STARY TESTAMENT O SWOICH NAJWIĘKSZYCH POSTACIACH

Transkrypt

1 Ks. Józef Łach STARY TESTAMENT O SWOICH NAJWIĘKSZYCH POSTACIACH Rzeszów 2002 Na okładce: postaci z kaplicy pw. Jezusa Miłosiernego Jezu ufam Tobie w Bochni, ul. Brzeźnicka 89a. Wykonawca: artysta malarz Angelo Pyrz z Paryża. Fot. A. Maciej Famielec Skład komputerowy i korekta: Ks. dr hab. Józef Łach ISBN Druk: Poligrafia Wyższego Seminarium Duchownego w Rzeszowie 1

2 Pamięci moich Rodziców: Błażeja Łacha ( ) i Katarzyny z d. Wątor ( ) za dary życia, wychowania i wiary oraz ks. prof. KUL-u dr. hab. Stanisława Łacha ( ), mego niezapomnianego Stryja, ojca powojennej Biblistyki w Polsce i pierwszego konsultora Papieskiej Komisji Biblijnej za naukowe wprowadzenie w umiłowanie studium Pisma św. autor Wprowadzenie: Nieznajomość Pisma Świętego jest nieznajomością Chrystusa. To krótkie stwierdzenie św. Hieronima 1 powtarzane często w nauczaniu papieskim 2, a także przez sobór Watykański II 3 ma na myśli nie tylko księgi Nowego Testamentu jako te, które bezpośrednio prowadzą nas do wzniosłego poznania Jezusa 1 Comm. in Is., Prol; PL 24,17. Inne skróty i sigla biblijne wg Biblii Tysiąclecia (=BT 5 ), tł. Zespół Biblistów Polskich, red. Benedyktyni Tynieccy, Poznań 2000; skróty czasopism i serii biblijnych oraz teologicznych wg Encyklopedii Katolickiej, t. 1, Lublin 1973, ss. 1 X -44 X ; wyrazy hebrajskie, aramejskie i greckie wg tzw. transkrypcji fonetycznej, aby książka była dostępna dla tych którzy nie znają tych języków biblijnych. Oprócz tego: Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele, tł. Bp K. Romaniuk, Poznań (Pallottinum) 1994, 1-115, skrót; IPK. Cytaty biblijne pochodzą głównie z BT 5, jeżeli nie wskazano wyraźnie innego tłumaczenia. 2 Benedykt XV, Enc. Spiritus Paracylitus: Eb , a także Pius XII, Enc. Divino 2 afflante: Eb Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym, nr 25.

3 Chrystusa (Flp 3,8), ale także księgi Starego Testamentu, ponieważ Bóg jako sprawca natchnienia i autor ksiąg obydwu Testamentów, mądrze postanowił, by Nowy Testament był ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalazł wyjaśnienie 4. Bo choć Chrystus ustanowił Nowe Przymierze we Krwi Swojej (por. Łk 22,20; 1 Kor 11,25), wszakże księgi Starego Testamentu przyjęte w całości do nauki ewangelicznej 5, w Nowym Testamencie uzyskują i ujawniają swój pełny sens (por. Mt 5,17; Łk 24,27; Rz 16,25-26; 2 Kor 3,14-16) i nawzajem oświetlają i wyjaśniają Nowy Testament 6. W świetle tej wypowiedzi soborowej nie można cieszyć się poznaniem Jezusa Chrystusa czytając tylko Nowy Testament zwłaszcza ewangelię. Trzeba sięgnąć również do ksiąg Starego Przymierza, w których kryją się wzniosłe o Bogu nauki oraz zbawienna mądrość, co do życia człowieka i przedziwny skarbiec modlitw, a także utajona jest w nich tajemnica naszego zbawienia 7. Dlatego księgi te przez Boga natchnione zachowują stałą wartość cokolwiek bowiem zostało napisane, dla naszego pouczenia napisane jest, abyśmy przez cierpliwość i pociechę z Pism Świętych mieli nadzieję (Rz 15,4) potwierdza tę naukę Kościoła także reforma liturgiczna wprowadzona przez Sobór Watykański II, w której łączy się perykopy z Ewangelii z odpowiednimi tekstami ze Starego Testamentu 8. W książce pt. Stary Testament o swoich największych postaciach, chce się te stałe wartości i główne przesłanie ksiąg Starego Testamentu jeszcze skuteczniej przybliżyć łącząc je z najważniejszymi osobami w tych Księgach. Poprzedzi się tę prezentację 4 Tamże, nr 16, por. św. Augustyn, Quaest. in Hept. 2,73: PL 34, Por. św. Ireneusz, Adv. Haer., III, 21,3: PG 7,950; św. Cyryl Jer., Catch., PG 4,35; 33,497; Teodor z Mopswestii, In Spoh., 1,4-6: PG 66,452 D 453 A. 6 Konst. dogm. o Objawieniu Bożym, nr Tamże, nr Por. Konst. o Liturgii, nr 35.51; zob. także: Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Św. w Kościele, Poznań (Pallottinum) 1994, 104nn. 3

4 najważniejszych osobistości biblijnych w Starym Testamencie krótkimi omówieniami takich zagadnień jak: Co to jest Biblia, czyli Pismo Święte? (1); W jaki sposób powstały księgi Starego Testamentu (2) oraz Księgi Starego Testamentu dzisiaj (3) i główne etapy w prezentowanej przez nie historii zbawienia i tradycje Starego Testamentu w Pięcioksięgu i Księgach od Jozuego do 2 Królewskiej (4). Po tych wstępnych zagadnieniach o charakterze introdukcyjnym wyjaśnimy szczegółowo pierwsze jedenaście rozdziałów z Księgi Rodzaju zwanych też pradziejami biblijnymi lub prologiem do wszystkich Ksiąg biblijnych (5). Można je też nazwać Katechizmem światopoglądowym, bo dotyczą pochodzenia świata i człowieka, godności ludzi na początku, ich odejścia od Boga i od siebie przez grzech, a także od innych przez zdzi-czenie obyczajów i budowanie cywilizacji, i świata bez Boga (5. 1-9). Po tych jedenastu rozdziałach tzw. światopoglądowych następne rozdziały Księgi Rodzaju (12-50) są poświęcone wielkim patriarchom Narodu Wybranego: Abrahamowi, Izaakowi, Jakubowi i jego dwunastu synom zwłaszcza Józefowi. W kolejnych punktach przedstawimy tych wielkich patriarchów Narodu Wybranego, których imionami określano w Izraelu Boga-Jahwe (6. 1-3). Wielkie Credo Izraela Ja jestem Jahwe, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli (Wj 20,2; Pwt 5,6) stało się ideą przewodnią w księgach od Wyjścia do Powtórzonego Prawa. Omówimy te księgi krótko w rozdziale 7 w kolejnych punktach od 1-5. Wielkie dzieło deuteronomistów (DtrH, DtrP, DtrN), w którym przedstawiano wejście potomków Jakuba (Izraela) do ziemi Obietnicy (Kanaan) i początki kształtowania się najpierw swoistej federacji (amfiktionii) pokoleń Jakuba (Izraela), poprzez ukształtowanie się monarchii, aż do jej upadku i niewoli babilońskiej, zostanie zaprezentowane najpierw w rozdziale 8, 4

