Pomiary i ocena ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy na stanowiskach pracy w œwietle nowych przepisów prawnych

Transkrypt

1 dr in. JOLANTA KOTON dr in. PIOTR KOWALSKI Centralny Instytut Ochrony Pracy Pomiary i ocena ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy na stanowiskach pracy w œwietle nowych przepisów prawnych Publikacja opracowana na podstawie wyników zadañ badawczych wykonanych w ramach programu wieloletniego (b. SPR-1) pn. Bezpieczeñstwo i ochrona zdrowia cz³owieka w œrodowisku pracy, dofinansowanego przez Komitet Badañ Naukowych. G³ówny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy owszechnie wiadomo, e ha³as, który jest jednym z najczêœciej wystêpuj¹cych szkodliwych czynników fizycznych œrodowiska pracy, powoduje istotne zagro enie dla zdrowia pracowników. Specyficznym rodzajem ha- ³asu jest ha³as ultradÿwiêkowy, tj. taki, w którego widmie wystêpuj¹ sk³adowe o czêstotliwoœciach powy ej 16. Sk³adowe ha³asu o tak wysokich czêstotliwoœciach nie wywo³uj¹, ze wzglêdu na budowê ucha ludzkiego, wra eñ s³uchowych u cz³owieka s¹ nies³yszalne. Skutkiem braku wra eñ s³uchowych jest czêsto brak œwiadomoœci wystêpowania ha- ³asu ultradÿwiêkowego w œrodowisku pracy, a co za tym idzie, potrzeby mierzenia tego czynnika na stanowiskach pracy i ograniczania zwi¹zanych z nim zagro eñ dla zdrowia. Tymczasem badania z zakresu higieny pracy i patologii zawodowych wykaza³y, e przebywanie w polu ultradÿwiêkowym nie jest obojêtne dla organizmu, a w wielu przypadkach mo e byæ wrêcz szkodliwe [2,6]. Jednoczeœnie ultradÿwiêki s¹ coraz szerzej wykorzystywane w ró nych dziedzinach aktywnoœci ludzkiej, w tym g³ównie w przemyœle i medycynie. Niestety, stosowanym technikom ultradÿwiêkowym, korzystnym z punktu widzenia realizacji i przebiegu za³o onych dzia³añ czy procesów, zazwyczaj towarzyszy emitowanie do otoczenia ha³asu ultradÿwiêkowego. Analiza wyników pomiarów pola w przestrzeniach roboczych maszyn i urz¹dzeñ stosowanych w przemyœle wykaza³a, e g³ównymi i stwarzaj¹cymi najwiêksze zagro enie dla zdrowia pracowników Ÿród³ami ha³asu ultradÿwiêkowego s¹ tzw. technologiczne urz¹dzenia ultradÿwiêkowe niskich czêstotliwoœci, do których zalicza siê myjki ultradÿwiêkowe, zgrzewarki ultradÿwiêkowe, a tak e urz¹dzenia do dr¹ enia, lutowania czy cynowania ultradÿwiêkowego. Oprócz technologicznych urz¹dzeñ ultradÿwiêkowych, w których ultradÿwiêki s¹ wytwarzane celowo, jako czynnik niezbêdny do realizacji procesów technologicznych, w przemyœle wystêpuje te du a grupa maszyn i urz¹dzeñ, przy których eksploatacji ultradÿwiêki powietrzne powstaj¹ jako niezamierzony, uboczny czynnik towarzysz¹cy. Przyczyn¹ ich powstawania s¹ zjawiska o charakterze aerodynamicznym (przep³yw lub wyp³yw sprê onych gazów) albo mechanicznym (du e prêdkoœci obrotowe elementów maszyn). Wystêpowanie sk³adowych ultradÿwiêkowych o znacznych ach stwierdzono np. w ha³asie w otoczeniu sprê arek, palników, zaworów, narzêdzi pneumatycznych, a tak e takich maszyn wysokoobrotowych, jak strugarki, frezarki, szlifierki, pi³y tarczowe oraz niektóre maszyny w³ókiennicze. Coraz powszechniejsze wystêpowanie ha³asu ultradÿwiêkowego w otaczaj¹cym nas œrodowisku, w tym równie w œrodowisku pracy, wymaga wiêc wzmo onej uwagi specjalistów z ró nych dziedzin nauki i techniki. W latach 60. w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy i innych oœrodkach badawczych rozpoczêto badania pól akustycznych w otoczeniu ró nych maszyn