę nad człowiekiem we wszystkich aspektach jego życia jedynie w warunkach społeczeństwa pozbawionego silnych więzi międzyludzkich, indywidualistycznego i egoistycznego, którego wzorcem są społeczeństwa współczesnych krajów zachodnich А.Г. Дугин, Четвертый путь, s. 29, Tamże, s Tenże, Русская война, s Tenże, Четвертый путь, s. 30.

6 240 Stawiając taką diagnozę, Dugin wzywa do silnego oporu wobec oddziaływania zachodniej kultury. Opór ten powinien być zdecydowany również dlatego, że mimo niesłabnących prób podporządkowania sobie innych państw, narodów i kultur Zachód sam doświadcza już własnej nieodwracalnej porażki. Jej oznaką jest upadek moralny. Dugin sądzi, że promowany przez kulturę zachodnią i zachodnie chrześcijaństwo humanizm oparty na autonomii ludzkiej jednostki już doprowadził do atomizacji społeczeństw, podejmowane polityczne wysiłki na rzecz zapewnienia równouprawnienia płci doprowadziły do zniszczenia podstawowych więzi społecznych opartych na rodzinie, a kolejne oznaki postępu technologicznego, oderwanego od tradycyjnych wartości, są zapowiedzią technokratycznego transhumanizmu, w którym dobro człowieka nie ma już żadnego znaczenia 14. W potępieniu przez Dugina Zachodu, a zwłaszcza zachodniego liberalizmu, interesujące jest to, że stale kładzie on nacisk na kulturowe i duchowe podłoże działań, które na pozór mają jedynie polityczne lub gospodarcze ukierunkowanie. Liberalizm dla Dugina jest absolutnym złem 15. Nie powstał on jednak na Zachodzie przypadkowo, lecz wiąże się z właściwą kulturze zachodniej antropologią i wynikającą z niej koncepcją wolności. Obie, mając źródło w zachodnim chrześcijaństwie, stanowią fundament kultury oraz zasad życia społecznego na Zachodzie. Dugin szczególnie potępia wolność człowieka-jednostki, rozumianą jako prawo do samookreślenia oraz względną niezależność od struktur społecznych. Taka wolność, będąca wolnością od, jest dla Dugina przyczyną zniewolenia człowieka, ponieważ umożliwia mu sprzeciw wobec Boga, odrzucenie tradycyjnych wartości oraz moralnych i duchowych fundamentów jego narodu i kultury 16. W ten sposób, według Dugina, Zachód wytworzył kulturę, która zasadniczo sprzeciwia się Bogu oraz szkodzi samemu człowiekowi. Stąd kraje zachodnie Dugin nazywa wprost królestwem antychrysta 17. Konsekwencją takiego kierunku duchowej ewolucji Zachodu jest zniszczenie samego chrześcijaństwa zachodniego, które kulturę zachodnią zainspirowało. Kraje zachodnie tworzą w to miejsce światową pseudoreligię, opartą na religijnym 14 А.Г. Дугин, Четвертый путь, s. 19, Либерализм есть абсолютное зло не только в своем фактическом воплощении, но и в своих фундаментальных теоретических предпосылках. И его победа, его мировой триумф только подчеркивает и обнаружмвает те зловещие черты (tamże, s. 100). 16 Dugin pisze: «Свобода от» есть самая отвратительная формула рабства, поскольку она искушает человека на восстание против Бога, против традиционных ценностей, против нравственных и духовных устоев его народа и его культуры (tamże). 17 Tamże, s. 105.

