AKCJA ULICZNA WALK MAN / Artur Tajber

Transkrypt

1 AKCJA ULICZNA WALK MAN / Artur Tajber Artur Tajber Kraków 2007

2 STREET - ACTION WALK MAN 1996 projekt i książka Artur Tajber, Akcja uliczna Bangkok, Jerusalem, Mexico City Stockholm, Saniago de Chile, Vancouver Cardiff, Milano, Monza, Madrid, Mexico City, Sete Hamilton, Toronto, Belfast, Derry, Ballycastle, Bergen, New York, Tel Aviv, Jerusalem Tokyo, Aichi, Nagano, Kaohsiung, Taipei, Paris Charlottesville, Washington DC, Valencia, Barcelona, Huesca Timisoara, Bergen, Vaasa, Helsinki Dublin, Lyon, Linz, Wien, London, Belfast Bergen Dublin, Cork, Belfast, Roermond, Nove Zamky, Budapest, Chicago, Cincinnati, Lexington, Kraków Bloomington-Normal, Chicago, London, Nagano, Nagoya, Hiroshima, Tokyo, Budapest Bucresti, Vilnius, London, Kingston Upon Hull, Bergen Timisoara Belfast, Derry, London, Poznań, Quebec, Montreal Derry, Dublin, Cork Montreal, Quebec, Sevilla Perth, Edinburgh, London, Belfast, Derry, Dublin, Cork Gent /89 Paris, Grenoble 1983 Paris, London, Lyon, Aix en Provence, Antibes, Arles, Nimes Wien, Zurich, Geneve Paris, Nice, Arles

3 many have eyes but cannot see 3

4 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna Komentowanie komentarza zawsze sprawia trudność. Zwłaszcza komentarz determinowany chronologią, gdy przedmiotem jest czas. A tak właśnie jest w tym przypadku przynajmniej w znacznej jego części. O potrzebie komentarza jestem jednak przekonany, gdyż widzę, że forma mojej wypowiedzi w zbyt wielkim stopniu odbiega od ogólnie przyjętych zwyczajów i konwencji, a zatem jest duże prawdopodobieństwo odrzucenia jej - odrzucenia przez nieznajomość formuły. Kolejna trudność to miejsce, w którym komentarz ten powinien się znaleźć w porządku (porządkach) tej książki. Konwencje wskazują początek (słowo wstępne) lub koniec (epilog, posłowie). Cóż jednak, jeżeli faktyczny wstęp jest już zaszyty gdzieś wewnątrz, w okolicach chronologicznego punktu zero? (wszak założeniem pierwszego wykładu była chwila, od której równolegle miał zmierzać z biegiem czasu i pod jego prąd ) Cały komentowany wykład jest zbiorem wybiegów, kompromisów i koncesji na rzecz zbiegów toku myśli z miejscem (miejscami) myślenia, na rzecz zbiegów praktyki i teorii, aktów i faktów. Zatem ta znacząca jednak i pierwszorzędna decyzja musi być umniejszona pragmatyką czytania zatem, znajdzie się to słowo od autora gdzieś na początku książki. Otwierającemu książkę jestem więc winien kilka wyjaśnień. Jej zawartość jest niejednorodna. Jej części, elementy, ślizgają się po sobie. Nie było to intencją autora, lecz tak się musiało stać, tak musiało być, gdyż wynika to wprost z postawionego zadania, jest rezultatem natury rzeczy. Nie było to więc intencją autora, choć z drugiej strony można było to przewidzieć. Być może nawet myślałem o tym w tym czasie, gdy pojawił się pomysł zapisania zachodzących w czasie zmian. Ta książka jest o czasie, o przemieszczaniu się, o miastach (może właściwsze określenie to przestrzenie zurbanizowane, lub siatki ulic albo - utrwalone trakty). Jest również o nie do końca uświadamianych prawach natury, które znamy trochę dzięki nauce, ale których nie rozpoznajemy w naszej własnej życiowej praktyce. Jest o przeczuciach pojawiających się na marginesie poznania. Książka ta jest też o sztuce. O sztuce w czasie zamieszania i zwątpienia, gdy większość nas z obawy przed samymi sobą poddaje się nieaktualnym, dawno obalonym regułom, gdy najbardziej prawomocnym staje się w praktyce anachronizm. Przyszło mi bowiem żyć w czasach, w których gwarancją akceptacji nie jest już wierność gustom przemijających generacji, ani odkrywanie nowych formuł czy innowacja, lecz zasada powtarzania, przetwarzania, odtwarzania, kompilacji. Związek sieci dróg i ulic z myśleniem w sztuce (nie mam tu na myśli myślenia o sztuce, lecz właśnie myślenie w sztuce, wtedy, gdy sztukę się robi ) jest dla mnie oczywisty, lecz bardzo trudny do wytłumaczenia. Można powiedzieć, że sztuka powstaje tak, jak lokuje się miasta, i tak, jak miasta rozmija się w procesie rozwoju z planami lokacji. Tyle, że jest to wielkie uproszczenie, można tak powiedzieć o wielu innych niż sztuka ludzkich dziełach, a mnie chodzi o coś więcej. Na swojej drodze znajdowałem znacznie bogatsze w konsekwencje skrzyżowania dróg i myśli. Być może jest wskazówką rola, jaką ma natura, tektonika, ukształtowanie terenu - w korygowaniu biegu dróg; być może dlatego prawdziwe dzieła sztuki bardziej łączą się w mojej wyobraźni z miastami mającymi bogatą (choć nie koniecznie długą), utrwaloną w swym kształcie historię. Uruchamiając proces selekcji, porządkowania i konfigurowania materiałów, pisząc na bieżąco zarówno z myślą o tej książce, jak i kierowany innymi zamiarami, zawsze (od jesieni 1995 roku) miałem przed oczami siebie chodzącego 4 komentowanie komentarza

5 many have eyes but cannot see po ulicach uniwersalnej metropolii, złożonej i wciąż rekonfogurowanej z fragmentów pamiętanych miast. Wiele notatek i fragmentów tekstów powstało po prostu na ulicy, w drodze, w środkach transportu, w chwilach odpoczynku. Faktyczny związek z chodzeniem po miastach, ten fizycznie namacalny, emocjonalny i związany jednością miejsca wydawał mi się zawsze ważniejszy od tematycznej spójności. Stąd tak wiele urwanych wątków, przeskoków, arytmii. Tak bywa coraz częściej nie kończąc historii rozpoczętej w jednym miejscu w niemal mgnieniu oka musimy przenieść się w inne, do innego miasta, gdzie siłą rzeczy zaczyna się inna historia. Po wielokroć zastanawiałem się, czy idea miasta jako synonimu procesu myślenia nie jest dla mnie odpowiednikiem, czy też namiastką systemu mnemonicznego - teatrem pamięci. Jest tu bez wątpienia wiele analogii do Raymonda Lulla, Giulio Camilla czy Roberta Fludda (?). Również związek ze sztuką. Zwłaszcza, gdy odsuniemy pogląd traktujący mnemonikę jako wyłącznie technikę zapamiętywania, pozostając przy jej konstruktach rozumianych jako modele wszechświata. Prawdopodobnie jednak związek ten ma charakter ogólnie gramatyczny, strukturalny, gdyż moje perypatetyczne zabawy nie zmierzają do porządkowania doświadczenia w takim sensie. Różnica jest być może taka, jak pomiędzy gramatyką tradycyjną a generatywną gramatyką Chomskiego. Decyzja o napisaniu, czy też raczej skomponowaniu tej książki, jest skutkiem trudności, oporu, jakie sprawiła mi niespodzianka konfronatacji tego, co wydawało mi się subiektywne, osobnicze i indywidualne, z rytmem przychodzącym z zewnątrz. Ludzkiego z nieludzkim, uniwersalnym. Wspólna natura przeciwieństw, zaprzeczenie logiki i literatury. Ale nie zamierzałem pisać o metafizyce. Jest to zatem eksperyment bardziej na sobie, aniżeli eksperyment literacki czy filozoficzny. Zważywszy okoliczności i motywację, jak również pamiętając o potocznej systematyce, jest to - być może - nietypowa książką artystyczna. autor, Santiago de Chile, maj 2007 Baquedano Avenida Libertador Bernardo O Higgins Avenida Vicuna MacKenna Avenida Irene Morales Avenida Portugal Avenida Diagonal Paraguay (...) Iglesia de la Gratitud Nacional Avenida General Bulnes Avenida Garcia Reyes Avenida R. Sotomayor Avenida Libertad Avenida Esperanza Avenida Maipu Avenida Chacabuco Avenida Matucana moje perypatetyczne zabawy nie zmierzają do porządkowania doświadczenia 5