5 w kolejnych punktach 1-2, a następnie w 9 i w kolejnych punktach od 1-6. Okres niewoli babilońskiej zostanie związany z głównymi postaciami tych czasów, a mianowicie z prorokami Jeremiaszem, Ezechielem, Deutero-Izajaszem i Danielem (10, 1-5). Czasy powrotu z niewoli, okres perski przedstawimy omawiając wystąpienie pisarzy Ezdrasza i Nehemiasza, a także proroków Aggeusza i Zachariasza, podając na końcu krótko zagadnienie dotyczące daty przybycia Ezdrasza do Jerozolimy oraz zestawiając schematycznie literaturę biblijną tego okresu i tematy, które zostały w nich poruszone (11, 1-4). W formie kolejnych rozdziałów od zostanie przedstawiona szczegółowiej Księga Psalmów. Okres grecki tło historyczne do wystąpienia Judy Machabeusza i wojen machabejskich oraz miejsce 1-2 Mch w tej historiografii, a zwłaszcza przesłanie religijne tych pism będzie przedmiotem ostatniego rozdziału w tej książce, a mianowicie 18 i kolejnych pięciu punktów. Oby tak przedstawione dzieje ksiąg Starego Testamentu z uwypukleniem wielkich postaci występujących na jego stronnicach przyczyniło się do lepszej znajomości Pisma Św. ST, a następnie do znajomości Chrystusa, który zwracał uwagę na potrzebę i rolę badania Pism: Badacie Pisma, ponieważ sądzicie, że w nich zawarte jest życie wieczne: to one właśnie dają o Mnie świadectwo (J 5,39) 9. Ojciec Święty Jan Paweł II w setną rocznicę ogłoszenia encyklik dotyczących Pisma Św.: Providentissimus Deus i w pięćdziesiątą Divino Afflante Spiritu, wprowadzając uroczyście w życie Kościoła dokument Papieskiej Komisji Biblijnej: o interpretacji Pisma Św. w Kościele w dniu 23 kwietnia 1993 roku tak zakończył swe przemówienie: Jezus Chrystus, Wcielone Sło- 9 Por. PWT 4,1-8;8,1-6; Ps 119 (118), gdzie jest mowa o roli Słowa Bożego (Pisma Św.) i jego witalnej mocy prowadzącej do życia wiecznego. Przewodnią ideą zarówno w księgach ST, jak i w NT jest Mesjasz, Jezus z Nazaretu, Wcielone Słowo (zob. J 1,45;2,22;20,9; por. także zwł. Łk 24,27; 1 P 1,10nn). 5

6 wo Boże niech Was prowadzi w Waszych poszukiwaniach, Jezus, który otworzył umysły swoich uczniów na rozumienie Pisma Św. (por. Łk 24,45), Dziewica Maryja niech służy Wam za wzór nie tylko wspaniałomyślnego otwierania się na Słowo Boże, lecz także i przede wszystkim wzór przyjmowania tego, co Jej było powiedziane. Św. Łukasz notuje, że Maryja rozważała w swoim sercu Słowo Boże i to wszystko, co się działo (Symbollousa en te kardia autes Łk 2,19). Przez swe otwarcie się na Słowo stała się wzorem i matką dla uczniów. Niech więc Ona właśnie uczy Was pełnego otwierania się na Słowo Boże nie tylko w naukowych badaniach, lecz także w całym Waszym życiu!. 1. Co to jest Biblia, czyli Pismo Święte? Pierwsza nazwa oznacza w języku greckim księgi (ta biblia). U pisarzy greckich: Klemensa z Aleksandrii w. II/III, (PG 8,668B), Jana Chryzostoma w. IV, (PG 62,361) i innych stała się terminem typowym na określenie ksiąg Pisma Św. Pisarze łacińscy przejęli ten termin najpierw jako rzeczownik rodzaju nijakiego w liczbie mnogiej Biblia, -orum, a w XII w. rzeczownik ten ma charakter liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego: Biblia, -ae i w takiej formie przeszedł do wszystkich języków nowożytnych, w tym także znalazł bogate zastosowanie w języku polskim. Druga nazwa wywodzi się zasadniczo z Ewangelii i Listów Św. Pawła. Występują w nich charakterystyczne dla tych ksiąg nazwy: graphe Pismo lub graphai lub grammata Pisma - liczba mnoga, przeważnie z określeniem święte (ta hagia) 10. Podob- 10 Por. np. J 10,35; Mt 21,42; Rz 1,2; 2 Tm 3,

7 na nazwa ma miejsce w Talmudzie: kitbe ha-qodesz (zob. Saab 16,1) tj. Pisma Święte Przejęli tę nazwę, podobnie jak pierwszą, pisarze chrześcijańscy i po dziś dzień używa się jej jako synonimu, przeważnie w liczbie pojedynczej: Pismo Św. (łac. Scriptura Sacra). Równoważność ksiąg, które powstały po narodzeniu Jezusa, z księgami, które powstały przed Jego narodzeniem, określano za pomocą nazw: Stary i Nowy Testament (ST i NT). Słowo testament jest odpowiednikiem hebrajskiego berît, które oznacza zasadniczo przymierze, pakt, kontrakt, umowę i bezpośrednio nawiązuje do wydarzenia, jakie miało miejsce przed przyjściem Jezusa, a mianowicie do związku, jaki Bóg-Jahwe zawarł z Narodem Wybranym - Izraelem na górze Synaj za pośrednictwem Mojżesza (zob. Wj 19,1nn). Związek Boga-Jahwe z Narodem Wybranym prorocy przedstawiają w formie różnych obrazów, np. Pasterza i owiec (Ez 34) czy Rolnika i winnicy (Iz 5,1nn) czy też najbardziej klasycznego Oblubieńca i oblubienicy (Oz 2, ). Prorok Jeremiasz zapowiada nadejście nowych dni, kiedy Bóg Izraela zawrze nowe przymierze (31,31). Wypełnił tę zapowiedz Jezus z Nazaretu, który w czasie Wieczerzy Paschalnej ustanawiając obrzęd wiekuistej Ofiary i znak Swej miłości powiedział: To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana (Mk 14,24 i par). Skąd wzięło się słowo testament na określenie tego wydarzenia na górze Synaj i w Wieczerniku, w zwłaszcza na określenie Ksiąg? Otóż tłumacze greccy Starego Testamentu (LXX) hebrajskie słowo: berît oznaczające przymierze przetłumaczyli jako greckie: diatheke, które oznacza zasadniczo testament, ostatnią wolę, a także przymierze. Ojcowie łacińscy tłumacząc ten termin jako testament wzięli pod uwagę tylko jeden aspekt tego słowa, wcale nie najlepszy. Stąd określenie zbioru ksiąg, które powstały w kontekście starego Przymierza Synajskiego jako Stary Testament i nowego Przymierza Jezusa Chrystusa 7

8 jako Nowy Testament, trzeba łączyć z hebrajskim terminem: Berît - Przymierze. Wynika z tego, że lepsze byłoby określenie tych ksiąg jako Starego i Nowego Przymierza, niż jako Starego i Nowego Testamentu. W judaizmie tylko księgi Starego Testamentu, i to w liczbie 39, stanowią Biblię, którą powszechnie dzielono na trzy części. Są to najpierw księgi, które określano jako Prawo (hebr. tora(h)). Są to pierwsze księgi Biblii Starego Testamentu, które ze względu na ilość nazywano Pięcioksięgiem albo Pentateuchem. Żydzi określali je pierwszymi słowami Księgi. I tak: pierwszą określano jako - beresît tj. na początku, drugą - we elleh šemot tj. oto imiona, trzecią - wajjiqra tj. wezwał, czwartą - bemidbar tj. na pustyni, a ostatnią z tej grupy, piątą - elleh hadde barîm tj. tymi słowami. Do drugiej grupy ksiąg Starego Testamentu Żydzi zaliczali dzieła proroków (hebr. nebi im), które łączyli w dwa zbiory. Pierwszy z nich obejmował tzw. proroków wcześniejszych albo pierwszych (nebi im ri šonim), i łączono z nim takie księgi jak: Jozuego (Joz), Sędziów (Sdz), Samuela 1-2 (Sm) oraz Królów 1-2 (Krl), czyli w sumie sześć ksiąg aktualnej Biblii Starego Testamentu. Proroków późniejszych (nebi im aharonim), a więc księgi Izajasza (Iz), Jeremiasza (Jr), Ezechiela (Ez) oraz dwunastu tzw. mniejszych proroków, a mianowicie: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza łączono z drugim zbiorem: Nebi im. Żydzi nie zaliczali do tej grupy ksiąg Daniela (Dn), ale umieszczali ją w trzeciej grupie ksiąg, a mianowicie: ketubîm, które Żydzi helleniści nazywali: Hagiografiami (gr. hagiografoi). Wśród tych ksiąg wyróżniano tzw. Pisma Wielkie (ketubim gedolim), do których zaliczano Księgi: Psalmów (Ps), Przysłów (Prz) i Hioba (Hi) oraz tzw. Pięć Zwojów hames megillot, które określano wcześniej jako ketubim qetannim - Pisma Mniejsze. Są to księgi: Pieśni nad pieśniami (Pnp), Rut (Rt), Lamentacje / Treny (Lm), Koheleta (Koh) i Es- 8