7 Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii 241 synkretyzmie, chaotycznym ekumenizmie i nieograniczonej tolerancji, co według Dugina jest nawet gorsze od ateizmu i materializmu 18. W ten sposób zachodnia kultura, przeniknięta ideałami zachodniego chrześcijaństwa i w założeniach wywyższająca wolność i godność osoby ludzkiej, w rzeczywistości dąży do samozniszczenia. Prawosławna Rosja jako cywilizacja Aleksandr Dugin uważa, że współczesna kultura Rosji, wskutek poddania się wpływom Zachodu, nie jest autentyczną kulturą rosyjską i nie odpowiada rosyjskiej misji dziejowej oraz nie buduje rosyjskiej cywilizacji. Konieczne staje się zatem dla Rosji radykalne zerwanie ze wszelkimi kulturowymi wpływami Zachodu. Negatywny obraz kultury Zachodu, kształtowanej przez zachodnie chrześcijaństwo, służy Aleksandrowi Duginowi za uzasadnienie postulatu, aby jednym z zasadniczych elementów kulturowego samookreślenia się Rosji było odrzucenie zachodnich wartości. W szczególności Dugin w czwartej teorii politycznej wyklucza możliwość oparcia całokształtu życia społecznego na dowartościowaniu osoby-jednostki i jej praw w różnych formach organizacji społecznej 19. Zdaniem Dugina zbudowanie świata, w którym Zachód przestałby dominować kulturowo, politycznie i gospodarczo, jest możliwe tylko w drodze całkowitego odrzucenia uznawanych tam wartości 20. Rosja nie może pozwolić sobie na to, aby zrezygnować z budowania kultury na własnej tradycji, której fundamentami są: religia, hierarchia i rodzina oraz towarzyszące im wartości 21. Czerpiąc z tej tradycji, Rosja może stać się ważnym ogniwem nowego porządku świata 22. Możliwe jest to dopiero wtedy, gdy Rosja uzna, że jest samodzielną cywilizacją, nie zaś jedynie elementem cywilizacji Wschodu lub Zachodu. Tezy o odmienności cywilizacji rosyjskiej są zresztą stosunkowo często podnoszone przez środowiska bliskie władzom Rosji, zwłaszcza od czasu wojny rosyjskogruzińskiej, która zapoczątkowała poważne zaostrzenie stosunków w Zachodem А.Г. Дугин, Четвертый путь, s Tamże, s. 287, , Tenże, Русская война, s Tenże, Четвертый путь, s Tenże, Русская война, s И. Зевелёв, Границы русского мира. W: Россия в глобальной политике. Новые правила игры без правил, red. Ф. Лукьянов, Москва 2015, s. 87.

8 242 W ujęciu Dugina w ukształtowaniu cywilizacji rosyjskiej miały udział różne czynniki elementy wschodniosłowiański i bizantyjskoprawosławny, ale także wpływy turańskie i ugrofińskie 24. Kultura rosyjska (ruska) nie jest jednak hybrydą tych elementów, lecz ich syntezą. Wyraża się to w organizacji rosyjskiej cywilizacji jako samodzielnej i trwałej całości 25. Warto także zauważyć, iż z tej perspektywy wszelkie oddziaływania kulturowe Zachodu wobec Rosji mają charakter obcy wobec rosyjskiej cywilizacji, ponieważ nie leżą one u jej podstaw i nie składającą się na rosyjską kulturę 26. Zdaniem Dugina Rosja powróciła do aktywnego kształtowania dziejów świata wraz z zajęciem i przyłączeniem Krymu. Przez ten akt zerwała z zachodnim liberalizmem, zapoczątkowując nowy porządek światowy 27. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na stanowisko prof. Jeleny Łukjanowej, która odnosi się do poglądu, że w konflikcie ukraińskim i w aneksji Krymu chodzi przeze wszystkim o wojnę cywilizacji. Łukjanowa zauważa, że pogląd taki jest częsty we współczesnym rosyjskim dyskursie politycznym, w którym przyczyny rozłamu między Rosją i jej niedawnymi partnerami międzynarodowymi widzi się właśnie w nieuniknionej konfrontacji cywilizacyjnej, w której Rosja nie podporządkowuje się już narzuconym przez Zachód wartościom i wzorcom postępowania. Łukjanowa sądzi jednak, że taki pogląd ma raczej charakter propagandowy. Uważa ona, że nie jest przypadkiem to, iż tezy o cywilizacyjnej odrębności Rosji zaczęły pojawiać się z dużą siłą wówczas, gdy społeczeństwo obywatelskie kraju zaczęło rozwijać się według wzorców zachodnich 28. Nacisk na odrębność cywilizacyjną ma zneutralizować te wpływy i uniemożliwić desakralizację państwa. Sakralizacja państwa i jego struktur, świadcząca o wpływie bizantynizmu na ukształtowanie kultury rosyjskiej, jest istotna dla utrzymania politycznego i ekonomicznego status quo w Federacji Rosyjskiej. Potwierdzeniem diagnozy Łukjanowej jest właśnie stanowisko Dugina, dla którego aneksja Krymu była zamanifestowaniem cywilizacji rosyj- 24 А.Г. Дугин, Геополитика России, s Prof. Jelena Łukjanowa wyraża poglądy mniejszościowe, pisząc, iż nie można mówić o odmienności cywilizacji rosyjskiej, a problem cywilizacyjny w relacjach Rosji z Zachodem polega raczej na różnicy w stosunku do prawa, zasad czy standardów demokratycznych, która nie jest różnicą między cywilizacjami, ale między cywilizacją i barbarzyństwem (Е. Лукьянова, О праве налево. W: taż, Крымнаш. Спор о праве и о скрепах двух юристов и их читателей, Москва 2015, s. 33). 26 А.Г. Дугин, Евразийский реванш России, Москва 2014, s Tenże, Новая формула Путина, s Е. Лукьянова, О праве налево, s. 32.