i urz¹dzeñ, bêd¹cych potencjalnymi Ÿród³ami ha³asu zawieraj¹cego sk³adowe ultradÿwiêkowe. Sukcesywnie pozyskiwane wyniki badañ oraz analiza niekorzystnych zmian w organizmie pracowników, pojawiaj¹cych siê w nastêpstwie zawodowej ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy, stanowi³y podstawê do zaproponowania w po³owie lat 80. dopuszczalnych, ze wzglêdu na ochronê zdrowia, wartoœci ha³asu ultradÿwiêkowego. Proponowane wartoœci dopuszczalne wraz z ich udokumentowaniem zosta³y opublikowane w 1986 r. w Biuletynie Miêdzyresortowej Komisji do Spraw Aktualizacji Wykazu Najwy szych ch Stê- eñ i Natê eñ Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Œrodowisku Pracy. W 1986 r. ustanowiono równie normê PN-86/N Ha³as ultradÿwiêkowy. Dopuszczalne wartoœci u na stanowiskach pracy i ogólne wymagania dotycz¹ce wykonywania pomiarów [12]. Trzy lata póÿniej wartoœci dopuszczalne ha³asu ultradÿwiêkowego, ustalone w tej normie, zosta³y wprowadzone jako wartoœci NDN do rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 1 grudnia 1989 r. w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. Pozostawa- ³y niezmienione w kolejnych, nowelizowanych wersjach tego rozporz¹dzenia, a do wersji z dnia 17 czerwca 1998 r. [10]. W wyniku postêpu wiedzy na temat powi¹zañ skutków zdrowotnych zawodowej ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy z wartoœciami charakteryzuj¹cymi ten ha³as na stanowiskach pracy i czasem nara enia na ten czynnik w ci¹gu doby, a tak e na skutek rozwoju techniki, w tym technik pomiarowych, wartoœci NDN ha³asu ultradÿwiêkowego uleg³y weryfikacji i nowelizacji [6]. Zweryfikowano i znowelizowano równie metody pomiaru ha³asu ultradÿwiêkowego na stanowi- 20

2 skach pracy i metody oceny nara enia. Obecnie kryterium oceny szkodliwoœci ha³asu ultradÿwiêkowego stanowi¹ wartoœci NDN tego czynnika podane w rozporz¹dzeniu ministra pracy i polityki spo- ³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. [11] zmieniaj¹cym rozporz¹dzenie z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy [10]. Pomiary ha³asu ultradÿwiêkowego na stanowiskach pracy, s³u ¹ce ocenie nara enia pracowników na ten czynnik i szacowaniu ryzyka zawodowego zwi¹zanego z nara eniem, powinny byæ wykonywane zgodnie z procedur¹ pomiarow¹ opublikowan¹ w 2001 r. w kwartalniku Podstawy i Metody Oceny Œrodowiska Pracy [5]. Obecny stan prawny wartoœci dopuszczalne Zgodnie z obowi¹zuj¹cym rozporz¹dzeniem ministra pracy i polityki spo³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. [11], zmieniaj¹cym rozporz¹dzenie z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy [10], ha³as ultradÿwiêkowy na stanowiskach pracy jest charakteryzowany przez: równowa ne y w ach o czêstotliwoœciach œrodkowych od 10 do 40, odniesione do pracy (lub wyj¹tkowo do, w przypadku oddzia³ywania ha³asu ultradÿwiêkowego na organizm cz³owieka w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach tygodnia), maksymalne y w ach o czêstotliwoœciach œrodkowych od 10 do 40. Wartoœci tych wielkoœci nie mog¹ przekraczaæ wartoœci podanych w rozporz¹dzeniu, ustalonych jako dopuszczalne ze wzglêdu na ochronê zdrowia pracowników. Zosta³y one przytoczone w tabeli 1. Podane w tabeli 1., znowelizowane wartoœci dopuszczalne ha³asu ultradÿwiêkowego obowi¹zuj¹ od lipca 2001 r. Konsekwencj¹ nowelizacji wartoœci NDN ha³asu ultradÿwiêkowego s¹, zapewniaj¹ce spójnoœæ przepisów w tym obszarze, dwa znowelizowane rozporz¹dzenia Rady Ministrów: z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom [8] oraz z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym [9]. Wartoœci dopuszczalne ha³asu ultradÿwiêkowego, w odniesieniu do kobiet ciê arnych zawodowo nara onych na taki ha³as, przedstawiono w tabeli 2., a w odniesieniu do osób m³odocianych w tabeli 3. Oba rozporz¹dzenia Rady Ministrów wejd¹ w ycie z dniem 10 listopada 2002 r. Pomiary ha³asu ultradÿwiêkowego na stanowiskach pracy Pomiary ha³asu ultradÿwiêkowego, dokonywane w celu oceny nara enia pracownika na danym stanowisku pracy na ten rodzaj ha³asu, przeprowadza siê w typowych dla tego stanowiska miejscach przebywania pracownika, uwzglêdniaj¹c wszystkie czynnoœci wykonywane przez niego w warunkach nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy oraz standardowe warunki eksploatacji narzêdzia, maszyny czy urz¹dzenia, bêd¹cych Ÿród³em tego ha³asu. Wielkoœciami mierzonymi s¹: równowa ny, dla czasu trwania danej czynnoœci, w ach czêstotliwoœci w zakresie w ach czêstotliwoœci w zakresie W kontrolowanym zakresie czêstotliwoœci znajduje siê 7 o czêstotliwoœciach œrodkowych 10; 12,5; 16; 20; 25; 31,5 i 40. Zatem, w wyniku pomiarów przeprowadzonych przy wykonywaniu danej czynnoœci w warunkach nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy, uzyskujemy 7 równowa - nych, dla czasu trwania tej czynnoœci, wartoœci u, z których ka da charakteryzuje dane Tabela 1 D WIÊKOWEGO, USTALONE ZE WZGLÊDU NA OCHRONÊ ZDROWIA PRACOWNIKÓW akustyczneg o L dop, max,db 10; 12,5; ,5; Tabela 2 D WIÊKOWEGO W ODNIESIENIU DO KOBIET CIÊ ARNYCH L dop, max,db 10; 12,5; ,5; Tabela 3 D WIÊKOWEGO W ODNIESIENIU DO OSÓB M ODOCIANYCH L dop, max,db 10; 12,5; ,5; o, i analogicznie 7 wartoœci maksymalnego u. Je eli pracownik w ci¹gu dnia pracy jest nara ony na ha³as ultradÿwiêkowy o ró nych intensywnoœciach podczas wykonywania n ró nych czynnoœci w warunkach nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy, 21

3 to pomiary wskazanych wielkoœci nale y oczywiœcie przeprowadzaæ w trakcie ka - dej wykonywanej czynnoœci oddzielnie. Wyniki pomiarów s¹ podstaw¹ do wyznaczenia, dla ka dego kontrolowanego a, u równowa nego dla 8 godzin oraz wskazania, spoœród ch ów zmierzonych w danym paœmie przy kolejnych czynnoœciach, tego o najwiêkszej wartoœci. Równowa ny dla 8 godzin na danym stanowisku pracy wyznacza siê ze wzoru (1). (1) L eq,8h równowa na dla 8 godzin wartoœæ u w paœmie czêstotliwoœci, pochodz¹ca od n czynnoœci, db wartoœæ u zmierzona w paœmie czêstotliwoœci przy wykonywaniu j-tej czynnoœci, db t j czas trwania j-tej czynnoœci w nara eniu na ha³as ultradÿwiêkowy, min T czas odniesienia = 8h = 480 min = s n liczba czynnoœci wykonywanych przez pracownika w warunkach nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy. Wskazania spoœród ch ów, zmierzonych w danym paœmie przy ka dej j- tej czynnoœci, u o najwiêkszej wartoœci, nale y dokonaæ zgodnie z zapisem (2). (2) L max najwiêksza w danym paœmie wartoœæ zmierzona maksymalnego u spoœród wszystkich wartoœci ch, zmierzonych w tym paœmie przy poszczególnych czynnoœciach maksymalne y zmierzone w danym paœmie przy poszczególnych czynnoœciach wykonywanych przez pracownika w warunkach nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy. W sporadycznych przypadkach, tj. wówczas, gdy ha³as ultradÿwiêkowy dzia- ³a na organizm pracownika w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach tygodnia, wyniki pomiarów s³u ¹ do wyznaczenia, dla ka dego