Ilustrowane KALENDARIUM DZIEJÓW ŚWIATA RYSZARD KACZMAREK KAZIMIERZ MIROSZEWSKI JERZY SPERKA. VIDEOGRAF II Katowice

Transkrypt

1

2 Ilustrowane KALENDARIUM DZIEJÓW ŚWIATA RYSZARD KACZMAREK KAZIMIERZ MIROSZEWSKI JERZY SPERKA VIDEOGRAF II Katowice

3 SPIS TREŚCI P OWSTANIE SUMERYJSKIEGO MIASTA URUK OK. (3900 P. N. E.) 4 Z AŁOŻENIE RZYMU (753 P. N. E.) 5 Z WYCIĘSTWA GREKÓW NAD PERSAMI (480/479 P. N. E.) 6 P OWSTANIE CESARSTWA CHIŃSKIEGO (221 P. N. E.) 7 N ARODZINY JEZUSA (3 P. N. E./1 N. E.?) 8 U PADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO (476) 9 U CIECZKA MAHOMETA Z MEKKI DO MEDYNY (622) 10 P OWSTANIE PAŃSTWA KOŚCIELNEGO (755) 11 K ORONACJA KAROLA WIELKIEGO NA CESARZA (800) 12 O DNOWIENIE CESARSTWA RZYMSKIEGO PRZEZ OTTONA (I 962) 13 S CHIZMA WSCHODNIA W KOŚCIELE CHRZEŚCIJAŃSKIM (1054) 14 P ODBÓJ ANGLII PRZEZ NORMANÓW (1066) 15 K ONFLIKT CESARZA HENRYKA IV Z PAPIEŻEM GRZEGORZEM VII O INWESTYTURĘ ( ) 16 P IERWSZA WYPRAWA KRZYŻOWA ( ) 17 W ALKA O D OMINIUM MUNDI MIĘDZY PAPIESTWEM A CESARSTWEM ( ) 18 C ZWARTA WYPRAWA KRZYŻOWA ( ) 19 W IELKA KARTA SWOBÓD (1215) 20 N AJAZDY MONGOŁÓW NA EUROPĘ ( ) 21 B ITWA POD CRÉCY PIERWSZY ETAP WOJNY STULETNIEJ (1346) 22 W IELKA SCHIZMA W KOŚCIELE ZACHODNIM ( ) 23 W OJNY HUSYCKIE W CZECHACH ( ) 24 Z DOBYCIE KONSTANTYNOPOLA PRZEZ TURKÓW (1453) 25 O DKRYCIE AMERYKI PRZEZ KRZYSZTOFA KOLUMBA (1492) TEZ MARCINA LUTRA (1517) 27 P ODRÓŻ DOOKOŁA ŚWIATA FERDYNANDA MAGELLANA ( ) 28 S OBÓR TRYDENCKI ( ) 29 P OKÓJ WESTFALSKI (1648) 30 P OCZĄTEK BUDOWY PAŁACU W WERSALU (1667) 31 A NGIELSKA USTAWA O PRAWACH (1689) 32 B ITWA POD POŁTAWĄ (1709) 33 W IELKA ENCYKLOPEDIA FRANCUSKA ( ) 34 W OJNA SIEDMIOLETNIA ( ) 35 W YNALEZIENIE MASZYNY PAROWEJ (1769) 36 O DKRYCIE AUSTRALII PRZEZ JAMESA COOKA (1770) 37 D EKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCI USA (1776) 38 2

4 W YBUCH REWOLUCJI FRANCUSKIEJ (1789) 39 W OJNY NAPOLEOŃSKIE ( ) 40 K ONGRES WIEDEŃSKI (1815) 41 W IOSNA LUDÓW ( ) 42 W OJNA KRYMSKA ( ) 43 P OWSTANIE SIPAJÓW (1857) 44 Z JEDNOCZENIE WŁOCH ( ) 45 W OJNA SECESYJNA ( ) 46 U TWORZENIE I MIĘDZYNARODÓWKI (1864) 47 B ITWA POD SADOWĄ (1866) 48 B ITWA POD SEDANEM (1870) 49 K ONGRES BERLIŃSKI (1878) 50 E NCYKLIKA R ERUM NOVARUM (1891) 51 P OWSTANIE BOKSERÓW ( ) 52 W OJNA ROSYJSKO-JAPOŃSKA ( ) 53 W OJNY BAŁKAŃSKIE ( ) 54 I WOJNA ŚWIATOWA ( ) 55 R EWOLUCJA W ROSJI (1917) 56 S YSTEM WERSALSKI ( ) 57 M ARSZ NA RZYM (1922) 58 U KŁAD W LOCARNO (1925) 59 W IELKI KRYZYS GOSPODARCZY (1929) 60 P OWSTANIE III RZESZY (1933) 61 W OJNA DOMOWA W HISZPANII ( ) 62 II WOJNA ŚWIATOWA ( ) 63 K ONFERENCJE WIELKIEJ TRÓJKI ( ) 64 Z IMNA WOJNA ( ) 65 W OJNY ARABSKO-IZRAELSKIE ( ) 66 P OWSTANIE CHIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ (1949) 67 P OWSTANIE WĘGIERSKIE (1956) 68 R EWOLUCJA KUBAŃSKA (1959) 69 W OJNA AMERYKAŃSKO-WIETNAMSKA ( ) 70 P RASKA WIOSNA (1968) 71 R EWOLUCJA ISLAMSKA W IRANIE (1979) 72 J ESIEŃ NARODÓW (1989) 73 K ALENDARIUM 74 3

5 Powstanie sumeryjskiego miasta Uruk ok p.n.e. połowie V tysiąclecia p.n.e. pojawił się w południowej czę- W ści Mezopotamii lud, którego dziełem było stworzenie pierwszej znanej nam cywilizacji. Powstała dzięki intensywnemu osadnictwu w delcie Eufratu i Tygrysu. Sprzyjały jej panujące tam wówczas korzystne warunki do uprawy roślin i obfite w zwierzęta tereny łowne. Pochodzenie tego ludu, zwanego Sumerami, nie jest dokładnie znane. Uważa się zazwyczaj, że przybył albo z Iranu, albo przyjmując tradycję sumeryjską, poświadczoną źródłami archeologicznymi przypłynął z wysp w Zatoce Perskiej, gdzie istnieć miał legendarny, rajski kraj Tilmun. Stopniowo Sumerowie zagospodarowali cały obszar delty, tworząc wokół wsi sieć irygacyjną, pozwalającą zwielokrotnić plony zbóż i wraz z narastającym bogactwem wznosić imponujące miasta. Początek tych cywilizacji miejskich związany jest z dominacją miasta Uruk (sumer. Unug, biblijne Erech, także dzisiejsza nazwa państwa Irak wywodzona jest niekiedy od tego sumeryjskiego ośrodka), którego pozostałości przetrwały do dzisiaj ok. 300 km na południe od Bagdadu. Od ok roku Sumeryjski posążek Gudei, władcy Lagaszu p.n.e. do końca IV tysiąclecia p.n.e. w Sumerze trwała tzw. epoka Uruk. Według sumeryjskiej listy królów, założył miasto niejaki Enmerkar. Ok roku p.n.e. stało się ono centrum całego Sumeru, jako miasto-państwo hegemonialne. Był to także szczytowy okres rozwoju cywilizacji sumeryjskiej. W centrum miasta mieściła się świątynia Inanny (Eanny), która później przekształciła się w piramidalny zikkurat. Miasto zajmowało obszar ok. 5,5 ha. Dopiero ok. połowy I tysiąclecia p.n.e. przerósł je wielkością Babilon, otoczony ok. 10-kilometrowym murem miejskim (pierwszym znanym w historii). Podstawą świetności Uruk było rolnictwo i handel. Domy w mieście wznoszono z suszonych na słońcu cegieł z gliny. Większość ludności rolniczej w okolicznych wsiach mieszkała jednak w szałasach krytych trzciną. Sumerowie dokonali wielu przydatnych wynalazków. Znali metody wytopu szkła, posługiwali się kołem garncarskim, warzyli piwo. Szczególnie imponujące były ich osiągnięcia matematyczne: posługiwali się precyzyjnym i ujednoliconym systemem miar i wag, stworzyli podstawowe pojęcia matematyczne (w tym używane do dzisiaj, oparte na systemie sześćdziesiętnym, sposoby mierzenia kątów i pomiar czasu). Zasługą Sumerów było także wynalezienie pisma klinowego, którego używano w różnych językach do I wieku p.n.e. Z Uruk miał pochodzić legendarny heros Sumerów Gilgamesz, który panował tam w XXVII wieku p.n.e. Poświęcony mu został najstarszy na świecie znany epos, opowiadający o perypetiach króla i sumeryjskich bogów. Zapisany na glinianych tabliczkach, przetrwał do dzisiaj prawie w pełnej wersji. Starszy o ponad 2 tysiące lat od Iliady, opowiada dzieje herosa, którego imię stało się sławne od dnia, kiedy Schody tarasowej świątyni w Ur się narodził; dwie trzecie w nim było boskie, a tylko jedną trzecią stanowiła ludzka natura. Sumer rozciągał się na obszarze znacznie wykraczającym poza Uruk od dzisiejszej Zatoki Perskiej do okolic Bagdadu. Znanych z tego okresu jest wiele miast-państw sumeryjskich. Obok Uruk były to m.in.: Eridu, Ur, Lagasz, Nippur, Kisz, Umma. Wszystkie były rządzone przez królów, których traktowano jako wybrańców bogów. Dzieje tej cywilizacji dzieli się na dwa wielkie okresy, przedzielone najazdami Akadów i utworzeniem przez Sargona I Wielkiego państwa akadyjskiego: okres wczesnodynasty-czny (IV tysiąclecie p.n.e. ok p.n.e.) i hegemonii monarchii III dynastii z Ur (ok p.n.e. ok p.n.e.). Później Sumer uległ ekspansji Babilonii, ta Asyrii i Persji, a w końcu Mezopotamia weszła w skład monarchii hellenistycznych i Imperium Rzymskiego. Dziedzictwo kulturalne Sumerów trwa jednak w różnych cywilizacjach do dzisiaj. (RK) 4

