Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym Zakres czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz

Transkrypt

1 tyfikacji obiektów niebezpiecznych. Dyrektywa Seveso II (Redakcja: urek J.). Wyd.: GEA Sp. z o.o., Warszawa-W³oc³awek 2000 [10] Borysiewicz M., Dziembowski J., Milczarek A.: Wytyczne planów ratowniczych dla instalacji magazynowania i przesy³u niebezpiecznych substancji chemicznych oraz instalacji procesowych z reaktorem chemicznym. Wyd.: IChP, Warszawa 2000 [11] Borysiewicz M., Furtek A., Potempski S.: Poradnik metod ocen ryzyka zwi¹zanego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi. Wyd.: IEA, Otwock-Œwierk 2000 [12] Milczarek A., Dziembowski J., Borysiewicz M.: Pakiet materia- ³ów wspomagaj¹cych prowadzenie szkoleñ dotycz¹cych audytów bezpieczeñstwa instalacji procesowych. Wyd.: IChP, Warszawa 2000 [13] Michalik J.S., Kijeñska D.T., Gajek A.: Wykonywanie procedury zg³oszenia zak³adów o zwiêkszonym oraz o du ym ryzyku powa nej awarii przemys³owej. Poradnik. Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [14] Zaleski B., Majka A., Grosset R., Kubicki W., Grunt-Mejer I.: Poradnik. Plany operacyjno-ratownicze wewnêtrzne i zewnêtrzne. (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [15] Borysiewicz M., Lisowska-Mieszkowska E., urek J.: Systemy zintegrowanego zarz¹dzania bezpieczeñstwem procesowym w zak³adzie przemys³owym oraz ochron¹ zdrowia i oddzia³ywaniem na œrodowisko. (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [16] Borysiewicz M., Kacprzyk W., urek J.: Poradnik zintegrowanych ocen ryzyka i zarz¹dzania zagro eniami w obszarach przemys³owych (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [17] I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna pn. G³ówne procedury zapobiegania powa nym awariom przemys³owym i ograniczania ich skutków. CIOP, 13 marca 2001 r., Warszawa. Materia³y konferencji. Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 mgr in. JOLANTA KARPOWICZ mgr in. KRZYSZTOF GRYZ Centralny Instytut Ochrony Pracy Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym Zakres czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz rzesy³anie i przetwarzanie energii elektrycznej oraz wykorzystywanie fal radiowych do komunikacji bezprzewodowej, a tak e szerokie wykorzystanie energii pól elektromagnetycznych w ró norodnych procesach przemys³owych i w medycynie, to g³ówne przyczyny wystêpowania pól elektromagnetycznych w œrodowisku pracy i ycia codziennego ludzi. Powszechnie wiadomo, e energia pól elektromagnetycznych oddzia³uj¹c bezpoœrednio na organizm cz³owieka mo e byæ przyczyn¹ niepo ¹danych efektów biologicznych, zmian funkcjonowania komórek, a nawet ca³ego organizmu cz³owieka. Dyskusjê na ten temat sprowokowa³y liczne doniesienia medialne nt. bezpieczeñstwa telefonów komórkowych i linii energetycznych wysokiego napiêcia. Obawy przed negatywnymi skutkami ekspozycji, niejednokrotnie s¹ przyczyn¹ nieuzasadnionego stresu odczuwanego w pobli u wszelkiego rodzaju urz¹dzeñ wytwarzaj¹cych pola elektromagnetyczne. Poniewa ekspozycja zawodowa na pola o du ych natê eniach i d³ugim czasie trwania mo e wp³ywaæ na zdrowie i zdolnoœæ do pracy, pola i promieniowanie elektromagnetyczne uznano za jeden z niebezpiecznych i szkodliwych czynników wystêpuj¹cych w procesie pracy (PN-80/Z-08052). W przepisach krajowych ustalono warunki dopuszczalnej ekspozycji oddzielnie dla: ekspozycji zawodowej ogó³u pracowników zatrudnionych przy eksploatacji