kontrolowanego a, równowa nego dla u. Wyznacza siê go ze wzoru (3). (3) k kolejny dzieñ roboczy w rozwa anym tygodniu n liczba dni roboczych w rozwa anym tygodniu (mo e byæ ró na od 5). Ostatecznie zatem, ha³as ultradÿwiêkowy wystêpuj¹cy na kontrolowanym stanowisku pracy jest charakteryzowany przez: wyznaczone dla tego stanowiska, w poszczególnych ach, y (L eq,8h lub L eq,w ) równowa ne dla 8 godzin lub równowa ne dla oraz najwiêksze, spoœród zmierzonych w poszczególnych ach przy kolejnych czynnoœciach, wartoœci maksymalnego u (L max ). Okreœlenie tych wartoœci jest niezbêdne do oceny wielkoœci nara enia pracowników na ha³as ultradÿwiêkowy i do oceny ryzyka zawodowego, gdy, jak ju zaznaczono, wartoœci dopuszczalne tego ha³asu, ustalone ze wzglêdu na ochronê zdrowia, s¹ równie podane w dwóch postaciach, a mianowicie: dopuszczalnego, dla ka dego a tercjowego, u odniesionego do (L dop,8h lub L dop,w ) oraz dopuszczalnego, dla ka dego a tercjowego, maksymalnego u (L dop,max ). Do pomiarów ha³asu ultradÿwiêkowego powinny byæ stosowane uk³ady pomiarowe realizuj¹ce funkcje ca³kuj¹cego miernika u dÿwiêku (ca³kuj¹ce mierniki u dÿwiêku) 1. klasy dok³adnoœci wg wymagañ IEC 804, z filtrami o czêstotliwoœciach œrodkowych od 10 do 40 wg PN-83/T i charakterystyce czêstotliwoœciowej LIN w zakresie czêstotliwoœci filtrów analizuj¹cych. Wszystkie stosowane przyrz¹dy pomiarowe powinny mieæ wa ne œwiadectwo legalizacji/uwierzytelnienia i byæ poddawane sprawdzeniu wzorcowania przed pomiarami i po ich zakoñczeniu. Szczegó³owa procedura pomiarów ha³asu ultradÿwiêkowego zosta³a opublikowana w kwartalniku Podstawy i Metody Oceny Œrodowiska Pracy [6]. Ocena nara enia i ryzyka zawodowego Ocena nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy polega na porównaniu wyznaczonego, w poszczególnych ach o czêstotliwoœciach œrodkowych 10; 12,5; 16; 20; 25; 31,5 i 40 : równowa nego dla 8 godzin u L eq,8h, z dopuszczaln¹ wartoœci¹ u odniesion¹ do 8 godzin L dop,8h, ustalon¹ dla danego a maksymalnego u L max, z dopuszczaln¹ wartoœci¹ maksymaln¹ u L dop,max, ustalon¹ dla danego a. Ryzyko zawodowe, bêd¹ce nastêpstwem nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy na danym stanowisku pracy, okreœla siê na podstawie wyznaczonych dla tego stanowiska krotnoœci: równowa nego dla 8 godzin u L eq,8h, w stosunku do dopuszczalnego u, odniesionego do 8 godzin L dop,8h maksymalnego u L max, w stosunku do dopuszczalnego maksymalnego u L dop,max. Krotnoœæ L eq,8h wzglêdem L dop,8h okreœla siê ze wzoru (4). (4) Krotnoœæ L max wzglêdem L dop,max okreœla siê ze wzoru (5). (5) W sporadycznych przypadkach, tj. wtedy, gdy ha³as ultradÿwiêkowy dzia³a na organizm pracownika w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach tygodnia, przy ocenie nara enia i okreœlaniu ryzyka zawodowego nale y uwzglêdniæ równowa ny dla L eq,w, zamiast równowa nego dla 8 godzin u L eq,8h. Wówczas, zamiast krotnoœci K eq,8h nale y wyznaczyæ krotnoœæ K eq,w ze wzoru (6). (6) 22