6 Zwycięstwa Greków nad Persami 480/479 p.n.e. floty perskiej, co ułatwiało Grekom taranowanie i abordaż, a przewagę na pokładach okrętów nad lekkozbrojnymi Persami uzyskiwali ciężkozbrojni hoplici. Zwycięstwo spowodowało załamanie się wyprawy perskiej i wycofanie się Kserksesa na czele części swej armii, z którą powrócił do Babilonu. Reszta Persów pod dowództwem Mardoniusza w rok później poniosła kolejną klęskę pod Platejami. Armia grecka dowodzona przez króla Sparty, Pauzaniasza, licząca wówczas ok. 38 tys. hoplitów i 70 tys. lekkozbrojnych, stanęła naprzeciwko trzystutysięcznej armii perskiej złożonej głównie z lekkozbrojnej piechoty i konnicy. Dzięki atakowi hoplitów spartańskich rozbito siły perskie. dziejach cywilizacji europejskiej szczególną rolę odegra- W ło oddzielenie przez Hellenów dwóch światów świata greckiej kultury oraz świata barbarzyńskiego (z greckiego barbaros bełkoczący). Początkowo ta druga nazwa oznaczała wszystkich zamieszkujących poza Helladą i niemówiących językiem greckim. Szybko jednak zaczęto używać tego pojęcia w znaczeniu pejoratywnym, dla określenia ludzi stojących na niższym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego niż Hellenowie. Mimo że Persowie w tym okresie przeżywali apogeum swojej politycznej i kulturalnej potęgi, nie tylko nie ustępując Grekom, ale nawet przewyższając ich w umiejętnościach organizacyjnych, a konflikt traktowali jako marginalny na swoich granicach, dla Greków (a później dla Europejczyków) odegrał on ważną rolę w budowaniu tożsamości i poczucia wyższości nad innymi narodami, w imię walki o wolność przeciwko despotyzmowi. Wojny grecko-perskie rozpoczęły się od konfliktu w Azji Mniejszej. Po zniszczeniu stojącego na czele antyperskiego buntu Miletu, któremu pomocy udzieliły Ateny, doszło do zorganizowania nieudanej karnej wyprawy perskiej na Ateny w 490 roku p.n.e., zakończonej klęską Persów pod Maratonem. Śmierć króla perskiego, Dariusza I, opóźniła następną wyprawę i umożliwiła zjednoczenie sił większości Greków, którzy utworzyli w 481 roku p.n.e. Związek Panhelleński. W roku 480 p.n.e. na Helladę ruszyła olbrzymia wyprawa, licząca prawdopodobnie ok. 500 tys. ludzi, na czele której stał król Kserkses. Armii lądowej towarzyszyła flota złożona z ok okrętów. Nieudana okazała się pierwsza próba powstrzymania Persów przed zajęciem Grecji Środkowej, w ciasnym wąwozie pod Termopilami. Wojska greckie dowodzone przez króla Sparty, Leonida- Zwycięstwa greckie doprowadziły do wyswobo- Goniec spod Maratonu, obraz L.-O. Mersona sa, liczące ok. 7 tys. hoplitów (w tym dzenia kolonii greckich w Azji Mniejszej i otwarcia cieśnin czarnomorskich 300 spartiatów), stanowiły tylko straż przednią całej armii. Po trzydniowej bitwie obejście ścieżką górską wojsk gre- dopiero w 449 roku p.n.e.) otworzył dla handlu. Sukces (pokój podpisano ckich zmusiło Leonidasa do odesłania drogę do hegemonii Aten i niebywałego rozwoju kultury greckiej w okresie kontyngentów z innych polis; na placu boju pozostało tylko 300 spartiatów, Tebańczycy broniący swego miasta i poddanych żyjących pod władzą de- klasycznym. Podział na ludzi wolnych i ochotniczo hoplici z Tespiów. Okrążeni przez wojska perskie zginęli wszyscy wiele wieków walki o wolność w Eurospoty stał się zaś ideą ożywiającą przez razem ze swoim dowódcą (poddali się pie. Wytworzony również wówczas podział na ludzi cywilizowanych i bar- tylko pozostali przy życiu Tebańczycy). Decydującą bitwę stoczono na morzu, gdzie przygotowana przez Ateń- trwały w kulturze europejskiej. Po Grebarzyńców okazał się, niestety, równie czyka Temistoklesa flota grecka, licząca 380 okrętów (jej trzonem była flotylla rzyńców uznając Germanów, a potem kach przejęli go Rzymianie, za barba- 180 trier ateńskich), pokonała flotę perską w bitwie koło wyspy Salamina. Król nie za takowych uważali pogan. W epo- z kolei od średniowiecza chrześcija- Kserkses obserwował bitwę z tronu ce nowożytnej i najnowszej ten uproszczony pogląd usprawiedliwiał ekspan- ustawionego na brzegu zatoki. Mimo perskiej przewagi liczebnej, o losach sję kolonialną i służył uzasadnianiu starcia zadecydowała zwrotność trier podziałów rasowych. greckich i stłoczenie w wąskiej cieśninie (RK) 6

