Bajki terapeutyczne. Pierwsze negatywne doêwiadczenia mogà. Bajki terapeutyczne majà na celu redukcj l ków. Wspierajà dziecko w trudnych sytuacjach.

Transkrypt

1 Bajki terapeutyczne Bajki terapeutyczne majà na celu redukcj l ków. Wspierajà dziecko w trudnych sytuacjach. MARIA MOLICKA Pierwsze negatywne doêwiadczenia mogà po o yç si cieniem na dalszych sposobach reagowania dziecka i spowodowaç wykszta cenie si patologicznych strategii radzenia sobie, które mogà ustaliç si jako taki w aênie styl reagowania 1. Niemo noêç wypracowania efektywnych strategii radzenia sobie z l kiem powoduje, e wykszta cajà si patologiczne, które utrwalajà si dlatego, e w danym momencie znoszà nieprzyjemnà emocj. Nieradzenie sobie z dominujàcymi, nieprzyjemnymi reakcjami wegetatywnymi prowadzi do tzw. ucieczki w chorob. Dziecko w niew aêciwy sposób interpretuje doznania somatyczne, bólowe, nie jest Êwiadome w aêciwych motywów swego zachowania. Inne patologiczne strategie to nawyki ruchowe s u àce redukcji napi cia motorycznego (obgryzanie paznokci, wyrywanie w osów, samouszkodzenia), jeszcze inne koncentrujà si wokó procesów poznawczych skierowanych na zmian percepcji siebie bàdê zmian percepcji sytuacji, prowadzàc do konfabulacji, regresji czy magicz- Nieradzenie sobie z dominujàcymi, nieprzyjemnymi reakcjami wegetatywnymi prowadzi do tzw. ucieczki w chorob. nych sposobów myêlenia. Strategie emocjonalne pobudzajà do powstawania reakcji przeciwstawnych (np. b aznowanie). Ucieczkowe powodujà koncentracj na czynnoêciach odwracajàcych uwag od emocjonalnego problemu (ucieczka w uzale nienia, tak e do komputera, gier itp.). ZBYT SILNE EMOCJE Stosowane przez pedagogów, terapeutów czy rodziców bajki terapeutyczne odwo ujà si w swoich za o eniach do psychodynamicznych lub poznawczo- -behawioralnych teorii rozwoju osobowoêci. Przedstawiona charakterystyka bajek terapeutycznych opiera si na za o eniach teorii poznawczo-behawioralnej 2. Odwo uje si zatem do mechanizmów zwiàzanych z konstruowaniem obrazu siebie, reprezentacji Êwiata oraz technik behawioralnych; habituacji oswajania, odwra liwiania desensytyzacji, naêladownictwa czy identyfikacji. Sytuacje trudne, które cz sto wywo ujà u dziecka l k, sà nierozerwalnie zwiàzane z jego rozwojem; to pierwsze dni pobytu w nowym Êrodowisku: przedszkolu czy szkole, przebywanie w ciemnym pokoju przed zaêni ciem, sytu- 1 M. Molicka, Bajkoterapia. O l kach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznaƒ H. Kaduson, Ch. Schaefer, Zabawa w psychoterapii, Gdaƒsk P. Baker, Metody w psychoterapii, Gdaƒsk B. Brun, E. W. Pederson, M. Runberg, Symbole duszy, Warszawa D. Brett, Opowiadania dla twojego dziecka, Gdaƒsk G. Otner, Bajki na dobry sen, Warszawa M. Molicka, Bajki terapeutyczne dla dzieci, Poznaƒ /

2 Wyodr bniono bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne. Kryterium podzia u opiera si na dominujàcej technice u ytej do jej skonstruowania. Przeznaczone sà dla dzieci w wieku od czterech do dziewi ciu lat. Chroni nie tylko przed deszczem Fot. Bogdan Mazur acje kompromitujàce: zmoczenie si, akomstwo lub spowodowanie zniszczenia; pobyt w szpitalu, wizyta u dentysty, Êmierç ulubionego zwierzàtka, pojawienie si nowego dziecka w rodzinie, niepowodzenia w nauce. Ma e dziecko, kiedy znajdzie si w sytuacji, która wyzwala silne emocje: strach, a póêniej l k, wstyd, poczucie winy czy z