4 Karta badañ ha³asu ultradÿwiêkowego przyk³ad Stanowisko pracy: operator zgrzewarki ultradÿwiêkowej Opis Ÿród³a/Ÿróde³ ha³asu ultradÿwiêkowego: zgrzewarka typ..., producent..., nr fabr.... Lp. 1. Czynnoœæ wykonywana w nara eniu na ha³as ultradÿwiêkowy Zgrzewanie elementów œwiat³a samochodowego Czas trwania czynnoœci t, min j 10 Zmierzony, db a tercjowego, 10 12, ,5 40 L 102,0 79,5 85,0 106,5 88,0 87,0 89,0 eq,t 1 Lmax,t 1 102,5 81,0 86,5 109,0 88,5 89,0 90,0 Uwagi Równowa ny dla 8 godzin L eq,8h, db 85,5 62,7 68,2 89,7 71,2 70,2 72,2 pracy L dop,8h,db Najwiêksza wartoœæ zmierzona maksymalnego u L = max L,dB max max, t j Dopuszczalna wartoœæ maksymalnego u L,dB dop,max { { ,5 81,0 86,5 109,0 88,5 89,0 90, Aparatura: Data pomiaru: Pomiar wykona³: Pasmo dominuj¹ce: 10 ; K eq,8h = 3,55; K max = 1,33 ryzyko zawodowe: du e Wszystkie omówione krotnoœci wyznacza siê oczywiœcie dla ka dego kontrolowanego a tercjowego, zatem, w fazie pocz¹tkowej procesu oceny ryzyka otrzymujemy 7-krotnoœci K eq,8h lub K eq,w i 7-krotnoœci K max. Nastêpnie, z 7- krotnoœci K eq,8h lub K eq,w i z 7-krotnoœci K max nale y wybraæ te o najwiêkszej wartoœci. W wyniku tego kroku otrzymujemy dwie krotnoœci, z których znowu wybieramy najwiêksz¹. Stanowi ona podstawê do okreœlenia wielkoœci ryzyka zawodowego, bêd¹cego nastêpstwem nara enia na ha³as ultradÿwiêkowy. Przyjmuje siê nastêpuj¹ce zasady: je eli wyznaczona dla stanowiska pracy krotnoœæ jest mniejsza od 0,5 (K < 0,5), to ryzyko wyst¹pienia niekorzystnych dla zdrowia pracowników nastêpstw ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy na tym stanowisku jest ma³e (M) je eli wyznaczona dla stanowiska pracy krotnoœæ jest równa lub wiêksza od 0,5, ale nie przekracza 1 (0,5 < K < 1), to ryzyko zawodowe zwi¹zane z ekspozycj¹ na ha³as ultradÿwiêkowy jest ryzykiem akceptowalnym (œrednim Œ) je eli wyznaczona dla stanowiska pracy krotnoœæ jest wiêksza od 1 (K > 1), to ryzyko zwi¹zane z nara eniem na ha- ³as ultradÿwiêkowy jest ryzykiem nieakceptowalnym (du ym D). Zaszeregowanie ryzyka zawodowego do okreœlonej klasy (ma³e, œrednie czy du e) decyduje o rodzaju przedsiêwziêæ, które nale y podj¹æ w ramach realizacji polityki bezpieczeñstwa i ochrony zdrowia pracowników, a tak e o terminie wykonania nastêpnych badañ ha³asu ultradÿwiêkowego na kontrolowanym stanowisku pracy. wykonywania badañ zale y od wielkoœci ustalonego ryzyka zawodowego i jest okreœlona w rozporz¹dzeniu ministra zdrowia i opieki spo³ecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badañ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy [7]. Zgodnie z tym rozporz¹dzeniem, pomiary ha³asu ultradÿwiêkowego na danym stanowisku pracy powinny byæ dokonane po up³ywie: dwóch lat, jeœli w wyniku ostatnio przeprowadzonego badania stwierdzono ryzyko ma³e (K < 0,5) roku, jeœli stwierdzono ryzyko œrednie (akceptowalne 0,5 < K < 1) szeœciu miesiêcy, w razie stwierdzenia ryzyka du ego (nieakceptowalnego K > 1). Jak wynika z przedstawionych informacji, ryzyko pojawienia siê niekorzystnych dla cz³owieka nastêpstw zawodowej ekspozycji na ha³as ultradÿwiêkowy wystêpuje zawsze. Zatem, nawet w przypadku stwierdzenia na danym stanowisku pracy ryzyka ma³ego czy akceptowalnego, którego granicê wyznaczaj¹ ustalone wartoœci dopuszczalne, nale y rozwa yæ mo liwoœæ ograniczenia tego ryzyka, z uwzglêdnieniem bilansu kosztów jego obni enia oraz oczekiwanych korzyœci, lub przynajmniej zapewniæ, e bêdzie pozostawaæ stale na tym samym ie. Natomiast w razie stwierdzenia ryzyka nieakceptowalnego, pracodawcy s¹ zobowi¹zani do opracowania programu jego redukcji i sukcesywnego realizowania tego programu zgodnie z ustalonym harmonogramem. Nale y podkreœliæ, e wielkoœæ ryzyka zawodowego na danym stanowisku pracy mo e byæ ró na, w zale noœci od tego, kto jest zatrudniony na tym stanowisku. Jeœli maszynê czy urz¹dzenie obs³uguje kobieta w ci¹ y czy m³odociany, ryzyko zawodowe czêsto nale y sklasyfikowaæ jako nieakceptowalne (du e), jeœli natomiast tê sam¹ maszynê czy urz¹dzenie obs³uguje mê czyzna czy kobieta nieciê arna, zawodowe ryzyko utraty zdrowia jest na ie akceptowalnym (œrednim) lub nawet ma³ym. 23

