PERŁY ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

Transkrypt

1 PERŁY ARCHITEKTURY SAKRALNEJ TEKST BARBARA KÖNIG ZDJĘCIA KONRAD K. CZAPLIŃSKI VIDEOGRAF II Katowice

2

3 SPIS TREŚCI Bardo Bydgoszcz Chełmno Chojna Czerwińsk Częstochowa Frombork Gdańsk Gdańsk-Oliwa Gniezno Gostyń Henryków Kalwaria Zebrzydowska Kamień Pomorski Klępsk Krzeszów Ląd Legnickie Pole Leżajsk Lubiąż Nysa Pelplin Płock Poznań bazylika archikatedralna Poznań kolegiata farna Stargard Szczeciński Strzegom Strzelno Sulejów Święty Krzyż Trzebnica Tum pod Łęczycą Wąchock Wrocław katedra Wrocław kolegiata Żagań Słowniczek pojęć architektonicznych

4 BARDO kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP średniowieczu Bardo było warownym grodem nad Nysą Kłodzką, Wewczesnym na pograniczu śląsko-czeskim. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1096 roku. Rozwijająca się wokół grodu osada uzyskała około 1300 roku prawa miejskie. W XII wieku powstał tu kościół podlegający klasztorowi w Kamieńcu Ząbkowickim, pierwotnie (1189) joannitów, od 1210 roku kanoników regularnych św. Augustyna, a od 1247 roku cystersów. Data ufundowania kościoła w Bardzie nie jest znana, podobnie jak daty budowy świątyni, jej kształt i rozmiary, średniowieczna budowla nie przetrwała bowiem do naszych czasów nawet we fragmentach. Na jej miejscu wzniesiono w latach barokowy kościół odpustowy, w układzie dwuwieżowej bazyliki emporowej bez transeptu, z półkoliście zamkniętym prezbiterium. Z zewnątrz budowla wygląda skromnie. Nawa główna opięta przyporami, ściany naw bocznych rytmicznie podzielone lizenami. Poziome i pionowe podziały dwukondygnacyjnej, trójosiowej fasady zachodniej z dwiema wieżami i trójkątnym zwieńczeniem, podkreślają gzymsy i potężne pilastry. W dolnej kondygnacji wież umieszczono nisze z posągami. Zgodnie z obowiązującą w baroku zasadą szerokie, sklepione kolebkowo wnętrze kościoła, przestronne i jasne, stanowi jednorodną przestrzeń kompozycyjnie podporządkowaną głównemu ołtarzowi. Wnętrze kościoła z amboną. 4 Fragment kraty przegrody chórowej. Widok wnętrza ku prezbiterium z ołtarzem głównym. Dążenie do jednoprzestrzenności, niejako wbrew konstrukcyjnym podziałom bazylikowego założenia, spowodowało, że nawa główna została znacznie poszerzona i bez wyodrębnienia łączy się z krótkim prezbiterium zamkniętym absydą. Przęsła wąskich naw bocznych zostały oddzielone od siebie ścianami na kształt kaplic w kościołach jezuickich i połączone wąskimi przejściami. Każde z przęseł zostało odrębnie przesklepione założoną poprzecznie kolebką z lunetami. Otwierają się do nawy głównej wielkimi arkadami, powiększając jej przestrzeń, podobnie jak umieszczone nad nimi empory. Sklepienie absydy prezbiterium konchowe z lunetami podzielono promieniście pasami gurtów, tworząc strukturę przypominającą sklepienia w gotyckich prezbiteriach rozpięte nad wielobocznym przęsłem zamknięcia. Podziały wnętrza podkreślają korynckie pilastry zwieńczone belkowaniem obiegającym nawę i prezbiterium u nasady sklepień.