Ÿróde³ pól elektromagnetycznych, ekspozycji pracowników m³odocianych i kobiet w ci¹- y oraz w stosunku do ekspozycji ogó³u ludnoœci. Ze wzglêdu na to, e skutki ekspozycji s¹ bardzo silnie uzale nione nie tylko od natê enia pól oraz od czasu trwania ekspozycji, ale równie od charakterystyki zmiennoœci natê enia pola w czasie dopuszczalna ekspozycja zmienia siê wraz z czêstotliwoœci¹ pól i promieniowania oddzia³uj¹cego na cz³owieka. Nowelizowane i ujednolicone zasady bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach Praca wykonana w ramach Programu Wieloletniego (b. SPR-1) pn. Bezpieczeñstwo i ochrona zdrowia cz³owieka w œrodowisku pracy dofinansowanego przez Komitet Badañ Naukowych elektromagnetycznych w³¹czono do rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo- ³ecznej na podstawie art Kodeksu pracy [4]. Postanowienia tego rozporz¹dzenia, ustalaj¹ce kryteria oceny czynników fizycznych i chemicznych wystêpuj¹cych w procesie pracy, zawieraj¹ obecnie Czêœæ E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoœci 0 Hz 300 GHz. Wartoœci NDN pól elektromagnetycznych, zamieszczone w tym rozporz¹dzeniu zosta³y oparte na projekcie opracowanym na podstawie wniosków ze szczegó³owej analizy dotychczasowych przepisów krajowych, zaleceñ miêdzynarodowych, miêdzy innymi ICNIRP 98, IEEE C95.1, ILO i WHO, projektów norm europejskich, rezultatów badañ krajowych 7

2 oraz przegl¹du œwiatowego piœmiennictwa w zakresie biologicznego oddzia³ywania i skutków zdrowotnych ekspozycji na pola. Projekt ten zosta³ zaakceptowany przez Miêdzyresortow¹ Komisjê ds. NDS i NDN Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Œrodowisku Pracy [1]. Przyjêty uk³ad wartoœci dopuszczalnych koryguje wady dotychczasowego niejednorodnego systemu, który nie obejmowa³ pe³nego zakresu czêstotliwoœci pól elektromagnetycznych, a jednoczeœnie umo liwia jak najszersze stosowanie w dalszym ci¹gu skutecznie funkcjonuj¹cych i sprawdzonych w d³ugoletniej praktyce zasad systemu ochrony pracowników przed nadmiern¹ ekspozycj¹. ZNOWELIZOWANE WARUNKI DOPUSZCZALNEJ EKSPOZYCJI ZAWODOWEJ Strefy ochronne bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych Ochrona przed nadmiern¹ ekspozycj¹ wymaga kontroli warunków ekspozycji pracowników w silnych polach elektromagnetycznych w pobli u Ÿróde³ pól. Obszar ten nazwano strefami ochronnymi. W niektórych przypadkach czas ekspozycji pracownika w ci¹gu zmiany roboczej jest skracany. W rozporz¹dzeniu ujednolicono dotychczasowe zasady przebywania pracowników w strefach ochronnych (niebezpiecznej, zagro enia i poœredniej). Granice stref ochronnych zosta³y ustalone dla wszystkich czêstotliwoœci z zakresu od 0 Hz do 300 GHz, po raz pierwszy w zakresach czêstotliwoœci 0 50 Hz i Hz. Strefa poœrednia zosta³a zdefiniowana dla wszystkich zakresów czêstotliwoœci, po raz pierwszy w zakresie poni ej 100 khz. Strefa ta umo liwia wyraÿne odseparowanie nadzorowanej ekspozycji pracowników w strefie zagro enia (krócej ni 8 godzin) od nie kontrolowanej ekspozycji ogó³u ludnoœci (do 24 godzin na dobê), uwzglêdnia stosunkowo du ¹ niepewnoœæ pomiaru warunków ekspozycji, a tak e niezbêdne ograniczenie nara enia pracowników m³odocianych i kobiet w ci¹ y oraz osób postronnych, przebywaj¹cych w pobli u czynnych Ÿróde³ pól. Osoby te powinny przebywaæ jedynie w strefie bezpiecznej wyraÿnie ró ni¹cej siê od strefy zagro enia, w której obowi¹zuje skracanie zmianowego czasu ekspozycji. Jest to szczególnie istotne ze wzglêdu na to, e normy œrodowiskowe nie obowi¹zuj¹ na terenie zak³adu pracy, gdzie mog¹ równie przebywaæ osoby nie zatrudnione, np. dostawcy lub petenci w biurach. Zasady przebywania pracowników w strefach ochronnych s¹ obecnie [4] nastêpuj¹ce (rys.): strefa niebezpieczna (SN) obszar, w którym nie wolno przebywaæ zarówno ludnoœci, jak i pracownikom (przebywa- 8

