Błękitno-zielona infrastruktura jako szansa integracji gospodarowania przestrzenią od skali miejsca do skali metropolii

Transkrypt

1 GŁÓWNY INSTYTUT GÓRNICTWA Błękitno-zielona infrastruktura jako szansa integracji gospodarowania przestrzenią od skali miejsca do skali metropolii dr Leszek Trząski tel.: Konferencja Błękitno-zielona infrastruktura w miastach Katowice, 21 kwietnia

2 Definicja zielonej infrastruktury według Komisji Europejskiej Źródło: Zielona infrastruktura: strategicznie zaplanowana sieć obszarów naturalnych i półnaturalnych, zaprojektowana i zarządzana w sposób mający zapewnić szeroką gamę usług ekosystemowych Obejmuje ona obszary zielone (lub błękitne w przypadku ekosystemów wodnych) oraz inne cechy fizyczne obszarów lądowych (w tym przybrzeżnych) oraz morskich Na lądzie zielona infrastruktura jest obecna na obszarach wiejskich i w środowisku miejskim

3 Błękitno-zielona infrastruktura w przestrzeni miasta A B C A zabudowa miejska B nabrzeże C teren na wzgórzach D Centrum gminy E Główna oś zielona J E F D F zabudowa indywidualna z ogrodami i sadami G założenie parkowokrajobrazowe I H G H system odprowadzania wód deszczowych I zabudowa podmiejska J park biznesowy

4 W idei zielonej infrastruktury mieści się ciągłość, jakość, wielofunkcyjność i dostępność błękitno-zielonej przestrzeni Źródło: resilientcitiesblog.iclei.org

5 Definicja zielonej infrastruktury łącząca wymiar lokalny z regionalnym Zielona infrastruktura to elementy łączące środowisko naturalne z obszarem zabudowanym i sprawiające, że miasta stają się lepszym miejscem do życia; są to np. parki, ścieżki, zielone dachy i ulice oraz miejski drzewostan W ujęciu regionalnym zielona infrastruktura to sieć obszarów naturalnych, terenów zieleni urządzonej, zielonych dróg, gruntów (leśnych i rolnych) i innych elementów wpływających korzystnie na zdrowie i samopoczucie człowieka oraz na ekosystemy Źródło: D. Rose. Green Infrastructure. A Landscape Approach

6 Zielona infrastruktura współtworzy przestrzeń metropolii. Żeby mogła dobrze i trwale działać musi zostać umiejętnie zaplanowana Stuttgart Przyjazna, uporządkowana, zielona przestrzeń to efekt dalekosiężnego planowania i twardego przestrzegania reguł użytkowania terenu w mieście i wokół miasta

7 Błękitno-zieloną infrastrukturę można, i z wielu powodów warto, kreować nawet w centrum metropolii Londyn śródmiejski teren, dawniej zdegradowany, na nowo urządzony przy okazji Igrzysk Olimpijskich lecz z myślą o trwałym użytkowaniu

8 Mieszkańcy tej okolicy mają wszędzie daleko, do parku też Dolina Kłodnicy w południowej części obszaru metropolitalnego Żywiołowa zabudowa terenów podmiejskich prowadzi do chaosu urbanistycznego, w którym mieszkańcy niewiele mają pożytku z tego, że jest zielono i niebiesko.