6 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna Aktualność......Topicality Wszyscy wiemy co to znaczy, i wiemy, niejako czujemy, co to jest. A jednak, gdy chcemy sprawdzić swą wiedzę, gdy chcemy dojść do większego stopnia precyzji - jesteśmy zaskakiwani. Tak jak i ja poczułem się zaskoczony w momencie, gdy uświadomiłem sobie, że tekst, nad którym siedzę, będzie od pewnego momentu rozrastał się do przodu. Nie tak jak książki, które się czyta (niewiadoma przesuwa się w trakcie czytania coraz bardziej do tyłu, na dalsze strony), lecz ruchem wahadła. Najpierw rekonstrukcja, od dzisiaj, przez wczoraj do przedwczoraj, potem rejestracja, od dzisiaj do jutra. Moment początkowy, skutkiem skutków, pozostanie coraz bardziej wewnątrz. A na dodatek te wszystkie skoki, stany zawahania, retrospekcje. Gdy tekst staje się narzędziem pomiaru, rejestracji, barometrem i chronometrem. Wtedy tekst - bywa - kołysze się przed oczami. (dzisiaj widzę, że chronologia tekstu jest jeszcze bardziej skomplikowana. Trochę jest być może tak, jak gdyby do powyższego opisu dodać strukturę dachówek i pozwolić na swobodne wstawianie takich łat, jak ta; dachówki płyną w jedną stronę od szczytu do krawędzi dachu, ale zakładane są na siebie niejako na odwrót, w przeciwnym spadowi kierunku; tak jest właśnie z fragmentami tekstu, które płyną od tytułowej strony zgodnie z konwencjonalną paginacją, gdy fragmenty same cofają się w czasie). (1997) Przedmiot trwa - fenomen się zmienia; fenomen trwa - zmienia się przedmiot The Object Lasting the Phenomenon Changed; The Phenomenon Lasting the Object Changed Właśnie napisałem te słowa, właściwie przepisałem ze swojego własnego, innego tekstu, do którego trafiły w szerszym cytacie. Przepisując zachowałem sens. Zmieniłem trochę formę, jednak chyba właśnie o to chodzi. Chcę ten fragment umieścić koło dwóch innych: wyższość istot rosnących nad rzeczami robionymi, lęk sztuki przed sztuką. Wszystkie trzy razem przenoszą sens, ten właśnie sens, który tak trudno uchwycić inaczej. Nie, to nie tak, nie przenoszą tego sensu słowa, ani zestawienie tekstów. Wydaje się tylko, że w tych trzech oderwanych zdaniach doszedłem najbliżej, że w tym właśnie momencie nie wydaje się już możliwe pójść dalej. AKCJA ULICZNA - STREET ACTION W styczniu tego roku (1996) podjąłem decyzję zebrania i usystematyzowania przejść po ulicach miast, spacerów pochodzących z różnych okresów i różnie zapisywanych. Idea nadania jednolitej formy wielu (choć nie wszystkim) akcjom realizowanym w długim okresie czasu nurtowała mnie już od dawna. Same akcje rozpoczęły się bezwiednie i samorodnie. Wynikały początkowo z ledwie uzmysłowionej potrzeby; ich źródłem była instynktowna konieczność. Uświadomiona potrzeba notacji przebytej drogi zaczęła dawać się odczuć gdzieś około roku Akcja uliczna nie jest więc wymyślonym projektem czy założonym programem. Nie jest też akcją w sensie czegoś, co podejmuje się z jakiegoś powodu i nakierowuje na cel. Nie jest akcją w rozumieniu sztuki, aż do momentu, w którym nie wyobraziłem jej sobie jako czegoś osobnego i nie poddałem dalszej obróbce. Jak wspomniałem, trudno jest dzisiaj precyzyjnie określić moment, w którym zauważyłem, czy też przyłapałem się na chodzeniu, które było trudne do uzasadnienia. Jestem pewien, że stało się to w miejscu, w którym byłem gościem, którego nie znałem. Dość wcześnie też 6 wyższość istot rosnących nad rzeczami robionymi, lęk sztuki przed sztuką