3 nie w tym obszarze dozwolone jest jedynie w specjalnych kombinezonach ekranuj¹cych, ograniczaj¹cych nara enie) dolna granica strefy niebezpiecznej odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu pojedynczych minut na zmianê robocz¹ (w niektórych przypadkach dopuszcza siê równie ekspozycjê koñczyn na pola w tej strefie), strefa zagro enia (SZ) obszar, w którym mog¹ przebywaæ jedynie pracownicy zatrudnieni przy Ÿród³ach pól po przejœciu specjalistycznego przeszkolenia i poddaniu siê badaniom lekarskim, które wyka ¹ brak przeciwwskazañ do zatrudnienia w zasiêgu pól ekspozycji zawodowej. W strefie zagro enia mo - na przebywaæ przez czas ograniczony, krótszy ni 8 godzin na dobê, tak aby przebywanie w polach wystêpuj¹cych na stanowisku pracownika oraz specyfika pracy Ÿród³a pola i jego obs³ugi nie spowodowa³o przekroczenia dopuszczalnego wskaÿnika ekspozycji dolna granica strefy zagro enia odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin na zmianê robocz¹, strefa poœrednia (SP) obszar zdefiniowany podobnie do strefy zagro enia, w którym czas przebywania nie podlega ograniczeniom w ramach ca³ej 8-godzinnej zmiany roboczej. strefa bezpieczna (SB) obszar poza strefami, w którym dozwolona jest jedynie ekspozycja zawodowa. Wielkoœci charakteryzuj¹ce ekspozycjê pracowników Zgodnie z postanowieniami rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej [4] pola i promieniowanie elektromagnetyczne na stanowiskach pracy charakteryzowane s¹ jednoczeœnie przez nastêpuj¹ce wielkoœci normatywne: widmo czêstotliwoœci [f, w Hz], natê enie pola magnetycznego o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do 3 GHz) [H, w A/m], natê enie pola elektrycznego o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz) [E, w V/m], natê enie pola magnetycznego o dzia³aniu miejscowym na koñczyny pracownika rêce do ³okci i nogi do kolan (w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do 800 khz) [H, w A/m], dozê rzeczywist¹ pola magnetycznego strefy zagro enia, o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka [D H, w (A/m) 2 h lub T 2 h], dozê rzeczywist¹ pola elektrycznego strefy zagro enia, o ogólnym dzia- ³aniu na organizm cz³owieka [D E, w (V/m) 2 h], wskaÿnik ekspozycji dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej pola magnetycznego w strefie zagro enia (W). Wartoœci graniczne natê enia pola elektrycznego, jako podstawowe kryterium oceny ekspozycji w ca³ym zakresie czêstotliwoœci do 300 GHz, ustalono, aby zmniejszyæ b³¹d metody oceny i oprzeæ j¹ na wielkoœci z regu³y faktycznie mierzonej, poniewa podstaw¹ pomiaru wielkoœci u ywanej dotychczas, tj. gêstoœci mocy promieniowania mikrofalowego jest zwykle pomiar natê enia pola elektrycznego i przeskalowanie wskazañ miernika ale przy za³o eniu wykonywania pomiarów w polu dalekim. Dotychczas wartoœci graniczne powy ej czêstotliwoœci 300 MHz by³y ustalone tylko dla gêstoœci mocy promieniowania, tzn. wielkoœci fizycznej, która w polu bliskim, gdzie s¹ czêsto sytuowane stanowiska pracy, mo e byæ oceniona na podstawie pomiarów wykonanych wymienionym tu miernikiem z bardzo du- ym b³êdem. Wartoœci graniczne natê