9 Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii 243 skiej 29. To stwierdzenie, na pozór trudne do zrozumienia, wyjaśnia się, gdy Dugin wymienia wartości, na których ma się opierać autentyczna kultura rosyjska oraz które mają zasadnicze znaczenie dla rosyjskiej cywilizacji. Jest to o tyle ważne, że wartości uważane za zachodnie, jako obce, należy jego zdaniem całkowicie odrzucić. W kontekście konfliktu na Ukrainie znamienne jest, że wśród wartości bliskich autentycznej kulturze rosyjskiej i budujących rosyjską cywilizację Dugin wymienia wojnę jako zjawisko pozytywne, tworzące wspólnotę kulturową, narodową, cywilizacyjną i religijną 30. Wprost pisze, że wartości ludów, kultur i społeczeństw weryfikują się na wojnie i przez wojnę. Cenne jest zdaniem Dugina tylko to, co zostało opłacone krwią, a piękne jest to, co ma u podstaw wielki czyn, będący wyrzeczeniem się własnego dobra na rzecz dobra całości. Wojna jest ważna, ponieważ wskazuje na to, co jest najwyższą wartością. A według Dugina taką wartość może mieć jedynie to, za co nie żal poświęcić życia wielu ludzi zarówno życia własnego, jak i cudzego 31. Pochwała patriotyzmu oraz poświęcenia własnego życia dla obrony autentycznych wartości przechodzi w tym miejscu u Dugina w konieczność poświęcenia życia innych ludzi dla realizacji wyższego celu narodowego czy kulturowego. Mówi on zresztą o tym jasno, wyrażając pogląd, że w imię narodowych celów można pochwalać zło i zbrodnię, a podwójna moralność, skłonna do usprawiedliwienia zbrodni, jest elementem rosyjskiego dziedzictwa kulturowego, ponieważ sięga korzeniami początków rodzącej się kultury ruskiej 32. Jednocześnie w zachodniej krytyce rosyjskiej kultury i cywilizacji, a zwłaszcza w oskarżaniu ją o zdziczenie, będące pozostałością tatarskich wypływów politycznych i kulturowych na Rusi, Dugin widzi dowód na dyskryminację, a nawet rasizm Zachodu wobec innych kultur 33. W świetle tego, co powiedziano, zdumiewać może, że Dugin uważa chrześcijaństwo prawosławne za filar kultury i cywilizacji rosyjskiej, rozciągając zresztą tę kulturę i cywilizację poza obszar Federacji Rosyjskiej na całą przestrzeń poradziecką 34. Akcentując znaczenie prawosławia, Du- 29 А.Г. Дугин, Геополитика России, s Tenże, Русская война, s «Ценности народов, культур и обществ доказываются в войне и через войну. Ценно то, что оплачено кровью. Прекрасно то, в основе чего лежит самоотверженный подвиг. Возвышенно то, за что не жалко отдать множество жизней свою и чужие. Родина это понятие напитано смертью и кровью тех, кто полег в великом деле создания порядка из разрозненных фрагментов реальности» (tamże, s. 63). 32 Tamże, s Tenże, Новая формула Путина, s Tenże, Евразийский реванш России, s. 6-7.