9 Potencjalne aktywa błękitno-zielonej infrastruktury miasta Skala miejsca, osiedlowa Skala miasta lub dzielnicy Skala miejskiego obszaru funkcjonalnego, metropolii, regionu Drzewa przy drogach, żywopłoty Zielone ściany i dachy Skwery Prywatne ogrody Place miejskie Zieleńce osiedlowe Lokalne drogi dojścia do posesji Ścieżki piesze i rowerowe Cmentarze i place przykościelne Przestrzenie otwarte Stawy i strumienie Zagajniki Place zabaw Boiska sportowe Lokalne formy ochrony przyrody Tereny przyszkolne Rowy i podobne obniżenia terenu Ogródki działkowe Tereny czasowo wyłączone z użytkowania lub porzucone Zadrzewienia komunalne Lokalizacje biznesowe Parki miejskie Kanały miejskie Zieleńce miejskie Parki leśne Parki (założenia krajobrazowe) Ciągłe nabrzeża Place komunalne Jeziora Duże przestrzenie rekreacyjne Rzeki i ich doliny Tereny poprzemysłowe Wyrobiska po kopalinach Tereny rolnicze Składowiska odpadów Parki regionalne Rzeki i ich doliny Linie brzegowe dużych rzek i jezior Duże, strategiczne szlaki transportowe Lasy i zadrzewienia Zbiorniki wodne Sieci drogowe i kolejowe Zaprojektowane zielone pasy i luki w zabudowie Tereny rolnicze Parki narodowe Duże założenia (np. parki krajobrazowe) Kanały Otwarte krajobrazy wiejskie Otwarte tereny we władaniu publicznym

10 Zielona i szara infrastruktura nie są rozłączne. Trzeba je integrować. Dany obiekt (np. trasę rowerową) można planować jako szarą infrastrukturę, albo jako zieloną infrastrukturę, albo równocześnie jako jedno i drugie.

11 Błękitno-zielona infrastruktura kreowana w skali miejsca może, szczególnie w przypadku dolin potoków, znacznie podnosić spójność i funkcjonalność przestrzeni miasta Dolina Ślepiotki w Katowicach, kładka na palach oraz odtworzone mokradła i inne półnaturalne siedliska przyrodnicze (w ramach projektu REURIS)

12 W naszym obszarze metropolitalnym ważnym zasobem dla BZI są nieużytkowane (porzucone) tereny nadrzeczne. Dobre przykłady wdrożeń na dwóch odcinkach doliny Ślepiotki w Katowicach: staw na wody deszczowe (u dołu) i system mokradłowy (po prawej) łączące retencję wody z wzbogacaniem bioróżnorodności i kreowaniem przestrzeni publicznej (fotografie po prawej z dokumentacji projektu REURIS).

13 Partycypacja mieszkańców dzielnicy miasta może bardzo wiele wnieść do kreowania błękitno-zielonej infrastruktury. Bardzo ważne, by uzgodnieniom planistycznym towarzyszyła pilotowa/demonstracyjna inwestycja Warsztat projektowy, na którym wypracowano i uzgodniono docelowy obraz korytarza doliny Ślepiotki a także szczegóły inwestycji pilotowej w dolinie (w ramach projektu REURIS)

14 Cel strategiczny D: Utrzymanie i odbudowa ekosystemów oraz ich usług D.II. Wdrożenie zielonej infrastruktury jako narzędzia pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie istniejących ekosystemów oraz ich usług Nr Zadanie Uzasadnienie Instytucja odpowiedzialna 37 Opracowanie krajowych wytycznych umożliwiających nadanie zielonej infrastrukturze statusu standardowego elementu planowania przestrzennego i rozwoju terytorialnego 38 Włączenie zielonej infrastruktury do prac planistycznych na poziomie lokalnym Najlepszym instrumentem wdrożenia zielonej infrastruktury jest planowanie przestrzenne. Wdrożenie idei zielonej infrastruktury do planowania przestrzennego wymaga opracowania wytycznych uwzględniających założenia reformy systemu zarządzania przestrzenią. Uwzględnienie zielonej infrastruktury wraz z oceną usług ekosystemowych w dokumentach planistycznych na poziomie lokalnym stworzy lepsze podstawy zarządzania ryzykiem, łagodzenia zagrożeń związanych ze zmianą klimatu i fragmentacją przestrzeni. Dbanie o zieloną infrastrukturę w środowisku miejskim jest źródłem korzyści związanych ze zdrowiem mieszkańców. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Jednostki samorządu terytorialnego Wskaźnik Opracowanie krajowych wytycznych umożliwiających nadanie zielonej infrastrukturze statusu standardowego elementu planowania przestrzennego i rozwoju terytorialnego Liczba dokumentów planistycznych, w których uwzględniono zieloną infrastrukturę zgodnie ze standardami UE