enia pola magnetycznego ustalono w poszerzonym zakresie czêstotliwoœci a do 3 GHz, co skutkuje bardziej rygorystycznym skracaniem dopuszczalnego czasu pracy w obszarze strefy zagro enia. W polach mikrofalowych powy ej 300 MHz, gdzie dotychczas obowi¹zywa³ wzór z czwart¹ potêg¹ natê enia pola elektrycznego, Rys. Strefy ochronne zmniejszono ró nicê oceny po zmianie sposobu obliczania dozy. Nowelizacja norm dopuszcza wykonanie oceny ekspozycji pracownika równie na podstawie pomiarów indukcji magnetycznej B lub gêstoœci mocy S (w obszarze promieniowania tzn. w strefie dalekiej). Wartoœci graniczne okreœlaj¹ce dopuszczaln¹ ekspozycjê Zgodnie z g³ównymi zasadami przyjêtymi w rozporz¹dzeniu najwy sze dopuszczalne natê enia czynnika fizycznego szkodliwego dla zdrowia, podobnie jak najwy sze dopuszczalne stê enia czynników chemicznych i py³owych, ustalono na poziomie, którego oddzia- ³ywanie na pracownika w ci¹gu 8-godzinnego dobowego i tygodniowego, okreœlonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywnoœci zawodowej, nie powinno spowodowaæ ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia jego przysz³ych pokoleñ. W stosunku do pola i promieniowania elektromagnetycznego z zakresu czêstotliwoœci (0 Hz 300 GHz) podstawowe kryteria zosta- ³y ustalone w odniesieniu do dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin dziennie, czyli jako wartoœci graniczne miêdzy stref¹ zagro enia a poœredni¹ (tab. 1 i 2) [4]. Natomiast ustanowione wartoœci doz dopuszczalnych w po³¹czeniu ze wskaÿnikiem ekspozycji okreœlaj¹ warunki ekspozycji w skróconym czasie w 9

4 Tabela 1 DOPUSZCZALNE WARTOŒCI NATÊ ENIA POLA ELEKTRYCZNEGO E k (f) I GÊSTOŒCI MOCY S k (f) ORAZ DOZY DOPUSZCZALNE WYRA ONE DLA NATÊ ENIA POLA ELEKTRYCZNEGO Dd E (f) I GÊSTOŒCI MOCY Dd S (f). WARTOŒCI GÊSTOŒCI MOCY S OBLICZONO KORZYSTAJ C Z ZALE NOŒCI OBOWI ZUJ CEJ DLA FALI P ASKIEJ, tj. S = E 2 /377 Tabela 2 DOPUSZCZALNE WARTOŒCI NATÊ ENIA POLA MAGNETYCZNEGO H k (f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ B k (f) ORAZ DOZA DOPUSZCZALNA WYRA ONA DLA NATÊ ENIA POLA MAGNETYCZNEGO Dd H (f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ Dd B (f) 10

5 ci¹gu zmiany roboczej i pe³ni¹ rolê podobn¹ do NDSCh (najwy sze dopuszczalne stê enie chwilowe) dla czynników chemicznych. Wartoœci graniczne dla strefy niebezpiecznej, okreœlone w rozporz¹dzeniu jako pochodne w stosunku do wartoœci ustalaj¹cych doln¹ granicê strefy zagro enia, mo na traktowaæ jako odpowiednik NDSP (najwy sze dopuszczalne stê enie pu³apowe) dla czynników chemicznych. S¹ to wartoœci, które nie mog¹ byæ przekraczane w adnym momencie w miejscu, w którym znajduje siê pracownik. Wprowadzono jednolite dla pól elektromagnetycznych wszystkich czêstotliwoœci zasady oceny ekspozycji w strefie zagro enia opieraj¹c siê na dozie, zdefiniowanej jako kwadrat natê enia pola i czasu ekspozycji oraz wskaÿniku ekspozycji. Metodê obliczania dopuszczalnego czasu przebywania w strefie zagro enia na podstawie dozy rzeczywistej i wskaÿnika ekspozycji, zarówno w odniesieniu do sta³ych, jak i zmiennych stanowisk pracy szczegó³owo okreœlono z powodów formalnych w normach [5]. Przyk³adowo, w przypadku sta³ego stanowiska pracy, na którym pracownik przebywa w strefie zagro enia przez czas t godzin na zmianê robocz¹, w polu elektrycznym o czêstotliwoœci f i natê eniu E(f) oraz równoczeœnie w polu magnetycznym o czêstotliwoœci f i natê eniu H(f), zgodnie z norm¹ [5] wskaÿnik ekspozycji nale y wyznaczyæ ze