10 244 gin jak już wskazano wymienia również inne źródła rosyjskiej kultury i cywilizacji. Być może to jest przyczyna, dla której wśród głównych partnerów Federacji Rosyjskiej w realizacji nowego porządku światowego Dugin wymienia wyłącznie kraje niechrześcijańskie Chiny, Indie, Pakistan, Iran, Turcję i Afganistan 35. Należy również dodać, że mówiąc o prawosławiu jako ważnym elemencie kształtującym rosyjską kulturę, Dugin wymienia jedynie te jego elementy doktrynalne oraz etyczne, które mogą stać się podstawą dla promowanego przez niego rosyjskiego konserwatyzmu, wyrażającego się w odrzuceniu wartości liberalno-demokratycznych, dążeniu do suwerenności duchownej i ideologicznej i do niezależności w dziedzinie polityki zagranicznej 36. W wymiarze etycznym znaczenie prawosławia dla cywilizacji rosyjskiej Dugin widzi w bizantynizmie. Kształtował on relacje społeczne w państwie, podporządkowując dobro jednostki dobru ogółu oraz wymuszając współpracę państwa i Kościoła, w formie tzw. symfonii, która w praktyce oznaczała jednak niemożność sprzeciwu Kościoła wobec działań podejmowanych przez władców. Bizantynizm wszedł trwale do prawosławnej antropologii, która dostrzega wartość osoby ludzkiej jednie w odniesieniu do innych osób, w relacji społecznej 37, co faktycznie podporządkowuje osobę społeczeństwu i państwu, które są źródłem jej wartości i praw. Uzasadnione jest zatem przekonanie Dugina, że bizantynizm jest ważnym czynnikiem rosyjskiej geopolityki i zachowuje trwałe znaczenie w całej historii ruskiej 38. Z kolei w wymiarze doktrynalnym znamienne jest to, że za najistotniejszy element, będący wkładem chrześcijaństwa prawosławnego w budowanie rosyjskiej cywilizacji, Dugin uznaje eschatologię, która sprowadza się dla niego do oczekiwania na przyjście potężnego antychrysta oraz do pewności, że ostatecznie zostanie on pokonany przez Chrystusa w czasie paruzji. Pogląd ten w wymiarze kulturowo-cywilizacyjnym wyraża się w uznaniu konieczności cierpienia, trwogi, strachu, katastrof dziejowych, w dostrzeganiu przejawów działalności antychrysta w różnorodnych procesach politycznych, 35 А.Г. Дугин, Евразийский реванш России, s. 9. Zauważyć tutaj należy, że lista krajów mogących, zdaniem Dugina, współdziałać w realizacji nowej wizji świata, której promotorem miałaby być Rosja, obejmowała jeszcze w 2014 roku Turcję. W następstwie ostrego konfliktu politycznego między Turcją a Rosją, związanego z wojną domową w Syrii, możliwość zaangażowania w taki projekt Turcji, będącej członkiem NATO i aspirującej do Unii Europejskiej, wydaje się już niewielka. 36 Tenże, Новая формула Путина, s И. Зизиулас, Что значит быть личностью: к вопросу об онтологии личности. W: Богословие личности, red. А. Бодров, М. Толстолуженко, Москва 2013, s А.Г. Дугин, Геополитика России, s

11 Prawosławie i cywilizacja rosyjska. Instrumentalizacja religii 245 ekonomicznych i kulturowych, jak również w pewności, że ostatecznie rosyjska cywilizacja zwycięży i stanie się podobna do ideału Jeruzalem niebieskiego 39. W takiej perspektywie nie może już dziwić radykalnie negatywna ocena Zachodu, dopatrywanie się w jego działaniach wrogich zamierzeń oraz ukazywanie go właśnie jako antychrysta. Wnioski Aleksander Dugin uważa, że jego czwarta teoria polityczna, opierająca się na euroazjatyzmie, ma na celu przeciwstawienie się Zachodowi nie przez dążenie do jego unicestwienia, lecz przez zamknięcie go w jego naturalnych geograficzno-kulturowych granicach