5 Prostą, powściągliwą i oszczędną w formie architekturę kościoła dopełnia bogate wyposażenie wnętrza. Na przymocowanych do filarów konsolach, pod bogato zdobionymi baldachimami umieszczono rzeźbione, polichromowane figury świętych. Obraz w ołtarzu głównym oplata gęstą siatką ornamentu niezwykle rozbudowana snycerska dekoracja z różnej wielkości figurami aniołów i puttów, które zdają się sfruwać z obrazem wprost z wysokości na ołtarz. Obfita dekoracja rzeźbiarska o skomplikowanej strukturze zdobi również ambonę. Na uwagę zasługują też rokokowe organy w zachodnim chórze. Wiadomo, że kościół w Bardzie w XIV wieku stał się celem pielgrzymek jako miejsce odpustowe, dzięki drewnianej figurce Madonny tronującej z 1. połowy XIII wieku. Niewielki, liczący 47 cm wysokości, wyrzeźbiony z drewna bukowego wizerunek Marii z Dzieciątkiem jest jednym z zaledwie kilku zachowanych w Polsce przykładów drewnianej rzeźby romańskiej. Rzeźby z tego okresu były polichromowane, czyli wielobarwnie malowane. Drewniane i kamienne figury świętych, nawet rzeźbione elementy architektury zdobiła bogata dekoracja malarska. Rzeźbę z Barda pokrywa obecnie nowa polichromia, wykonana w miejsce pierwotnej, zapewne zniszczonej. Uchodząca za cudowną figura Madonny pojawiła się wraz z gorliwie propagującymi kult maryjny cystersami, którym równocześnie z klasztorem kamienieckim przekazano patronat nad kościołem w Bardzie. Widok kościoła od strony północno-zachodniej, zbudowanego w latach

6 8 CHEŁMNO Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP Parafia w Chełmnie istniała już w 1233 roku, gdy uzyskalo ono prawa miejskie. Początki parafii nie są znane. Chełmno było stolicą ziemi chełmińskiej, w X wieku istniał tu warowny gród, wzmiankowany w 1222 roku, gdy książę Konrad Mazowiecki zezwolił biskupowi Christianowi posiadać Kościół parafialny, obecnie archiprezbiterialny, widok od strony południowo-wschodniej. w grodzie chełmińskim dwór i kapitułę. W dokumentach z 1223 roku wymieniony został tutejszy kasztelan. W wieku XIII ziemia chełmińska była spornym obszarem. Dawniej zamieszkała przez Słowian, zasiedlona i zagospodarowana w XI wieku, na przełomie XII i XIII wieku została częściowo opanowana przez pogańskich Prusów, żyjących nad Bałtykiem, między dolną Wisłą a Niemnem. Konrad I Mazowiecki zajął całą ziemię chełmińską na początku XIII wieku. Sprowadzeni przez niego Krzyżacy przybyli do Chełmna w 1230 roku, a w latach całkowicie opanowali tę ziemię, chociaż książę Konrad nadał im w 1226 roku tylko jej część. Parafia chełmińska mogła powstać i zapewne powstała przed 1230 rokiem, lecz udokumentowane jej istnienie wiąże się z Krzyżakami, podobnie jak lokacja miasta, które od początku stanowiło ich główną siedzibę. Budowę kościoła rozpoczęto w drugiej ćwierci XIII wieku i ukończono przed 1333 rokiem, być może w latach dwudziestych. Przy południowo-zachodnim narożu rynku wzniesiono na rzucie zbliżonym do kwadratu opiętą przyporami trójnawową, pięcioprzęsłową halę filarową z prostokątnym trójprzęsłowym prezbiterium. Przy prezbiterium wznoszą się, dostępne z naw bocznych i nieco od nich węższe, dwie kaplice na rzucie kwadratu i po stronie południowej, dwuprzęsłowa zakrystia o pięciobocznym zamknięciu. Od zachodu przylegają do korpusu usytuowane na osi naw bocznych dwie czworoboczne wieże. Wieża północna ma cztery kondygnacje, budowę wieży południowej przerwano w połowie. W przyziemiu dwukondygnacyjnej części międzywieżowej mieści się prostokątna kruchta. Po obu stronach korpusu, przy zachodnich przyporach oraz od południa przy środkowym przęśle prezbiterium wznoszą się cylindryczne wieżyczki schodowe. Po północnej stronie kościoła wzniesiono w XIV wieku drugą kruchtę, wbudowaną między przypory trzeciego przęsła korpusu. Od strony południowej do korpusu przylega biblioteka wzniesiona na rzucie trapezu w drugiej ćwierci XIV wieku. Do budowy kościoła użyto niemal wyłącznie cegły, jedynie pod wschodnią część prezbiterium położono fundament z kamienia. Detale architektoniczne natomiast wykonano ze sztucznego kamienia i z piaskowca. Ściany zostały otynkowane od wewnątrz.