oêç, zalewane jest przez te emocje i w rezultacie gwa townie reaguje. Nie rozumie najcz Êciej przyczyn swego zachowania, które budzi dezaprobat otoczenia i te jest bardzo przykre do zaakceptowania przez samo dziecko. Wtedy cz sto wypiera je w formie projekcji na innà osob czy zabawk. Dziecko nie potrafi zwróciç si o pomoc, by uzyskaç tak potrzebne wsparcie od doros ych, nie zna s ów okreêlajàcych stany emocjonalne. Nie zna efektywnych strategii radzenia sobie. Tkwi w pu apce w asnych l ków. Bajki terapeutyczne W Êwietle tych rozwa aƒ wspieranie poprzez bajki terapeutyczne jest dziecku bardzo potrzebne. Bajki relaksacyjne Bajki relaksacyjne wspierajà dziecko w rozwoju, wizualizujàc pozytywne obrazy majàce na celu wywo anie uspokojenia, odpr enia. Opierajàc si na za o eniach treningu autogennego Schulca, którego celem jest rozluênienie, redukcja napi cia mi Êniowego, a przez to oddzia ywanie na autonomiczny uk ad nerwowy, wypracowano model bajki, która ma za zadanie obni enie napi cia, zgodnie z modelem tego treningu, poprzez wizualizacj 3. Wizualizacja, którà A. Lazarus nazywa obrazowaniem wewn trznym, wyzwala okreêlone stany emocjonalne 4. W tym wypadku sà one uspokajajàce, tonizujàce napi cie. Sytuacje przedstawione w tych krótkich historyjkach, jak pisze E. Ma kiewicz, trwajàce od 3 do 7 minut, powinny wyraênie uspokajaç, nie mogà w nich wyst powaç elementy dynamiczne 5. Nie nale y opowiadaç bajek, kiedy dziecko ma goràczk, po obfitym posi ku, czy te kiedy jest w stanie silnego wzburzenia. Osoba czytajàca czy opowiadajàca bajk musi byç spokojna, wyciszona. Nie mo e deklamowaç utworu, raczej czytaç monotonnie, niezbyt g oêno przemawiaç do wyobraêni dziecka. TreÊç powinna sprzyjaç wywo- aniu poczucia bezpieczeƒstwa, akcja zaê roz-grywaç si w miejscach znanych dziecku i postrzeganych jako spokojne. Przebieg Dziecko nie potrafi zwróciç si o pomoc, nie zna s ów okreêlajàcych stany emocjonalne. Nie zna efektywnych strategii radzenia sobie. Tkwi w pu apce w asnych l ków. 3 S. Grochmal (red.), Teoria i metodyka çwiczeƒ relaksowo-koncentrujàcych, Warszawa A. Lazarus, Wyobraênia w psychoterapii, Gdaƒsk E. Ma kiewicz, Bajki relaksacyjno-terapeutyczne w pracy z dzieçmi z problemami emocjonalnymi, [w] Wspomnienia w rozwoju (red. B. Kaja), Bydgoszcz ycie Szko y

3 Prze ywane doznania sà najrozmaitsze Rys. Anna Ekes Bajki psychoedukacyjne Bajki psychoedukacyjne majà na celu redukcj nieprzyjemnego napi cia emocjonalwydarzeƒ powinien byç ograniczony do uzasadnienia relaksu i koncentrowaç si wokó doznaƒ prze ywanych wszystkimi zmys ami. TreÊç w sposób naturalny, niewymuszony, powinna sprzyjaç przyj ciu wygodnej pozycji cia a, rozluênieniu i wystàpieniu rytmicznego oddechu. Bajki te majà okreêlonà struktur wzorowanà na wspomnianym ju treningu autogennym. W cz Êci pierwszej, poczàtkowej, wyst pujà elementy uspokajajàce, rozluêniajàce. W drugiej, Êrodkowej, wyzwalamy stan bezw adu, ci aru i ciep a (w aêciwy relaks), by potem w ostatniej cz Êci przejêç do elementów wywo ujàcych przyp yw energii, rzeêkoêç i radoêç ycia, poczucie, e Êwiat jest pi kny. W koƒcowym momencie dobrze jest zobrazowaç opowieêç wyobra eniami zwiàzanymi z wodà, kàpielà, wodospadem, piciem wody ze êród a lub skojarzyç z lataniem. Wià e si to z metaforycznym znaczeniem tych okreêleƒ 6. Obrazy powinny zawieraç struktury: wzrokowà, s uchowà, czuciowà, a tak e, o ile