7 Upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego 476 lii i Hiszpanii. W 410 roku Wizygoci zdobyli i splądrowali Rzym, a w 455 uczynili to Wandalowie. Barbarzyńcy zajmowali coraz większe obszary Cesarstwa Zachodniego i tworzyli własne państwa. W V wieku powstały państwa: Wizygotów (w części Galii i w Hiszpanii), Wandalów (w północnej Afryce) i Franków (w Galii). W drugiej połowie V wieku władza cesarzy zachodniorzymskich była bardzo słaba i niepewna, ograniczając się głównie do Italii. Opierała się ona przede wszystkim na sojuszach z różnymi plemionami barbarzyńskimi i na armii złożonej w głównej mierze z Germanów. W ciągu ostatnich 22 lat istnienia Cesarstwa Zachodniego panowało 10 cesarzy, wynoszonych na tron i detronizowanych przez dowódców wojsk rzymskich. Ostatnim ze wspomnianych cesarzy był Romulus, nieletni syn ówczesnego naczelnego wodza Orestesa, wyniesiony przez ojca na tron w 475 roku. Już jednak w następnym roku zbuntowane wojsko pozbawiło życia Orestesa. Wprawdzie oszczędzono Romulusa, ale został on usunięty w cień. Zwycięskie wojska zgodnie z tradycją germańską obwołały królem (rex), tzn. wodzem, Odoakra. Zachodnie Cesar- Barbarzyńcy wkraczają do płonącego Rzymu, rycina niemiecka kryzysową sytuację Cesarstwa Na Rzymskiego w V wieku wpłynęły różnorodne czynniki. Jego potęga została zachwiana już w III wieku, kiedy toczyły się długotrwałe walki o tron. Doprowadziły one do politycznego chaosu i anarchii oraz kryzysu gospodarczego, który charakteryzował się m.in. wzrostem cen i spadkiem wartości pieniądza. Ludność musiała ponosić duże obciążenia podatkowe nakładane przez cesarzy, którzy w ten sposób mogli podołać obowiązkom utrzymania armii, dworu i administracji. Podupadło też rolnictwo, a duże obszary ziemi leżały odłogiem. Jednocześnie powstawały potężne latyfundia, które, stając się samowystarczalne, osłabiały pozycję miast. Ta niekorzystna sytuacja została jednak zahamowana w pierwszej połowie IV wieku. Aby usprawnić zarządzanie rozległym państwem, zaczęto dzielić je na części. W 395 roku, po śmierci cesarza Teodozjusza, utrwalił się podział na część zachodnią ze stolicą w Rzymie i część wschodnią, na czele z Konstantynopolem. Od tego czasu Imperium władało dwóch cesarzy i choć mieli współrządzić w Cesarstwie, każdy z nich sprawował władzę samodzielnie. Od III wieku obszary w pobliżu europejskich granic Cesarstwa zajmowały ludy germańskie; za linią Dunaju siedziby mieli Wizygoci (odłam Gotów), natomiast za Renem zamieszkiwali m.in. Wandalowie i Frankowie. W 375 roku nad Morze Czarne przybyli ze stepów Azji Hunowie, którym wkrótce ulegli Ostrogoci, natomiast Wizygoci przekroczyli Dunaj i znaleźli się w granicach Cesarstwa. Ci ostatni po trzech latach podnieśli bunt, a próba jego stłumienia skończyła się klęską Rzymian pod Adrianopolem (378). Na Cesarstwo ruszyły kolejne fale ataków, zarówno Hunów, jak i innych barbarzyńców, którzy po przełamaniu granicy na Renie (406/407) wtargnęli w głąb państwa, docierając do Gastwo Rzymskie (...) upadło zanotował kilkadziesiąt lat później jeden z kronikarzy (Marcellinus Komes). Duża część współczesnych historyków przyjmuje rok 476 jako symboliczny koniec starożytności, uważając, że związany z Cesarstwem porządek polityczny, a także kulturowy, wyznaczający charakter tej epoki, właśnie wtedy miał się załamać, dając jednocześnie początek nowej epoce średniowieczu. Natomiast Odoaker, zamierzając samodzielnie sprawować władzę i nie chcąc rządzić poprzez mianowanego przez siebie cesarza, nawiązał rokowania z Konstantynopolem. Zaproponował uznanie zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Italią za cenę przyznania sobie namiestnictwa. Ostatecznie w 480 roku doszło do porozumienia między stronami. Warunki zostały przyjęte, wobec czego Odoaker odesłał insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie posiada odtąd jednego tylko władcę, rezydującego w Konstantynopolu. Tak też narodziło się, trwające ponad 300 lat, fikcyjne zwierzchnictwo cesarzy bizantyjskich nad okupowanymi przez Germanów prowincjami Zachodu. (JS) 9

8 Ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny 622 Świat arabski w drugiej połowie VI wieku przeżywał kryzys wewnętrzny, związany z końcowym stadium rozkładu wspólnoty pierwotnej. Kryzys ten sprzyjał wystąpieniom ludowych kaznodziejów, próbujących przeciwstawić się istniejącemu porządkowi. Jednym z nich był Mahomet, któremu przypadło odegranie decydującej roli w dziejach swego ludu. Urodzony w Mekce ok. 570 roku, pochodził ze zbiedniałej gałęzi wpływowego w mieście rodu Korejszytów. Wcześnie osierocony, spędził młodość w niedostatku, pracując jako konwojent karawan kupieckich. Dopiero poślubienie bogatej wdowy Chadidży uwolniło go od trosk materialnych. Wtedy też poświęcił się pasjonującym go rozważaniom religijnym, które doprowadziły do powstania nowej monoteistycznej koncepcji religijnej. Jej fundamentem stała się wiara w jednego Boga, Allaha, którego wola z góry przesądza o losach każdego człowieka. Tego przeznaczenia nic nie jest w stanie zmienić, więc obowiązkiem człowieka jest poddanie się woli Bożej (islam). W związku z tym wierni nazywali siebie muslimin, tzn. ulegli (stąd nazwa muzułmanie). Oprócz Boga, dopuszczał Mahomet istnienie aniołów i proroków, siebie uważając za największego, a zarazem ostatniego z tego drugiego grona. Głoszenie nowej religii wśród mieszkańców Mekki spotkało się jednak Mahomet i Czarny Kamień największa świętość wszystkich muzułmanów z wrogim stanowiskiem rządzącej w mieście oligarchii. W tych warunkach Mahomet w obawie o własne bezpieczeństwo porzucił w 622 roku rodzinne miasto i udał się do pobliskiego Jatrebu, gdzie spotkał się z przychylnym przyjęciem (później Jatreb przyjął nazwę Miasta Proroka Madinat an-nabi, tj. Medyna). Data tej ucieczki, tzw. hidżry, przełomowa w karierze Mahometa, została później przyjęta przez muzułmanów za początek nowej ery. Zdolności organizacyjne Mahometa przekształciły grono jego wyznawców w karną grupę ślepo mu oddanych i fanatycznie wierzących w głoszoną przez niego naukę. To spowodowało, że prorokowi udało się rozszerzyć swe wpływy poza Jatreb i podporządkować pokojowo lub siłą okolicznych koczowników. Podjęcie walki z Mekką doprowadziło w 630 roku do opanowania miasta. To zwycięstwo oraz zręczne wykorzystywanie ogólnoarabskiej świętości, jaką był Czarny Kamień przechowywany w Kaabie, zapewniło Mahometowi hegemonię wśród plemion beduińskich. W chwili śmierci Mahometa (632) wszystkie plemiona arabskie, zamieszkujące Półwysep o tej nazwie, wchodziły w skład utworzonego przez niego państwa teokratycznego. Po śmierci Mahometa, wobec rozbieżności między wyznawcami islamu, zaszła potrzeba ustalenia prawdziwej wersji tej nauki. W 653 roku zebrano więc istniejące relacje i po usunięciu sprzeczności, ułożono je w 114 rozdziałach. Obok zasad dogmatycznych znalazły się tam przepisy dotyczące kultu, zasady etyki (z licznymi nakazami i zakazami), przepisy prawne (zarówno cywilne, jak i karne), wreszcie opowieści zaczerpnięte z tradycji biblijnej i z osobistego życia Mahometa. Mahomet na czele wojska ciągnie na Mekkę, miniatura Całość nauki proroka uznana została za ostatnią księgę objawioną i nazwana Koranem (z arabskiego kur an czytanie). Ponieważ elementy prawa zawarte w Koranie nie wystarczyły do rozstrzygnięcia wszystkich wątpliwości, zaczęto zbierać relacje o życiu i działalności Mahometa. Relacje te stworzyły w IX wieku tradycję muzułmańską, tzw. sunnę (czyli drogę, w tym wypadku postępowania). Według nauki Mahometa, ludzie odpowiadają za swe czyny przed Bogiem i w dniu sądu ostatecznego otrzymują za nie nagrodę (pobyt w raju) lub karę (w piekle). Aby uzyskać zbawienie, potrzebna jest wiara w Allaha i w posłannictwo Mahometa oraz wypełnianie obowiązków religijnych (m.in. modlitwa z twarzą zwróconą w kierunki Mekki, całodniowy post przez miesiąc ramadan). Obowiązkiem stała się także pielgrzymka do Mekki, którą każdy muzułmanin powinien odbyć przynajmniej raz w życiu. Z czasem do obowiązków doszła także święta wojna za wiarę (dżihad), a polegli w niej mieli zapewniony pobyt w raju. Z nakazami religijnymi ściśle wiązały się także przepisy prawne i obyczajowe, np. zakaz jedzenia zwierząt nieczystych (m.in. drapieżników i świń) oraz picia wina. (JS) 10