7 many have eyes but cannot see zauważyłem różnicę pomiędzy chodzeniem po mieście, a wędrowaniem w otwartej przestrzeni - po polach, lasach i górach. Chodząc po mieście mamy ograniczoną możliwość dokonywania skrótów, chodzimy ulicami odpowiadającymi koncepcji komunikacji związanej z lokacją miasta. Oczywiście, może to być natręctwo myśli, obsesja każąca łączyć ze sobą właśnie te, a nie inne, przypadkowo wybrane rzeczy. Dobrze o tym wiedzieć, lecz warto też sprawdzić (o ile da się to sprawdzić?). Czy trzy wyrwane i oderwane zdania mają jakiś rzeczywisty związek z wieloletnim chodzeniem po miastach? Czy łączy je tylko emocja, zbieg okoliczności? Po miastach chodzi się różnie. Są miasta, po których chodzenie wciąga i pasjonuje. Również ulice różnią się nośnością. Bywają takie, które noszą nas długo i zachęcają do kontynuacji drogi, są też jednak uliczki, z których niemal natychmiast musimy zboczyć. Są też miasta, w których bywam stosunkowo często, i po których chodzę (bo muszę), lecz które równocześnie nigdy nie wytwarzają tej szczególnej atmosfery niezbędnej, by uznać przebytą trasę za coś szczególnie znaczącego. Bywa też tak, że miasta znane zbyt dobrze przestają prowokować do bezwiednych wędrówek, lub wymuszają błądzenie wciąż tą samą konfiguracją ulic. Usystematyzowany zbiór ulicznych akcji zawiera tylko najwyraźniej utrwalone (w pamięci, w zapisie) i naj-ważniejsze przejścia ulicami wybranych, zachęcających do chodzenia miast, w których bywałem w latach Bezpośrednim bodźcem do podjęcia decyzji o opracowaniu tego zbioru stało się zjawisko zaobserwowane w listopadzie, w zeszłym roku, gdy stanąłem na moście Lagan. Niebo przysłoniła niespotykana ilość ptaków, które ogromnymi chmarami wirowały nad rzeką i miastem. Poszczególne grupy wirowały niezależnie, naprzemian skupiając się i rozpraszając. Obserwowane w dłuższym czasie wydawały się jednak ukazywać wyższy, nadrzędny porządek organizacji ruchu. Nie wiem, ile o tym porządku może wiedzieć pojedynczy ptak. Nie wiem, ile mogę wiedzieć ja sam - ile się mogę dowiedzieć - krążąc ulicami miast. PIERWSZA WĄTPLIWOŚĆ Tak, chciałem kontynuować przed Aktualnością. Może tak by i było właściwie, przecież jest to już aktualność przeszła? Lecz, z drugiej strony, gdyby wszystko i wszędzie określać przez aktualność (dalszą, bliższą, mniej-bardziej-byłą?), do takiej dojdziemy, o której już nic sensownego powiedzieć nie można ponad: tak, podobno coś takiego było kiedyś. Jest jeszcze inny punkt widzenia, bo aktualność to niekoniecznie teraźniejszość (prosta) - przecież i przeszłość może być aktualna (dzisiaj, ale i w każdym określonym czasie!). Aktualność to niekoniecznie teraźniejszość, ale TO co w AKCIE, bardziej czynność niż moment, raczej pół-idea/pół przedmiot. Aktualność, to jest TO, co w tym momencie - czynne. Tak więc zrezygnowałem z wejścia przed Aktualność. Bo tutaj jest ona (czyli TO) w momencie nieokreślonym (moim teraz, moim jutro - czy moim wczoraj; może nie w moim, a twoim? - gdy czytasz). I ponieważ aktualność w tym, naszym przypadku znaczy tyle, co to, co w akcie inicjacji, to, co daje początek, rezygnuję z dopisywania spraw bieżących zawsze na początku. Będę to robił po Aktualności i po Akcji ulicznej. A - być może - i po Pierwszych Wątpliwościach. Czy jest to brak konsekwencji? Nie mam jasnej odpowiedzi, w gąszczu czasów należy się kierować intuicją (nigdy nie wątpiłem, że osnową intuicji jest żelazna, choć ukryta - logika). W każdym razie faktyczny moment początkowy Akcji Ulicznej, czyli przystanek na Moście Lagan i TAM pod- Chodząc po mieście mamy ograniczoną możliwość dokonywania skrótów 7

8 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna jęta decyzja równoczesnej rekonstrukcji byłych przejść i zapisywania nowych, czy styczniowe postanowienie podjęcia systematycznej pracy, a może to nie ten moment, tylko ptaki, a ja byłem przypadkowym świadkiem zdarzenia, które to rozpoczyna... W każdym razie, TO trochę się z czasem rozmazuje i chowa wewnątrz tekstu. Tak - bez wątpienia - powinno być, jest to zgodne z naturą rzeczy (i kulturą), jednak - jako, że nie chcę być tylko biernym świadkiem, chcę pozostawić choć symboliczną wskazówkę, gdzie szukać początku nici. (...) Tutaj piszę wyłącznie to, co później będę chciał przepisać, myśli, pomysły, kontynuacje......jak to jest z ludźmi, czy rzeczywiście tych, których lubimy i akceptujemy - wypełniamy czymś i do -, lub nad - wartościowujemy? A tych, których nie lubimy, lub którzy są nam obojętni - widzimy ostrzej i prawdziwej? Znów chodzenie po miastach... Okazuje się że często nie ma znaczenia wielkość miasta, że małe miasta wydają się większe niż są, i vice versa... do Buenos Aires 13 godzin do Buenos Aires (z Charles de Gaule). Potem Santiago de Chile i Valparaiso. W Paryżu był zmrok, ciepło, jasne niebo. Po starcie zrobiło się ciemno. Podobno w Buenos Aires jest teraz 12 stopni Celsjusza. Lecimy nad Nantes, 12:09, już zatoka Biskajska. Kierunek gdzieś na La Coruna. Jeszcze 10,5 tysięcy kilometrów. Za oknem -55 o C. Przespałem Ocean. Jesteśmy mniej więcej gdzieś nad Belo Horizonte. Czas lokalny - 5:45, pod nami Rio km do Buenos Aires. Dla mnie jest 10:49 polskiego czasu. Tak, nadlatujemy nad La Plata od strony Nowej Szwajcarii, świta. Wszyscy lecący dalej, do Santiago, maja nad głową, na oparciach foteli plastikową chorągiewkę ze znakiem zakaz siadania i napisem final. Wysiadamy wszyscy razem - to bedą moje pierwsze kroki na tym kontynencie (już w trakcie pisania czuję ten paradoksalny anachronizm - jak się to ma do Vasco da Gamy, do awanturniczych żeglarzy następnych epok, podróżnikow i emigrantow XIX wieku? Czy - przynajmniej - odczuwam podobne wzruszenie?). Schodzimy do lądowania. Lotnisko. Znajdujemy się w jakimś typowym, bylejakim, handlowym centrum, trochę bardziej zatłoczona i mniej pretensjonalna Galeria Kraków. Rzekomo mamy 30 minut na przesiadkę, czyli kontrolę paszportową, kontrolę bagażu, oraz na znalezienie odpowiedniego stanowiska (8), które zostało w ostatniej chwili wyświetlone na tablicy lotów. Oczywiście, okazało się, że z 30 minut zrobiła sie przeszło godzina, czekamy lekko rozespani, zatłoczeni. Za oknami szaroróżowy, lekko srebrny poranek. Za mgłą horyzontu pojawiają sie góry lub wzgórza - płaskie, wystające wysoko ponad okolice. Niziny Argentyny, eleganckie rolnictwo, systemy irygacyjne, porządek. Półtorej godziny uporządkowanego rolnictwa. Przedgórze, zmienia się faktura płaszczyzn. Więcej nieregularnych, chropowatych wysp, pojawia się światłocień. Nagle zza lewego skrzydła samolotu wyskakuje poszarpana, spieniona śniegiem kurtyna Andów. Mgła znika. Od wschodu szybki wzrost ostrych kamiennych struktur, najpierw przypruszonych na krawędziach śniegiem, potem sama rzeźba śnieżna poprzecinana granatowo brązowymi krawędziami kamienia. Pasma za pasmami, rozpięte pomiędzy południem i północą. W stronę zachodnią przechodzą w brązowe, mocno wypiętrzone, łągodniejsze w kształcie masywy, głębokie doliny, znów pojawia się mgła inna, 8 Typowymi przykładami przestrzeni publicznej wydaje się większość dróg, wraz z chodnikami...