wzoru: Wprowadzono jednolite zale noœci miêdzy wartoœciami granicznymi dla poszczególnych stref ochronnych: dla strefy poœredniej ustalono szerokoœæ 3 (czyli stosunek górnej wartoœci granicznej w tej strefie do dolnej wynosz¹cy 3), a dla strefy zagro enia 10. Przyjêta szerokoœæ strefy zagro enia wraz z definicj¹ dozy i ustalonymi wartoœciami doz dopuszczalnych oznacza bardzo krótki dopuszczalny czas ekspozycji (4,8 min) w ci¹gu zmiany roboczej na granicy strefy niebezpiecznej. W stosunku do pól elektrycznych o czêstotliwoœciach mniejszych od 300 Hz ustalono wyj¹tek przyjmuj¹c szerokoœæ stref ochronnych (zagro enia i poœredniej) 2, tak aby dopuszczalny czas pracy w strefie zagro enia pól o czêstotliwoœci 50 Hz by³ nie krótszy ni 2 godziny (analogicznie do postanowieñ, obowi¹zuj¹cego do 1998 r. zarz¹dzenia ministra górnictwa i energetyki), a granicê strefy bezpiecznej ustala³o pole o natê eniu 5 kv/m (identycznie jak wartoœæ dopuszczalna dla ogó³u ludnoœci w najnowszej, nieobligatoryjnej rekomendacji Rady Europy z 1999 r.). Wartoœci NDN pola magnetycznego dla zakresu czêstotliwoœci 0,5 50 Hz, zosta³y ustalone na poziomie nieznacznie ni szym ni dotychczasowe wartoœci dopuszczalne dla czêstotliwoœci przemys³owej. Wartoœci NDN dla pola magnetostatycznego pozosta³y bez zmian. Dla pól magnetycznych ma³ej czêstotliwoœci (w rozszerzonym w stosunku do dotychczasowych zasad oceny zakresie czêstotliwoœci, a do 800 khz) podano zasady zwiêkszonego lokalnego ograniczonego do koñczyn dopuszczalnego nara enia w strefie niebezpiecznej. Badania w³asne wykaza³y, e pr¹dy indukowane w organizmie cz³owieka w polach elektromagnetycznych mniejszych ni dotychczasowa granica strefy niebezpiecznej mog¹ przekraczaæ w niektórych zakresach czêstotliwoœci wartoœci uznawane na podstawie badañ biomedycznych za dopuszczalne [1], a tak- e wartoœci graniczne strefy niebezpiecznej w tych zakresach by³y znacznie wiêksze ni wartoœci dopuszczalne dla ekspozycji zawodowej (8-godzinnej) wg ICNIRP 98: dla pola elektrycznego w zakresie czêstotliwoœci ok MHz ponad 10-krotnie wiêksze, a dla pola magnetycznego w zakresie czêstotliwoœci ok. 0,1 10 MHz nawet kilkaset razy wiêksze. Obni ono zatem granice dopuszczalnej ekspozycji wprowadzaj¹c wartoœci NDN p³ynnie zmieniaj¹ce siê z czêstotliwoœci¹ (w pobli u 10 MHz). W ten sposób usuniêto równie skoki wartoœci dopuszczalnych przy czêstotliwoœciach granicznych. Wartoœci graniczne by³y dotychczas przyjête na sta³ym, niezale nym od czêstotliwoœci poziomie wewn¹trz poszczególnych pasm czêstotliwoœci, z du ymi skokami na krañcach pasm. Z tego powodu ocena ekspozycji pracowników obs³uguj¹cych bardzo podobne Ÿród³a pól, o czêstotliwoœciach zbli onych do czêstotliwoœci granicznej mog³a znacznie siê ró niæ, chocia natê- enia pól na stanowiskach pracy by³y identyczne (np. w pobli u czêstotliwoœci 10 MHz, gdzie wartoœci graniczne dla pola elektrycznego zmienia³y siê 3,5 razy, a pole magnetyczne by³o brane pod uwagê w czasie oceny jedynie w przypadku pól o czêstotliwoœci poni ej 10 MHz). Maksymaln¹ wartoœæ graniczn¹ gêstoœci mocy dla zakresu mikrofalowego do 3 GHz pozostawiono na dotychczasowym poziomie ok. 100 W/m 2, tj. 200 V/m w strefie dalekiej. Powy ej tej czêstotliwoœci przyjêto p³ynnie wzrastaj¹ce z czêstotliwoœci¹ wartoœci dopuszczalne, ze wzglêdu na wzrastaj¹c¹ rolê powierzchniowego poch³aniania energii promieniowania elektromagnetycznego w tym zakresie czêstotliwoœci, tak aby przy czêstotliwoœci 300 GHz zbli yæ wartoœci