9 tery (Est). Oprócz tego Żydzi wśród Pism umieszczali poza wspomnianą Księgą Dn jeszcze inne dziś znane pod nazwami Ezdrasza i Nehemiasza oraz 1-2 Kronik. U chrześcijan poza tymi 39 księgami przyjęto 7 ze Starego Testamentu, a mianowicie: Tobiasza, Judyty, Barucha z listem Jeremiasza (Ba 6), 1-2 Machabejskie, Syracha i Mądrości. Zgrupowano te księgi w trzy działy oceniając je pod innym kątem, nie zawsze szczęśliwie. Są to księgi historyczne (I dział), prorocze (II dział) i pouczające (dydaktyczne - III dział). Tego rodzaju klasyfikacje ksiąg Starego Testamentu przeniesiono na 27 ksiąg Nowego Testamentu, również nie zawsze szczęśliwie. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa księgi Nowego Testamentu dzielono tylko na dwie grupy: Euangelion (Ewangelia) i Apostolos (Apostoł). Do pierwszej zaliczano tylko cztery ewangelie Mt, Mk, Łk, J, czyli cztery Pisma a do drugiej pozostałe Pismo Nowotestamentalne (23). Do tego starochrześcijańskiego podziału ksiąg Pisma Św. nawiązuje zreformowana na Soborze Watykańskim II - liturgia czytań. Pierwsze czytanie stanowi wyjątek z ksiąg ST, drugie z Apostoła, a trzecie z Ewangelii. Jezus, jak świadczą ewangeliści w swoich pismach, często nawiązywał do tego trójdzielnego podziału ksiąg ST u Żydów (np. Mt 5,17; 5,18; 7,12; 12,5; Łk 24,44 itd.). Z punktu widzenia literackiego i teologicznego oraz jasności wykładu tych ksiąg łączy się je w następujące grupy: I. Pięcioksiąg lub Pentateuch zawierający księgi Tory, a więc: Rodzaju (Rdz), Wyjścia (Wj), Kapłańska (Kpł), Liczb (Lb) i Powtórzonego Prawa (Pwt); II. Dzieło deuteronomistyczne; Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl; III. Dzieło Kronikarza; 1-2 Krn, Ezd, Ne i 1 Mch; IV. Księgi historyczno-dydaktyczne; Lm, Ba, List Jr, Rt, Tb, Jdt, Est; 9

10 V. Księgi proroków: wiek VIII - Am, Oz, Mi, Iz I; wiek VII - So, Na, Ha, Jr; czasy niewoli babilońskiej - Ez, Iz II; czasy po niewoli - Iz III, Ag, Za I, Ml, Za II, Ab, Jl, Jon; VI. Księgi mądrościowe: Hi, Prz, Pnp, Syr, Dn, 2 Mch, Mdr; VII. Księga Psalmów. 2. W jaki sposób powstały księgi Starego Testamentu? Formowanie się Pisma Św. i etap przedliteracki Ksiąg Starego Testamentu Autor listu do Hebrajczyków w prologu swego pisma stwierdza, że Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców patriarchów przez proroków, a w tych ostatecznych przemówił do nas przez Syna (1,1). Próba przedstawienia wielokrotnie i na różne sposoby Biblii nie jest sprawą łatwą. Chodzi bowiem o to, aby na podstawie gotowych dzieł literackich, jakimi są niewątpliwie wszystkie księgi ST i NT, odpowiedzieć na pytanie: jaka była historia ich redakcji? Pytania takie podejmują i odpowiadają na nie autorzy introdukcji szczegółowych do poszczególnych ksiąg biblijnych. Nato- 10

11 miast tu trzeba zwrócić uwagę tylko w sposób ogólny na formowanie się tego zbioru, który nazywamy Biblią ST. U podstaw biblijnych ksiąg znajduje się tradycja ustna. Księgi bowiem w Biblii w formie spisanej pojawiły się dość późno. Krytycy tekstu łączą pierwsze księgi biblijne z epoką monarchii Dawidowej, czyli z X stuleciem przed narodzeniem Chrystusa. Wynika z tego, że wcześniejsze opisy biblijne mają charakter retrospektywny, czyli czasy patriarchów, Mojżesza, epoka osiedlania się szczepów Izraela w Kanaanie, epoka Sędziów, a nawet królestwo Saula należy łączyć z ustnymi przekazami tradycji, która później została uformowana w spisane dzieło literackie. Problemem włączenia ustnych tradycji w ramy literackie zajmowało się w ciągu ostatniego stulecia wielu krytyków i morfo-krytyków 11. Przedstawili oni różne hipotezy. Większość z nich stała się niemal twierdzeniami. I tak dziś nikt z ludzi krytycznie podchodzących do Biblii nie twierdzi, iż w całości Pentateuch (Pięcioksiąg) pochodzi od Mojżesza, czy też że wszystkie Psalmy pochodzą od Dawida, a księgi Mądrościowe od Salomona, albo 66 rozdziałów kanonicznego Izajasza od tego samego proroka, który żył w VIII w. Dalsze badania pozwoliły stwierdzić, że w okresie poprzedzającym tworzenie ksiąg biblijnych obok ustnej tradycji istniały dokumenty pisane albo dzieła literackie o ustalonych formach, które znamy również w literaturze pozabiblijnej. Omawiając etap przedliteracki Ksiąg ST należy najpierw stwierdzić, że podobnie jak na całym starożytnym Wschodzie poezja jest starszą formą literacką niż proza. Jednak poezja starożytnego Wschodu ma inny charakter niż współczesna. Czasem bardzo trudno rozstrzygnąć, czy dany tekst należy zaliczyć do poezji, czy do prozy. Kryteriami rozstrzygającymi są zazwyczaj: 1. paralelizm członków 11 H. Langkammer: Problem włączenia tradycji ustnych w ramy literackie; Wstęp do ST, red. S. Łach, Poznań-Warszawa (Pallottinum) 1973, s

12 a) synonimiczny: oba człony wiersza wyrażają tę samą myśl, którą ujmuje odmiennymi słowami, b) antytetyczny: myśl zawartą w pierwszym członie wyraża drugi, ale posługując się słowami przeciwstawnymi, c) syntetyczny: drugi człon rozwija myśl pierwszego członu, d) gradacyjny (klimaks): więcej członów rozwija tę samą myśl członu pierwszego (układ drabiniasty); 2. ilość sylab akcentowanych i nieakcentowanych, czyli tzw. metryka utworu (rytm) (np. pieśni: Wj 15,20; 1 Sm 18,5n), charakter pieśni żałobnych wyznaczało przeważnie metrum zwane: qinah (3+2) (Lm 1-4); 3. charakter nawracający jakby refren (np. Ps 42,6-12; 43,5; 45,8-12); 4. alfabetyczny - każdy wiersz zasadniczo rozpoczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego (np. Ps 9n, 25, 37, 111, 112, 119, 145). Etap przedliteracki Ksiąg Biblii mógł obejmować w tekstach poetyckich: 1. pieśni zarówno o charakterze świeckim, jak i religijnym kultycznym, 2. wypowiedzi zawierające jędrne ujęcie prawdy przysłowia - (mašal), zagadki - (hidah), sentencje mądrościowe, błogosławieństwa i przekleństwa, wypowiedzi prorockie, kultyczne, prawnicze, 3. Apokaliptykę (np. Dn ST, Ap - NT). Wśród pieśni o charakterze świeckim możemy odnaleźć w księgach ST refren pieśni ludzi obojętnych (indyferentnych) (np. Iz 22,13), przytacza taką frazę: jeść i pić, gdyż jutro możemy już nie żyć (56,12). Spotykamy się też z urywkami pieśni, które mają charakter szyderczy, (np. u Iz 23,15n czy Jr 22,14nn). W pieśni Debory (Sdz 5,28nn), którą zalicza się do najstarszych urywków ST, badacze tekstu wyróżniają jeszcze starsze elementy rzekomo pochodzące z większego poematu 12