5 Dla osób odpowiedzialnych w zak³adach pracy za ocenê ryzyka zawodowego mo e byæ przydatna przedstawiona tu przyk³adowa karta badañ ha³asu ultradÿwiêkowego na wybranym stanowisku pracy wraz z ocen¹ ryzyka zawodowego wystêpuj¹cego na tym stanowisku. * * * Ocenê ryzyka zawodowego u³atwia komputerowy system STER. Wprowadzone do systemu STER szczegó³owe wyniki pomiarów s¹ automatycznie przetwarzane, zgodnie z ustalonymi procedurami. Ocena ryzyka jest dokonywana na podstawie odniesienia wyników pomiarów i obliczeñ do obowi¹zuj¹cych w Polsce wartoœci NDN ha³asu ultradÿwiêkowego, które to wartoœci s¹ zawarte w systemie. Wielkoœæ ryzyka jest okreœlana niezale nie od stopnia skomplikowania sytuacji na ocenianym stanowisku pracy. Zastosowanie systemu STER zasadniczo skraca czas trwania koniecznych obliczeñ i eliminuje mo liwoœæ pope³nienia b³êdu. PIŒMIENNICTWO [1] Engel Z. Ochrona œrodowiska przed drganiami i ha³asem. Warszawa, PWN 2001 [2] Koton J. UltradŸwiêki. IWZZ, Warszawa 1986 [3] Koton J. Metody ochrony przed ha³asem ultradÿwiêkowym. W: Ochrona przed ha³asem i drganiami w œrodowisku pracy. Red. D. Augustyñska, W. M. Zawieska, CIOP, Warszawa 1999, s [4] Koton J. Ha³as ultradÿwiêkowy. W: Ocena ryzyka zawodowego. T. 1. Podstawy metodyczne. Red. W. M. Zawieska. Wyd. 2, CIOP, Warszawa 2001 [5] Pawlaczyk- uszczyñska M., Koton J., Augustyñska D. Ha³as ultradÿwiêkowy. Procedura pomiarowa. Podstawy i Metody Oceny Œrodowiska Pracy, 2(28), 2001 [6] Pawlaczyk- uszczyñska M., Koton J., Œliwiñska-Kowalska M., Augustyñska D., Kamedu³a M. Ha³as ultradÿwiêkowy. Dokumentacja proponowanych wartoœci dopuszczalnych ów nara enia zawodowego. Podstawy i Metody Oceny Œrodowiska Pracy, 2(28), 2001 [7] Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w prawie badañ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. DzU nr 86, poz. 394 [8] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU nr 127, poz [9] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym. DzU nr 127, poz [10] Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. DzU nr 79, poz. 513 [11] Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo- ³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie najwy szych dopuszczalnych stê eñ i natê eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. DzU nr 4, poz. 36 [12] PN-86/N Ha³as ultradÿwiêkowy. Dopuszczalne wartoœci u na stanowiskach pracy i ogólne wymagania dotycz¹ce wykonywania pomiarów Nowe przepisy z zakresu bezpieczeñstwa i higieny pracy Ju obowi¹zuj¹: od 18 paÿdziernika 2002 Rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 27 sierpnia 2002 r. w sprawie szczegó³owego zakresu i formy planu bezpieczeñstwa i ochrony zdrowia oraz szczegó³owego zakresu rodzajów robót budowlanych, stwarzaj¹cych zagro enia bezpieczeñstwa i zdrowia ludzi (DzU nr 151, poz. 1256). od 11 listopada 2002 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym (DzU nr 127 poz. 1091). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (DzU nr 127 poz. 1092). od 29 listopada 2002 Ustawa z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU nr 135 poz. 1146), wprowadzaj¹ca m.in. zmiany w nastêpuj¹cych artyku³ach Dzia³u X Bezpieczeñstwo i higiena pracy kodeksu pracy: art. 209, 229, 231, 237 3, 237 9, , Wybra³a: MD 24