dopuszczalne dla promieniowania mikrofalowego do wartoœci dopuszczalnych dla promieniowania podczerwonego. Ustalono po raz pierwszy wartoœci dopuszczalne ekspozycji na pola modulowane impulsowo, w postaci maksymalnej dopuszczalnej wartoœci szczytowej natê enia pola elektrycznego E max imp. Brak takich ograniczeñ by³ dotychczas bardzo niekorzystny, ze wzglêdu na prawdopodobieñstwo wystêpowania swoistych efektów biologicznych, indukowanych impulsami promieniowania o bardzo du ych wartoœciach natê enia w krótkotrwa³ym impulsie. Efekty te nie 11

6 wystêpuj¹ w przypadku promieniowania ci¹g³ego o tej samej wartoœci œredniej natê enia pola. Potrzeba uwzglêdnienia specyfiki promieniowania mikrofalowego o zmiennym okresowo rozk³adzie przestrzennym gêstoœci mocy dotyczy g³ównie cywilnych i wojskowych urz¹dzeñ radiolokacyjnych. W nied³ugim czasie zagadnienie to mo e równie dotyczyæ anten stacji bazowych telefonii komórkowej, zmieniaj¹cych dynamicznie kierunek emisji w kierunku najwiêkszego nasilenia ³¹cznoœci. Przepisy uzupe³niaj¹ce Ze wzglêdu na nowelizacjê przepisów o NDN pól elektromagnetycznych opracowano równie projekty nowelizacji norm PN-89/T-06580/01/03 [5], aby uzupe³niæ ich zakres do potrzeb wynikaj¹cych z nowelizacji rozporz¹dzenia w sprawie NDN oraz ujednoliciæ stosowan¹ terminologiê i metody badañ warunków pracy w polach. Omówiona nowelizacja rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej [4] wesz³a w ycie z dn. 23 lipca br. Równoczeœnie utraci³y moc prawn¹ dotychczasowe przepisy bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych tworzone sukcesywnie od 1972 r. dla poszczególnych zakresów czêstotliwoœci: promieniowania mikrofalowego 0,3 300 GHz (DzU nr 21/72, poz. 153, DzUrz MZiOS nr 17/72), pola elektrycznego 0,1 300 MHz i magnetycznego 0,1 10 MHz (DzU nr 8/77, poz. 33), pola magnetostatycznego, magnetycznego 50 Hz, elektrycznego i magnetycznego khz (DzU nr 79/98, poz. 513), pola elektrycznego 50 Hz (MP nr 3/85, poz. 24 straci³o wa noœæ ju wczeœniej na skutek nowelizacji ustawy o ochronie œrodowiska). Terminologiê dotycz¹c¹ zagro eñ elektromagnetycznych, metody wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych dla wymienionych zakresów czêstotliwoœci oraz parametry przyrz¹dów stosowanych do wykonywania pomiarów okreœlono w polskich normach: PN- 72/T-04900, PN-77/T-01025, PN-77/T , PN-77/T-06582, PN-89/T-06580, PN-90/T-06583, PN-90/T-06584, PN- IEC 833:1997. Nowelizacja norm PN- 89/T spowoduje równoczeœnie anulowanie norm PN-77/T-01025, PN- 77/T-06581, PN-77/T Los pozosta³ych norm dotychczas nie zosta³ ustalony. Granice stref ochronnych pól i promieniowania elektromagnetycznego oraz zasady dopuszczalnej ekspozycji w poszczególnych strefach s¹ wiêc odpowiednikami ustalonych krajowymi przepisami wartoœci NDS i NDN stosowanych do oceny warunków pracy w razie wystêpowania na stanowisku innych czynników fizycznych i chemicznych. S¹ tak e odpowiednikami œrodowiska kontrolowanego, zdefiniowanego w szeroko stosowanych na œwiecie normach IEEE C95.1, 1999 i STANAG 2345 oraz dopuszczalnych wartoœci tzw. ekspozycji zawodowej i ogó³u ludnoœci wg ICNIRP 98, ENV 50166:1995 (anulowanej w 2000 r.) i nieobligatoryjnej rezolucji Rady Europy (Council Recommendation 1999/915/EC). Nowy uk³ad wartoœci dopuszczalnych jest bardziej zbli ony do propozycji ICNIRP 98 ni dotychczasowy. Okreœlenie NDN pól elektromagnetycznych dla ca³ego pasma czêstotliwoœci GHz wprowadzi³o jednolite zasady kontroli i kszta³towania