13 o charakterze szyderczym. Do takich utworów obok tej pieśni zaliczają tekst w Lb 21, Obok tego na pewne ślady pieśni o pracy wskazuje tekst 21,17. Według G. Hölschera u Ne 4.4 można dopatrzyć się pieśni strajkujących robotników, a według A. Weisera w każdym okrzyku: hêdah wesel się, raduj się można widzieć pozostałości starego kultu kananejskiego płodności 12, co wydaje się w tych ostatnich dwóch wypadkach mało prawdopodobne 13. Nie da się natomiast zaprzeczyć, że u podstaw księgi Pnp znajduje się cały szereg utworów o charakterze miłosnym. Być może były one śpiewane podczas uroczystości weselnych. Mają jednak obecnie w Pnp charakter pieśni religijnych, a nie świeckich, chociaż mogły z tego źródła pochodzić. Autorowi tej księgi chodziło głównie o przedstawienie na wzór proroka Izajasza (Iz 5,1-7) wielkiej miłości Jahwe do swego narodu w postaci obrazu ziemskiej miłości oblubieńca do oblubienicy. Obok pieśni weselnych starożytny Wschód znał również pieśni pogrzebowe 14. U proroków rozwija się pieśń żałobna o charakterze lamentacji nie tylko indywidualnej, ale również zbiorowej kolektywnej nawiązujące do tragedii upadku narodu (np. Am 5,2; Jr 9,15nn, Lm Psalmy lamentacyjne). Można również wspomnieć o pieśniach o charakterze politycznym. Istniała nawet w Izraelu grupa śpiewaków i śpiewaczek, która miała w formie pieśni chwalić czyn władców 15. Według 2 Sm 23,1 król Dawid uchodził za ulubieńca pieśni Izraela. Z innych pieśni, które mogły mieć w swym etapie przedliterackim charakter pieśni świeckiej należy wymienić pieśni zwycięstwa. Były one wykonywane przez chór dziewcząt i niewiast 16. Były bardzo krótkie, np. pieśń Miriam z Wj 15,21. Pieśń 12 Np. Jr 48,33; 51, Por. H. Langkammer: Pieśni w: Wstęp do ST, dz. cyt., s Np. Am 5,16; Jr 9,16; Za 12,10n; 2 Sm 1,19-27; 3,33n. 15 Zob. 2 Sm 19, Zob. Wj 15,20n; Sdz 11,34; 1 Sm 18,6n. 13

14 ta weszła w skład obszernej pieśni chwały Izraela 17. Inna z pieśni zwycięstwa to krótki utwór z 1 Sm 18,7: Pobił Saul tysiące, Dawid dziesiątki tysięcy. Pieśń tę zapewne z entuzjazmem powtarzały tłumy ludzi wiwatujących na cześć mężnego Dawida, który odniósł wspaniałe zwycięstwo pokonując wojowników i filistyńskiego - Goliata. Oprócz tego wymienia się na świadectwo istnienia takich pieśni teksty Lb 21,14n i Joz 10,12n, 1 Krl 8,53 w wersji Suptuaginty. LXX zawiera nawet wzmiankę o specjalnej księdze pieśni sepher hassir, co wydaje się być wątpliwe ze względu na kontekst 18. Chodzi bowiem o księgę Sprawiedliwego (hebr. jašar), którą tłumacze LXX zmienili na: sir tj. pieśni. Do tej grupy pieśni zaliczają badacze tekstu, zwłaszcza ze słynnej szkoły Formgeschichte, wspomnianą pieśń Debory (Sdz 5), w której obok wymienionej Pieśni Szyderczej wyróżniają także pieśni chwały oraz przekleństwo i błogosławieństwo. Notatka w Lb 21,14 zawierająca informację o istnieniu Księgi wojen Jahwe naprowadziła uczonych do postawienia hipotezy o istnieniu w okresie przedliterackim w formowaniu Biblii pieśni o charakterze wojennym 19. Byłyby to pieśni na cześć Jahwe, gdyż Izrael podobnie jak inne narody prowadził wojny święte, czyli w imieniu swego Boga - Jahwe 20. Podsumowując należy stwierdzić, że etap przedliteracki Biblii w Izraelu mógł obejmować pieśni o charakterze świeckim, jednak w większym stopniu był on w łączności z pieśniami o charakterze kultycznym. Izrael lubuje się w wychwalaniu Boga. Stąd pojawiają się w księdze Psalmów takie zwroty modlitewne jak Chwalcie Jahwe, Uwielbiajcie Jego imię, czy dziękujcie Jahwe, bo Jego miłość zbawcza trwa na wieki itp. 17 Zob. Wj 15; por. Mdr 10,20; Ap 15,3. 18 Por. także: Joz 10,12-13; 2 Sm 1, Por. 1 Sm 18,17; 25, Zob. F. Stolz, Jahwes und Israels Kriege, Zürich

15 Świadectwem tej postawy modlitewnej Izraela są liczne hymny rozsiane po całej Biblii, a zwłaszcza w księdze Psalmów. Obok hymnów znajdują się tutaj lamentacje, psalmy dziękczynne zarówno jednostki, jak i narodu, psalmy królewskie, czy też pieśni o charakterze pouczającym (dydaktycznym). W sumie tę księgę stanowi 150 utworów, w których pieśń Izraela osiągnęła swoje apogeum 21. Wśród wypowiedzi możemy wyróżnić najpierw tzw. przysłowia hebr. mašal. Termin hebrajski oznacza w formie rzeczownikowej porównanie, przypowieść, powiedzenie, które było wynikiem jędrnego ujęcia mądrości życiowej. Wyrastało z życiowego doświadczenia jednostki i narodu. Stąd pierwotnie nie ma charakteru wypowiedzi o ustalonym metrum. Jednak bardzo wcześnie wypowiadano je w formie paralelizmu członów. Często ma charakter przysłowia ludowego, które pod wpływem nauki proroków, a zwłaszcza mędrców, otrzymuje charakter religijny 22. Mašal w formie czasownikowej oznacza stawać się podobnym albo dawać się porównać. Stąd używa się go nie tylko do krótkich przysłów, ale także do długich poematów 23, a w NT do przypowieści Jezusa. Z wypowiedzią typu: mašal tj. przypowieść jest spokrewniona tzw. zagadka (hebr. hădah). Zachowały się jedynie w Sdz 14, Pierwotnie miały charakter luźnych utworów, a następnie zostały związane z osobą sędziego Samsona i z jego mężnymi poczynaniami (Sdz 13,1n). W Sdz 14,14 znajduje się taka zagadka, która zawiera paralelizm członów: Z tego, który pożera wyszło to, co się spożywa a z mocnego wyszła słodycz. Również jej rozwiązania redaktor zbioru podaje w formie paralelizmu członów: 21 Zob. więcej na ten temat: S. Łach: Księga Psalmów, w: Wstęp do ST, dz. cyt., s. 547n. 22 Zob. np. 1 Sm 16,7; Iz 10,15; 29,16; Jr 18; Prz 1-31; a w NT np. Rz 9,20n. 23 Np. Hi 27,1; 29,1; Ps 49,5; 78,2. 15

16 Cóż słodszego nad miód a cóż mocniejszego niż lew (Sdz 14,18). Tego rodzaju przysłowia i zagadki stały się podstawą do rozmaitych wypowiedzi i sentencji, które ogólnie nazywamy mądrościowymi. Literatura tego typu była bardzo rozpowszechniona w całym niemal starożytnym Bliskim Wschodzie, a pielęgnowana zwłaszcza w Egipcie. Twórcami jej byli przeważnie uczeni, którzy tworzyli specjalne szkoły gdzie powstawały dzięki licznym kadrom urzędników i skrybów różnorodne sentencje mądrościowe (por. Jr 8,8n). Nie bronili się oni przed wpływami obcymi, jako o tym wydaje się świadczyć opowiadanie 1 Krl 10,1n o królowej z Saby, która szukała u Salomona takich sentencji. Tę zależność od mędrców innych narodów możemy zauważyć nawet w Biblii. W Prz 22,17-23,2 występuje wielkie podobieństwo, a nawet zbieżność sentencji ze zbiorem egipskich wypowiedzi mądrościowych Amenemope, które powstały w tamtejszym środowisku od IX do VI stulecia przed Chrystusem. Jeśli idzie o Izrael, to księgi biblijne wymieniają obok kapłanów i proroków specjalną grupę ludzi określaną nazwą: h a kamim, tj. mędrcy 24. Być może tego typu literatura była już znana i popierana przez Salomona (1 Krl 10,1n), ale swoje apogeum znalazła w pieśniach i sentencjach mądrościowych, których odzwierciedleniem są dziś księgi mądrościowe (Prz, Pnp, Syr, Mdr, Koh, Hi), a nawet niektóre Psalmy 25. Nietypowe dla naszej kultury są wypowiedzi o charakterze błogosławieństw (hebr. ašrê) i przekleństw (hebr. hôj). Tego typu wypowiedzi mają swe źródło w pieśniach typowo świeckich mających na celu podkreślenie swej dumy, wyniosłości, pychy, czy też dezaprobaty, a nawet bluźnierstwa. Klasycznym przykładem tego typu wypowiedzi jest w Biblii pieśń Lamecha, potomka Kaina: Zabiję męża za zranienie mnie 24 Zob. np. Jr 18,18; Iz 29, Zob. np. 37; 49;

17 oraz młodzieńca za pobicie mnie (Rdz 4,23). Wypowiedź w charakterze świeckim przekształciła się szybko w pieśń religijną (np. Iz 44,6), a nawet w modlitwę zemsty czy błogosławieństwa (Rdz 14,19-20). Charakterystyczny styl reprezentują wypowiedzi prorockie. Poprzedza je zazwyczaj formuła wstępna: To mówi Jahwe, a kończy zwykle zwrot Wyrocznia Jahwe. Pierwotnie były bardzo krótkie i jędrne. Była to wypowiedź o charakterze poetyckim, a jej treść dotyczyła przeważnie przyszłości. Z czasem te wypowiedzi przekształciły się w długie wywody i mowy, które chętnie używały czasu teraźniejszego, nawet wtedy, gdy przepowiednia odnosiła się do przyszłości. Np. tak wołał o czasach mesjańskich prorok Iz 60,1: Powstań. Świeć. Albowiem przyszło twe światło i chwała Jahwe rozbłysła nad tobą. Egzegeci określają tego rodzaju styl wypowiedzi prorockich jako perfectum pro-pheticum, chociaż trzeba ją tłumaczyć w czasie teraźniejszym i odnosić do przyszłości. Wypowiedzi prorockie mają charakter enigmatyczny, gdyż nie zawsze przekaz otrzymany od Boga musi być zrozumiały. Można to zauważyć zwłaszcza w wypowiedziach proroka niewoli, Ezechiela (np. 1,1n). Charakteryzują się wielością formy począwszy od wizji prorockich poprzez symboliczne ujęcia treści czy przez różne czynności, obrazy, a nawet zapowiedzi kataklizmów aż do ujęcia apokaliptycznego (Dn 7-12). Z uwagi na treść przekazu zazwyczaj wypowiedzi prorocką dzieli się na zwiastującą groźbę albo zbawienie. Niekiedy mówi się o słowie upominającym np. Iz 1,17 albo o słowie karzącym, co wydaje się być tylko synonimiczną grą słów. Obok krótkich wypowiedzi prorockich istnieją dłuższe utwory Por. Am 1,3,15 a Am 4,6-12, zob. więcej na ten temat: L. Stachowiak: Rodzaje literackie wypowiedzi prorockich, w: Prorocy - słudzy słowa, Katowice 1980, s

18 Kult był źródłem wielu wymienionych wyżej form literackich, ale w największym stopniu charakter kultyczny ujawnił się w wypowiedziach: Urim i Tummim. Były to wyrocznie, w których kapłani ujawnili w pewnych ważnych okolicznościach życia jednostki czy narodu wolę Bożą. Tego rodzaju wyrocznia była rozpowszechniona zwłaszcza w dawniejszych okresach Izraela (1 Sm 14,18n.41; 23,9n). Ma zazwyczaj charakter przepowiedni 27. Istniały też wypowiedzi kultyczne połączone z pouczeniem ludu przez Torę. Kapłan uczył lud o tym, co jest święte, a więc zgodne z wolą Jahwe, i co nie święte, a więc niezgodne z wolą Boga. Określał to często używając innej nomenklatury, a mianowicie podziału rzeczy i osób na czyste i nieczyste. Obok tego istniały pouczenia kapłanów w postaci odpowiedzi na pytania ludu, forma dialogu. Można je dziś zauważyć w Biblii w takich wypowiedziach jak: Mi 6,6n; Iz 33,14n czy też Ag 2,10n; a zwłaszcza w dwóch Psalmach: 15 i 24, Do poezji można zaliczyć: wypowiedź prawniczą, ale tylko w sformułowaniu apodyktycznym, a nie kazuistycznym (proza). Sformułowanie apodyktyczne należy do form starszych i może pochodzić podobnie jak wypowiedź kazuistyczna z tradycji rodzimych i obcych. Sformułowanie apodyktyczne w mowie bezpośredniej można zauważyć w Wj 20,14, gdzie czytamy: ty nie masz cudzołożyć albo w Wj 21,15, gdzie znajduje się sformułowanie wypowiedzi prawniczej w formie imiesłowu: Zabijający swoją matkę i swojego ojca winien być ukarany śmiercią. Może mieć charakter zdania względnego: Każdy kto złoży jedno ze swych dzieci Molochowi, będzie ukarany śmiercią (Kpł 20,2) albo rozpoczynać się od przekleństwa: Przeklęty, kto zabija swego bliźniego w ukryciu (Pwt 27,24). 27 Zob. 1 Sm 30,7; Sdz 20,28n; 2 Sm 5, Por. niżej: Z etycznych wskazań Psałterza, s. 188nn. 18

19 W wypowiedziach prawniczych można zauważyć ich ścisłe powiązanie z religią, a zwłaszcza z przymierzem i kultem. Jędrne ujęcie, równorzędne i metryczne przedstawienie zdradza ich pierwotną ustną proklamacje. Dla łatwiejszego zapamiętania i przekazania układano je w grupy zazwyczaj po 10 i 12 (dekalog, dodekalog). Przestrzegano również harmonijnego ujęcia stylistyczno-metrycznego 29. Obok wypowiedzi prawniczych o charakterze apodyktycznym pojawiają się sformułowania kazuistyczne. Ich drobiazgowość i zawiłość nie pozwoliły prawodawcą na ujęcie metryczne, np. Wj 21,18: Jeżeli mężowie się kłócą, a jeden drugiego uderzy kamieniem, albo uderzony nie umarł, tylko musi pozostać w łóżku - gdy znów wstanie i będzie mógł chodzić po ulicy podpierając się laską, wówczas ten, który go uderzył będzie wolny. Niech mu wynagrodzi jego bezczynność i postara się o jego wyleczenie 30. Na treść tego rodzaju prawa, a także jego styl w Biblii miały duży wpływ prawa ościennych narodów. Dlatego nie zauważa się w wypowiedziach prawniczych o charakterze kazuistycznym specjalnego powiązania religijnoetycznego jako motywu do przestrzegania prawa. Do gatunków poetyckich w Biblii możemy zaliczyć także Apokalipsę. Określenie to pochodzi z greckiego słowa: apokalypsis, które oznacza objawienie albo odsłonięcie czy ujawnienie czegoś garstce wybranych. Nazwa ta przeszła na specjalny typ literatury, który zwiastował przyszłość i który zajmował się szczególnie rzeczami ostatecznymi (eschatologicznymi). Apokalipsa wiąże się ściśle z wypowiedzią prorocką. Można ją nazwać dzieckiem profetyzmu. Ze względu na zawiłość stylu, rozmyślnie niejasny język posługujący się różnymi wizjami i elementami natury kosmicznej i mitycznej trudny do ustnego wygłaszania nie można raczej 29 Zob. np. Wj 12, ; 22,18n; 31,14n; Kpł 20,2.27; 24,16; Pwt 27, Zob. także Wj 21,2-22,15; Pwt 15,12-18; 22,

20 mówić o jego etapie przedliterackim. Największy rozwój tego rodzaju piśmiennictwa możemy zauważyć w latach od 150 przed Chrystusem do 150 po Chrystusie. Rabini nie przyjęli tego stylu do swej literatury. Poszedł szybko w zapomnienie. Jak to można było zauważyć przy omawianiu wypowiedzi prawniczej, niektóre gatunki o charakterze poezji z biegiem czasu w części albo w całości przekształciły się w prozę 31. W ramach tej ewolucji możemy mówić o opowiadaniach poetyckich, które jako krótkie formy były pielęgnowane i przekazywane w formie ustnej. Możemy wśród nich wyróżnić: a. mit b. sagę c. bajkę d. fabułę. Mit Jeśli opowiadanie przenosi nas do świata bogów, to należy je uważać za mityczne. Środowiskiem, które je przyjmowało, były religie naturalne, czyli politeistyczne. Religia jahwistyczna, jako monoteistyczna nie stwarzała podatnych warunków do powstawania i przyjmowania mitów. Oczywiście możemy spotkać w Biblii motywy wywodzące się z mitów, ale w kontekście religii jahwistycznej zatraciły zupełnie cechy mitu. Omawiając to zagadnienie w sposób schematyczny należy jeszcze podać, że Biblia przyswaja sobie mity w sposób oryginalny. Ogałaca je z istotnego znaczenia, a następnie łączy z historią, a tę znów z religią jahwistyczną. Saga Izrael przechowywał w swej tradycji sagi o różnym charakterze. Najbardziej typową stanowi saga etiologiczna, która przywołując dane wydarzenia zmierza do wyjaśnienia aktualnej sytuacji. Saga natomiast, którą możemy nazwać etymologiczną podejmuje zagadnienie interpretacji nazw czy imion niezrozumiałych 31 Zob. klasyczny przykład w Biblii: Księga Hioba. 20

21 już dla współczesnych czytelników. Zbliżone są do niej sagi genetyczne próbujące ustalić genezę pewnych miejsc (np. Rdz 19: geneza powstania Morza Martwego na tle dziejów Sodomy). Wśród rozmaitych gatunków należy jeszcze wymienić sagi etnologiczne przedstawiające historią szczepów, plemion czy narodów 32. Innym gatunkiem są sagi kultyczne, które zajmują się genezą świąt i obyczajów świątecznych (2 Sm 24). Morfo - krytycy wyróżniają również sagi o charakterze opowieści bohaterskiej, które były często przeplatane motywami religijnymi i budującymi. Niekiedy sagę o charakterze wybitnie religijnym nazywano legendą, nie należy jednak mylić tego typu utworu z dzisiejszym znaczeniem tego słowa. Legenda bowiem w znaczeniu biblijnym zawierała obok różnych elementów mających na celu podkreślenie wartości religijnej opowieści także elementy historyczne. Bajka Podobnie jak w ST nie można mówić o mitach, tylko o elementach mitycznych, również bajka nie występuje w czystej postaci. Można najwyżej wskazać motywy pochodzące z tej formy prozy, ale mające już charakter historio-zbawczy, tj. zupełnie przerobiony i dostosowany do nowej sytuacji Izraela jako Ludu Bożego. Rozbudowane tego rodzaju utwory możemy nazwać fabułami. Klasycznym przykładem takiej bajki-fabuły jest tekst Sdz 9,7-15, gdzie Jotam przeciwko Abimelekowi, uzurpatorowi władzy króla 33 wygłasza znaczącą fabułę - bajkę posługując się obrazami: oliwki, figowca i krzewu winnego oraz krzewu cierniowego. Pierwsze trzy oznaczają Jerubbaala (Sdz 8,23), który odrzuca władzę królewską, a krzew cierniowy symbolizuje Abimeleka, który ją przyjmuje. Również w 2 Sm 12,1-4 znajduje się tego typu fabuła - bajka. Opowiada ją Natan Dawidowi, gdy ten popełnił grzech z Batszabe i doprowadził do śmierci jej męża - Uriasza Chetytę Np. Rdz 4: charakterystykę Kainitów sprowadza się do losów ich praojca Kaina. 33 Zob. Sdz 9, Zob. 2 Sm 11,1nn. Kronika dworu Dawida - 2 Sm 9-20; 1 Krl

22 Formy poetyckie pisane prozą znalazły zastosowanie w Biblii, a wcześniej istniały w środowisku biblijnym i miały swój etap przedliteracki zanim zostały zaakceptowane i przejęły rolę nośnika Słowa Bożego. O innych formach poetyckich, takich jak nowele czy alegorie możemy mówić tylko retrospektywnie na podstawie analizy tekstów biblijnych. Dziś trudno nam ustalić, jaką rolę spełniały one w etapie przedliterackim i jaką cieszyły się żywotnością. W przeciwieństwie do nich wiele możemy powiedzieć o etapie przedliterackim form pisanych czystą prozą, do których zalicza się powszechnie: listy, spisy, kroniki, opisy ściśle historyczne (dokumenty). Listy i spisy Na wzór urzędowych spisów i listów o charakterze dyplomatycznym rozpowszechnionych w Egipcie, Babilonii i Asyrii (np. Tell el-amarna) można zauważyć również w ST dokumenty tego typu. 1 Krl 5,15nn informuje nas o układzie Salomona z królem Tyru - Hiramem, który przesłał mu te słowa (w. 16; w. 22), a 2 Sm 5,3 mówi się znów o układzie Dawida ze starszyzną Izraela. Jednak te teksty w Biblii nie oddają dosłownego brzmienia dokumentów, które możemy nazwać dyplomatycznymi. Tekst edyktu Cyrusa w Ezd 6,3-5 zdradza cechy autentycznego dokumentu, nie jest to jednak kopia dokumentu wydanego przez tego władcę Persji. Badacze tekstu widzą w nim wyciąg z obszerniejszego dokumentu dotyczącego odbudowy innych świątyń. Jak znów podaje 1 Mch 8,22 dokonano tu odpisu listu, który został napisany na tablicach z brązu i posłany do Jerozolimy, aby był świadectwem upamiętniającym pokój i przymierze. Spotykamy także inne listy, których styl jest bardzo zbliżony do sztuki pisania listów (łac. ars epistolandi) w Egipcie czy 22

23 w Babilonii 35. Dobrze zachowały się w Biblii także różnego rodzaju spisy 36. Kroniki i opisy ściśle historyczne Trzeba zaznaczyć na wstępie, że w ST spotykamy się ze swoistą metodą wcielania do tekstu dokumentów nawet ściśle historycznych. Chociaż czytelnik odnosi dziś wrażenie, że ma do czynienia z wyraźną kopią kronik czy faktów, to jednak można zauważyć nawet w opisach, które określiliśmy jako ściśle historyczne, teologiczną motywację 37. Można dojść do takich wniosków na podstawie Ezd 1 i 6,3-5. Autorzy tych tekstów posługują się tym samym dokumentem, a mianowicie edyktem Cyrusa, a jednak ich wypowiedzi różnią się. Nie może o tej różnicy decydować ujęcie tego pierwszego dokumentu w języku hebrajskim, a drugiego w języku aramejskim. Wydaje się, że o tym decyduje inne spojrzenie teologiczne autorów. Z 1 Krl 4,1nn i 6-8, z których dowiadujemy się o ustanowieniu administracji w monarchii Salomona oraz o drobiazgowych danych o budowie świątyni, trzeba wnosić, że istniały w okresie przedliterackim ST różnego rodzaju kroniki albo pamiętniki lub noty urzędowe, które później stały się podstawą do tak szczegółowych opracowań w 1-2 Krl czy w innych księgach 38. Do opisów ściśle historycznych włącza się opisy autobiograficzne. Spotykamy je dopiero w słynnych pamiętnikach Nehemiasza. Badacze tekstu wyliczają jeszcze inne tego typu opisy jak: pismo apologetyczne, inskrypcje - wotywną, grobową czy pamiątkową ku czci bohaterów, królewską, a także modlitwy oskarżonego, pisma obronno-apelacyjne i inne podobnej treści. 35 Zob. np. 2 Sm 11,15; 2 Krl 10,1nn; Jr 29,1-23; Ez Zob. np. Sdz 10,1-5; 12,7-15; 2 Sm 23,24nn itd. 37 Zob. np. 2 Sm 11,27; 12,24; 15,25n; 1 Krn 12,44n. 38 Zob. także 2 Krl 22n - relacja dotycząca reformy religijnej Jozjasza. 23