9 Podbój Anglii przez Normanów 1066 Normanowie, czyli ludzie z północy, pochodzili ze Skandynawii. Trudne warunki bytowania, toczące się walki, a także chęć zdobycia łupów czy wzbogacenia się poprzez działalność handlową, powodowały, że część Normanów na pewien czas, a niekiedy na zawsze opuszczała swą ojczyznę. Uczestników wypraw łupieskich zwano wikingami. Ich najazdy, trwające ponad dwieście lat, od końca VIII do XI wieku, dotknęły spore obszary Europy. Dysponując szybkimi i długimi łodziami, kierowali się początkowo ku brzegom Anglii, Szkocji i Irlandii, pustosząc je i wzbudzając przerażenie miejscowej ludności. Do połowy IX wieku podbili dużą część Anglii, a następnie zaczęli kolonizować Islandię. Na przełomie IX i X stulecia Normanowie osiedlili się u ujścia Sekwany i zaczęli tworzyć swe państwo. Przejęli zwyczaje i język miejscowej ludności frankijskiej. Kraj, który zajęli, zaczęto z czasem nazywać Normandią. Stamtąd dotarli nad Morze Śródziemne, walcząc z Arabami Wilhelm I Zdobywca i biorąc udział w rozgrywkach między Cesarstwem Rzymskim i Bizantyjskim oraz jako najemnicy poszczególnych książąt włoskich. W połowie XI wieku, pod wodzą Roberta Giscarda, zjednoczyli większość księstw południowowłoskich, a następnie podbili Sycylię, dając początek Królestwu Obojga Sycylii (1130). Natomiast Duńczycy osiedleni w Anglii do końca X wieku w dużej części zasymilowali się i doszło do powstania jednolitego królestwa angielskiego. Był to jednak sukces nietrwały, gdyż nowa fala najazdów duńskich na początku XI wieku doprowadziła do podboju kraju przez Kanuta Wielkiego ( ), który włączył go do swego państwa skandynawskiego. Monarchia Kanuta okazała się jednak nietrwała i po jego śmierci (1042) rozpadła się, dzięki czemu do rządów w Anglii mógł powrócić ostatni przedstawiciel dawnej dynastii Wessexu, Edward Wyznawca. Swój powrót z wygnania w Normandii w dużej mierze zawdzięczał tamtejszemu księciu, Wilhelmowi Bastardowi (zwanemu później Zdobywcą). Jemu też Edward z wdzięczności przyrzekł sukcesję w Anglii w razie swej bezpotomnej śmierci. Rządy nowego króla nie cieszyły się jednak dużym poparciem, w związku ze wspieraniem przez niego normandzko-francuskiego otoczenia, które otrzymywało urzędy, godności kościelne i nadania ziemskie. Kiedy więc Edward zmarł (5 stycznia 1066 roku), możni angielscy wybrali królem przedstawiciela swojej warstwy, Harolda. Z pretensjami do tronu wystąpili jednak dwaj władcy normańscy: wspomniany Wilhelm Bastard oraz król norweski, Harald Hardrade. Ponieważ ten pierwszy wylądował w Northumbrii, przeciwko niemu Harold najpierw skierował swe siły. Wilhelm tymczasem zyskał poparcie dla swych roszczeń ze strony papiestwa, z którym władca angielski znalazł się w konflikcie. Ułatwiło to księciu normańskiemu ściągnięcie ochotników z różnych stron Francji, Harold II zabity pod Hastings, rycina A. Doyle a a następnie przeprowadzenie w końcu września 1066 roku inwazji na wyspę w okolicy Pevensey. Lądowanie wojsk liczących ponad 10 tysięcy odbyło się bez większych przeszkód, bowiem Harold znajdował się w tym czasie na północy, odpierając zwycięsko najazd Norwegów pod Stamford. Jednak na wieść o nowej inwazji pospieszył na spotkanie nieprzyjaciela. W dniu 14 października 1066 roku doszło do bitwy pod Hastings, która zakończyła się pogromem Anglo-Sasów i śmiercią Harolda. Wilhelm zdobył następnie Londyn i narzucił swój wybór na króla Anglii. Możni anglosascy próbowali w 1076 roku zrzucić obcego władcę, ale ich powstanie zostało krwawo stłumione, dobra rebeliantów skonfiskowane i rozdane normandzkim i francuskim rycerzom. Oni też obsadzili pierwsze dygnitarstwa w kraju, a także niemal wszystkie godności kościelne. W ten sposób na dworze królewskim i wśród elity panującej w Anglii na przeciąg przeszło trzystu lat przewagę uzyskał żywioł francuski, co miało wielki wpływ na rozwój polityczny, kulturalny, a nawet etniczny tego kraju. (JS) 15

10 Oblężenie Konstantynopola przez krzyżowców, fragment malowidła Tintoretta w Pałacu Dożów w Wenecji 1144 roku muzułmanie zdobyli W hrabstwo Edessy. W celu obrony zagrożonego Królestwa Jerozolimskiego zorganizowano drugą wyprawę krzyżową ( ). Jednak niesnaski między jej dowódcami królem Francji, Ludwikiem VII i Konradem III, władcą Niemiec doprowadziły do jej niepowodzenia. Kolejne lata przynosiły wzrost konfliktów między Królestwem Jerozolimskim a Egiptem, w którym władzę objął wybitny wódz, Saladyn. Już jako sułtan Egiptu pokonał on w 1187 roku krzyżowców w bitwie pod Hittin i zdobył Jerozolimę. W rękach chrześcijan pozostały tylko Tyr, Antiochia i Trypolis. Z pomocą ruszyła więc trzecia krucjata ( ), prowadzona przez trzech monarchów: cesarza Fryderyka Barbarossę, Ryszarda Lwie Serce, króla Anglii i Filipa Augusta, króla Francji. Wyprawa nie odniosła jednak większych sukcesów. Cesarz bowiem nie dotarł do Palestyny, gdyż po drodze w Cylicji utonął w rzece Salef, król angielski opóźnił swoje przybycie, ponieważ po drodze postanowił opanować Cypr, natomiast król francuski po zdobyciu Akki wycofał się z prowadzenia dalszych działań. Porozumienie Czwarta wyprawa krzyżowa Załadunek weneckich okrętów ruszających na krucjatę, miniatura francuska z XIV w. zawarte przez Ryszarda Lwie Serce z Saladynem gwarantowało chrześcijanom jedynie dostęp do miejsc kultowych w Ziemi Świętej. Taki wynik krucjaty uważano w Europie za niewspółmierny do poczynionego wysiłku, obwiniano o to przywódców krucjaty, a nowy papież, Innocenty III, uważał za konieczne podjęcie nowej wyprawy. Plan czwartej krucjaty zakładał zaatakowanie Egiptu, jako źródła potęgi Saladyna i jego następców; na miejsce koncentracji wyznaczono Wenecję, liczono bowiem, że jej flota przewiezie krzyżowców. Kiedy jednak okazało się, że krzyżowcy (w głównej mierze ubodzy rycerze włoscy i francuscy) nie mają wystarczających środków, aby pokryć koszty transportu, doża wenecki, Dandolo, zaproponował, że przewiezie ich w zamian za pomoc w walce z dalmatyńską Zarą (dziś Zadar), konkurentką Wenecji. Mimo klątwy Innocentego III, który potępił zamiar walki z chrześcijańskim miastem, wyprawa doszła do skutku i uwieńczona została sukcesem (1202). W czasie oblężenia Zary zjawił się tam Aleksy, syn zdetronizowanego cesarza bizantyjskiego, Izaaka II Angelosa, prosząc o pomoc w odzyskaniu tronu. Obiecywał krzyżowcom, nie tylko zapłatę, ale nawet wyrzeczenie się schizmy kościelnej. Większość uczestników krucjaty nie oparła się ponętnym obietnicom i pożeglowała ku bizantyjskim brzegom. Przywrócony do władzy cesarz nie wywiązał się jednak z zaciągniętych zobowiązań. Spowodowało to szturm krzyżowców na miasto mimo że Izaak został obalony i zdobycie go w kwietniu 1204 roku. Na gruzach Bizancjum zwycięzcy utworzyli Cesarstwo Łacińskie ze stolicą w Konstantynopolu; niezależne władztwa, opanowane przez rycerstwo francuskie, powstały także na Peloponezie. Bizantyjczycy natomiast utrzymali się przede wszystkim w Azji Mniejszej ze stolicą w Nicei. Cesarstwo Łacińskie nie potrafiło jednak wypełnić żadnych nadziei, które z nim wiązano. Nie było w stanie ani pomóc w odzyskaniu Ziemi Świętej, ani doprowadzić do zażegnania schizmy kościelnej. Wplątane w wojnę z Bułgarią, rządzone przez obcych etnicznie i wyznaniowo przybyszów, traciło powoli swe terytoria, aż w końcu upadło w 1261 roku pod naciskiem Cesarstwa Nicejskiego, wspomaganego przez Genuę, wroga Wenecji. Nad Bosfor wróciła prawowita dynastia w osobie Michała VIII Paleologa, ale odrodzone Cesarstwo było już tylko cieniem dawnego Bizancjum. (JS) 19