warunków pracy osób zatrudnionych w polach o ró nych czêstotliwoœciach, wynikaj¹ce jednoznacznie z Kodeksu pracy i stosownych przepisów wykonawczych. Z tego powodu anulowanie dotychczasowych przepisów w tym zakresie nie powinno spowodowaæ utrudnieñ w sprawnym funkcjonowaniu ca³ego systemu prawnego zwi¹zanego z bezpieczeñstwem i higien¹ pracy w polach, poniewa w³aœciciel i u ytkownik urz¹dzeñ, które s¹ Ÿród³ami pól elektromagnetycznych, obowi¹zany jest zgodnie z krajowymi przepisami do wielu dzia³añ zapewniaj¹cych ich bezpieczn¹ dla ludzi i œrodowiska eksploatacjê. Pracodawca (art. 207 Kodeksu pracy) ponosi odpowiedzialnoœæ za stan bezpieczeñstwa i higieny pracy w zak³adzie pracy. Obowi¹zany jest m.in. zawiadomiæ w ci¹gu 2 tygodni w³aœciwego inspektora pracy i inspektora sanitarnego o rozpoczêtej dzia³alnoœci zwi¹zanej z wytwarzaniem pól elektromagnetycznych. Pracodawca zobligowany jest stosowaæ maszyny i urz¹dzenia zabezpieczaj¹ce pracownika przed promieniowaniem, ustaliæ stopieñ szkodliwoœci dla zdrowia pracowników stosowanych procesów technologicznych, informowaæ pracowników o ryzyku zawodowym zwi¹zanym z ekspozycj¹ na pola elektromagnetyczne oraz stosowaæ œrodki ograniczaj¹ce ich oddzia- ³ywanie, przeprowadzaæ na swój koszt pomiary pól elektromagnetycznych w œrodowisku pracy, zapewniæ pracownikom odpowiednie profilaktyczne badania lekarskie, szkolenie w zakresie bezpiecznego wykonywania pracy i œrodki ochrony indywidualnej (Dzia³ X Kodeksu pracy). Obowi¹zki te sprecyzowane s¹ w wielu przepisach ogólnych, m.in.: rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 9 lipca 1996 r. o pomiarach czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy (DzU nr 86/1996, poz. 394) aktualnie w nowelizacji, rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 30 maja 1996 r. o badaniach lekarskich (DzU nr 69/1996, poz. 332), rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie szczegó³owych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeñstwa i higieny pracy (DzU nr 62/ 1996, poz. 285) rozporz¹dzenie RM z dnia 2 wrzeœnia 1997 r. o s³u bie bhp (DzU nr 109/ 1997, poz. 704), rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 26 wrzeœnia 1997 r. o ogólnych przepisach bhp (DzU nr 129/1997, poz. 844). Dopuszczalne nara enie m³odocianych i kobiet w ci¹ y jest mniejsze ni ogó³u pracowników. Kobiet w ci¹ y nie wolno zatrudniaæ w warunkach nara enia na pola o natê eniach wiêkszych ni ze strefy bezpiecznej (DzU nr 114/1996, poz. 545). Po nowelizacji rozporz¹dzenia w sprawie NDN pól elektromagnetycznych zasady ekspozycji kobiet w ci¹- y bêd¹ jednolicie zdefiniowane dla pól wszystkich czêstotliwoœci, co nie mia³o dotychczas miejsca, poniewa poni ej 1 khz nie by³a okreœlona granica strefy bezpiecznej z wyj¹tkiem pól magnetycznych sta³ych i 50 Hz. Tak wiêc, rozporz¹dzenie dotycz¹ce prac wzbronionych kobietom nie wymaga nowelizacji w celu dostosowania do rozporz¹dzenia w sprawie NDN. Dopuszczalne nara enie pracowników m³odocianych (DzU nr 85/1990, poz. 500) ustalono podaj¹c wartoœci liczbowe natê eñ pól elektrycznych i magnetycznych sta³ych oraz zmiennych o czêstotliwoœciach 50 Hz i powy ej 1 khz, w taki 12