to mo liwe, zapachowà. Dominujàcymi kolorami tworzonych wyobra eƒ powinny byç: zielony i niebieski, którym przypisuje si znaczenie kojàce. Opisywane zdarzenia, jak i wybór bohatera, dobrze jest kojarzyç ze Êwiatem roêlinnym czy zwierz cym, znanym dziecku. Elementy zwiàzane ze sferà s uchowà dotyczyç powinny np. wolnego, niezbyt g oênego szumu fal, czy te podmuchu wia- tru, odg osu cichego Êpiewania, wibracji powietrza, jaki wydaje muszla czy echo. Sfera czuciowa powinna obejmowaç doznania zmys owe zwiàzane z dotykiem, po o eniem cia a, odczuwaniem wewn trznego rytmu cia a, a w chowa przywo ywaç znane i przyjemne zapachy. J. Stadnicka w bajce o pszczó eczce S oduszce koncentruje si na powtarzaniu niektórych elementów, co wyraênie sprzyja nie tylko uspokojeniu, ale tak e usypianiu dziecka 7. Wydaje si, e bajki relaksacyjne przy d ugotrwa ym stosowaniu pomogà dziecku samodzielnie przywo ywaç obrazy majàce dla niego znaczenie kojàce. Bajki te znajdujà zastosowanie w profilaktyce i terapii. Sytuacje trudne ju mnie nie dotyczà Rys. Anna Ekes 6 tam e. 7 J. Stadnicka, Terapia dzieci muzykà, ruchem i mowà, Warszawa /

4 nego spowodowanego sytuacjami trudnymi, którego dziecko doêwiadcza w yciu realnym, bàdê tym wyobra onym, cz sto zaszczepionym przez filmowe horrory, groêne wydarzenia, których wspó czeênie nie brakuje. Wspierajà rozwój dziecka g ównie w aspekcie poznawczym. Oddzia ujà na procesy intelektualne poprzez: oswajanie z sytuacjà zagro enia, zapoznanie z sytuacjà trudnà, tak e staje si ona zrozumia a, zapoznajà ze s ownictwem pozwalajàcym etykietowaç doznania, tym samym sprzyjajà ich uêwiadamianiu, wizualizujà treêç i nadajà jej w ten sposób znaczenie emocjonalne, wyjaêniajà zwiàzki przyczynowo-skutkowe mi dzy zdarzeniem a doznawaniem emocji, racjonalizujà problem, obrazujà inny sposób myêlenia o sytuacji, pokazujà wzory skutecznego dzia ania, myêlenia, innego odczuwania (strategie radzenia sobie), przedstawiajà ró ne przeszkody, zach cajà do dzia ania, mówienia o trudno- Êciach, poszukiwania sposobu rozwiàzania, uczà pozytywnego myêlenia. Bajki psychoedukacyjne sà utworami krótkimi (dlatego nie zawsze wszystkie elementy wsparcia wyst pujà). Dostarczajà dziecku nowej wiedzy wp ywajàcej na zmian percepcji siebie i sytuacji na bardziej optymistycznà, pobudzajàcà do dzia ania i dzi ki temu redukujà napi cie. Bajkowy bohater prze ywa sytuacj trudnà, analogicznà, w jakiej znajduje si lub mo- e si znajdowaç dziecko. Zdarzenia sà przeniesione w Êwiat bajkowy, ale podobne do tych, jakie zdarzajà si w yciu codziennym. Sytuacje i zdarzenia sà realne. Bohaterowie bajek to ma e dzieci, zwierzàtka, zabawki lub postacie fikcyjne. Bajki te pomagajà w procesie zmiany poznawczej reprezentacji problemu, poniewa pojawia si w umyêle dziecka inny sposób myêlenia, inna interpretacja zdarzeƒ, poznaje ono inne strategie dzia ania. U ycie w tekêcie symboli i metafor pozwala na samodzielne ich odkrywanie i odnoszenie do w asnych doêwiadczeƒ. Dziecko odnajduje w tych bajkach swój sposób myêlenia i zachowania, a jednoczeênie poznaje wzory innego dzia ania, innego myêlenia. Bajki te konkretyzujà emocje, przypisujàc je do zdarzeƒ, stymulujà empati, pokazujà, jak wa ne sà dobre relacje z innymi. Bajki psychoterapeutyczne Bajki psychoterapeutyczne majà nie tylko daç wiedz potrzebnà do efektywnego radzenia sobie w sytuacji trudnej