15 Strategiczne błędy w rozumieniu pojęcia (błękitno-) zielonej infrastruktury Poprawne rozumienie ZI przedstawiono w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, w Strategicznym panie adaptacji ( ) zmiany klimatu i w Krajowej Polityce Miejskiej. W większości innych strategii/polityk znajdują się poważne błędy, takie jak np.: utożsamianie ZI z pozostałościami naturalnej szaty roślinnej i jej ochroną, a szczególnie z obszarami ochrony prawnej (NATURA 2000 i krajowy system obszarów chronionych) pomijanie wielofunkcyjności i ograniczanie roli ZI do ochrony bioróżnorodności sprowadzanie ZI do zieleni urządzonej w opozycji do przyrody postrzeganie ZI jako rzeczy zastanej, a nie systemu, który się projektuje, kreuje i podtrzymuje przedstawianie ZI jako niepowiązanej z gospodarką wodną, przestrzenną, bezpieczeństwem środowiskowym, zrównoważonym transportem itd.

16 Do zawężonego lub błędnego pojmowania ZI zapewne przyczyniły się: Powierzchowna interpretacja bazowych dokumentów unijnych: o W definicji przyjętej na poziomie UE atrybutami ZI są naturalność i półnaturalność; zakres znaczenia tych słów według polskiej terminologii botanicznej jest węższy niż np. w terminologii brytyjskiej lub niemieckiej o Zakres rzeczowy ZI opisywany jest nie w suchych definicjach i zapisach celów, lecz w komentarzach, które najwidoczniej bywają pomijane przy powierzchownym studiowaniu dokumentów. Np. wg unijnej strategii ochrony przyrody: pozycję lidera w dziedzinie badań i innowacji w związku z bioróżnorodnością UE zamierza osiągnąć między innymi w zakresie lepszego wykorzystania potencjału zielonej infrastruktury. Bez znajomości całego tekstu strategii i innych dokumentów PE lub KE można odnieść wrażenie, że ochrona bioróżnorodności to jedyne przesłanie ZI. Dominujące, historycznie uwarunkowane, całkowicie błędne rozumienie ochrony przyrody jako działań głównie konserwatorskich, a nie kreatorskich Dominujące, historycznie uwarunkowane, całkowicie błędne rozumienie ochrony zielonych przestrzeni jako przeciwieństwo rozwoju gospodarczego

17 Nierozumienie pojęcia ZI jest widoczne w programach operacyjnych POIiŚ zapisano działania na rzecz zahamowania spadku powierzchni terenów zieleni w miastach oraz wspieranie usług ekosystemowych, także poprzez program Natura 2000 i zieloną infrastrukturę. Nie ma mowy o kreowaniu ZI w miastach, zwiększaniu jej ciągłości, jakości, wielofunkcyjności WSD NF i WFOŚiGW przewidziano wspieranie ochrony bioróżnorodności i funkcji ekosystemów oraz wspieranie inwestycji w zieloną infrastrukturę, jednak tylko na obszarach zdegradowanych i na terenach objętych prawną ochroną przyrody. Nie ma mowy o terenach zurbanizowanych POIR - nie przewidziano wspierania innowacyjnych rozwiązań na rzecz ZI, chociaż w myśl dokumentów unijnych, np. COM 2013, pożądane jest wdrażanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie ZI w miastach RPO większości województw - działania programowe na rzecz ZI mają swoją oś priorytetową, lecz sprowadzają się one do wsparcia ochrony siedlisk przyrodniczych, zwłaszcza w systemie NATURA 2000, zupełnie pomijając ZI miast i ich obszarów funkcjonalnych