7 sposób, e zezwolono na ekspozycjê pracowników m³odocianych jedynie w strefie bezpiecznej lub w pewnych zakresach strefy poœredniej. Aby ujednoliciæ zasady dopuszczalnej ekspozycji dla pracowników m³odocianych oraz uzupe³niæ brakuj¹ce zakresy czêstotliwoœci, planowana jest nowelizacja tego rozporz¹dzenia. Do czasu jego zmiany proponuje siê traktowanie ekspozycji m³odocianych na pola o czêstotliwoœci poni ej 1 khz analogicznie do ekspozycji osób postronnych i kobiet w ci¹ y czyli dopuszczaæ ich ekspozycjê tylko w strefie bezpiecznej. * * * Pola elektromagnetyczne w œrodowisku pracy mog¹ byæ nie akceptowane nie tylko z powodu bezpoœredniego oddzia- ³ywania na ludzi, ale równie z powodu niepo ¹danego oddzia³ywania na urz¹dzenia techniczne. Przyk³adowo, poniewa wiêkszoœæ monitorów komputerowych z lamp¹ kineskopow¹ skonstruowana jest w taki sposób, e w zewnêtrznych polach magnetycznych czêstotliwoœci przemys³owej o indukcji przekraczaj¹cej wartoœæ rzêdu 0,5 1,0 µt na ekranie widoczne jest wyraÿne dr enie obrazu. W pomieszczeniach przeznaczonych do pracy przy komputerze pola magnetyczne 50 Hz nie powinny przekraczaæ 0,5 µt. Obowi¹zek zapewnienia przez pracodawcê odpowiednich warunków pracy wzrokowej (obraz na ekranie stabilny, bez têtnieñ lub innych form niestabilnoœci) wynika z rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy na stanowiskach wyposa onych w monitory ekranowe (DzU nr 149, poz. 973, 1998). Silne pola elektromagnetyczne mog¹ powodowaæ równie zjawiska inicjuj¹ce wypadki, m.in. zak³ócaæ dzia³anie ró - nego typu urz¹dzeñ steruj¹cych lub aparatury medycznej. Poniewa zjawiska te s¹ nieobojêtne dla bezpieczeñstwa ludzi przebywaj¹cych w pobli u Ÿróde³ pól elektromagnetycznych bardzo wa ne jest przestrzeganie zasad kompatybilnoœci elektromagnetycznej urz¹dzeñ, aby zmniejszyæ prawdopodobieñstwo ich wystêpowania oraz stosowaæ oznakowanie ostrzegawcze obszarów silnych pól. W œwietle prowadzonych obecnie intensywnych badañ epidemiologicznych (wg danych WHO ponad 200 szeroko zakrojonych programów badawczych) i laboratoryjnych nad skutkami zdrowotnymi d³ugotrwa³ej ekspozycji na pola elektromagnetyczne, nale y przyj¹æ, e w¹tpliwoœci dotycz¹ce niepo ¹danego oddzia³ywania pól o natê eniach uznawanych obecnie przez zalecenia miêdzynarodowe za dopuszczalne s¹ dotychczas nie rozstrzygniête. Wskazana jest zatem daleko id¹ca ostro noœæ w czasie tworzenia przepisów dotycz¹cych ekspozycji ludzi i ewentualnego ³agodzenia ich postanowieñ. Rozs¹dek podpowiada równie, e nale y unikaæ ekspozycji zbêdnej i jak najszerzej stosowaæ rozwi¹zania techniczne i organizacyjne, ograniczaj¹ce ekspozycjê (zasada ALARA). PIŒMIENNICTWO [1] Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Anio³czyk H., Zmyœlony M., Kubacki R., Cio- ³ek Z.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoœci 0 Hz 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartoœci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMOŒ, nr 2, Warszawa 2001 [2] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym. DzU nr 85, 1990, poz. 500 [3] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzeœnia 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU nr 114, 1996, poz. 545 [4] Rozporz¹dzenie ministra pracy i polityki spo³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. DzU nr 4, 2001, poz. 36 [5] prpn-t :2001 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz. Arkusz 01. Terminologia. Arkusz 03. Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. W: Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Anio³czyk H., Zmyœlony M., Kubacki R., Cio³ek Z.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoœci 0 Hz 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartoœci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMOŒ, nr 2 (28), Warszawa