9 many have eyes but cannot see jak ławice śmietany, bita śmietana, mgła od Pacyfiku, w niej czarne i niebieskie trójkąty szczytów, wschodni horyzont zamknięty Andyjskim murem. Na zachodnim horyzoncie górskie półwyspy biegną w mgłę, w chmury, w Ocean? Niebieskie, poziome języki, to chyba Pacyfik. Santiago de Chile jest gdzieś w głębi, na dnie chmuromgły. Santiago-action 28 April 2007 Padre Mariano (czyli nigdzie na tej ulicy mieszka Alexander) - (to jest pierwsze miejsce w Santiago, jeszcze nie zlokalizowane, widzę je na planie ulic, jakieś pół godziny od terytorium zaznaczonego jako Downtown) Providencia Merced Belles Artes Ismael Valdes Puente Plaza de Armas Merced Miraflores Ismael Valdes Belles Artes Merced Providencia Padre Mariano 29 April 2007 Padre Mariano Andres Belco Santa Maria Ernesto Pinto Lagarrague Antonia Lopez de Bello Patronato Santa Filomena Recoleta Artesanos Allende (przechodząc przez most usłyszałem chałas mocne, proste i zdecydowane bicie w bębny, ostry dźwięk trąbek) - Ismael Valdes (na początku Ismael Valdes tłum ludzi, na chodnikach i ulicy, coś wyraźnie otaczają, spomiędzy nich wydobywają się chóralne okrzyki, klaskanie, znów bębny ) Puente Cal Y Cantos (z początku wygląda to na dość tandetną paradę) Paseo Puente (widzę coraz więcej grup tańczą, śpiewają, grają, czasem w szaleńczym tempie, ale przede wszystkim dobrze się bawią; na Puente wygląda to już całkiem okazale super!) Plaza de Armas 21 de Mayo Santo Domingo Belles Artes Merced Providencia Padre Mariano 30 April 2007 Padre Mariano Providencia (potem w lewo, aż do Rosa (?), potem Santa Lucia, park, Merced, aż do Puente, powrót) 1 May 2007 (Tuesday?) Metrem do Matucana, rejestruję materiał do performance. Kłopoty z oświetleniem, jakoś obeszliśmy, natomiast ja zapomnialem, czy też nie dopatrzyłem nie przesunąłem suwaka na manualny fokus, pozostał w środku. Część rejestracji traci ostrość w szybkich partiach, jak również przy pustym horyzoncie obraz pompuje Będę musiał znaleźć sposób na montaż, poza tym muszę się zastanowić, czy nie udało by się to wykorzystać do jakiejś innowacji. Stół trochę za ciężki. Ale myślę, że jakoś to się jednak uda. Popołudnie u rodziców Alejandry, przyjęcie dla znajomych, jest już Jason i Roi, oczywiście również Jamie. Jutro ma przyjechać Yoshinori i chyba Kolumbijczycy. Wieczorem wracają rodzice Alejandry, jej ojciec ma na imię Oskar. Mama nie pamiętam. Wednesday, 2 May 2007 Valparaiso walk ( ) Miasto wygląda na pierwszy rzut oka dość prowizowycznie. Fantastycznie położone, ze wzgórz spływają małe, kolorowe domki, prawie baraki, zagłębieniami wzgórz zgęszczone, na zboczach wyglądają prowizorycznie, poniżej wzdłuż brzegu rozrzucona bariera bardziej miejskiej zabudowy, rzadkie wieże bloków i wieżowce. Szeroka zatoka otwarta na bajeczny Pacyfik, zamknięta pojedynczymi statkami i molami przy jednym cumują okręty wojenne. Obiad w restauracji na piętrze starej hali targowej. Przy bliższym wglądzie typowe zgęszczenie domków w zagłębieniach wzgórz okazuje się całkiem zmyślną wiązanką uliczek, schodów i pasaży, bardzo bogatą w dziwaczne lecz miłe oku założenia, fantastyczne, kolorowe perspektywy, plątaniny instalacji energetycznych Kilka całkiem reprezentacyjnych ulic, nobliwe kamienice,...w przestrzeni publicznej nie oczekuje się zachowań prywatnych... 9

10 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna dziewiętnastowieczne, dobrze zachowane budynki publiczne. Miasto ma charakter. Na tarasie, na wzgórzach zastaje nas zmrok. Znad wzgórz nad miastem, na wschodzie wstaje księżyc, pełnia. Milimetr po milimetrze rośnie nad miastem kopuła jasno-pomarańczowego światła, odrywa się balon, z półmroku robi się jasna noc. Thursday, 3 May, 2007 Dzisiaj początek w Matucana, parada Mapuche, występuje Roi. Ja mam dzień montażu (i noc). Muzeum Sztuki Przedkolumbijskiej. Friday, 4 May, 2007 Mój dzień. (-) Saturday-Tuesday Mam wolne. Nagrania - wieczory w mieście, dźwięk. Wednesday, 9 May, 2007 Odlot. Suwerenność przestrzeni (publicznej) - wiosna 2006 Aby skutecznie rozmawiać o rolach i funkcji terminów: przestrzeń publiczna i opinia publiczna wobec współczesnej sztuki, należy sprecyzować, co rozumiemy przez publiczne. Przymiotnik ten wcale nie jest jednoznaczny - na pewno odnosi się do tego, co wspólne dla dużych grup ludzi, a więc oznacza przestrzeń dla nich wspólną, na równi im dostępną i jawną, opinię wspólną dla grupy, charakterystyczną Lecz starając się określić jego zakres, gdy pytamy się o grupę, o jej konstytucję, skład, o zasadę jej odrębności, ukazuje się cała ambiwalencja przymiotnika. Pozorna oczywistość terminu przysłania jego niejednoznaczność i kontekstową zmienność, które są łatwo wykorzystywane do konstruowania frazesów. Bez wątpienia przestrzeń publiczna, albo miejsce publiczne, są tam, gdzie każdy ma prawo przyjść, wejść i nie dać się usunąć z powodów społecznych, politycznych lub ekonomicznych. Na przykład, publiczne są miejsca, w których nie obowiązują bilety wstępu lub okazanie dokumentów. Wiele przestrzeni uchodzi za publiczne, wręcz symbolizują wygląd miejsca publicznego, jakkolwiek dostęp do nich jest limitowany - są własnością prywatną lub korporacyjną - na przykład domy towarowe, wielkie sklepy lub pasaże handlowe, dworce sieci komunikacyjnych. Jednym z czynników decydujących o faktycznym charakterze miejsca/przestrzeni jest właśnie własność teren prywatny nigdy nie jest do końca publiczny, a sposób sprawowania własności (korporacynej, społecznej, państwowej, status public domain ) ma tu znaczenie dominujące. Typowymi przykładami przestrzeni publicznej wydaje się większość dróg, wraz z chodnikami, bulwarami, skwerami miejskimi, parkami (Hyde Park, jako szczególny przypadek). Jednak część tych miejsc i przestrzeni jest okresowo zamykana, na przykład na noc. Typową, subtelną różnicę pomiędzy przestrzenią publiczną a prywatną ilustruje porównanie siedzenia na publicznej ławce wobec siedzenia w ulicznym, kawiarnianym ogródku (zwróćmy uwagę na różne zakazy lub licencje związane ze spożyciem alkoholu lub paleniem tytoniu!). Pasaże przestrzeni handlowych mogą być deklarowane jako przestrzeń publiczna, oraz mogą pozostawać dostępne poza godzinami handlu, często przez 24 godziny. To samo dotyczy miejsc związanych z transportem publicznym peronów, hali, poczekalni, lub ich części; w niektórych z tych miejsc należy 10 Typowymi przykładami przestrzeni publicznej wydaje się większość dróg, wraz z chodnikami...

11 many have eyes but cannot see jednak okazać ważny bilet. Również biblioteki publiczne, niektóre muzea i galerie są - mniej lub więcej - miejscami publicznymi. W tych połowicznie publicznych miejscach mogą obowiązywać specjalne reguły, np. dotyczące sposobu ubrania, form handlu, reklamy, konsumpcji, lub innych szczególnych zachowań. Niedawno dowiedziałem się, że w krajach skandynawskich wszystkie przestrzenie naturalne są prawnie zdefiniowane jako przestrzeń publiczna allemansratten (ogólnodostepne). Innym ciekawym przykładem (na linii pomiędzy naturą a dziełem człowieka) są zasady dostępności oprogramowania komputerowego i przestrzeni sieci, a zwłaszcza relacja pomiędzy wielkimi koncernami a producentami darmowego oprogramowania lub dystrybutorami programów typu open source. Ogólnie mówiąc, w przestrzeni publicznej nie oczekuje się zachowań prywatnych jest ona regulowana zespołem konwenansów zależnych od czynników kulturowych, społecznych i politycznych, a antynomia prywatne/publiczne wyznacza ruchomą granicę poddaną stalym negocjacjom. Przestrzeń publiczna jest jednak dla wielu osób atrakcyjna dla mniej zamożnych turystów, włóczęgów i dla bezdomnych również jako możliwość znalezienia własnego kąta. Dotyczy to zwłaszcza tych jej części, które są względnie komfortowe, klimatyzowane bądź ogrzewane i chronione przed niepogodą. W związku z tym bywa, że dostęp do tych miejsc jest właśnie z powodu tego rodzaju atrakcyjności ograniczany, lub są one celowo pozbawiane elementów zachęcających do stałego przebywania (ograniczanie liczby ławek lub siedzeń, obniżanie temperatury, zamykanie przejść lub poszczególnych pomieszczeń). Podobnego typu funkcja wiązania sfery publicznej z prywatną jest też cechą rzeczywistości znanej z totalitarych, komunistycznych eksperymentów, gdzie sfera indywiualnych potrzeb jest ograniczana przez prymat własności społecznej, i tym samym ewokuje specyficzne roszczenia jednostek wobec czynników administrujących (utrata podmiotowości indywidualnej). W szerokim znaczeniu pojęcie przestrzeni publicznej rozciąga się też na miejsca, gdzie każdy może wejść po opłaceniu równego wstępu lub realizacji elementarnego zamówienia, jak na przykład: kawiarnia, restautacja, pociąg, kino, sala wystawowa lub muzeum, teatr, burdel, a poniekąd również na media komunikacji publicznej tramwaj, metro, telewizję, radio, internet Dobrym przykładem znaczenia pomiędzy wąskim a szerokim rozumieniem jest sklep : każdy może wejść i zwiedzić bez obowiązku zakupu towarów, lecz zachowania wyraźnie odstające od czynności komercyjnych zazwyczaj nie są akceptowane. * Ważność i sens instytucji, jaką jest bez wątpienia przestrzeń publiczna, są pochodne od historycznego związku z takimi pojęciami, jak: wolność wypowiedzi, wolność słowa, wymiana idei, opinia publiczna, demokracja. Idąc tym tropem łatwo odkrywamy symetrię pomiędzy demokracją a przymiotnikiem publiczny tylko w demokracji nabiera on pełnego sensu, a granice opini i przestrzeni publicznej są wprost proporcjonalnie zależne od modelu i jakości demokracji. Można wręcz powiedzieć, że nasze funkcjonowanie w opinii i przestrzeni publicznej jest praktycznym i jedynym publicznie dostępnym sprawdzianem ustroju. Przechodząc powoli do problematyki bliżej związanej ze sztuką, należy jeszcze wspomnieć o periodycznym kurczeniu się bądź zanikaniu sfery publicznej w demokracjach. Współcześnie można zaobserwować kilka takich procesów w wielkiej skali. Od zaniku i degradacji typowych miejskich przestrzeni publicznych rynków, promenad, skwerów na skutek industrializacji, komercjalizacji i...w przestrzeni publicznej nie oczekuje się zachowań prywatnych... 11

12 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna rozwoju ruchu samochodowego (szczególnie widoczne w Stanach Zjednoczonych i ich modelach aglomeracji), co zauważono już dawno, i co jest powodem programów rewitalizacji centrów miast, poprzez nowe, wcześniej nie znane typy regulacji dostępu (jak na przykład monitoring lub obejmowanie wybranych przestrzeni miejskich prawem autorskim cassus Millennium Park w Chicago - copyrighted public space), aż do infiltracji sfery publicznej przez reklamę i jej zawłaszczanie przez wielkie korporacje w przestrzeniach wirtualnych (Internet). Podobne procesy zachodzą obecnie w Polsce w wielu miastach obserwujemy znane z Dzikiego Zachodu zjawisko grodzenia nie Prerii lecz przestrzeni dotąd wspólnych, przejść pomiędzy osiedlami, pasaży. Osiedla i dzielnice są rozdzielane przez rosnące jak grzyby po deszczu, otoczone murami i chronione prywatną strażą kondominia, zamykane są ulice i dostęp do miejsc będących wcześniej miejscami spacerów i odpoczynku. Poza miastami gminy udzielają za duże pieniądze kontrowersyjnych prawnie zezwoleń na zabudowę na terenach chronionych dla wspólnego dobra, w parkach krajobrazowych, na otulinach rezerwatów, nabrzeżach rzek i jezior Warto zwrócić uwagę, że kwestia zawłaszczania sfery publicznej jest często podnoszona w kontekście działalności artystów, oraz że często ich rola w tych procesach jest dyskusyjna (skandal w Chicago nie miał by miejsca bez fundacji w Millennium Park dzieł Franka Gehry i Anisha Kapoora). Przyglądając się wnikliwie procesom granicznym uzmysławiamy sobie również widoczną cezurę czasu problematyka przestrzeni i opinii publicznej w epoce cyfrowej nabiera zupełnie nowych aspektów i znaczeń. * Co to jest sztuka publiczna (public art)? Przyjmując podejście statystyczne, przede wszystkim są to dzieła sztuki wystawiane, bądź wmontowane na stałe w miejsca, które są częścią przestrzeni publicznej. Historycznie wiązana jest z funkcją pomników, obiektów upamiętniających wydarzenia i osoby, określających społeczny i polityczny status, figur alegorycznych. Od czasów modernizmu wprowadzono w taką rolę również obiekty pochodne od sztuki niefiguratywnej, w tym również takie, których funkcją nie jest upamiętnianie czegoś, lecz wyłącznie formalna korespondencja z otoczeniem. Za takim rozumieniem idzie przeświadczenie, że sztuka publiczna, a zwłaszcza ta, którą ulokowano w otwartej przestrzeni, musi być sporządzona z wytrzymałych materiałów kamienia, brązu, stali, aluminium, betonu i musi być trwała; że zazwyczaj jest rzeźbą, lub specyficznie wykonanym obrazem (freski, sgrafitto, mozaika, inne typy murale); że powinna być zintegrowana z architekturą i tworzyć wspólnie z nią harmonijną całość. Taka sztuka jest realizowana na zamówienie władzy lub w porozumieniu z nią, wymaga zgody administratora przestrzeni. Wiele rządów aktywnie wspiera programy promujące tworzenie dzieł sztuki w miejscach publicznych, za przykład można podać wymóg prawny procentowej inwestycji w sztukę przy dużych przedsięwzięciach budowlanych, jaki obowiązuje w Quebeku, na niektórych terytoriach Kanady, czy w Nowym Jorku. Jako ciekawostkę z polskiej perspektywy podam fakt, że w Kanadzie o rodzaju inwestycji artystycznej nie decyduje ani pilnujący tego prawa rząd, ani lokalne władze, ani przymusowy inwestor administracja nie ma głosu decydującego. Idąc dalej, wielkie instytucje i korporacje, takie jak banki i towarzysztwa ubezpieczeniowe inwestują znaczne sumy w publicznie udostępniane obiekty i kolekcje sztuki, również sieci handlowe czy fastfoody (jak McDonald s) kupują obiekty artystyczne i instalują je w swych przestrzeniach. Obiekty, które pełnią taką funkcję, zazwyczaj sytuowane są w eksponowanych miejscach, na 12 zjawisko grodzenia przestrzeni dotąd wspólnych, przejść pomiędzy osiedlami, pasaży...

13 many have eyes but cannot see placach miejskich, ważnych skrzyżowaniach, w reprezentatywnych parkach, przed ważnymi i często odwiedzanymi budowlami, w centrach komnikacyjnych, w często odwiedzanych pomieszczeniach (wyjątkami od takiej reguły lokalizacji są miejsca wydzielone, takie jak np. ogród rzeźb sculpture garden czy też galeria lub muzem, aż do fundacji całego wydzielonego miejsca włącznie vide: przykład relacji sklep a przestrzeń publiczna). Do tego typu sztuki, albo raczej najgorszych jej przejawów, odnosi się angielski, ironiczny termin plop art który oznacza publiczne dzieła sztuki fundowane za horrendalne pieniądze w najbardziej widocznych miejscach, sygnowane zazwyczaj znanymi nazwiskami, lecz bez troski o kontekst, artystyczną wartość i znaczenie. Termin ten wskazuje na nieadekwatność takich obiektów wobec otoczenia oraz ich naczelną funkcję podkreślanie zamożności, wpływów i znaczenia fundatora. Plop art, jeżeli pominie się jego brak treści i bezideowość, jest bardzo blisko różnych form propagandy wizualnej, znanych z ustrojów totalitarnych. Na naszym podwórku szczególnym przykładem plop art może być rzeżba Mitoraja na Krakowskim Rynku, wraz z podchodami Magistratu wokół jej stałej lokalizacji. Zjawiskiem plop artowi bliskim jest klonowanie zbiorów w stołecznych muzeach i centrach sztuki nowoczesnej (wszędzie te same nazwiska i podobne, kanoniczne eksponaty). Jako przykład przeciwieństwa tego rodzaju inwestycji można zaproponować akt wandalizmu, za który przez lepiej sytuowaną część społeczeństw uznawane jest zazwyczaj graffiti. Bywa jednak, że taki rodzaj sztuki publicznej jest efektywnym narzędziem społecznej emancypacji lub woli politycznej przykładami pozytywnego przezwyciężenia stereotypów mogą być choćby sławne murale na Murze Berlińskim, z Los Angeles lub Belfastu. Nie możemy jednak zapominać, że znaczna część malowideł w Ulsterze ma charakter wojennych totemów, których zadaniem jest mobilizacja przeciw innym społecznościom, że ich funkcją jest często zamykanie dostępu, że malowane są jako starszaki na murach oddzielających enklawy. Efektywność takich zjawisk jest również wykorzystywana do celów propagandowych jest to drugi biegun podobieństwa, wskazujący na oczywistość, że aspekt publiczny zawsze był wykorzystywany w relacji do celów politycznych (kto ma władzę, ten kontroluje przestrzeń publiczną im więcej władzy, tym przestrzeń publiczna bardziej się kurczy). * Termin sztuka publiczna używany jest też w innym sensie. Tradycja artystyczna oparta na sukcesji awangard, oraz na kulturowej rewolcie lat sześciesiątych, rozumie przez sztukę publiczną takie działania w materii społecznej, które zmierzają do zniesienia wszelkich form zewnętrznej kontroli i cenzury w kontakcie pomiędzy widzem i autorem, a zwłaszcza tych rodzajów aktywności, które świadomie rezygnują z miejsc tradycyjnie przeznaczonych dla działalnosci artystycznej (jak galerie, muzea, uniwersytety) i przenoszą je w miejsca bardziej dostępne dla zwykłych ludzi (ulica, przestrzenie handlowe, inne miejsca publiczne). Warunkiem spełnienia takiego postulatu jest również przeniesienie punktu ciężkości dzieła z wewnetrznej relacji strukturalnej, materiałowej, formalnej bezpośrednio w materię społeczną. O publicznym aspekcie nie decyduje tu więc lokalizacja, miejsce prezentacji, lecz immanentne powiązanie idei sfery publicznej, jej elementów, bądź fizycznych części ze strukturą, ideą, ciałem dzieła. Najdalej idącmi postulatami tak rozumianej sztuki będą na pewno lansowane przez Josepha Beyusa idee rzeźby społecznej i ruchu na rzecz bezpośredniej demokracji, czy kontrkulturowy postulat każdy jest artystą. Gdzieś bardzo blisko takich postaw i poglądów lokują się fenomeny sztu-...im więcej władzy, tym przestrzeń publiczna bardziej się kurczy 13