18 RPO województwa śląskiego: zmarnowana szansa na wykorzystanie potencjału zielonej infrastruktury, wzmocnienie usług ekosystemowych i zwiększenie różnorodności biologicznej 2.5. OŚ PRIORYTETOWA V OCHRONA ŚRODOWISKA I EFEKTYWNE WYKORZYSTANIE ZASOBÓW Priorytet inwestycyjny 6d ochrona i przywrócenie różnorodności biologicznej, ochrona i rekultywacja gleby oraz wspieranie usług ekosystemowych, także poprzez program Natura 2000 i zieloną infrastrukturę Wyznaczono jeden cel szczegółowy: wzmocnione mechanizmy ochrony różnorodności biologicznej w regionie

19 Priorytet 6d: ochrona i przywrócenie różnorodności biologicznej, ochrona i rekultywacja gleby oraz wspieranie usług ekosystemowych, także poprzez program Natura 2000 i zieloną infrastrukturę W ramach priorytetu inwestycyjnego 6.d wspierane będą działania, polegające na: Kompleksowych projektach z zakresu ochrony, poprawy i odtwarzania stanu siedlisk przyrodniczych i populacji gatunków Zwalczaniu rozprzestrzeniania się i eliminowania obcych gatunków inwazyjnych Budowie, modernizacji i doposażeniu ośrodków prowadzących działalność w zakresie edukacji ekologicznej lub ochrony różnorodności biologicznej wraz z prowadzeniem kampanii informacyjno-edukacyjnych Ochronie przyrody poprzez zmniejszenie presji ruchu turystycznego za pomocą budowy infrastruktury użytku publicznego Nie ma działań nakierowanych na tworzenie/wzmacnianie zielonej infrastruktury Nie ma działań nakierowanych na odtwarzanie różnorodności biologicznej Nie ma działań nakierowanych na wzmocnienie usług ekosystemowych

20 Wskaźniki produktu dla priorytetu 6.d: Bioróżnorodność wspierana tylko na obszarach chronionych Nie ma działań w rejonie aglomeracji miejskich Nie ma wskaźników dotyczących usług ekosystemowych lub kreowania ZI Nie ma wskaźników dotyczących bioróżnorodności

21 Waloryzacja istniejących obszarów zieleni i terenów otwartych kształtujących obecny układ zielonej infrastruktury Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Projekt optymalnego układu zielonej infrastruktury na obszarze Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego (WrOF) Mapa zbiorcza z uwarunkowaniami przyrodniczo kulturowymi i syntezą studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin Obszary objęte różnymi formami ochrony przyrody oraz korytarze ekologiczne wyznaczone na podstawie Projektu korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce Schemat dolin rzecznych o znaczeniu ponadlokalnym i towarzyszących im struktur zieleni

22 Idea optymalnego układu ZI dla Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego KROK 1. Połączenie systemowe doliny Odry KROK 2. System pierścieni łączących najważniejsze elementy zielonej infrastruktury KROK 3. Dodatkowe połączenia klinowe pomiędzy systemem pierścieni Potrzebujemy świeżego spojrzenia na zasoby zielonej infrastruktury we wszystkich skalach: od miejsca, poprzez miasta, obszary funkcjonalne i aż po całość metropolii na tle jej otoczenia

23 Błękitno-zielona infrastruktura (BZI) przestrzenna osnowa metropolii Warunkiem społecznej i gospodarczej integracji obszaru metropolii jest spójność przestrzenna mająca swoje wsparcie w polityce przestrzennej, wyrażonej w metropolitalnym planie zagospodarowania przestrzennego Warunkiem osiągnięcia przestrzennej spójności metropolii jest wzmocnienie i optymalne wykorzystanie zasobów BZI. Przestrzeń dla błękitno-zielonej infrastruktury to równocześnie przestrzeń dla realizacji części metropolitalnych usług publicznych Właściwe wykorzystanie zasobów BZI jest możliwe pod warunkiem ich dobrego rozpoznania. BZI musi być jasno wyodrębnioną kategorią (zestaw warstw) w regionalnym systemie informacji przestrzennej (RSIP)