24 W taki sposób można zobrazować etapy przedliterackie ST. W jaki sposób scalano i przyswajano sobie te różne nici tradycji i gatunków literackich, można to za J.W. Harringtonem 39 przedstawić w formie schematu. (zob. tab. 1.) Tab. 1. Księgi ST. Stulecia przed Chrystusem XIII XII - XI X Tzw. Pisma historyczne Mojżesz: początki pism składających się na Pentateuch Jozue: tradycje podboju Sędziowie: tradycje sędziów Salomon: ok Sm 9-20; 1 Krl 1-2 tzw. Kronika Dworu Dawida. Ustalenie się tradycji jahwisty- Pisma profetyczne Pisma mądrościowe i poetyckie Dawid: ok początki Ps Początki literatury mądrościowej Inne pisma 39 Klucz do Biblii, Warszawa (Pax) 1984, s

25 IX VIII VII VI cznej J Eliasz i Elizeusz: tradycje tkwiące u podstaw 1 Krl 17-2 Krl 13. Ustalenie się tradycji elohistorycznej E Ustalenie się Kodeksu Deuteronomicznego D Połączenie tradycji J i E za panowania Ezechiasza Pierwsza redakcja Deuteronomium Dtr. Pwt 5-28 panowanie Jozjasza I redakcja historii deuteronomicznej DtrG Joz - Sdz Przed wygnaniem. Podczas wygnania tj. ok Druga i ostateczna redakcja Dtr. Ostateczne redakcja Dtr G - Joz - Krl Amos Ozeasz Iz I (1-39) Mi Sofoniasz Nahum Habakuk Jeremiasz Ezechiel Lamentacje Iz II Liczne Ps Po wygnaniu: ustalenie się tradycji ka- Zachar- Aggeusz płańskiej P = riesterkodex Iz III iasz I 1-8 V Ustalenie się Pen- Izajasz Przysłowia Rut 25

26 IV III II I tateuchu Rdz Pwt Księgi Kronik, Ezd i Ne Druga księga Mch Pierwsza Mch Księga 34-35; Hiob Malachiasz Abdiasz Joel Za 9-14 Skompletowanie Ps; Pnp Kohelet Eklezjastes Syrach Eklezjastyk Księga Mądrości Jonasz Tobiasz Baruch Daniel Estera Judyta 3. Tradycje Starego Testamentu W Starym Testamencie wyróżniamy cztery tradycje: Jahwistyczną (J), Elohistyczną (E), Deuteronomiczną (D), Kapłańską (P). Pierwsza z nich nazywa się tak, ponieważ używa imienia Jahwe. Nadto wyróżnia ją specjalne słownictwo, żywy i barwny styl oraz ujęcie psychologiczne. W prostej i obrazowej formie rozwiązuje problemy zła, ludzkiego zepsucia, śmierci. Zwraca uwagę na ukryte działanie Opatrzności Bożej, która poprzez swe interwencje przekształca dzieje świata i ludzi nacechowane grzechami i upadkami w dzieje zbawienia 40. Jedynym materiałem 40 Por. np. Ocalenie Noego, sprowadzenie Abrahama do Kanaanu, powrót Jakuba, wywyższenie Józefa, wybawienie Izraela z niewoli egipskiej i troska o lud w czasie wędrówki po pustyni. 26

27 prawniczym tej tradycji jest tzw. kodeks jahwistyczny (Wj 34). Występuje w całym Pentateuchu połączone z innymi tradycjami. Badania naukowe wyróżniają w aktualnym tekście Pantateuchu poszczególne tradycje podając rozdziały i wiersze tej tradycji 41. Druga z nich używa imienia Elohim. Sądzi bowiem, że imię Jahwe zostało objawione po raz pierwszy Mojżeszowi w Wj 3,14. Odznacza się charakterystycznym słownictwem i rzeczowym stylem. Kontakty Boga z ludźmi ujmują się w stosunku do tradycji J mniej intymnie i personalistycznie. Posługuje się często snem jako środkiem kontaktu. Unika opisów antropomorficznych. Bóg w tej tradycji jest daleki, niewidzialny, przemawiający spośród płomieni ognia, czy z obłoku. Działa za pośrednictwem aniołów. Tradycji tej przypisuje się tzw. elohistyczny kodeks przymierza (Wj 21-23). Trzecia z wymienionych tradycji zasadniczo ogranicza się do ostatniej Księgi Pantateuchu, a mianowicie Pwt. W późniejszym okresie odegrała wielką rolę w formowaniu się ksiąg od Joz do 2 Krl. Dlatego te księgi zalicza się do tzw. opus deuteronomicum i oznacza syglem DtrG/eschichte, tj. historia deuteronomistyczna. Księga Pwt jest w części zreasumowaniem poprzednich dziejów począwszy od pobytu na Horebie (Synaju). To podsumowanie ożywione i naznaczone zostało charakterystyczną ideą, że dzieje wędrówki są związane miłością Jahwe do Swego Ludu. Jahwe wybrał Izrael na Swój Lud, ale ten lud musi Go uznać za swego Jedynego Boga i okazywać Mu cześć w Jego jedynym sanktuarium w Jerozolimie. Tak więc, idea wybrania wraz z ideą o jedności kultu charakteryzuje tę tradycję. Sednem Pwt jest kodeks prawny zawarty w aktualnych rozdziałach 12,1-26,15. Czwarta z kolei tradycja nadała ostatnią formę Pantateuchowi. Zajmuje się w szczególny sposób ofiarami, świętami, orga- 41 Zob. np. S. Łach: Wstęp do ST, dz. cyt., s

28 nizacją przybytku, osobami i religijnymi funkcjami Aarona i jego synów. Nawet charakter kultyczny nadaje pierwszemu opisowi stworzenie w Rdz 1,1n. Niemal całe prawodawstwo z wyjątkiem dwóch w/w kodeksów prawa należy przypisywać tej tradycji. Tradycje J i E stopiły się w jedną całość wkrótce po r Pwt rozbudowane wokół wcześniejszego kodeksu zaczęło się kształtować w czasach Jozjasza i przybrało ostateczną postać w niewoli. Tradycje P rozwija się jednocześnie z Dtr. Skomplikowany cykl kształtowania się Pantateuchu można przedstawić w postaci następującego schematu 42 : Tradycje Judejskie (południowe) Tradycje Izraelskie (północne) Tora kapłańska P Tradycja J Tradycja E Tora Pwt D ok. 950 Ustalenie tradycji J ok. 850 Ustalenie tradycji E 721 ok. 750 Ustalenie Kodeksu Pwt J E 587 ok. 610 Powstanie Pwt 5-28 JEP Wygnanie Ostateczna redakcja Pwt VI w. V w. JEPD = Pentateuch Najnowszy dokument Papieskiej Komisji Biblijnej noszący tytuł Interpretacje Pisma Świętego w Kościele z dn roku mówiąc na temat metody historyczno-krytycznej w Piśmie Św. tak ją krótko wyjaśnia odnośnie Pięcioksięgu (Rdz do Pwt): sięga (ona) swoimi początkami wieku XVII, a dokładnie działalno- 42 J.W. Harringtonem: Klucz do Biblii. dz. cyt., s