14 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna ki społecznej, site specific art, environmental art, sztuka kontekstu. Tak rozumiana formuła sztuki publicznej zbudowana jest na przekonaniu, że bez względu na typ ustroju społecznego zawsze zachodzi inercyjny proces budowy establishmentu, którego funkcją jest kontrolowanie i ograniczanie przestrzeni publicznej (i środków komunikacji). Funkcją zaś sztuki jest przywracanie jej terytorium i obiegu z założenia sztuka zaangażowana społecznie jest tutaj czynnikiem humanizującym, formą terapii społecznej i mechanizmem prometejskiego oddawania władzy jednostce. Natomiast stosunek do przestrzeni publicznej, do opinii publicznej, a idąc dalej, również do praw autorskich i do własności intelektualnej, są probieżami faktycznego zaangażowania artystów w działalność na rzecz społecznego dobra (oraz idąc najdalej miarą wartości ich dzieła). Wspomniałem wcześniej o przesunięciu dzisiaj idei i roszczeń związanych z pojęciem przestrzeni publicznej w kierunku cyberprzestrzeni, wirtualnej przestrzeni Internetu, cyfrowych sieci obiegu informacji. Amerykański filozof Howard Besser obserwuje na tym terenie zjawiska analogiczne: atak na przestrzeń publiczną w cyberprzestrzeni. Jego spostrzeżenia zasługują na obszerne cytowanie, tutaj jednak uwagę zwrócę na wybrane aspekty jego myśli. Besser mocno wiąże pojęcie przestrzeni publicznej z pojęciami własności intelektualnej i twórczej (public domain), dochodząc do wniosku, że głównym zagrożeniem wolności w cyberprzestrzeni nie jest jak się często sądzi jej grodzenie i komercjalizacja, lecz poszerzanie zakresu praw autorskich i handel nimi. Licencjonowanie dóbr nauki, techniki i kultury (muzyka, obraz, słowo, oprogramowanie), ograniczanie możliwości ich kopiowania, przetwarzania, modyfikacji, prowadzi wedle Bessera do tłumienia zdolności twórczych i utrwalania społecznych podziałów. I mniej już idzie o podział na biednych i bogatych, a 14 bardziej na twórców i konsumentów. Reglamentacja twórczości, gdy zastanawiamy się nad związkiem sztuki z przestrzenią publiczną, wydaje się kwestią pierwszoszędną. Dostęp do sztuki (jak i problem odwrotny czyli zdolność artysty do funkcjonowania w obiegach sztuki) jest problemem publicznym i politycznym dotyczy idei i modelu społeczeństwa, dotyczy też demokracji. Względne bezpieczeństwo i zamożność artystów w rozwiniętych demokracjach jest skutkiem nie tyle ich bezpośredniego udziału w rynku, lecz ogólnej (re)dystrybucji dóbr, w tym przede wszystkim dystrybucji masowej informacji opartej nie na własności materialnej, lecz właśnie prawie autorskim i jego częściowym udostępnianiu lub przekazywaniu. W Polsce, kraju jak wiele innych - goniącym peleton i kopiującym gotowe wzory, szczególnie boleśnie widzimy tę zależność pomiędzy obiegiem a egzystencją. Bycie artystą w wymiarze publicznym, a co za tym idzie posiadanie zdolności (również materialnych) wytwarzania publicznie postrzeganych faktów artystycznych, jest zależne od dostępu do mechanizmów dystrybucji, co w praktyce znaczy: kierowników, dyrektorów, ministrów, redacji, towarzystw, silnych instytucji biurokracji sztuki. Biurokraci sztuki mają jedną wspólną cechę obok prerogatyw do administrowania sztuką posiadają własne ambicje i przekonania artystyczne, są ideologami kreującymi wlasne poglądy z budżetu kierowanych przez siebie instytucji. Artysta wchodząc w taki oligarchiczny układ zależności zyskuje łatwą możliwość komunikacji z odbiorcą i władzą. Równocześnie jednak niebezpiecznie zbliża się do akceptacji udziału w establishmentowej grze o podział i licytację publicznej własności. * Howard Besser zwraca uwagę na jeszcze jedną rzecz, która wydaje się tłumaczyć dzisiejszą Licencjonowanie dóbr nauki, techniki i kultury prowadzi (...) do tłumienia zdolności twórczych

15 many have eyes but cannot see sytuację w sztuce. Jest nią kwestia obecności prywatności w przestrzeni publicznej. Podaje przykłady wycofywania zachowań prywatnych i postępującej skłonności do przeciwastawiania sobie sfery prywatnej i publicznej. Rzeczywiście, do niedawna sfery te wyraźnie się przenikały w wielu kulturach domy do dzisiaj są częściowo otwarte na ulicę (brak firanek w oknach w Skandynawii, chińskie wystawy domowych sprzętów na chodnikach, czy choćby nasze ławeczki przed domami), a szereg łączących społeczności rytuałów miało charakter pomostu pomiędzy indywiduum a zbiorowością. W latach sześćdziesiątych kontrkultura na swój sposób podjęła próbę odzyskania tego związku symbolem tego buntu jest choćby fenomen placu Dam w Amsterdamie, eksperymenty Christianii, Lauryell Canyon, Woodstock, i wiele innych miejsc w wielu krajach, masowo zasiedlanych przez koczujące tam dzień i noc dzieci-kwiaty. Wszystkie te miejsca zniknęły wraz hippiesami. Dzisiejsze publiczne koczowiska to wstydliwie ukrywane noclegownie wykluczonych ze społeczeństwa pariasów. Zachowania prywatne jak wcześniej już napisałem nie są w przestrzeni publicznej oczekiwane, lecz są w jakiejś części tolerowane. Coraz dalej zachodzi proces regulacji i prawnego zastrzegania ich granic. Rzadko się dziś spotkamy z przypadkami spontanicznego linczu na całującej się na ulicy parze, możemy jednak oczekiwać kary za palenie tam tytoniu czy picie alkocholu, a co najdziwniejsze za wykonywanie zupełnie neutralnych czynności, które odbiegają od dominującego sposobu zachowania. Jest tu jakaś zbieżność z praktykami artystów. Od lat osiemdziesiątych widzę stopniowe odchodzenie od przenoszenia do prezentowanej publicznie sztuki autentycznych, osobistych przeżyć i problemów. Dominująca większość artystów angażuje się w ekspoloatację społecznie funkcjonujących stereotypów, i w tym na przykład widzę podstawy zjawiska nazywanego przez polską krytykę sztuką krytyczną. Jej wspólnym fundamentem wydaje się być skupienie się artystów nie na tym, czym sami żyją, lecz na nie lubianych przez nich przeżyciach zbiorowych. Jest w tym bez wątpienia widoczny jakiś akt dezaprobaty, niezadowolenia lub nieprzystosowania, lecz również wynikający z braku pozytywnej i osobistej alternatywy schemat. Inaczej mówiąc, artyści punktują zjawiska i obyczaje, których nie lubią, prowokują mocny rezonans medialny, ale nie zdradzają pomysłów na to, jak zmieniać otoczenie, czym je zastąpić. W ten sposób sfera sztuki podporzadkowuje się sferze polityki, sztuka traci swój język, traci autonomię, staje się funkcją światopoglądowej propagandy (vide polityczne grafitti). Starcie w kulturze postaw progresywnych, zachodnich, liberalnych i krytycznych z kulturą narodową i polityką historyczną jest symetryczne do podziału sceny na liberałów i moherowe berety czyli w sensie poznawczym całkowicie jałowe. Obserwując ewolucję różnych wątków strategii tworzących dzisiaj artystów najbardziej interesujące wydają się te zachowania, króre sferę publiczną przenikają w oczekiwaniu faktycznego transferu pomiędzy doświadczeniem indywidualnym a zachowaniami zbiorowymi prywatyzują to, co publiczne, w odwrotnym od ogólnie przyjętego sensie. Myślę tu szczególnie o działaniach wyzbywających się spektakularnej oprawy, stymulujących wyobraźnię otoczenia bez stawiania na ekskluzywny rozdział nadawcy od odbiorcy. Myślę też tutaj o tym idiomie, który wychodzi z założenia zaawansowanej integracji materii pracy artystycznej z kontekstem mobilnej praktyki, gdzie kontekst staje się równie aktywny i stymulujący sytuację, co działania intencjonalnie skierowane. Przypadki takiej aktywności zazwyczaj umykają uwadze artystycznej krytyki i realizują się poza instytucjami, są ignorowane przez media, Dzisiejsze publiczne koczowiska to wstydliwie ukrywane noclegownie wykluczonych 15

16 STREET - ACTION / WALK MAN 1996 / akcja uliczna lecz ich wpływ na ewolucję myślenia o sztuce wydaje sie nie do przecenienia. * Relacja sztuka sfera publiczna jest dzisiaj zagadnieniem związanym z zasadniczym pytaniem o naszą przyszłość. Wiążąc ją z ideałami demokracji musimy zobaczyć demokrację jako proces dynamiczny, podlegający stałej ewolucji, poddany entropii, nigdy w pełni nie spełniony i w każdym momencie możliwy zawrócenia. Praca artystyczna w przestrzeni publicznej w oczywisty sposób włącza się w ten proces i ma oddziaływanie stymulujące bez względu na obiektywnie wyliczalną efektywność. Dzieło sztuki, każde dzieło sztuki, zawiera w sobie informację o tym, kto i jak tu rządzi, oraz dramatyzuje stanowisko, jakie wobec tego faktu mamy zająć. Rzecz nie w tym, by wybrać łaskawszego władcę, lecz by stać się suwerenem i umieć się uzyskaną władzą dobrze podzielić. Artur R.Tajber , kwiecień PRZYPISY: Własność publiczna (public domain - stan posiadania prawa użycia, własności, przez wszysttkich ), właściwe użycie (fair use własność zastrzeżona może być użyta, cytowana pod warunkiem nie wprowadzania w nią zmian bez zezwolenia właściciela, i bez opłat), (first sale, typowo amerykańskie prawo do szczególnego tytułu własności pochodzącego z zakupu towaru z pierwszego źródła) Intellectual Property: The Attack on Public Space in Cyberspace Howard Besser Associate Professor UCLA School of Education & Information NEW (SUB)URBANISM A COMMENTARY ON CURRENT ISSUES IN ME- TROPOLITAN DEVELOPMENT The Copyrighting of Public Space Public space - From Wikipedia, the free encyclopedia, Toronto Public Space Committee - postering.htm - The new bylaw defines COMMUNITY POSTER as a poster promoting citizen participation in religious, civic, charitable or non-profit activities and events, or advertising festivals, community events, political ideas, or missing persons, pets or items. (tekst opublikowany w magazynie FORT SZTUKI) E a s t - E t y k a (ewolucja pojęcia sztuki niezależnej w wolnej Polsce ) - jesień 2006 Mam złudne, być może wrażenie, że do niedawna rzeczy wydarzały się w różnych miejscach zgodnie ze swoim czasem - czasem, który był miarą lokalną - podczas gdy obecnie wydarzają się niemal równocześnie, choć czas w różnych miejscach nadal płynie z im właściwą szybkością. Z końcem lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych zrealizowano w Polsce kilka dużych, zbiorowych wystaw, które miały zaprezentować i dowartościować sztukę niezależną lat osiemdziesiątych. Była to próba zdyskontowania lat spędzonych w podziemiu, w przykościelnych kryptach, przestrzeniach prywatnych, w ukryciu, na marginesie ukazania światu moralnego zwycięstwa nad opresyjnym i intelektualnie pustym reżymem. Z perspektywy czasu można zauważyć, że próba ta zdecydowanie się nie powiodła, a w naszej potocznej rzeczywistości jest dzisiaj więcej pozostałości komunizmu i mentalności stanu wojennego, aniżeli kultury, czy też etosu dysydentów. Opozycyjna sztuka lat osiemdziesiątych jako zjawisko odrębne - nie wyszła poza katalogi zapomnianych wystaw i pełną resentymentów pamięć działaczy, organizatorów i uczestników podziemia. Powodów niepowodzenia tej formacji jest zapewne więcej, niż potrafię wyliczyć. Z tych, które wydają mi się ważne, podam: 16...każde dzieło sztuki zawiera w sobie informację o tym, kto i jak tu rządzi

17 many have eyes but cannot see - nieumiejętność dokonania syntetycznego i czytelnego wyróżnienia cech konstytuujących specyfikę tego okresu, - słabość artystyczną zjawiska o stosunkowo mocnej, politycznej specyfice, - niespójność genealogiczną, ideologiczną, semantyczną i formalną sztuki manifestującej się w nurcie organizacyjnym kultury niezależnej, - małe znaczenie tych zjawisk z punktu widzenia aktualnych interesów osób i grup grających pierwsze skrzypce w rzeczywistości początku lat dziewięćdziesiątych i później. Ruch związany z przykościelnymi wystawami, oraz większość pozostałych inicjatyw odwołujących się do etosu walki z reżymem i odnowy moralnej, paradoksalnie - z dzisiejszej perspektywy - wpisują się w kolejne fale inwazji indywidualnych anachronizmów nowych generacji. Jogin i Komisarz 3,5 Przy okazji otwartych w Krakowie na przełomie lat wystaw Dotyk ikonografia lat SPEKTRUM PODCZERWIEŃ osiemdziesiątych oraz Cóż po artyście w czasie marnym? (pierwsza, przygotowana w Galerii BWA i Pałacu Sztuki przez Zbigniewa Bajka, druga autorstwa Tadeusza Boruty zrealizowana w Muzeum Narodowym) odbyło się pokaźne rozmiarami sympozjum Czas niezależności sztuka lat 80-tych. Wzięli w nim czynnie udział: Aleksander Wojciechowski, Tadeusz Nyczek, Andrzej Osęka, Zbigniew Makarewicz, Tadeusz Boruta, Adam Brincken, Jacek Waltoś, Janusz Marciniak, Stanisław Rodziński, Małgorzata Pokorska, Stanisław Bereś, Marta Tarabuła, Jerzy Kornhauser, A. Dzieduszycki, W. Skrodzki, oraz autor tego tekstu. Zainspirowany esejami Artura Koestle- ULTRAFIOLET ra wygłosiłem wtedy referat zatytułowany Jogin i Komisarz 3. Dla sprawdzenia jego tez i diagnoz z realiami dnia dzisiejszego, zacytuję poniżej obszerne fragmenty. ( ) Wypowiadając się na temat sztuki lat osiemdziesiątych w Polsce chcę mówić o Sztuce, i dlatego właśnie zacznę od Artura Koestlera. Zaczynając od sztuki, chcąc nie chcąc, co chwilę wracałbym prawdopodobnie do polityki. Koestler każe nam wyobrazić sobie narzędzie pozwalające rozszczepić formy społecznych zachowań tak, jak fizyk rozszczepia wiązkę światła. Otrzymane tak spektrum wszystkich możliwych postaw zajmowanych przez ludzi wobec życia ma rozjaśnić nam całą tę beznadziejną gmatwaninę. Podczerwień najniższa częstotliwość drgań najmniej subtelny składnik wiązki przenosi jednak największą ilość ciepła. Na tym krańcu możemy dostrzec KOMISARZA: wierzy on w zmianę z zewnątrz, że wszystkie ludzkie plagi można uleczyć radykalną zmianą, reorganizacją systemu, że cel taki usprawiedliwia użycie wszelkich środków przemocy, oszustwa, zdrady, trucizny. Komisarz uważa, że każdy, kto wierzy w coś innego jest ESKAPISTĄ. Ultrafiolet coraz krótsze, niewidzialne dla oka, pozbawione barwy i ciepła fale, coraz większa częstotliwość. Po tej stronie siedzi JOGIN, który bez zastrzeżeń widzi świat jako mechanizm zegarowy. Uważa, że jednak można go równie dobrze nazwać pozytywką lub czymkolwiek. Jogin wierzy, że celów nie sposób przewidzieć, że liczą się tylko środki. Odrzuca przemoc niezależnie od okoliczności, sądzi, że logiczne rozumienie traci zdolność ukazywania kierunku w miarę, jak umysł zbliża się do abso- Jogin wierzy, że celów nie sposób przewidzieć, że liczą się tylko środki 17