emocjonalnie, ale tak e wsparcie emocjonalne, a przede wszystkim kompensowaç braki w zaspokojeniu podstawowych potrzeb: zast pcze danie bezpieczeƒstwa, mi oêci, przynale noêci czy uznania. Bajka psychoterapeutyczna àczy w sobie walory bajki psychoedukacyjnej, czyli wspiera poznawczo, ale tak e emocjonalnie, oraz umo liwia kompensowanie niezaspokojonych potrzeb. Dlatego bajki te majà d u szà fabu, bohater otrzymuje wiele wzmocnieƒ, jest nagradzany za skutecznoêç i zawsze odnosi sukces. Najwa niejsza ich rola polega na tym, e dziecko identyfikuje si z bohaterem bajkowym, bo tylko wówczas zredukuje napi cie tkwiàce w niezaspokojonych potrzebach. W bajkach tych wspieranie emocjonalne polega na: daniu zrozumienia, e nie jestem sam, e inni te podobnie czujà, myêlà i zachowujà si, umo liwieniu wy alenia si, ekspresji uczuç poprzez wizualizacj tekstu, w ten sposób ponowne doêwiadczenie emocji; Bajka psychoterapeutyczna àczy w sobie walory bajki psychoedukacyjnej, czyli wspiera poznawczo, ale tak e emocjonalnie, oraz umo liwia kompensowanie niezaspokojonych potrzeb ycie Szko y

5 w rezultacie dokonuje si ich redukcja (wyrzucenie z siebie zalegajàcych emocji wraz z ich zrozumieniem i wyzwalajàcych je czynników mo e powodowaç trwa e ich obni enie), doraênej zmianie samopoczucia dzi ki pokazaniu, e inni sà w podobnej sytuacji (cz sto gorszej). Wspieranie emocjonalne pomaga odbudowaç pozytywnà samoocen poprzez doêwiadczenie, e inni podobnie post pujà, obni yç napi cie emocjonalne poprzez ekspresj emocjonalnà i doraênà zmian samopoczucia. Zast pcze zaspokojenie potrzeb (bezpieczeƒstwa, mi oêci, przynale noêci, uznania) powoduje: odbudowanie pozytywnego obrazu siebie, wzbudzenie nadziei, co pozwala odraczaç natychmiastowà gratyfikacj. Mo na oczekiwaç, e bajki psychoterapeutyczne, dajàc dziecku poznawcze i emocjonalne wsparcie, sprzyjaç b dà obni aniu l ków dzi ki mechanizmom wewn trznym, takim jak: internalizacja, naêladownictwo, identyfikacja, odwra liwianie czy oswajanie z sytuacjà trudnà. Pozwoli to na skuteczniejsze adaptowanie si i przyj cie efektywnych strategii radzenia sobie, innego myêlenia i odczuwania w konfrontacji z sytuacjà emocjonalnie trudnà. Kompensujàc niezaspokojone potrzeby, bajka terapeutyczna wp ywa na kszta towanie si poczucia w asnej wartoêci. Bajkowy bohater prze ywa sytuacj trudnà, analogicznà, w jakiej znajduje si lub mo e si znajdowaç dziecko. Zdarzenia sà przeniesione w Êwiat bajkowy, ale podobne do tych, jakie zdarzajà si w yciu codziennym. Sytuacje i zdarzenia sà realne. Bohaterowie bajek to ma e dzieci, zwierzàtka, zabawki lub postacie fikcyjne. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeƒstwa wyzwala cz sto l k przed ciemnoêcià, po arciem przez dzikie zwierz ta itp. W bajce kompensacja tej potrzeby b dzie wyst powa- Bajki psychoterapeutyczne dajà dziecku emocjonalne wsparcie Rys. Anna Ekes a w formie budowania poczucia, e dziecku nic nie zagra a, poniewa jest ktoê zawsze gotowy do pomocy, ktoê, kto czuwa i nie pozwoli zrobiç krzywdy. Niezaspokojona potrzeba mi oêci i przynale noêci rodzi l k przed porzuceniem, odrzuceniem i dlatego bohater bajkowy jest nie tylko wart mi oêci, ale jà otrzymuje. Przy niezaspokojonej potrzebie uznania, akceptacji, rodzi si poczucie mniejszej wartoêci. Dlatego bohater bajkowy nie jest bez skazy, boi si przecie, ale dokonuje takich czynów, które pozwalajà mu zdobyç szacunek, podziw i uznanie. STRATEGIE RADZENIA SOBIE Okres przedszkolny i m odszy wiek szkolny sà bardzo wa ne dla kszta towania si strategii radzenia sobie i dlatego otrzymane wsparcie dzi ki bajce terapeutycznej wydaje si byç istotne. 2/

6 Terapeuta mo e pos ugiwaç si bajkà w celu uwolnienia dziecka od poczucia winy, otwierania, tak by potrafi o mówiç o zdarzeniu, pomog o wyrzuciç z siebie wszelkie nagromadzone uczucia, pobudzenia do dzia- ania, by wyrwaç je z poczucia bezradnoêci. S u à temu bajki, które adresowane sà do dzieci krzywdzonych (np. alkoholizm jednego z rodziców Ksi ycowy domek w Bajkach terapeutycznych dla dzieci (Poznaƒ 1999), a w nowej edycji Bajek terapeutycznych dla dzieci, cz Êç 2, Poznaƒ 2003; O odwa nej dziewczynce i z ym czarowniku wykorzystywanie seksualne; przemoc fizyczna Wilczek i jego przyjaciel króliczek, Kamieƒ i ódka). W sytuacjach takich jak: Êmierç, zabieg okaleczajàcy, ale ratujàcy ycie, rozwód rodziców, bajka terapeutyczna pomaga dzieciom zaakceptowaç to, co si wydarzy o, a na co nie mia y adnego wp ywu, i tak postrzegaç te sytuacje, by nie budzi y grozy, ale sprzyja y ich zrozumieniu: Êmierç bajka zatytu owana Lustro, zabieg Per a, a w nowej edycji: problem Êmierci ukochanego zwierzàtka Domek na drzewie, rozwód rodziców ZwaÊnione pory roku. Bajka o rozwodzie ma na celu pokazanie, e rodzice sà wprawdzie rozdzieleni, ale to nie przeszkodzi ka demu z nich kochaç dziecko, byç blisko i dawaç mu poczucie bezpieczeƒstwa. W bajkach dotyczàcych Êmierci przedstawienie jej jako naturalnego przejêcia ze Êwiata znanego do podobnego, gdzie sà bliscy, którzy ju odeszli. W bajkach terapeutycznych nie stosuje si techniki opartej na implozji. Terapia ta polega na wywo ywaniu mo liwie najwi kszego l ku u pacjenta poprzez wyobra anie sobie sytuacji, przedmiotów, których najbardziej pacjent si obawia. Zwolennicy implozji twierdzà, e konfrontacja z sytuacjà zagra ajàcà, podczas której pacjent doznaje l ku, a jednoczeênie nie doznaje adnej szkody, wygasza reakcj l kowà. I rzeczywiêcie, wiele dzieci, s uchajàc czy oglàdajàc przera ajàce historie w obecnoêci matek czy innych dzieci, silnie je prze ywa i od tej pory Baba-Jaga czy inne potwory ju im niestraszne. Nie dotyczy to jednak wszystkich dzieci. Te szczególnie wra liwe mogà w takiej sytuacji nabawiç si l ku czy nawet doêwiadczyç traumy. Znany terapeuta Albert Ellis pisze: Podobnie jak technika implozji, strategie paradoksalne mogà zaszkodziç 13. *** Zalecana jest du a ostro noêç przy epatowaniu l kiem ma ych dzieci i dlatego ta technika behawioralna nie zosta a zastosowana w bajkach terapeutycznych. Terapeuta mo e pos ugiwaç si bajkà w celu uwolnienia dziecka od poczucia winy, otwierania,...by wyrwaç je z poczucia bezradnoêci. W artykule pomini to aspekty nawiàzywania i wzmacniania wi zów, jakie powstajà we wzajemnych relacjach mi dzy opowiadajàcym czy czytajàcym opowiadania a dzieckiem. Skoncentrowano si wy àcznie na cechach charakterystycznych bajek we wspieraniu i terapii. Dr MARIA MOLICKA doktor psychologii, profesor Paƒstwowej Wy szej Szko y Zawodowej w Lesznie, pracuje te w Instytucie Pedagogiki Spo ecznej. Autorka ksià ek: Bajki terapeutyczne dla dzieci, Bajkoterapia. O l kach dzieci i nowej metodzie terapii, Bajki terapeutyczne cz Êç druga 13 A. Ellis, Terapia krótkoterminowa lepiej, g biej, trwa ej, Gdaƒsk 1999, s ycie Szko y