24 System informacji przestrzennej jako narzędzie planowania BZI: inwentaryzacja Kolorami: zielonym, niebieskim, żółtym, czerwonym i indygo oznaczono różne kategorie użytkowania terenu, zaliczone do BZI, (odcienie zieleni - zasadnicza osnowa BZI) pozostałymi kolorami zaznaczono inne przestrzenie otwarte

25 Standard urbanistyczny określający dostępność terenów zielonych Nikt nie może mieszkać w odległości większej niż 300 m od najbliższej naturalnej przestrzeni zielonej o powierzchni co najmniej 2 ha Na każdy 1000 mieszkańców przypada co najmniej 2ha naturalnej przestrzeni zielonej Każdy mieszkaniec ma zapewniony dostęp do przynajmniej jednej przestrzeni zielonej o wielkości co najmniej: 20 ha - w odległości mniejszej niż 2 km od domu 100 ha - w odległości mniejszej niż 5 km od domu 500 ha w odległości mniejszej niż 10 km od domu Sąsiadujące przestrzenie zielone są połączone Decyzje o priorytetach i zakresie użytkowania zapadają w skali lokalnej, w oparciu o oczekiwania interesariuszy

26 System informacji przestrzennej jako narzędzie planowania BZI: ocena dostępności Kolor zielony obszary o najlepszym dostępie mieszkańców do zasobów BZI Kolor czerwony obszary o najgorszym dostępie mieszkańców do zasobów BZI

27 System informacji przestrzennej jako narzędzie planowania BZI: wsparcie decyzji Kolor zielony- tereny zielone o powierzchni co najmniej 2 ha, kolor niebieski wody, pozostałe kolory tereny o różnym przeznaczeniu w zależności od obecnej formy użytkowania oraz od usytuowania względem zasobów BZI

28 Błękitno-zielona infrastruktura (BZI) przestrzenna osnowa metropolii Rozpoznanie zasobów BZI to niezbędny krok poprzedzający opracowanie metropolitalnego planu zagospodarowania przestrzennego Rozpoznanie zasobów ZI powinno obejmować trzy aspekty: inwentaryzację, ocenę dostępności, algorytmy wsparcia decyzji Już obecnie (pomimo impasu legislacyjnego) możliwe jest stworzenie bazy informacyjnej o zasobach BZI metropolii. Informacja powinna mieć wymiar opracowania studialnego/ scenariuszowego, jak i wymiar cyfrowy zgodny z platformą RSIP

29 1. ZI powinna być strategicznie planowana z myślą o tworzeniu wielofunkcyjnej sieci 2. ZI potrzebuje partnerstw 3. ZI powinna być planowana w oparciu o mocne dowody 4. ZI powinna być multifunkcjonalna 5. Planując ZI należy rozpoznać potencjał dla jej kreowania i utrzymania 6. Planowanie ZI powinno być w głównym nurcie projektowania lokalnego rozwoju, nakierowane na wykorzystanie i wzbogacenie tożsamości lokalnej 7. ZI powinna przyczyniać się do zwiększenia bioróżnorodności poprzez samo-podtrzymywanie, wzbogacanie, odtwarzanie i kreowanie siedlisk przyrodniczych oraz poprzez integrowanie bioróżnorodności z przestrzenią miejską 8. ZI powinna być ciągła w sensie fizycznym i funkcjonalnym, łącząc miejsca w wymiarze lokalnym i wymiarze ponadlokalnym 9. ZI powinna obejmować dostępne, atrakcyjne przestrzenie i umożliwiać ludziom aktywność fizyczną w związku przemieszczaniem się 10. Kreowanie ZI powinno być zintegrowane z innymi inicjatywami w ramach polityki rozwoju Źródło:

30 GŁÓWNY GŁÓWNY INSTYTUT INSTYTUT GÓRNICTWA GÓRNICTWA Zmiana klimatu jako źródło wyzwań dla miast Dziękuję za uwagę dr Leszek Trząski tel.: