Współcześnie antropologia stosowana rozwija się najbujniej w Stanach Zjednoczonych. Ten nurt amerykańskiej antropologii kultury cechuje rozległe pole

Transkrypt

1 Antropologia stosowana i badanie w działaniu. Założenia metodologiczne procesu badawczego realizowanego na potrzeby projektu tworzenia wsi tematycznych. W badaniach prowadzonych na potrzeby tworzenia wsi tematycznych przyjęto perspektywę antropologii stosowanej (applied anthropology). Jest to podejście zakładające prowadzenie badań naukowych zorientowanych na praktykę społeczną. Wyniki takich badań mogą znaleźć zastosowanie w procesach zmian społeczno kulturowych w podlegającej im społeczności [Staszczak Z. 1987]. Badania prowadzone w ramach antropologii stosowanej charakteryzują się następującymi cechami [por: Willigen J. 1993]. formułowanie problemów badawczych w kategoriach praktyki społecznej, praktycznie zorientowane wyniki badań lub sam proces badawczy, podmiotowe podejście do badanej społeczności. Antropologia stosowana to antropologia, z której robi się użytek, w której proces badawczy definiowany jest nie w kategoriach dyscypliny, lecz wobec problemu, którego rozwiązaniu służy [Willigen J s. 7]. Początków antropologii stosowanej można szukać w działalności XIX wiecznych antropologów brytyjskich, którzy badali ludy zamieszkujące obszary objęte działalnością kolonizacyjną Wielkiej Brytanii (Afryka, Australia, Oceania). Czynny udział antropologów we wprowadzaniu europejskiej dominacji na terytoriach objętych kolonizacją, był główną przyczyną krytyki antropologii stosowanej po upadku mocarstw kolonialnych po drugiej wojnie światowej. Badaczy oskarżano wtedy o to, że reprezentowali interesy administracji kolonialnej, a nie badanych społeczności i uchylali się od odpowiedzialności za efekty wykorzystania danych gromadzonych w wyniku swoich badań [Staszczak Z. 1987]. Po części zarzuty te utrzymują się do dzisiaj pomimo, że władze kolonialne zazwyczaj nie przykładały większej wagi do wyników badań antropologicznych, a sami badacze często krytykowali system kolonialny i podejmowali w swoich opracowaniach zagadnienie praw ludności rdzennej [Firth R s. 25].

2 Współcześnie antropologia stosowana rozwija się najbujniej w Stanach Zjednoczonych. Ten nurt amerykańskiej antropologii kultury cechuje rozległe pole zainteresowań. Amerykańscy antropologowie praktycy wchodzą często w role konsultantów, analityków, socjoekonomistów i menadżerów [Olszewska Dyoniziak B s 254]. Takie badania prowadzone są zazwyczaj na zlecenia rządu, organizacji biznesowych, organizacji pozarządowych (NGO), grup etnicznych. Istnieje również nurt stosowanych badań antropologicznych inicjowanych przez samych antropologów. Motywacje przyświecające takim działaniom mogą mieć związek zarówno z humanistycznym poczuciem odpowiedzialności społecznej [por. Firth R. 2003], jak i chęcią znalezienia sobie miejsca na rynku pracy, poprzez rozwiązywanie problemów społecznych [por. Założenia przyświecające zastosowaniu antropologii w procesach zmiany społeczno kulturowej zakładają współuczestnictwo badacza w życiu badanej społeczności. Ma on reprezentować interesy owej grupy i funkcjonować w niej na prawach doradcy [Staszczak Z. 1987]. Antropolog może sterować procesami społecznymi jedynie zgodnie z interesem i wolą członków społeczności, uwzględniając przy tym przyjęty przez nią system wartości [Olszewska Dyoniziak B s 255]. Osiągnięcie współuczestnictwa uznano za kluczowe zagadnienie w trakcie planowania procesu badawczego. Współuczestnictwo może zostać osiągnięte tylko w warunkach dobrowolności. Wymaga ekspresji, co jest zaprzeczeniem represji. Współuczestnictwo prowadzi też do zmian postaw w kierunku rozwijania relacji wzajemnych i sposobów komunikacji. Kluczowym elementem jest tu dialog, możliwość wyrażania idei i ich swobodnego dyskutowania. Współuczestnictwo oznacza dostęp do podejmowania decyzji poprzez niezależne wyrażanie własnych poglądów, udział w podejmowanych działaniach [Projekt PHARE Nr p ]. Badanie naukowe jest w ujęciu antropologii stosowanej nierozłączne z procesem społecznym, wobec czego badacz w trakcie swojej pracy musi od samego początku spełnić pewne specyficzne dla swej sytuacji warunki [Stringer E s. 38]: zapewniać poczucie równości wśród członków badanej społeczności, unikać konfliktów, jeśli to tylko możliwe,

3 stwarzać możliwość rozwiązywania pojawiających się konfliktów w sposób jawny i otwarty, wzmacniać relacje osobiste, nieformalne i oparte na współpracy bardziej niż stosunki formalne, funkcjonalne i autorytarne. Badacz w procesie komunikacji z badaną społecznością powinien: posługiwać się zrozumiałym dla wszystkich językiem, uważnie słuchać ludzi i starać się rozumieć, co mają do przekazania, być szczerym i uczciwym, zachowywać się w sposób, który jest uznany w społeczności za poprawny, regularnie informować wszystkich uczestników o podejmowanych planach i zachodzących wydarzeniach. W trakcie działań partnerstwa i połączonego z nimi procesu badawczego, przestrzega się zasady wspólnego z mieszkańcami podejmowania decyzji i konsultuje się z nimi wszelkie ustalenia wynikające z badań. Mieszkańcy wsi włączają się również aktywnie w badania. Liderzy lokalni zbierali informacje związane z dziedzictwem kulturowym wsi, niektórzy z nich prezentowali efekty swoich poszukiwań na konferencji podsumowującej badania. Ważnym elementem procesu badawczego było również zaangażowanie w badania dzieci. Na wstępnym etapie były one przewodnikami po wsi, a ich obecność pomogła przełamać lody pomiędzy członkami zespołu badawczego i mieszkańcami wsi. Wykorzystano również to, że wywiady prowadzone przez dzieci mają wysoką jakość [por. Cooperrider, D. L ss. 5-11]. W trakcie badań rozwijano nieformalne relacje badaczy z mieszkańcami wsi. Służyła temu wspólna praca nad realizacją założeń projektu aktywizacji wsi, świętowanie sukcesów i uczestniczenie członków zespołu badawczego w wydarzeniach nie związanych bezpośrednio z projektem a ważnych dla mieszkańców wsi (dożynki, Dni Pola, msze święte, itp.). Po przyjęciu perspektywy antropologii stosowanej konieczne było znalezienie odpowiednich metod badawczych. Antropologia stosowana posługuje się koncepcją samodeterminujacej się społeczności [Olszewska Dyoniziak B s 255]. Należało zatem przyjąć taką metodę, w ramach której społeczność jest traktowana jako świadomy podmiot działań, i która pozwala na jej współuczestnictwo

4 w badaniach. Również relacje zachodzące w procesie badawczym, winny być wobec tych założeń podmiotowe. Dotyczy to zarówno stosunków badacz - badany, jak i stosunku badacza do samego siebie i badanego problemu. Metoda taka powinna również sprzyjać uzyskiwaniu wyników badań istotnych z punktu widzenia praktyki społecznej i pozwalać na ścisłe połączenie badań z procesem zmiany społecznej, celem jej ciągłego monitorowania. Podejście to stoi w opozycji do pozytywistycznej tradycji badawczej, w której badacz jest usytuowany ponad rzeczywistością, jako obiektywny obserwator starający się nie ingerować w badany przedmiot [Wyka A ss ]. Za metodę odpowiednią dla realizacji tych postulatów uznano współuczestniczące badanie w działaniu (participatory action research). Podstawowe założenia takiego badania to [Stringer E s. xvi]: pragmatyczne podejście do badań, aktywne uczestnictwo społeczności w procesie badawczym, rezultaty badań związane w praktyczny sposób z życiem lub pracą jego uczestników. U źródeł metody badania w działaniu leży wiele tradycji intelektualnych, ale żadna wyraźnie jej nie określa. Początków tej metody można szukać w tradycji socjologicznej. Już Saint Simon wskazywał na potrzebę angażowania obywateli w proces zmiany społecznej. Zapoczątkowanie tej koncepcji przypisuje się również Jacobowi L. Moreno. Opisał on interwencję w systemy i ład społeczny. Powód i cel takiej interwencji miały być ważne dla jej uczestników, którzy nad jej przeprowadzeniem współpracują z badaczem [Gunz. J ss ]. Pomysł Jacoba Moreno przejął jego uczeń - Kurt Lewin, który jest autorem terminu badanie w działaniu. Tak pisze Kurt Lewin w swojej książce z 1946 roku: Badania potrzebne w praktyce społecznej można najlepiej scharakteryzować jako socjotechnikę i zarządzanie społeczne. Jest to rodzaj badania w działaniu (action research), badanie porównawcze, którego efektem i warunkiem są różne formy aktywności społecznej i które prowadzi do aktywności społecznej. Badania produkujące tylko książki nie są dla celów społecznych wystarczające [Lewin. K ss ]. Koncepcja ta spełnia również postulaty heurystyczne interakcjonizmu symbolicznego.

5 Metodę badania w działaniu wykorzystywano początkowo w USA, w związku z projektami edukacyjnymi oraz aktywizacji społeczności lokalnych, straciła ona na popularności w latach 60. Ostatnio, wobec pojawienia się prądów pragmatycznych i filozofii postpozytywistycznej", można mówić o odrodzeniu się zainteresowania badaniami w działaniu [Kwiecińska Zdrenka M s. 45]. Badania oparte na tej metodzie realizowane są obecnie zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Australii i Nowej Zelandii, Finlandii oraz Wielkiej Brytanii. Prowadzi się je w związku z: problematyką edukacji i zagadnieniem roli szkoły w życiu społeczności oraz rozwiązywaniem problemów mniejszości narodowych (zwłaszcza w USA, Australii), aktywizacją i rozwojem społeczności lokalnych (zwłaszcza w Finlandii, gdzie działania oparte o metody badania w akcji stały się elementem nowej polityki rozwoju obszarów wiejskich tego kraju). Istotą badania w działaniu, jest tworzenie przestrzeni porozumienia między badaczem a badaną społecznością poprzez stwarzanie okazji do wspólnych działań. Zgodnie z założeniami interakcjonizmu symbolicznego, to w działaniu ujawniają się społeczne interpretacje rzeczywistości. Takie sytuacje pozwalają zatem na korzystanie z technik obserwacji uczestniczącej i wywiadu swobodnego (np. podczas wspólnej pracy i świętowania po jej zakończeniu). Podczas realizacji projektu tworzenia wsi tematycznych badania socjologiczno etnologiczne stanowią integralną część procesu zmiany społecznej. Bibliografia. Cooperrider D. L The "child" as agent of inquiry. Organization Development Practitioner. 28:1 & 2. Firth R Czy antropologia społeczna ma przyszłość? (w:) Badanie Kultury, elementy teorii antropologicznej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Gunz J Jacob L. Moreno and Origins of Action Research. (w:) Educational Action Research, nr 1. Kwiecińska Zdrenka M Badacz w działaniu. Opisywać czy też zmieniać zastaną rzeczywistość? Socjologia Wychowania, t. XIV.

6 Lewin K Resolving Social Conflicts. Harper and Brothers publishers, New York. Olszewska Dyoniziak B Zarys antropologii kulturowej. Zachodnie Centrum Organizacji. Zielona Góra. Projekt PHARE Nr p Metodologia współuczestnicząca, Szkolenie i pomoc techniczna dla liderów lokalnych w zakresie metod, instrumentów i praktyki przygotowania programów rozwoju i zarządzania w gminach. Staszczak Z Słownik etnologiczny: terminy ogólne. Warszawa, Poznań. Stringer, E Action Research. A Handbook for Practitioners. Sage Publications, Thousand Oakes London New Delhi. Willigen J Applied Anthropology: An Introduction. Westport, CT: Bergin & Garvey. Wyka A Badacz społeczny wobec doświadczenia. IFiS PAN, Warszawa.