29 ści Richarda Simona, który jako pierwszy zwrócił uwagę na zjawisko dubletów (powtórzeń), rozbieżności tekstu oraz różnic stylu tak bardzo widocznych w Pięcioksięgu, a tak trudnych do pogodzenia z tezą, przypisującą zredagowanie całego tekstu Mojżeszowi jako ich jedynemu autorowi. W XVIII wieku Jean Astruc zadowalał się hipotezą, według której Mojżesz korzystał z wielu źródeł (zwłaszcza z dwóch źródeł głównych), gdy pisał Księgę Rodzaju. Z czasem jednak krytycy kwestionowali coraz wyraźniej przypisywanie Mojżeszowi ostatniej redakcji Pięcioksięgu. Krytyka literacka przez dłuższy czas za swoje zadania główne uważała odkrycie w poszczególnych tekstach ich pierwotnych źródeł. W związku z tym doszło w XIX w. do wypracowania hipotezy dokumentów i w oparciu o tę hipotezę zwykło się wyjaśniać powstanie Pięcioksięgu, który miałby być rezultatem połączenia czterech dokumentów paralelnych pod względem treści, lecz pochodzących z różnych epok. Oto owe dokumenty (tradycje): jahwistyczny (J), elohistyczny (E), deuteronomiczny (D), kapłański (P). Ostatnim dokumentem posługiwał się szczególnie redaktor końcowy przy komponowaniu całego Pięcioksięgu w jedną całość Jak powstały księgi od Jozuego do 2 Królewskiej 44 Z początku uważano, że te Księgi podobnie jak Pięcioksiąg (Rdz Pwt) są zredagowane w oparciu o te same tradycje (źródła), a więc zawdzięczają swe istnienie redaktorom J(ahwistycznemu), E(lohistycznemu), D(euteronomistycznemu) i Kapłańskiemu (P). Rozszerzono więc słynna hipotezę 4 źródeł (tradycji czy redakcji?) najpierw na księgę Jozuego, określając te księgi dziełem Heksateuchu, a następnie na księgi Sędziów i 1-4 Królów (tj. 1-2 Sm Krl), nazywając razem te księgi dziełem Oktate- 43 Tł. polskie, Bp K. Romaniuk, Poznań (Pallotinum) 1994, s Por. RBL 4 (1996), s

30 uchu 45. Hipoteza ta została zarzucona, ponieważ była uproszczonym literackim przeniesieniem teorii czterech źródeł z Pięcioksięgu na następne księgi Pisma Św. (od Joz aż do 1-2 Krl). Innym ujęciem tej hipotezy była próba połączenia księgi Pwt z Pięcioksięgu z księgami Joz i 1-2 Krl. Powstała hipoteza tetrateuchu, która również nie znalazła większego uznania wśród egzegetów 46. Począwszy od czasów M. Notha 47 zaczęto powstanie ksiąg od Joz do 1-2 Krl łączyć z narratorami przejętymi ideami deuteronomistycznymi. Oceniali oni poszczególnych władców i królów według kryterium wierności czy niewierności Prawu ST, a zwłaszcza stosunku do kultu Jahwe. Stąd niektóre wydarzenia pod względem politycznym ważne zostały pominięte 48, albo wspomniane mimochodem 49. Natomiast sprawy religijne w tych narracjach znalazły bardzo wiele miejsca 50. Tylko dwóch władców obok Dawida w 1-2 Krl zasłużyło na uznanie i pochwałę, a mianowicie Ezechiasz i Jozjasz (2 Krl 18,3n; 22,2n). Natomiast innych spotkała negatywna ocena, gdyż albo szli drogą Jeroboama, a więc drogą władcy, który przyczynił się do schizmy i wprowadził niezgodny z prawem deuteronomicznym (Pwt 7,3.5; 12,2n; 16,21; 18,10) kult w Betel i w Dan (1 Krl 45 J. Wellhausen, Die Composition des Hexateuchs und der historischen Bücher des Alten Testaments, Berlin 1899, s. 280n; R. Kittel, Die Bücher der Könige (HAT), Göttingen 1900, s. 150n. 46 S. Łach, Wstęp do ST: Pięcioksiąg, opr. zbiorowe pod red. S. Łach, Poznań- Warszawa Überlieferungsgeschichtliche Studien, Halle Np. w narracji dziejów Achaba nic się nie wspomina o słynnej bitwie pod Karkar (854 r. przed Chr.), mimo że król izraelski brał w niej czynny udział (por. ANET 279). 49 Np. niewiele mamy danych o Omrim w 1-2 Krl, chociaż źródła pozabiblijne przez długi czas Izraela będą traktować jako kraj Omriego = Bit Hu um ri ia (por. ANET 279). Tak samo pominięto szczegóły dotyczące rządów Jeroboama II w 1-2 Krl 14,26; zob. nadto inne wydarzenia np. upadek Izraela (2 Krl 17,3-6), królowie Manasses i Ammon (2 Krl 21). 50 Np. budowa świątyni i jej poświęcenie (1 Krl 5-8) czy też schizma i porzucenie tradycji jahwizmu oraz wprowadzenie nieprawego kultu w Betel i w Dan (1 Krl 22-23). 30

31 12,26-32; 15,26.34; 16,19, albo też droga Achaba, który znów wprowadził i rozpowszechnił kult bałwochwalczy Baala, zwłaszcza pod wpływem swej żony obcego pochodzenia Izebel (1 Krl 16,31; 22,53n) czy też uczestniczył lub popierał nieprawy kult na wyżynach (1 Krl 14,21-24; 15,11-14; 22,43n). Te i inne założenia, które ogólnie nazywamy deuteronomistycznymi, a które znalazły oddźwięk w księgach od Joz 1-2 Krl, głównie w Pwt, stały się podstawą do nowej hipotezy, według której redakcja tych ksiąg, również 1-2 Krl, była zasługą ludzi przejętych tymi ideami. Ogólnie nazywa się to ujęciem historycznodeuteronomistycznymi (DtrG). Ta nowa hipoteza M. Notha została przyjęta prawie przez wszystkich badaczy tych ksiąg 51. Ostatnio ta hipoteza M. Notha o deuteronomistycznej redakcji ksiąg od Joz do 1-2 Krl została rozszerzona i pogłębiona. Poszła ona w trzech kierunkach, które wyznaczyli redaktorzy o trzech orientacjach deuteronomistycznych. Pierwszą orientację deuteronomistyczną reprezentował w 1-2 Krl redaktor, którego można nazwać Dtr dziejopisarzem, czy też Dtr historykiem (historischer Deuteronomist; skrót: DtrH). Wśród teologów swego czasu był on zasadniczo historykiem, który z jednej strony zadbał o historyczne zrozumienie faktów z dostępnych mu źródeł, a z drugiej szukał w nich wyjaśnienia przyczyn katastrof, jakie dotknęły naród, a więc najpierw przyczyn podziału królestwa Salomona na królestwo północne (Izrael) i południowe (Judeę) w r.926 przed Chr. (1 Krl 1-11), a następnie upadku i niewoli Izraela w r.722/1 przed Chr. (1 Krl 12-2; Krl 17) i w końcu upadku i niewoli Judy w r.598/7, aż do zniszczenia Jerozolimy w lipcu 587/6 r. przed Chr. (2 Krl 18-25). Patrzył on na historię jak każdy człowiek Wschodu, a więc zwrócił uwagę na sens wydarzeń, a nie na same fakty. Wybrał te tylko fakty, które mu najbardziej odpowiadały. Stąd nie można narracji w 1-2 Krl pozbawiać wartości historycznych w świetle nawet myślenia 51 E. Jenni, Zwej Jahrzehnte Forschung an den Büchern Josua bis Könige. Das deuteronomische Geschichtswerk. ThRu N 27 (1961) s. 114n. 31