11 Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 1492 Odkrywca Ameryki Krzysztof Kolumb Rok 1492, w którym genueńczyk Krzysztof Kolumb dotarł do wybrzeży Ameryki Środkowej, przekonany, że odkrył drogę do Indii, stanowi dla wielu historyków datę graniczną między średniowieczem a epoką nowożytną. Dopiero kilkanaście lat później, w 1507 roku, dzięki wyprawie florentczyka Ameriga Vespucciego, Europejczycy dowiedzieli się, że Kolumb odkrył zupełnie nieznany ląd, który na cześć Vespucciego nazwano Ameryką. Poszukiwaną drogę do Indii odnalazł natomiast Vasco da Gama, który w 1497 roku wyruszył z Portugalii i opłynąwszy Afrykę, znalazł się na Oceanie Indyjskim, docierając przed nim do upragnionego celu. Początek wielkich odkryć geograficznych datować można na pierwsze dziesięciolecia XV wieku. Wówczas to podróże morskie podjęli Portugalczycy, a ich skutkiem było odkrycie Wysp Azorskich i zachodnich wybrzeży Afryki. Posuwając się systematycznie na południe, Portugalczycy w 1487 roku osiągnęli kraniec Afryki, który nazwano Przylądkiem Burz, a następnie Dobrej Nadziei. Konsekwencją tego było opłynięcie Afryki i wspomniane dotarcie do Indii w 1497 roku. O dotarciu do Indii, ale szlakiem na zachód, rozmyślał już wcześniej Krzysztof Kolumb. Jednak ani w swojej rodzinnej Genui, ani w Wenecji i Portugalii, dokąd się udał, nie znalazł chętnych do sfinansowania swoich projektów. Dopiero w Hiszpanii, po wielu zabiegach, udało mu się przekonać panujących tam władców, Ferdynanda Aragońskiego i Izabelę Kastylijską. Kolumb, tak jak większość wykształconych ludzi w średniowieczu, był przekonany o kulistości Ziemi. Studiując mapy oraz dzieła geografów i podróżników, w tym kupca weneckiego Marco Polo, który dotarł lądem do Chin w końcu XIII wieku, uważał, że płynąc na zachód, dotrze do Indii. Pierwsza wyprawa Kolumba wyruszyła z Palos de la Fronterra w Hiszpanii trzema statkami ( Santa Maria, Pinta i Niña ) i liczyła 120 ludzi. Po 70 dniach żeglugi (po 36 dniach od wyruszenia z Wysp Kanaryjskich) 12 października 1492 roku dotarła do wyspy, którą Kolumb nazwał San Salwador (Święty Zbawiciel). W ciągu kolejnych miesięcy okręty wyprawy dopłynęły do innych wysp na Morzu Karaibskim, m.in. do Kuby i Haiti. Po powrocie z pierwszej wyprawy Kolumb wyruszył ponownie (1493) ku odkrytym przez siebie lądom, a wraz z nim popłynęli pierwsi koloniści, którzy mieli zasiedlić odkryte ziemie. W późniejszych latach podjął jeszcze dwie wyprawy (1498, 1502), które dostarczyły nowych wiadomości o nieznanych ziemiach i utrwaliły obecność tam Hiszpanów. Wyprawa podjęta przez Krzysztofa Kolumba była w dużym stopniu wynikiem osiągnięć i wynalazków technicznych z okresu wcześniejszego, a mianowicie upowszechnienia się kompasu (później busoli), który wskazuje biegun magnetyczny Ziemi, oraz astrolabium, umożliwiającego określenie pozycji statku na morzu względem gwiazd. Do postępu w żegludze przyczyniła się także rozwijająca się kartografia oraz nowy rodzaj statku żaglowego powstałego w XV wieku. Była to karawela, z wysokimi burtami i najczęściej z trzema masztami, znacznie szybsza i zwrotniejsza niż wcześniejsze typy statków. U źródeł wypraw leżało oczywiście także wiele innych przyczyn: politycznych (wyparcie Arabów z Półwyspu Iberyjskiego po zdobyciu Grenady), ekonomicznych (chęć ominięcia wysokich ceł oraz pośrednictwa kupców muzułmańskich w handlu z Dalekim Wschodem; trudna sytuacja gospodarcza Portugalii i Hiszpanii) i rzec by można natury ogólnoludzkiej, czyli chęć przygody, poznania legendarnych zamorskich lądów i zdobycia ich bogactw. (JS) Kolumb na Tahiti 26

12 Wielka Encyklopedia Francuska Frontyspis Wielkiej Encyklopedii Wydanie książki, Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, po raz pierwszy w historii dało początek przełomowym zmianom społecznym i politycznym, będącym przyczyną ukształtowania się nowej epoki w dziejach ludzkości. Encyklopedia powstała z inicjatywy paryskiego księgarza, André Le Bretona, który zlecił Denisowi Diderotowi przekład i przeróbkę wydanej w 1728 roku pod tytułem Cyclopaedia encyklopedii angielskiej. Ostatecznie podjęto jednak w 1747 roku decyzję o nowej, francuskiej edycji encyklopedii, sumującej cały stan wiedzy. Obok Le Bretona jej wydawcami zostali: Michel-Antoine David, Laurent Durand i Antoine-Claude Biasson. Dzięki olbrzymiemu wysiłkowi Diderota wydawnictwo stało się syntezą XVIII-wiecznej wiedzy i przyczyniło się znacząco do przewrotu umysłowego epoki Oświecenia. Kolejne tomy Encyklopedii (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers) ukazywały się sukcesywnie od 1751 roku. Tomy I-VII opublikowane zostały w latach Ze względu na zażartą krytykę prezentowanych w hasłach poglądów racjonalistycznych oraz liczne wątki antyklerykalne dzieło potępił papież Klemens XIII. Objęto je następnie we Francji królewskim zakazem rozpowszechniania. W latach Diderot wydawał w związku z tym 11 tomów ilustracji, których nie obejmował zakaz, ale jednocześnie przygotowywał do druku kolejne tomy (VIII-XVIII). Ukazały się one dopiero w 1766 roku, wydane jakoby poza Francją i tylko rozpowszechniane w absolutnej monarchii Burbonów. Ostatnie 7 tomów, już wyłącznie suplementy i indeksy, przygotowano bez udziału Diderota, pod redakcją Ch. Panckoucke, w latach Cała Encyklopedia, którą wydrukowano w nakładzie 4250 egzemplarzy, obejmowała 35 tomów z suplementami ( haseł, 2885 ilustracji, 18 tys. stron), a nad przygotowaniem haseł i redakcją pracowało ok. 1 tys. osób zwanych encyklopedystami. Diderot był długoletnim redaktorem Encyklopedii, ale towarzyszył mu już do 1758 roku jako współredaktor Jean d Alembert. Ponieważ haseł nie opracowywano w instytucjach naukowych, wobec tego na zlecenie tworzyli je pojedynczy autorzy, nie zawsze zresztą specjaliści w dziedzinach, które opisywali, jednak w związku z tym ujmujący problemy w znacznie szerszym, humanistycznym kontekście. W Encyklopedii oprócz przekazu informacji faktograficznych, prezentowano nową, oświeceniową wizję świata, w której dominowały: głębokie przekonanie o nieograniczonych możliwościach człowieka, wiara w ciągły postęp, którego źródłem będzie rozwój nauk przyrodniczych, odrzucenie tezy o boskiej omnipotencji oraz przekonanie o przyrodzonej wszystkim ludziom równości. W artykule Naturalna równość Louis de Jaucourt pisał m.in.: Ponieważ natura ludzka jest taka sama u wszystkich, jest jasne, że każdy ma naturalne prawo do odczuwania i bycia traktowanym jak wszyscy inni, którzy są mu w sposób oczywisty równi. Wśród autorów znaleźli się prawie wszyscy przedstawiciele francuskiej elity intelektualnej XVIII w., m.in.: Wolter, Rousseau, Monteskiusz, Buffon, Quesnay, Turgot. Encyklopedia odegrała nie tylko rolę pierwszego kompendium wiedzy w języku francuskim, ale przez swoje syntetyczne ujęcie, osiągnięte głównie dzięki pracom redakcyjnym Diderota i d Alemberta, stała się również jednolitym, zwartym wykładem poglądów filozoficznych nowej epoki Oświecenia. Była początkiem triumfalnego pochodu przez Europę kartezjańskiego racjonalizmu i empiryzmu w naukach przyrodniczych, a w polityce narastaniu przekonania o demokratycznej wolności i równości wszystkich ludzi. W ten sposób upowszechniona myśl Oświecenia stała się jednym ze źródeł ideowych współczesnej Europy. (RK) Denis Diderot, fragment portretu pędzla J.-H Fragonarda 34

13 Wynalezienie maszyny parowej 1769 Wynalezienie maszyny parowej stało się umowną datą rozpoczęcia rewolucji przemysłowej, która stała się prologiem do epoki industrialnej. Sam pomysł turbiny parowej był o wiele starszy. Już w II w p.n.e. Heron z Aleksandrii wykonał prototyp takiego urządzenia sprężającego parę, zwany Banią Herona. Eksperymenty nad sprężaniem pary podjął na nowo w epoce nowożytnej francuski naukowiec Denis Papin, który w latach 70. XVII wieku opracował pierwszy prymitywny kocioł parowy (wybuchł podczas oficjalnego pokazu w angielskim Royal Society). Pierwszą maszyną parową w dziejach nowożytnych było opatentowane w 1698 roku urządzenie Thomasa Savery ego (nazwał je Przyjaciel górnika), stosowane w kopalniach do zasysania wód gruntowych z zalewanych pokładów. Jej użycie ograniczała jednak bardzo niska sprawność. Następczynią urządzenia Savery ego była maszyna parowa kolejnego angielskiego inżyniera Thomasa Newcomena, zbudowana w 1712 roku. Jednak i ta, mimo dość szerokiego zastosowania w górnictwie, nie okazała się wynalazkiem przełomowym ze względu na nadal niewielką, bo zaledwie 0,5-procentową sprawność. Powszechnie dzisiaj przypisuje się wynalazek maszyny parowej Jamesowi Wattowi, szkockiemu inżynierowi i wynalazcy. Naprawdę chciał początkowo tylko udoskonalić urządzenie Newcomena. Jednak dokonał prze łomu technologicznego, rozdzielając cylinder maszyny i skraplacz oraz ograniczając występującą do tej pory olbrzymią utratę ciepła w urządzeniu swojego poprzednika. Dopracowanie szczegółów kosztowało go jednak wiele wysiłków i pieniędzy, którymi sam nie dysponował. Dopiero pomoc finansowa fabrykanta Johna Roebucka umożliwiła zakończenie badań i opatentowanie tej pierwszej w pełni nowoczesnej maszyny parowej 5 stycznia 1769 roku. Jej technologiczne zastosowanie, szczególnie uzyskanie odpowiedniej szczelności kotła w warunkach fabrycznych, okazało się bardzo skomplikowane. Ostatecznie doprowadziło to dobroczyńcę Watta Roebucka do bankructwa i dopiero pomoc kolejnego przemysłowca, Matthew Bultona, z którym Watt założył wspólną firmę Bulton&Watt, umożliwiła doprowadze- Maszyna parowa nie dzieła do końca. W 1775 roku maszyna została skonstruowana, a w rok później zastosowana w zakładach Johna Wilkinsona, które stały się najlepiej rozwijającą się firmą przemysłu stalowego w Anglii, specjalizującą się w produkcji dział artyleryjskich. Maszyna parowa szybko znalazła zastosowanie także i w innych, poza górnictwem i hutnictwem, branżach. W 1785 roku wykorzystywano ją w przemyśle włókienniczym do napędu przędzarek, a w 1786 roku w pierwszym młynie parowym w Londynie, w 1801 roku maszynę parową zastosowano do napędu statku, a w 1814 zbudowano pierwszą lokomotywę. W ten sposób maszyna parowa umożliwiła produkcję fabryczną, stając się podstawowym urządzeniem, zapewniającym w okresie industrializacji w miejsce dotychczas dominującej siły ludzkich mięśni energię maszyn. Zmiany technologiczne (obok wynalazku maszyny parowej także wytop żelaza przy użyciu węgla kamiennego i koksu oraz zastosowanie maszyn przędzalniczych) stały u początków procesu zwanego rewolucją przemysłową. Pracę ręczną zastąpiła produkcja oparta na wykorzystaniu maszyn w fabrykach. Umożliwiło to gwałtowny wzrost wydajności pracy i zalew rynku tanimi, masowo produkowanymi towarami. Industrializacja skłoniła także do przemieszczania się ludności wiejskiej do miast, szybką urbanizację i ukształtowanie się nowej klasy społecznej proletariatu. Najpierw na początku XIX wieku zapewniło to Wielkiej Brytanii pozycję mocarstwową, jednak szybko jej śladem podążyły i inne państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone, zyskując dominację nad całym światem i rozpoczynając epokę polityki globalnej. (RK) Szkocki inżynier James Watt 36