i uniemożliwienie mu światowej ekspansji. W tym celu istotna jest jednak, jak pisze sam Dugin, nie tylko konfrontacja polityczna i gospodarcza, lecz także aksjologiczna i religijna. Dugin odrzuca przekonanie Zachodu o tym, że kształtujące go wartości mają charakter uniwersalny i powinny znaleźć wyraz w zasadach życia społecznego i normach prawnych na całym świecie 40. Skoro konfrontacja z Zachodem ma przebiegać nie tylko na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej, ale również kulturowej, nie dziwi przekonanie Dugina, że teologia jest jednym z najważniejszych elementów czwartej teorii politycznej 41. Dugin nie myśli jednak o teologii w jej klasycznym znaczeniu ludzkiej refleksji nad Bogiem oraz działaniem Boga wobec świata i człowieka. Teologia to dla niego bardziej zbiór umotywowanych religijnie wypowiedzi, norm regulujących zasady życia wspólnotowego i indywidualnego oraz podporządkowujących człowieka sakralizowanym instytucjom państwu, tradycji, wspólnocie narodowej i kościelnej. Z tego też powodu z całego bogactwa teologii chrześcijańskiego Zachodu i Wschodu Dugin wybiera tylko pewne elementy, które mają potwierdzić jego wstępne założenia. W teologii chrześcijan zachodnich widzi zatem skrajny indywidualizm posunięty do egoizmu. W teologii prawosławnej dostrzega z kolei bezwarunkowe podporządkowanie jednostki wspólnocie oraz wyczulenie na działanie antychrysta w świecie, mogące ujawniać się w wydarzeniach historycznych, zjawiskach politycznych, gospodarczych i kulturowych, ale ostatecznie skazane na porażkę. Można wobec tego postawić tezę, że teologia, o której mówi Dugin, nie jest autentyczną teologią chrześcijańską ani zachodnią, ani wschodnią 39 А.Г. Дугин, Четвертый путь, s Tamże, s Tamże, s. 37.

12 246 podobnie jak samo chrześcijaństwo, które ma służyć realizacji geopolitycznego projektu Dugina, jest pozorne, zawiera tylko arbitralnie wybrane elementy doktrynalne i duchowe autentycznego chrześcijaństwa. W tym sensie religia staje się jedynie instrumentem realizacji ideologicznych postulatów Dugina, mając dla niego wartość jedynie tam, gdzie jej zasady mogą okazać się użyteczne. Wielkie bogactwo chrześcijaństwa, w tym niezaprzeczalne bogactwo doktryny, liturgii i duchowości chrześcijaństwa wschodniego, jest w ujęciu Dugina faktycznie nieobecne. Bibliografia Дугин А.Г.: Геополитика России, Москва Дугин А.Г.: Евразийский реванш России, Москва Дугин А.Г.: Новая формула Путина. Основы этической политики, Москва Дугин А.Г.: Русская война, Москва Дугин А.Г.: Четвертый путь. Введение в четвертую политическую теорию, Москва Зевелёв И.: Границы русского мира. W: Россия в глобальной политике. Новые правила игры без правил, red. Ф. Лукьянов, Москва 2015, s Зизиулас И.: Что значит быть личностью: к вопросу об онтологии личности. W: Богословие личности, red. А. Бодров, М. Толстолуженко, Москва 2013, s Зиновьев А.: Запад, Москва Козлов М.: Западное христианство: взгляд с Востока, Москва Лукьянова Е.: О праве налево. W: taż, Крымнаш. Спор о праве и о скрепах двух юристов и их читателей, Москва 2015, s Тарасов Б.: Федор Тютчев о назначении человека и смысле истории. W: Ф. Тютчев, Россия и Запад, Москва 2007, s Huntington S.P.: Zderzenie cywilizacji, tłum. H. Jankowska, Warszawa Ks. dr hab. Marcin Składanowski pracownik Instytutu Ekumenicznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; w pracy badawczej zajmuje się zagadnieniami antropologicznymi i etycznymi w dialogach ekumenicznych.