7 ozdobione roślinnymi i symbolicznymi motywami, a także maskami, głowami ludzi, wizerunkami ptaków, zwierząt i stworów fantastycznych. Filary międzynawowe są ośmioboczne, profilowane, z kapitelami połączonymi impostowymi gzymsami, łuki arkad fazowane i profilowane, służki wiązkowe z kapitelami, narożne na cokołach. Półfilary przy tęczy, między korpusem a prezbiterium, pierwotnie niższe, w początku XIV wieku zostały nadmurowane. W nawie głównej, przy filarach i półfilarach ustawiono na rzeźbionych konsolach stiukowe posągi Apostołów. Wnętrze oświetlają ostrołukowe okna z maswerkami, dwudzielne w korpusie, w prezbiterium od wschodu okno czterodzielne z laskowaniem i maswerkami o motywie czterolistnych i pięciolistnych rozet. Wnętrze nawy głównej ku prezbiterium i ołtarzowi głównemu. Wnętrze świątyni, nieco wyższe w korpusie niż w prezbiterium, nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe. Kruchtę zachodnią i pomieszczenia w przyziemiu wież nakrywają czteroramienne sklepienia gwiaździste. Zworniki w kluczach sklepień i pośrodku dzielących przęsła żeber jarzmowych są bogato rzeźbione, W kaplicy północnej otoczony kultem obraz Matki Bożej Bolesnej z 1. połowy XVII wieku. Wnętrze nawy głównej ku zachodowi z widokiem na chór muzyczny. Boczne elewacje prezbiterium zdobi gzyms arkadkowy pod gzymsem koronującym. Ściany szczytowe wieńczą ozdobne szczyty ze sterczynami na postumentach. Podobne sterczyny stanowią zwieńczenie przypór. Nawy boczne nakrywają dachy poprzeczne, osobne dla każdego przęsła, przysłonięte szczytami. Profilowany, uskokowy portal zachodni z glazurowanymi kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi i wizerunkami fantastycznych zwierząt, pochodzi z początku XIV wieku. Zdobiące wieżę fryzy arkadkowe z motywem masek wykonano z cegły formowanej w cegielni zakonu krzyżackiego. Niemal identyczne fryzy występują na elewacji wieży Wysokiego Zamku w Malborku. 9

8 CHOJNA Kościół w Chojnie był wzmiankowany w 1282 roku, gdy margrabiowie Otto i Konrad nadali prawo patronatu nad kościołem zakonowi templariuszy. Nadanie to zostało zatwierdzone w 1304 roku przez biskupa kamieńskiego Henryka. W tym czasie kościół pełnił już funkcję parafialną. W 1352 roku prawo patronatu nad tym kościołem nadano z kolei joannitom. Obecny kościół wzniesiono na miejscu poprzedniego w końcu XIV wieku, z cegły i z granitu. Budowę, przebiegającą w kilku etapach, ukończono przed 1479 rokiem. Położona na południe od rynku budowla jest nieznacznie odchylona od osi wschód-zachód ku południowi. Świątynia jest trójnawową, sześcioprzęsłową halą bez wyodrębnionego prezbiterium. Wschodnie przęsło nawy środkowej zostało założone na planie trapezu i otoczone obejściem. Od strony północnej, wokół obejścia, a także przy pierwszym i szóstym przęśle od południa, wzniesiono między przyporami wewnętrznymi płytkie, prostokątne kaplice z emporami na piętrze. Empory kaplic są połączone przejściami. Przy drugim i trzecim przęśle od południa mieści się dwukondygnacyjna kaplica Mariacka, występująca z obrębu murów kościoła ku południowi. Za nią, przy przęśle czwartym i piątym usytuowano zakrystię i kruchtę, obie piętrowe, połączone na piętrze wąskimi arkadami wspartymi na filarze krzyżowym. Od zachodu do korpusu przylega czworoboczna wieża, o trzech lub czterech kondygnacjach, a przy jej południowym boku dwuprzęsłowa kaplica św. Anny. Nawę główną nakrywają sklepienia gwiaździste ośmioramienne, w zamknięciu chóru natomiast złożono sklepienie 10 Kościół parafialny p.w. NMP i św. Jana Chrzciciela gwiaździste pięcioramienne z krótkim ramieniem gwiazdy na osi od strony zachodniej. Nawy boczne i kaplice są sklepione krzyżowo-żebrowo, obejście zaś nakrywa sklepienie o przęsłach trójkątnych z trójpromieniem. Filary międzynawowe są ośmioboczne, na cokołach, ze zdwojonym gzymsem u nasady profilowanych uskokowo łuków arkad. W kaplicy Mariac- Kościół parafialny, zbudowany w latach , widok od północy.

9 kiej sklepienie jest wsparte na konsolach z maskami, a jego zworniki zdobi dekoracja zoomorficzna. Od zewnątrz kościół zdobi bogata dekoracja architektoniczna. Elewacje kościoła wznoszą się na cokole. W miejsce wprowadzonych do wewnątrz przypór, ściany opinają dekoracyjne lizeny o krawędziach profilowanych ceglaną kształtką, z blendami w niszach ozdobionych glazurowaną dekoracją ceramiczną z ażurowymi wimpergowymi szczytami. Pod gzymsem koronującym ściany obiega ceramiczny fryz. Okna są ostrołukowe, trójdzielne i czterodzielne, o profilowanych ościeżach. Wejście południowe do kruchty i wejście północne ujęte są w uskokowe portale na cokołach, o profilach z ceramicznych kształtek. Portal północny jest zwieńczony wimpergą i ujęty prostokątnym obramieniem wypełnionym ażurową dekoracją ceramiczną. Wnętrze było bogato wyposażone w liczne ołtarze fundowane od 1399 roku, zbudowano też wielkie organy, których rozbudowę powierzono w 1497 roku organmistrzowi Jakubowi Kolernowi. Kościół wzniesiono zasadniczo w dwóch etapach. Najpierw powstała część wschodnia, budowana od 1389 lub 1390 roku i konsekrowana wraz z głównym ołtarzem w 1407 roku. W latach dobudowano trzy zachodnie przęsła i w 1459 roku konsekrowano tę część kościoła. Przed 1440 rokiem wzniesiono kaplicę Mariacką, gdzie w 1441 roku ufundowano ołtarz Krzyża Świętego i NMP. Budowę wieży i kaplicy św. Anny ukończono w 1479 roku, a w 1543 wieżę zwieńczono hełmem. W 1628 roku hełm uległ Portal północny z ażurową dekoracją ceramiczną. Widok od południa, narożnik między prezbiterium ( ) i kaplicą Mariacką (przed 1440), ceramiczna dekoracja przypór i naroży murów kaplicy. zniszczeniu wskutek uderzenia pioruna. Nowy wybudowano w latach W XIX wieku, w latach wieżę podwyższono o dwie kondygnacje, co spowodowało zawalenie się w następnym roku południowo-zachodniego narożnika wieży i zniszczenie kaplicy św. Anny. W 1854 roku wieżę rozebrano i na jej miejsce w latach wzniesiono nową, neogotycką, zaprojektowaną przez architektów Sollera i Stüllera. W latach przeprowadzono renowację wnętrza i witraży, odkryto też relikty starszego kościoła wzniesionego z ciosów granitu. W 1945 roku kościół został zniszczony, zachowały się mury obwodowe w pełnej wysokości, sklepienia kaplic, filary międzynawowe po stronie północnej oraz wieża. Obecny wygląd kościoła jest rezultatem częściowej rekonstrukcji. 11