14 Deklaracja Niepodległości USA 1776 schyłku XVIII wieku bunt kilkunastu kolonii brytyjskich w Ame- U ryce Północnej przeciwko metropolii doprowadził do powstania najpierw nowego państwa Stanów Zjednoczonych Ameryki, a ostatecznie do ukształtowania się światowego mocarstwa, które zaproponowało budowę ładu światowego nie na polityce siły, ale na systemie zbiorowego bezpieczeństwa i prawa do samostanowienia narodów. U początku tego procesu legło opracowanie przez prawnika z Wirginii, Thomasa Jeffersona, Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych. Sławę znawcy problematyki praw kolonii brytyjskich w Ameryce przyniosło Jeffersonowi wydanie Uchwalenie Deklaracji Niepodległości w Filadelfii, obraz J. Trumbulla w 1774 roku dzieła A Summary View of the Rights of the British America, w którym zwracał się przeciwko polityce nakładania ciągle nowych podatków przez metropolię. Kiedy w tym samym roku zwołano tzw. Kongres Kontynentalny, Jeffersona obarczono zadaniem opracowania ogólnych zasad obowiązujących 13 kolonii angielskich (ostatecznie wśród nich zabrakło deputowanych z Rhode Island) w kontaktach z Londynem. Pozostał on głównym autorem późniejszej Deklaracji, aczkolwiek uzupełnienia do tekstu przedłożyli także John Adams i Benjamin Franklin (do komitetu redakcyjnego należeli ponadto: Robert Livingston i Roger Shermann). Kongres postanowił opracować Deklarację ze względu na toczącą się już wojnę z Wielką Brytanią. W 1774 roku, po tzw. bostońskim piciu herbaty (16 grudnia 1773 doszło do napadu na statki brytyjskie kolonistów amerykańskich przebranych za Indian), Brytyjczycy nałożyli represje na kolonię Massachusetts. Kongres Kontynentalny ogłosił wówczas utworzenie milicji obywatelskiej, a w kwietniu 1775 roku wojska brytyjskie po raz pierwszy zaatakowały Amerykanów pod Lexington. Już 2 lipca 1776 roku, na wniosek deputowanego Richarda Henry ego Lee z Wirginii, przyjęto formalną rezolucję o niepodległości 13 kolonii. Dwa dni później uchwalono Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych (Declaration of Independence, pełna nazwa: The Unanimous Declaration of The Thirteen United States of America), która miała legitymizować bunt przeciwko brytyjskiej metropolii. Deklaracja składała się z trzech Thomas Jefferson główny autor Deklaracji NiepodległościStanów Zjednoczonych części: pierwsza, wstępna, odwoływała się do koncepcji Johna Locke a prawa narodów do tworzenia własnych rządów, część druga określała prawa kolonii amerykańskich w stosunku do brytyjskiej metropolii, a w części trzeciej, zgodnie z ideami Oświecenia, przywoływano prawo naturalne narodów do tworzenia suwerennych państw. Prawa naturalne w Deklaracji wyrażono następująco: Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się o szczęście, że celem zabezpieczenia tych praw wyłonione zostały wśród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych, że jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla szczęścia i bezpieczeństwa. Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych ostatecznie zakończyła się sukcesem kolonistów amerykańskich i dotkliwą porażką kolonialnego mocarstwa. O losach wojny zadecydowały klęski Brytyjczyków w bitwach pod Saratogą w 1777 roku i pod Yorktown w 1781 roku. Stany Zjednoczone przyjęły w 1787 roku pierwszą na świecie demokratyczną konstytucję, a potem nastąpił okres ich szybkiego rozwoju terytorialnego i uzyskania dominacji na kontynencie amerykańskim już w XIX wieku. Po dwóch wojnach światowych XX wieku Stany Zjednoczone zaangażowały się z kolei w politykę na kontynencie europejskim, stając się globalnym mocarstwem dzisiaj dominującym w polityce światowej. (RK) 38

15 Wybuch rewolucji francuskiej 1789 Rewolucja francuska w XVIII wieku stała się przełomowym wydarzeniem dla dziejów najnowszych. Bezpośrednimi przyczynami jej wybuchu były trudności gospodarcze Francji, szczególnie narastająca drożyzna i wzrost zadłużenia państwa, a także nieudolne rządy króla Ludwika XVI. Był on znany Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, przyjęta przez Zgromadzenie Narodowe sierpnia 1789 r. ze swej wręcz dewocyjnej pobożności, co nie przysparzało mu sympatii wśród elit ogarniętych laickimi ideami Oświecenia. Na początku swego panowania starał się zaradzić narastającym kłopotom finansowym, manifestacyjnie czyniąc oszczędności (m.in. sam próbował kontrolować wydatki swego ogromnego dworu w Wersalu, interesując się nawet ilością świec wykorzystywanych w pałacu) i odwołując się do zamierzających zreformować państwo doradców i ministrów, w tym niewątpliwie uzdolnionych Turgota i Neckera. Wskutek oporu arystokracji Necker został jednak zmuszony do rezygnacji ze swego stanowiska, a przemożny wpływ na politykę państwa uzyskała wówczas żona Ludwika Maria Antonina, której rozrzutności lud Francji powszechnie przypisywał winę za długi państwowe (stąd jej przydomek Pani Deficyt). Fatalna kondycja finansowa zmusiła króla w 1789 roku do zwołania po raz pierwszy po prawie 200 latach Stanów Generalnych (reprezentacja duchowieństwa, szlachty i tzw. stanu trzeciego), co stało się wstępem do wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. 5 maja 1789 roku rozpoczęły się obrady tego zgromadzenia, które burżuazja postanowiła wykorzystać do rozpoczęcia walki o reformy polityczne i gospodarcze. Gdy król nie zgodził się na wspólne obrady, na wniosek deputowanego Emanuela-Josepha Sieyésa stan trzeci ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym przekształconym w Konstytuantę. Król zgromadził pod Wersalem wojsko w celu przywrócenia porządku. Na wieść o tym ludność Paryża wyszła jednak na ulice i zdobyła symbol absolutyzmu królewskiego twierdzę Bastylię w Paryżu. Była ona najsłynniejszym więzieniem we Francji. Zdobyta 14 lipca 1789 roku (dzień szturmu stał się datą święta narodowego Francji), paradoksalnie nie miała już wówczas żadnego znaczenia (przetrzymywano w niej tylko kilku więźniów kryminalnych chronionych przez częściowo kontuzjowanych żołnierzy-weteranów). Wydarzenie to uznaje się jednak za początek rewolucji. Klucze do twierdzy Marie Joseph La Fayette przesłał wówczas w geście triumfu do Stanów Zjednoczonych Jerzemu Waszyngtonowi, a sam zamek został zburzony kilka miesięcy później na wniosek władz Paryża. Król, zmuszony do przybycia z Wersalu do Paryża, na znak zgody narodowej do tradycyjnych barw miasta czerwonej i niebieskiej dodał kolor biały, Bourbonów. Od tej pory ten trójkolorowy sztandar stał się symbolem wolnej, a potem republikańskiej Francji. Noc z 9 na 10 thermidora roku II, rycina P.J. Tassaerta Wydarzenia w stolicy sprowokowały nie mniej gwałtowne rozruchy na prowincji, zwane okresem wielkiej trwogi. Było to powszechne powstanie chłopów francuskich, którzy atakowali dwory szlacheckie i klasztory, niszcząc dokumenty zawierające ich powinności feudalne. Pod wpływem tych wydarzeń Konstytuanta zniosła przywileje stanowe (w nocy z 4 na 5 sierpnia), a 26 sierpnia uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, stanowiącą w I artykule, że: Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. W 1791 roku we Francji weszła w życie konstytucja i dawna monarchia absolutna stała się monarchią konstytucyjną. Sąsiednie mocarstwa uznały jednak rewolucję we Francji za niebezpieczne wydarzenie, dające przykład ich własnym poddanym do buntu. Efektem tego były najpierw rządy terroru radykalnych jakobinów we Francji, a potem nastąpił wybuch ogólnoeuropejskiej wojny zakończonej dopiero po upadku Napoleona w 1815 roku. Zdobycze rewolucji okazały się mimo to trwałe, a jej hasło: Wolność Równość Braterstwo legło u podstaw kształtowania się wszystkich współczesnych ruchów politycznych. (RK) 39

16 Wojny Kalendarium napoleońskie Przeciwko zdobyczom Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpiły w 1792 roku Prusy i Austria. Sukces wojsk francuskich w bitwie pod Valmy (20 września 1792 roku) przesądził o zwycięstwie idei rewolucyjnej Francji. W 1793 roku powstała I koalicja antyfrancuska (Austria, Hiszpania, Holandia, Prusy, Sardynia, Wielka Brytania). Po walkach na terenie Belgii, Holandii, na zachodnim brzegu Renu oraz w Lombardii, wojnę zakończył pokój w Campo Formio (17 października 1797 roku). Kolejna wojna rewolucyjnej Francji rozpoczęła się w 1798 roku, po utworzeniu II koalicji (Austria, Neapol, Portugalia, Rosja, Turcja, Wielka Brytania). Po powrocie Napoleona Bonapartego z wyprawy egipskiej i przejęciu władzy (zamach 18 brumaire a), Francja zaczęła odnosić sukcesy. W 1800 roku wojska francuskie zwyciężyły pod Marengo (14 czerwca) i Hohenlinden (3 grudnia). Wojnę zakończyły traktaty pokojowe w Lunéville (9 lutego 1801 roku) i Amiens (25 marca 1802 roku). Po podpisaniu pokoju w Amiens doszło do konfliktu francusko-brytyjskiego. Wobec niezwrócenia Malty Zakonowi Kawalerów Maltańskich, Francja zajęła związany z Wielką Brytanią Hanower. W odpowiedzi Brytyjczycy stworzyli III koalicję antyfrancuską (Austria, Neapol, Rosja, Szwecja, Wielka Brytania). Klęska floty francusko-hiszpańskiej pod Trafalgarem (21 października Prusacy wkraczją do Plachenois, obraz A. Northena 1805 roku) przesądziła o rezygnacji Napoleona I z inwazji na Wyspy Brytyjskie. Po zwycięstwie wojsk francuskich pod Ulm (20 października 1805 roku) Francja zajęła Wiedeń. Kres wojnie położyło zwycięstwo Napoleona I nad wojskami austriacko-rosyjskimi pod Austerlitz (2 grudnia 1805 roku). Austria wycofała się z wojny, podpisując pokój w Preszburgu. W 1806 roku Wielka Brytania stworzyła z Prusami i Saksonią IV koalicję; Napoleon I rozbił wojska prusko-saskie pod Jeną i Auerstedt (14 października 1806 roku). Po wkroczeniu do Berlina ogłosił wprowadzenie przeciwko Wielkiej Brytanii blokady kontynentalnej (21 listopada 1806 roku). Przyłączenie się Rosji do IV koalicji spowodowało m.in. wkroczenie wojsk francuskich na ziemie polskie. Ofensywa francuska została powstrzymana w wyniku bitwy pod Iławą Pruską (8 lutego 1807 roku). Zwycięstwo Napoleona I pod Frydlandem (14 czerwca) doprowadziło do podpisania pokoju w Tylży (7 9 lipca 1807 roku). W 1808 roku usunięcie z tronu hiszpańskiego Bourbonów (Karol IV i Ferdynand VII) oraz osadzenie na nim Józefa Bonapartego rozpoczęło walki Napoleona I w Hiszpanii, a następnie Portugalii. Państwa te były wspierane przez Wielką Brytanię. Walki trwały do 1814 roku. W 1809 roku Austria próbowała wy korzystać zaangażowanie Napoleona I w Hiszpanii. Po początkowych zwycięstwach pod Aspern i Essling poniosła klęskę pod Wagram (5 6 lipca). 14 października 1809 roku podpisano pokój w Schönbrunn, kończący wojnę z V koalicją. 24 czerwca 1812 roku, w związku z nieprzestrzeganiem przez Rosję blokady kontynentalnej, Napoleon I wkroczył na czele Wielkiej Armii do Rosji. Po zwycięstwie pod Smoleńskiem i w bitwie pod Borodino (7 września) zajął Moskwę. Napoleon przekraczający Alpy, obraz J.-L. Davida Brak zgody cara Aleksandra I na podpisanie pokoju, ciężka zima, działalność partyzancka wojsk rosyjskich, blokujących szlaki komunikacyjne i aprowizacyjne, zmusiły Napoleona I do odwrotu, który zakończył się jego klęską. Po bitwie nad Berezyną opuścił on swoje wojska i wyruszył do Francji, by odbudować armię. W 1813 roku powstała VI koalicja (Austria, Hiszpania, Portugalia, Prusy, Rosja, Szwecja, Wielka Brytania). Wojska koalicyjne pokonały Napoleona I w tzw. bitwie narodów pod Lipskiem (16 19 października). Zajęcie Francji przez wojska koalicyjne doprowadziło do abdykacji Napoleona I (16 kwietnia 1814 roku). 1 marca 1815 roku powrócił on z Elby do Francji. Po stu dniach został ostatecznie pokonany przez Wellingtona i Blüchera pod Waterloo (18 czerwca). Zlekceważenie specyfiki rosyjskiego teatru wojny doprowadziło do klęski Napoleona I. Nie był on w stanie odbudować swej Wielkiej Armii. Ciągłe wojny oraz kontynuowanie ekspansji terytorialnej obróciły się przeciwko niemu. Przyczynił się jednak do rozprzestrzenienia się w Europie idei rewolucyjnych. (KM) 40

17 Wojna Kalendarium secesyjna połowie XIX wieku w Stanach W Zjednoczonych Ameryki Pó nocnej doszło do zaognienia antagonizmu pomiędzy stanami południowymi i północnymi. Do przyczyn wybuchu walk zalicza się odmienność rozwoju gospodarczego (kapitalistyczna Północ i niewolnicze Południe) oraz ekspansję Południa na Dziki Zachód, co zburzyłoby równowagę sił. Na Północy skupiona była większość przemysłu amerykańskiego. Południe miało charakter głównie rolniczy. Powodowało to, iż Północ rozwijała się pod względem cywilizacyjnym, a Południe stawało się coraz bardziej tradycyjne i zacofane. Na Północy przewagę uzyskała partia republikanów, reprezentująca interesy przemysłowców i popierająca zniesienie niewolnictwa Murzynów we wszystkich stanach oraz wprowadzenie ceł ochronnych. Przeciwstawiała się temu partia demokratów, mająca przewagę na Południu, która widziała w tym zagrożenie dla rolnictwa, głównie eksportu bawełny i tytoniu. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był wybór na prezydenta USA republikanina Abrahama Lincolna, zwolennika stopniowej likwidacji niewolnictwa. 20 grudnia 1860 roku secesję (wystąpienie) z Unii zapoczątkowała Karolina Południowa. Przyłączyło się do niej 10 kolejnych stanów. Utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki na czele z prezydentem Jeffersonem Davisem. Stolicą państwa było początkowo Montgomery (Alabama), a następnie Richmond (Wirginia). W Unii pozostały 23 stany, w których niewolnictwo było już zniesione. 12 kwietnia rozpoczęły się działania wojenne od ataku Konfederacji na Fort Sumer. Początkowo przewagę uzyskały wojska Konfederacji dowodzone przez gen. Roberta Lee i Thomasa Jonathana Jacksona. Wojska Konfederacji przeważały pod względem wyszkolenia bojowego i lepszego korpusu oficerskiego. Zwyciężyły one pod Bull Run (21 lipca 1861 roku). 1 stycznia 1863 roku wszedł w życie dekret o abolicji (18 grudnia 1865 roku został wprowadzony do konstytucji USA jako 13 poprawka). Dawał on niewolnikom wolność osobistą, ale nie otrzymywali oni ziemi, na której pracowali, oraz równych z białymi praw politycznych. Unia przejęła inicjatywę w 1863 roku, realizując plan Anakonda. Zakładał on opanowanie dorzecza Missisipi oraz równoczesne uderzenie na główne siły Konfederacji w Wirginii. Przełomem było zwycięstwo wojsk Unii pod Gettysburgiem (1 3 lipca 1863 roku) oraz zwycięska wyprawa vicksburgska gen. Ulissesa Granta. Unia przejęła kontrolę nad Missisipi, przecinając łączność między wschodnim i zachodnim Południem. Wojska Konfederacji znalazły się w defensywie. W 1864 roku tzw. marsz ku morzu gen. Williama Shermana przez stany Alabama, Georgia, Karolina Południowa i Północna doprowadził do okrążenia wojsk konfederackich. 1 kwietnia 1865 roku gen. Grant zdobył stolicę Konfederacji Richmond, a 9 kwietnia gen. Lee podpisał akt kapitulacji w Appomatox Court. O zwycięstwie Północy zadecydowała przewaga liczebna i techniczna oraz panowanie na morzu. Wojna prowadzona był z zaciekłością i okrucieństwem. Była pierwszą nowoczesną wojną totalną. Zginęło w niej 700 tys. Amerykanów. Przekształciła ona strukturę społeczną USA. Około 4 mln Murzynów uzyskało wolność, ale w następnych latach stali się oni obywatelami drugiej kategorii. Ograniczono rolę wielkich właścicieli ziemskich. Zwiększyło się natomiast znaczenie burżuazji. Po zamordowaniu Lincolna wśród republikanów zapanowały tendencje odwetowe. Przez następne 10 lat Południe było okupowane w sposób bezwzględny i brutalny. Nadużycia urzędników oraz zwiększenie roli władzy federalnej wzmocniły niechęć białej ludności Południa do Jankesów z Północy. W stosunku do ludności murzyńskiej stosowano segregację rasową oraz terror, czemu służyły takie organizacje, jak Ku-Klux-Klan i Rycerze Białej Kamelii. (KM) Kapitulacja generała Roberta Lee, głównodowodzącego armią Południa, 19 kwietnia 1865 r., obraz M. Chappeda 46